eta erreformak (1931-1936) 1. SARRERA II. Errepublika Espainiako gertakari g arrantzitsuetako bat da. Berarekin 1 931an demokratizazio eta modernizazio saiakera ireki zen. Errepublika aldarrikatzeak itxaropena piztu zuen g izarteko sektore askotan, baina krisiak, erreformen erritmoa eta sakontasuna geldotzean, barneko tentsioak eta gatazka sozialak areagotu zituen. Horretaz gain, Eliza eta oligarkiak hasieratik e rregimenaren a urka agertu ziren, euren pribilegio galera suposatzen baitzuen. Denborarekin bi Espainia horien arteko a ldea handitu eta gerra z ibil o doltsu batekin bukatu zen aldi i txaropentsua.
b. II. ERREPUBLIKAREN JAIOTZA ETA TESTUINGURU
1. II. Errepublikaren aldarrikapenaren gertakariak ○ 1930ean monarkiaren eredua agortuta zegoen: A lfontso XIII.aren ospe txarra. Oposizioak Errepublika aldarrikatu nahi, Donostiako Ituna (1930eko abuztuan) sinatu. ○ Monarkiaren aurkako Jakako altxamendua (1930eko abenduan) porrot egin arren, 1 931.eko apirilean udal-hauteskundeetan errepublikarrak eta sozialistak nagusitu ziren h irietan. ○ Euforia kolektiboko giro batean, a pirilaren 14an, Errepublika aldarrikatu zen eta Alfontso XIII.ak erbestera jo zuen. 2. Testuingurua Errepublika testuinguru korapilatsu batean etorri zen. Espainian konpondu beharreko hainbat arazo zeuden: ● Espainiaren ekonomia atzerapena; Langile-klasearen bizi-baldintza txarrak; Nekazaritzaren erreforma beharra; A nalfabetismoa; Nazionalitateen artikulazioaren arazoa eta a utonomia itxaropenak; Armadaren erreforma beharra eta E lizaren oposizioa. Nazioarteko testuinguruan, berriz, 1929ko crackak eragindako kr isi ekonomikoa, Erregimen faxisten gorakada (Italia, Alemania).
2. BEHIN-BEHINEKO GOBERNUA (1931) ETA BIURTEKO ERREFORMISTA (1931-1933)
2.1. Behin-behineko Gobernua eta 1931ko Konstituzioa (1931 apirila-abendua) Behin-behineko Gobernua eratu, N iceto Alcalá Zamora buru. Gobernuak Gorte Konstituziogileetarako hauteskundeetara deitu eta erreforma-multzo baten hasierarekin. Hauteskundeak ekainaren 28an egin ziren eta errepublikazaleen eta sozialisten arteko koalizioari eman zioten garaipena. Gorteek Batzorde Konstituziogilea izendatu zuten Konstituzio berria idazteko eta 1931eko abenduan onartua izan zen.
Konstituzio demokratiko, sozial eta laikoa zen. Bere ezaugarri nagusiak: ● Herri subiranotasuna: Espainia, izaera demokratiko eta aurrerakoia zeukan. ● Estatu unitarioa/bateratua: autonomia eskubidearekin. ● Botereen banaketa: Lege: Diputatu Kongresua (Senatua desagertu); Bete: Gobernua. Judi: auzitegi independenteak. Gorteek Presidentea, Presidenteak Gobernuburua. ● Estatu laikoa, sekularizazioa: Eliza-Estatuaren arteko banaketa. Laizismoa sustatzeko, utzi ziren Elizaren aldeko diru-laguntzak, ezkontza zibila eta dibortzioa onartu ziren, hilerriak sekularizatu ziren... ● Norbanakoen eskubideen eta askatasunen a ldarrikapen zabala jaso: berdintasun juridikoa, hezkuntza eta lanerako eskubide-berdintasuna, erlijio-askatasuna, adierazpen, biltzeko eta elkartzeko eskubidea, gizarte-segurantza. ● Sufragio unibertsala gizon zein emakumeentzat. ● Erabilera soziala
2.2. Azañaren gobernua: koalizio errepublikazale-sozialista: 1931ko abendutik 1933ra Konstituzioa bukatuta G obernu berria aukeratu zen: Niceto Alcalá Zamora Estatuburu (Presidente) eta Manuel Azaña Gobernuburu.
