ભારતીય બં
ધારણ

jobguj.com 
Page : 1 
   
 

આપણો દશ ભારત આઝાદ થયો તે પહલાં ટશ સરકાર ઘણાં વષ ધ ુી શાસન ક ુ

હ .ુ
ંપરંુઆવડા મોટા દશનો વહ વટ સરળતાથી ચલાવવા માટ તે
મણેિવિવધ કારના
અિધિનયમ (એ ટ) પસાર કયા ના િવશે ણ ુંઆપણા સૌના માટ અગ ય ુ ં
છે.

ટ ઓફ ઇ ડયા એ ટ – 1935
ગવનમે
ભારતીય શાસન અિધિનયમ – 1935 સર હોન સાયમનની ભલામણોનેઆધાર
ટશ સરકાર પસાર કય હતો. આ અિધિનયમમાં ખ ુી શાસન પ િત ચવવામાં
ૂ આવી.
માંઉપલાં હૃ
નેરા યપ રષદ અને નીચલા હૃનેક ીય િવધાનસભા તર ક ઓળખવામાં
આવતી હતી.

ઓગ ટ તાવ - 1940
ઓગ ટ તાવ – 1940માં ક બી ુ
વાઇસરોયે હર ક ુ ંિવ ુ ૂુ
ંથયા પછ
ભારત ુંબં
ધારણ ઘડવા માટ એક કિમટ બનાવવામાં . ુદરિમયાન તે
આવશે ની કારોબાર
સિમિતમાંતથા ુમાં સલાહકાર સિમિતમાંભારતના ને
તાઓનેનીમવાની પણ વાઇસરોયે તૈયાર
બતાવી હતી.
પરંુ ક ેસે નો અ વીકાર કય .
તે

શ િમશન - 1942
ડ સેબર – 1942માં પાનની સરકાર અમે રકા સામે ુની ઘોષણા કર .
પાનના સૈ
િનકોએ ઇ ડોને
િશયા, ફ લપાઈ સ, ચીન, મલાયા વગે ર દશો તી લીધા.
યારબાદ ફ આુ ર 1942ના ત ધ ુીમાં
તો િસગા રુઅને રંનૂ તી લીધા. પાને
બો બમારો કય . આથી ભારતમાં ુથવાની શ થવાની
ૂ ઠાના િવ તારોમાં
ભારતના વકાં
અણીએ હ .ુંઆ િવકટ પ ર થિતમાં ટશ સરકાર તે ના એક ધાન ટફડ શને ભારતને
ુમાટ મનાવવા ભરતા મોક યો.

ુ ૂ ુ
ંથયા પછ બં ધારણ ઘડવા માટ બં ધારણસભાની રચના કરવામાંઆવશે .
ન ુ
ંબંધારણ ઘડાય યાં ધ ુી વાઇસરોયની કારોબાર સિમિતમાંઅનેસંર ણ ખાતા િસવાયના
બધા ખાતામાંભારતના િતિનિધને નીમવામાંઆવશે . અને ુદરિમયાન ભારતની સંણ ૂ
જવાબદાર ટશ સરકાર લેશ.ેએવી અગ યની દરખા તો આડકતર ર તે ુલમ લીગની
અલગ પા ક તાનની માંગણી વીકારવા વી લાગતી હતી. તે થી ક ે
સે અને ુલમ લીગે તેનો
અ વીકાર કય . એિ લ – 1941 ટશ સરકાર શ દરખા ત પરત ખચી લીધી.

વે
વલ
ે યોજના
બી ું
િવ ુ ૂ ુ
થ ુ
ં ંએટલે લે ૂ
ડમાં ટણીઓ
ં થઇ. તે
માંમ ૂર પ ના ને
તા
લે
મેટ એટલી વડા ધાન બ યા. તે
ઓ ભારતનેવતંતા આપવા તૈ યાર હતા. તે
મના
આદશથી ભારતના રાજક ય સંઘષનો ઉકલ લાવવા વાઇસરોય વેવલેનેવચગાળાની યવ થા
ઊભી કરવાની જવાબદાર સ પવામાંઆવી હતી. આ વે વલ
ે યોજના ઉપર િવચારણા કરવા
ભારતના બધા રાજક ય પ ોના આગેવાનોની એક પ રષદ િસમલામાં
ભરવામાં આવી. પરંુ

jobguj.com 
Page : 2 
   
 

મહમદ અલી ઝીણાએ વાઇસરોયની કારોબાર સિમિતમાં ુલમોની બે

ઠકો માટ ુલમ લીગ
ને ૂ તે
તાઓના નામ ચવે મના ારા ભરાવી જોઈએ. એવો આ હ રા યો. વે વલ
ે યોજના પણ
શ િમશનની મ િન ફળ ગઈ.