Helburua: modernizazioa eta arazoak konpontzea. Horretarako, Erreformak martxan
jartzea: ● Erreforma militarra: 1931.eko apirilean Manuel Azañak erreforma militarra egin. ○ Helburua armadaren tamaina murriztea eta Gobernuarekiko leialtasuna lortze. ○ Neurriak: Errepublikari zin egitea, hau da, ■ leialtasuna Errepublikari; ■ armadaren egitura berrantolatu; ■ Zaragozako Akademia Militarra itxi ■ Guardia de Asalto polizia eratu. ○ Ondorioak: armada murriztu zen baina ez zen leialtasuna lortu.
● Hezkuntza-sistemaren erreforma: ○ Helburuak: analfabetismoari aurre egitea eta Elizaren eragina gutxitzea. ○ Neurriak: ■ eskolaratzea bultzatzeko 7.000 maisu-postu berri sortu eta milaka eskola berri eraiki; ■ irakasleen soldatak igo; ■ Misio Pedagogikoak burutu ziren kultura nekazaritza munduan zabaltzeko; irakaskuntza mistoa ezarri; erlijioa hautazko ikasgai bihurtu ○ Ondorioa: Elizarekiko enfrentamendua areagotu zen.
● Erreforma sozialak: Largo Caballero sozialistaren eskutik heldu ziren. ○ Helburua: Lan-baldintzak hobetzea. ○ Neurriak: 8 orduko lanaldia eta industrian epaimahai mistoak onartu ziren. ○ Ondorioak: ekonomia krisiak eta enpresariek eragindako lan gatazken areagotzeak oztopatu zituen.
● Autonomien auzia: ○ Helburua: estatu zentralistaren erreforma eta autonomiak txertatzea. ○ Neurriak: ■ 1932an Kataluniako autonomia estatutua onartu zen Gorteetan. ■ Euskal Herriko autonomia estatutuaren onarpena 1936ra atzeratu zen. ■ Galiziako autonomia prozesua Gerra Zibilak eten zuen. ○ Ondorioa: autonomisten itxaropenak ez ziren bete.
● Eliza, “arazo erlijiosoa” eta Laizismoa: ○ Helburua: gizartearen laikotzea eta Elizaren eta Estatuaren arteko banaketa. ○ Neurriak: ■ 1931ko Konstituzioan ezarriak: finantziazio publikoa kendu, dibortzioa… ■ 1933ko Erlijio Kongregazioen legea: Elizaren ondasunak jabetza publikoaren esku eta irakasteko eskubidea galdu. ○ Ondorioa: sektore katolikoak erregimenetik aldendu eta istiluak.
● Nekazaritza-erreforma: ○ Helburua: nekazarien baldintzak hobetzea (latifundioak amaitu). ○ Neurriak: ■ 1932ko Nekazaritza-erreformarako Legea: latifundioak desjabetu eta nekazariei emateko aukera ematen zuen. ○ Ondorioa: legearen aplikazioaren porrota: ■ nekazari oso gutxik lortu zituzten lurrak. ■ Prozesuaren geldotasunak eragindako jornalarien protestak, Casa Viejas, gobernuak errepresio gogorrez erantzuna. ■ Errepublikak sinesgarritasuna galdu. ■ Eskuina indartu.
2.3. Biurteko Erreformistaren arazoak eta krisia Azañaren gobernuak presio handiak jasan zituen neurrien kontrako oposizioaren eskutik: -Eskuindarren oposizioa. ● Berrantolatu zen: ○ 1933an CEDA sortu: eskuindar indarren koalizioa (Gil Robles). ○ Renovación Española alderdi ultraeskuindarra (Calvo Sotelo). ○ Comunión Tradicionalista: karlistak. ○ Falange Española: alderdi faxista (Jose Antonio Primo de Rivera): 1934an FET-JONS batu. ● Azañaren gobernuaren kontra zeuden eta batzuek Errepublikaren aurka. ● 1932ko Sanjurjada: abisua suposatu eta porrot egin zuen estatu-kolpea. -Ezkerraren oposizioa. ● Kausa: erreformen geldotasunak eragindako atsekabea langile eta jornalarietan. ● CNTn FAI nagusitu eta altxamenduak: Casa Viejas. ● PSOEk Largo Caballeroren ildoa nagusitu: fronte komuna komunista eta anarkistekin. -Gobernuko koalizioaren higatzea: ● Erreformak gehiegizkoak ziren errepublikanoentzat eta moderatuegiak sozialistentzat. ● Ondorioa: ○ Azañaren dimisioa. ○ Alcalá Zamorak Gorteak desegin eta Hauteskundeetarako deia (1933).