ક બને
ટ િમશન
લેડના વડા ધાન લે મેટ એટલીએ ભારતને ણ ૂ વતંતા આપવાની
વાટાઘાટો કરવા માટ ક બનેટ ક ાના ણ ધાનો (1) પે
થીક લોર સ (અ ય ) (2)
એ.વી.એલે કઝા ડર (૩) સર ટફડ શને
ભારત મોકલવાની હરાત કરવામાં આવી હતી.

આ યોજનામાંલાં
બાગાળાની યોજના અને વચગાળાની સરકાર બનાવવા
માટની જોગવાઈ કરવામાંઆવી હતી. લાંબાગાળાની યોજના માણેભારતને (1) હ ુ
બ મુતીવાળા (2) ુલમ બ મ ુતીવાળા (૩) િમ વસિતવાળા એવા ૂથોમાંવહચવામાં આ ુ ં
આ ણે ય ૂથને ક સરકાર સાથેવેછાએ જોડાણ કરવાની સ ા આપી. પરંુ ક બને
ટ િમશને
ુલમ લીગ અને ક સની માં તોષવા માટ યાસ કય .
ગણી સં

વચગાળાની યોજના માણે

ત કાલ વચગાળાની સરકાર રચવામાં આવી.
માં ુલમ અનેહ ુધમના િ િતિનિધઓ ુ
ં ુવ સર ુંરાખીનેઅ ય ધમના લોકોને વસિત
માણે િતિનધ વ આપવા ુ
ંહ .ુ
ં તે ટશ સરકાર આ બંને યોજના વીકારવાની ના પાડ .

બં
ધારણસભાની રચના
બં
ધારણસભાની રચના ક બને ટ િમશન લાન – 1946 હઠળ પરો
મતદાન ારા થઇ. લાઈ 1946માં ટણીઓ
ુ ૂ
ં રૂ થઇ માં ધારણ સભામાંુ
બં લ 389 સ યો
ક 296 સ યોની ટણીઓ
પૈ ૂ
ં થઇ હતી. ક ેસે210 બે થી 201 અને ુલમ લીગે
ઠકોમાં 78
બે થી 73 બે
ઠકોમાં ઠકો મે
ળવી. આથી ક ે સ રા ય સં થા અને ુલમ લીગે ુલમોના
સા બત ક .ુ9 ડ સે
િતિનિધ હોવા ુ
ં બર 1946ના રોજ બં ધારણસભાની થમ બે ઠક નવી
દ લી ક ુામેમળ . આ થમ બે ઠકના અ થાયી અ ય ડૉ.સ ચદાનં દ િસહા હતા.

11 ડ સે
બર 1946ના રોજ પં
ડત જવાહરલાલ નહ ુએ બંધારણસભામાં ઉ ેય
તાવ ર ૂ કય . 22 ુ ર 1947ના રોજ બં
આ ધારણીય સલાહકાર તર ક બી.એન. રાવને
પસં
દ કરાયા.

વચગાળાની સરકાર
ધારણીય સભાની રચના બાદ વાઇસરોયે ુલમ લીગ અને
બં ક ે
સની
વચગાળાની સરકાર બનાવવા આમંણ મોક ુ ંપરંુ ુલમ લીગે આમંણનો અ વીકાર કય
અને ક ેસેવીકાર કય . 2 સ ટ બર 1946ના રોજ જવાહરલાલ નહ ુવચગાળાની
, ુલમ, શીખ, પારસી, ન અને
સરકારના વડા ધાન બ યા. આ વચગાળાની સરકારમાંહ ુ
અ ય પછાત િત િતિનિધ ધરાવતી હતી. તે મ છતાં ુલમ લીગના પાં
ચ સ યો સરકારમાં

jobguj.com 
Page : 3 
   
 

િવરોધ શ થયો. પ રણામે ુલમ લીગે

જોડાયા. અને દરખાને બંધારણસભાનો િવરોધ શ
કય .

ભારતીય વતંતા અિધિનયમ – 1947

માઉ ટ બે
ટન યોજનાને આધાર ટશ પાલામેટ હદ વાતંય ધારો ુલાઈ -
1947માંપસાર કય . ુબ 14મી ઓગ ટ 1947ના રોજ પા ક તાન અને
જ 15મી ઓગ ટ
1947ના રોજ ભારત એમ બે દશો ુંિનમાણ થ .ું વતં ભારતના થમ ગવનર જનરલ
તર ક માઉ ટ બે
ટનને નીમવામાંઆ યા હતા. મહા મા ગાંધીએ ટશ પાલામેટ ારા ઘડાયે
લ
હદ વતંતા ધારો – 1947ને સૌથી ે ઠ ધારો ક ો હતો.

ભારતીય બં
ધારણ અને
બંધારણ સભા િવશે
અગ યના ુ
ા
★ ભ​ારતીય બંધારણ માટ સૌ થમ ગોળમે પ રષદ બોલાવવાની માં ગણી જવાહરલાલ
નહ ુએ કર હતી.
★ ​બધંારણ સભામાં લો ઇ ડયનો ુ ં િતિનિધ વ ક એ થનીએ ક ુ હ .ુ
ં
★ ​બધંારણસભમાં અ ુૂ ચત જન િતના સ યોની સં યા 33 રખાઈ હતી.
★ ​બધ ૂ લા તમામ મ હલા સ યો ક ે
ંારણસભમાં ટાયે
ં સ પ સાથે જોડાયલી હતી.
★ ​બધંારણસભાની રચના સમયે તે માં8 પ રિશ ટ અને 395 અ ુ છેદ હતા. હાલમાં444
અ ુ છે
દ અને 12 પ રિશ ટ છે .
★ ​બધંારણના િનમાણમાં 2 વષ, 11 માસ, 18 દવસ લા યા હતા.
★ 24 ુ ર 1950ના રોજ બં
આ ધારણ પર 284 સ યોએ હ તા ર કયા હતા તે 8
માં
મ હલાનો સમાવેશ થાય છે .
★ ​ભારતીય બંધારણ ુ ચન 4 નવે
ં થમ વાં બર 1948ના રોજ થ ુંહ .ુ
ંજયાર િતમ
ચન 15 નવે
વાં બર 1949ના રોજ કરવામાં આ ુ ંહ .ુ
ં
★ બંધારણનો વીકાર 26 નવે બર 1949ના રોજ કરાયો હતો.
★ ​બધંારણનો અમલ 26 ુ ર 1950થી થયો હતો.
આ
★ ​બધંારણ ઘડવા માટ ુ લ 64 લાખનો ખચ થયો હતો.
★ બંધારણ ઘડવાનો સૌ થમ િવચાર એમ.એન.રોયને આ યો હતો.
★ બંધારણ ઘડનાર ા ટગ કિમટ ના ચે રમેન ડૉ.બી.આર. બે ડકર હતા અને બંધારણ
સભાના ુ ડૉ.રા
ખ સાદ હતા.
★ ​જય કાશ નારાયણ અને જ બહા ુ
તે ર ુ ખરાબ વા યના લીધે
એ બંધારણસભાની
ઉમેદવાર ન વીકાર .
★ ​ક ેસના ફઝ રુઅિધવે શન - 1936માં બં
ધારણ સભા રચવાની સૌ થમ માં ગણી થઇ
હતી.
★ ​“ભારતીય બંધારણ ભારતના લોકોની ઈ છાને અ ુ પ હો ુ
ંજોઈએ” આ ુ ં ધી એ ક ુ
ગાં ં
હ .ુ
ં

બં
ધારણ સભાની ુય સિમિતઓ

jobguj.com 
Page : 4 
   
 