3. BIURTEKO BELTZA (RADICAL-CEDISTA) 1933-1936
1933.ko azaroan izandako hauteskundeetan l ehenengo aldiz emakumeek
bozkatzeko ahalmena. Eskuina baturik eta ezkerra zatiturik aurkeztu ziren. Eta zentro-eskuina garaile bihurtu ziren.
Gobernua berria: ○ CEDAk diputatu gehien izan arren, irudi txarra zuenez (eskuindarra eta errepublikaren neurrien kontrakoa zen), presidenteak Lerrouxi (Alderdi Erradikala) eman zion gobernua osatzeko agindua. ○ CEDAren laguntza izan zuen: agintera iritsi zen eskuina. ○ Biurtekoan onartutako erreformak eten zituzten: nekazaritza-erreforma bertan behera; autonomien prozesua gelditu; Erlijio Kongregazioen Legea desegin.
1934.ko Urriko Iraultza ● Kausa: CEDAko 3 ministro Lerrouxen gobernuan sartzea. ● Ondorioa: ezkerrak faxismoaren maniobra ikusi zuten horretan eta denek (sozialista, komunista eta anarkistek) greba orokorrerako deia egin zuten: Urriko Iraultza. ● Katalunia eta Asturiasen eragin handiena. ○ Katalunian eduki politikodun matxinada, Generalitateak (Luis Companys) gidatua. ■ Kataluniako Estatutua aldarrikatu. ■ Estatuak armada bidali, Kataluniako Estatutua bertan behera utzi eta Generalitateko kideak espetxeratu. ○ Asturiasen meatzariak altxatu eta Errepublika Sozialista ezarri zuten. ■ Gobernuak Marokoko Legioa (Franco buru) bidali zuen, itzaltzeko. ■ Gerra Zibilaren iragarlea izan zen.
4. 1936ko HAUTESKUNDEAK ETA FRONTE POPULARRAREN GARAIPENA ● Egoera p olitikoa n ahasia zen: ○ Ezegonkortasun soziala ○ Oposizioaren k ontrako errepresio gogorra ○ Gobernu barruko alderdien a rteko t irabirak. ■ Gobernuko ministro batzuen finantza eta estraperlo eskandaluak areagotua. ● Lerrouxek dimititu eta Alcalá Zamorak hauteskundeak deitu zituen. ● Bi bloke bereizi ziren: ezkerra (Fronte Popularrean bildua) eta eskuina (Bloke Nazionala: CEDA, monarkikoak eta tradizionalistak-karlistak) ● Ezkerra Fronte Popularrean bildu zen: ○ Europan faxismoaren aurka sortutako koalizioen eredua jarraitu zuten. ○ Langileen erakundeak, ezkerreko alderdiak eta ezkerreko errepublikanoak bildu zituen, programa bateratu batean. ● Hauteskundeak Fronte popularrak irabazi zituen: ○ Azañak zuzendutako gobernu berriak Biurteko legedia berrezarri eta neurri berriak hartu zituen: amnistia politikoa; Generalitatea berrezarri; Euskal Autonomi Estatutua Gorteetara eraman; militar kolpistak lekuz aldatzea… ○ Militar kolpisten konspirazio ahaleginak bizitu eta altxamendua prestatzen hasi ziren: ■ 1936ko uztailan Marokon (Franko) eta Nafarroan (Mola) egindako altxamenduekin Gerra Zibila piztu zen.
Horrela hiru urtez luzatuko zen gerra zibila.