સિમિત 
​ અ ય
​

​ા પ સિમિત ડૉ.ભીમરાવ બેડકર

​​ક ીય બં ધારણ સિમિત જવાહાલાલ નહર
​ક ીય સં
​ ઘ શ ત સિમિત જવાહરલાલ નહ ુ
સંઘ સરકાર સિમિત જવાહરલાલ નહ ુ
​ળૂ તૂ અિધકાર સિમિત સરદાર પટલ
લ મ
​ ુિત અિધકાર સિમિત સરદાર પટલ
ાં
તીય સંિવધાન સિમિત સરદાર પટલ
સચ
​ ંાલન સિમિત ડૉ.રા સાદ
કામચલાઉ સિમિત
​ ડૉ.રા સાદ
ઝડં
​ ા સિમિત .બી. ૃ
પલાણી
કાય ની સં
​ ચાલન સિમિત કનૈયાલાલ નુશી

ા પ સિમિત ( ા ટગ કિમટ )
ચે
રમેન : - ડૉ.બી.આર. બે ડકર
સ યો : -
1. એન.ગોપાલ વામી આયં ગર
2. અ લાદ ૃ ણા વામી ઐયર
3. સૈયદ મોહ મદ અ ુ લા
4. કનૈ યાલાલ ન ુશી (એકમા ુરાતી સ ય)
જ
5. ડ .પી.ખે તાન (1948માં મના ૃુ
તે પછ ટ .ટ . ૃ
ણામાચાર ને
સ યપદ
આપવામાં આ ુ ંહ .)
ુ
ં
6. એન.માધવ રાવ (બી.એલ.િમતરના થાને િનમ કૂકરવામાંઆવી હતી.)

રા ય વજ
24 ુલાઈ 1947ના રોજ બં ધારણીય સભાએ રા ય વજનો વીકાર કય .
વતમાન રા ય વજની ડ ઝાઇન મે ડમ ભીખાઈ કામાએ તૈ યાર કર હતી. રા વજની
લં
બાઈ અને પાહોળાઈ ું માણ ૩:2 છે. રા વજ ણ રં ગોમાં
વહચાયેલ છે. માં કસર રં
ગ
બ લદાન ,ુ
ંસફદ રંગ શાં
િત અનેસ ય ,ુંલીલો રંગ િવ ાસ અને દા ય ુ . વ ચે
ં િતક છે
ગ ુ
વાદળ રં અશોકચ છે ગિત ુ
ં ં િતક છે.

રા ય િતક
26 ુ ર 1950ના રોજ ભારત સરકાર સારનાથ (વારાણસી)માંથત અશોક
આ
તં
ભ ઉપરની ચાર િસહોની ખુા ૃ
િતને
રા ય ચ તર ક વીકાર કય છે . જમણી બા ુબળદ

jobguj.com 
Page : 5 
   
 

અનેહાથી જયાર ડાબી બા ુઘોડો અનેિસહ છે. તેની નીચે

દવનાગર લિપમાં‘સ યમે ‛
વ જયતે
લખા ુ
ં .
છે ૂ
ડં
કોપિનષદમાં
થી લેવાયે
લ છે. રા ય વા તર ક ઓળખાય છે.

રા ગાન
‘જન – મન – ગન‛ એ આપ ુ ંરા ગાન છે . નો બંધારણીય સભાએ 24
ુ ર 1950ના રોજ વીકાર કય હતો. સૌ થમ 27 ડ સે
આ બર 1911ના રોજ રા ય
ક ેસના કલક ા અિધવે શનમાંગવા ુંહ .ુ
ંઆ ગીતની રચના રવી નાથ ટાગોર કર હતી.
આ ગીતામાંુ લ 5 પદ છે. માંથી થમ પદનો જ વીકાર કરવામાં આ યો છે. આ પદમાં
થમ અને છેલી પંત ગવાય છે . રવી નાથ ટાગોરના આ ગીત ુ ં કાશન સૌ થમ 1912માં
‘ત વબોિધની‛ નામની પિ કામાં
‘ભારત ભા ય િવધાતા‛ શીષક હઠળ થ ુ હ .ુ
ં ં

રા ગીત
‘વં
દ માતર ‛્આપ ુ
ંરા ગીત છે. બંકમચંચ ોપા યાય ર ચત નવલકથા
‘આનં
દમઠ‛માં વા ુ
થી લે ં
છે. થમવાર 1896ના ક ેસના રા ય અિધવેશનમાં હ .ુ
ગવા ુ
ં ં

રા ય કલે
ડર
શક સવં
તનેરા ય કલેડર તર ક ભારત સરકાર 22 માચ 1957ના રોજ
. થમ માસ ચૈ અને
વીકાર કય છે છેલો માસ ફાગણ છે.