8. GAIA: Bigarren Errepublika eta Gerra Zibila Euskal Herrian (1931-1939)
1876.an foru-instituzioak galdu ondoren, autonomia-formulazio berriak hasi ziren gorpuzten eta, horrela, XX. mende hasieratik a utogobernu-nahiak autonomia-estatutu baten itxura hartu zuen. 1918.tik aurrera autonomia eskaerek indarra hartu zuten E uskal Herrian eta Espainiako beste leku batzuetan. Gerra Zibilean, azkenik, E uskal Herriko zati batek ezagutu zuen autonomia. 1. II. ERREPUBLIKA EUSKAL HERRIAN
1.1 Euskal Herriko indar politikoak Errepublikaren garaian
Espainiaren mapa politikoa Errepublikan, bitan banatuta: ezker-errepublikazale-sozialista vs. eskuina Euskal Herrikoa hirutan: N azionalismoa: EAJ/PNV bildu. Eragin handia Bilbon, Bizkaia eta Gipuzkoako nekazaritza-aldeetan. Bestelako erakundeek osatu zuten: (Batzokiak, Emakumeen Abertzale Batza, Egi, Mendigoizaleak, STV, masa-mugimenduak - Aberri Eguna - …) Karlismoa Comunión Tradicionalista indar nagusia . LANDAN ARBAN ETA NAFARROAN. b estelako erakundeak (kasinoak, “margaritak” …). Ezkerrak INDUSTRIA IRAULTZA EGON ZEN LEKUETAN (BIZKAIA, GIPUZKOA) (PSOE/UGT – CNT –PCE) hiriburuetan, industrialdeetan eta Nafarroako Erriberan zeukan indarra. 1.2. Autonomiarantz (1931-1936) Errepublikan autonomiaren aldeko b idea oso k orapilatsua, z ergatiak: ● Alderdiek autonomiaren aurrean zituzten jarrera b ateraezinak. ● EAJ Donostiako Itunean (1930) parte ez hartzeagatik. K ATOLIKOA NAHI ZUTEN, BAINA LAIKOA ZEGOEN ● EAJren a liantza-politika. Eskuinarekin, bat egin zuenez ezkerraren eta Errepublikaren aldeko a lderdien e rrezeloak s ortu zituen. 1931.eko apirilean II. Errepublika aldarrikatu E spainian. Laster Euskal Herrian autogobernuaren aldeko mugimendu bat sortu zen. Haien burua José Antonio Agirre, Getxoko alkatea. 1.2.1. Eusko Ikaskuntzaren Aurreproiektua Nork: Jose Antonioa Agirre eta alkatee nazionalista Zer: Estatuturako zirriborro bat idatzi. A+G+B+N parte hartu. Ezaugarriak: E gitura Konfederala. Eskume zabalak nahi dute. Antikonstituzionala. Ondorioa: Ez onartu. Hurrengo bien abiapuntua. 1.2.2. Lizarrako Estatutua, 1931 Nork: Alkate nazionalista eta karlistek. Zer: Lehen proiektua oinarrituta, onartu estatua 1931eko ekainaren 14an Ezaugarriak: K utsu eskuindar, konfesionalak eta nazionalista. Antikonstituzioala. Egitura konfederala, orduan, eskume zabalak nahi dute. Ondorioa: Gorteetan ez zen onartu→ Konstituzioari ez zen egokitzen + antidemokratikoa + konfesionala.
1.2.3. Batzorde Kudeatzaileen Estatutua, 1933 Nork: Ezkerrak, Diputazioak. Ezker proiektua. Ideiak: T estu bat sortu zen, Nafarroa alde batera utzita 2. testua. 3 probintziak Parlamentu eta Gobernu komun bat , instituzio komun bezala, Espainiako unitate autonomo politiko eta administratibo baten barruam.
Ezaugarriak: ● Euskal Herria (Gip., Ar.,Bizk.) lurralde autonomo gisa antolatu. ● Instituzio komunak (Parlamentua eta Gobernua) lurralde mailakoak (Diputazioak) baino aginte maila handiagokoak. Lehendakaria → Parlamentuak. ● Demokratikoagoa (etorkinen diskriminazioa ez) + akonfesionala ● Gorteetan ez zuten onartu: 1933ko hauteskundeetan zentro-eskuinak boterea. Ondorioa: Ezkerra denez beratan behera utzi. 1.2.4. 1936.ko Estatutua Nork: Indalezio Prieto eta Jose Antono Agirre. (PSOE eta EAJ) Ezaugarriak: ● Oso laburra (14. artikulua) ● Eskume gutxiagoa ● Zehaztu gabe garratzi handiko atalak ○ Ogasuna ○ Botere sistema ● Ez ziren aipatzen eskubide historikoa. ● Berritasunak: ○ Eskumen gutxiago eta Kataluniakoaren antzekoa. ○ Testu laburra (14 artikulu) → oinarrizko arloak arautzen ziren. ○ Gerra zela eta, ohiz kanpoko neurriak: ezin hauteskundeak egin → udal zinegotziek aukeratu lehendakaria + behin-behineko Euskal Gobernua eratzeko baimena. ○ Nazioartean ondo ikusita lehendakari moderatu eta katolikoa izatea.
2. GERRA ZIBILA EUSKAL HERRIAN ● GERRA HASIERA 1936 uztailaren 17/18: Estatu Kolpe Militarra. Errepublikako gobernuak ez zuen garaiz erantzun e ta herritarrek armak hartu zituzten altxatuen kontra: hiru urtez luzatuko zen eta gerra zibila hasi zen. Espainia bi gunetan banatuta geratu zen: nazionalen lurraldea, altxatuen erregimenaren mende, eta, Errepublikaren lurraldea. ● Ezaugarri bereziak: Hego Euskal Herria ○ Burgesia nazionalista errrepublika alde ○ Kleroa matxinatuen aurka ○ Gerra-egoeraren isolamenduari esker → Euzko Gudarostea antolatu zen. ○ Araba eta Nafarroa matxinadaren alde ● Lau euskal probintziek hartu zuten jarrera eta garraren bilakaeraz Beraz, altxamendua gertatu zenean, Araban eta Nafarroan biztanleria zibilaren gehiengoaren babesa izan zuen. Izan ere, lurralde horeietan ekonomiak nekazaritza-oinarria zuen, eskuinak nagusigoa zeukan eta Elizaren eragina handia zen. Nafarroan Emilio Mola jenerala akordiora iritsi karlismoarekin, honek bere laguntza eta Reketeena eman. horrela lurralde osoa kontrolatu. Errepresioa eta garbiketa ankerrak eta zabalak etorri. Eremua kontrolatuta, Iruñetik iparraldera jo Gipuzkoa menpean jartzeko. Araban Oriol kazikeak, 1.300 boluntarioz osaturiko milizia karlista baten laguntzaz, probintzia ia osoa kontrolatu, iparraldea, Aiara eta Aramaio haranak- izan ezik. Gerra-frontea Legution ezarriko zen. Gipuzkoan Loiolako kuartelak altxatu nahi izan, baina ezkertiarrek Defentsa Batzordeak antolatu eta ez utzi. Hala ere, Gipuzkoa laster Nafarroatik sarturiko matxinatuen agindupean. Donostia irailaren 13an erori zen matxinatuen kontrolpean, bertako Defentsa-batzordeak alde egin ondoren. Laster kontrolatu zuten Gipuzkoaren barrualde osoa eta gerra-frontea Bizkaia aldera aldatuz joan zen. Bizkaian ez zen altxamendurik gertatu, herrialde honetan zeuden unitate militar gehienek Errepublikarekiko leial iraun baitzuten. Halaz ere, eta aurre neurri gisa, Defentsa Batzorde bat eratu zen. 2.2. Gerraren garapena 2.2.1. Lehenengo Eusko Jaurlaritza eta e uskal oasia 1936ko urriaren 7an, lehen euskal gobernu autonomoa zuzendu, Jose Antonio Agirre lehendakari zela. Agirreren gobernuan errepublikaren aldeko ia alderdi guztiak zeuden. EAJ-k jaso zituen gerra garairako sail garrantzitsuenak: Defentsa, Barne Arazoak, Ogasuna eta Justizia, hau da, gerraren zuzendaritza, ordena publikoa eta politika ekonomikoa. Eusko Jaurlaritza i nguru zailean e ratu, izan ere, lurraldearen bi herenak matxinatutako militarren esku zeuden, horregatik, lurraldearen bakantzeak Euskal herriari autonomia handiarekin jarduteko aukera eman zion eskumen batzuk, adibidez, Ertzantzaren sorrera. Gainera, gerra e goera zela eta, Euskadiri e z z egozkion b este e skumen batzuk ere bereganatu zituen, Tx anpona sortu, E uzko Gudarostea antolatu, E uzkadiko herri Auzitegia, Politika diplomatikoa… H orri e sker, j ustizia ohiz kanpokoa, eta inguru frankistan zein errepublikazalean hain ohikoak ziren h ilketak eta estalitako m endekuak s aihestu zituzten. Hain zabala zen egitez Euskal Herriaren autonomia Gerra Zibilaren garaian, euskal oasia bezala ezagutzen zen.
2.2.2. Borroka Bizkaian Hiru etapa nabarmendu. Lehenengoa g erra piztu zenetik euskal gobernua osatu zen arte hemen, lurraldearen defentsa Defentsa Batzordeen esku egon zen. Orduan, Gipuzkoak, erreketeen erasoak jasan zituen eta nazionalen esku erori zen. Bigarren e tapa boterea Eusko Jaurlaritzaren esku. Defentsa sailak, Bizkaiko presioa arintzeko, Legutioko erasoa agindu, baina porrota jasan. Azken etapa 1 937ko a piriletik ekainerartekoa. Hasieran l asaitu frankisten presioa, Madril zutelako helbutu. Bitartean J aurlaritzak Euzko Gudarostea eratu eta Bilboko babesak, “Burdinazko gerrikoa”, gotortu zituen. 1937.ko udaberrian, Madril oraindik ezin zutela hartu onartuta, Francok behin-betiko erasoa egin zuen Bizkaia menperatzeko. Taktika militar berri batzuk erabili zituzten fase honetan. Frankistak 1937.ko ekainaren 15ean sartu z iren Bilbon, “Burdinazko gerrikoa” gainditu ondoren, E usko Gudarostearen hondarrak Santander aldera abiatzen ziren bitartean. Bilbo e rori o ndoren batailoi nazionalistak italiarren eskuetara errenditu ziren Santoñako I tunaren b itartez, 1937.ko abuztuak 22an. E AJak n ahiago izan zuen bakea Espainiako Errepublikatik aparte, horrela bere a ldetik s inatu, erregimen demokratikoari traizioa eginez. Hala ere, Francok ez zuen ituna e rrespetatuko. Euskal batailoi sozialista, komunista eta anarkistek, bestalde, Errepublikaren alde iraun zuten borrokan, Asturias erori zen arte, 1937.ko urrian. José Antonio Agirre lehendakaria Bartzelonan finkatu zen gerra amaitu arte.
2.2. Gerraren ondorioak eta Euskal Herri frankista gerra zibilean (1937-1939) Ez zen bakea izan, garaipena baizik. ● Demografikoak: ○ 600 000 hildako ● Ekonomikoak: ○ Suntziketak hiri eta herriak; azpiegiturak; ekoizpena jeitsi; zorrak; prezioen gorakada… → errekuperazioa zaila, gerraoste zaila. ● Poitikoak: ○ Erregimen diktoriala, sistema demokratikoa galdu; askatasun politikoak galdu; adierazpen askatasunak galdu; jazarpenak; espetxeratuak … ○ Autonomia bertan behera: Gipuzkoa + Bizkaia probintzia traidoreak → Kontzertu Ekonomikoak ezabatu (16.iruzkina); Araba + Nafarroa aldaketarik ez. ● Sozialak: ○ Premiazko produktoen gabeziaren ondorioz, oinarrizko elikagaiak lortzeko nekazaritza hedatuko da. ○ Errepublikaren aldeko langileak kalera. ○ Errepresio gogorra ○ Estraperloa (Kontrabandoa) ● Kulturalak ○ Erbesteratzeak → kulturan eta zientzietan atzeratze handia ○ Herri hizkuntzen azterketa eta erabilera debekatua ○ Apaizgo nazionalistaren aurkako errepresioa + fusilamenduak → altxamenduaren aldeko Eliza katolikoak pribilejiozko egoera lortu zuen.