ધારણ ુ
બં ં ુ
આ ખ
ભારતીય બંધારણમાંઆ ખ ુનો યાલ અમે રકાના બંધારણમાં
થી અને આ ખ ુની
ભાષા ઓ લયાના બં ધારણમાં
થી લીધે
લ છે. 13મી ડસે બર 1946ના રોજ બં ધારણસભામાં
જવાહાલાલ નહ ુ એ આ ખ ુનો યાલ ર ૂ કય હતો. ઈ.સ. 1976માં 42માંબં
ધારણીય ધ ુારા
ારા આ ખુમાં સમાજવાદ , બનસાંદાિયકતા અને રા ની અખં ડતતા શ દો જોડાયા.
બંધારણની તાવનામાંઅ ુ દ – 368ને
છે આધાર સં શોધન કરાય ક ન હ તે વા પર
સૌ થમ કશવાનં દ ભારતી કસમાં િુમ કોટ િવચાર કય અને તારણોના તે ક ુંક ભારતીય
સંસદ અ ખ ુમાંસંશોધન કર શકશે. પરંુ તે
વા ભાગમાં ધ ુારો ન હ કર શકાય બં ધારણ ુ ં
ૂ ત
ળ ૂ માળ ુ હોય. 1973માં િુમ કોટ ક ુ
ં ક ‘આ ખ
ં ુ એ બં ધારણનો જ ભાગ છે .‛ અ યાર
ુી બં
ધ ધારણના અ ખ ુમાં એક જ વાર ધુારો થયો છે. કનૈ
યાલાલ ન ુશીએ આ ખ ુને
‘બં
ધારણની ુ ડળ ‛ તર ક ઓળખાવી હતી.
ં

ભારતીય બં
ધારણમાં
ઉપયોગમાં
લેવાયે
લ અ ય દશોની જોગવાઈ
િ ક યવ થા – ાં
★ ગણતાં સ
★ ળ ૂ ફરજો – રિશયા
ૂ ત
★ ળ ૂ અિધકારો – અમે
ૂ ત રકા
ુનો િવચાર - અમે
★ આ ખ રકા
★ િુમ કોટની વહ વટ પ િત – અમે
રકા

jobguj.com 
Page : 6 
   
 

★ રા પિત પર મહા ભયોગની યા – અમેરકા

★ વ થ અને તટ થ યાયતંનો િસ ાંત – અમે રકા
★ બંધારણમાં ધુારાની યા – દ.આ કા
★ કટોકટ ની જોગવાઈ - જમની
★ ભારતીય સંસદ ય પ િત – લે ડ
★ લોકસભાના અ ય નો હો ો – ાંસ
★ એકલ નાગ રક વ – ટન
★ સંસદ તથા િવધાનસભા અને િવધાન પ રષદની યા – ટન
★ વતંતા, સમાનતા અને બંુ વનો યાલ – ાં સ
★ ક અને રા યની સહવત ની જોગવાઈ – ઓ લયા
★ તો – આયલ ડ
રા યનીિતના માગદશક િસ ાં
★ લોકસભામાં લો – ઇ ડયન અને
​ રા યસભાના સા હ ય, કલા, િવ ાન, સમાજસે
વા
અને રમતગમતના ેમાંયાતનામ નાગ રકોની િનમ કૂ– આયલ ડ
★ ​ઉપરા પિત ુ ંપદ – અમે
રકા

ભાષાના આધાર રા યોની રચના

બં
ધારણ સભાના અ ય રા સાદ ભાષાના આધાર રા યોની રચના
યો ય છેક નહ તે ની તપાસ કરવા માટ નવેબર 1947માં એસ.ક.ધારની અ ય તા હઠળ
ચાર સ યોવાળા ભાષા પંચની રચના કર અને 1948માં પં
ચે અહવાલ ર ૂ કય તે જણાવા ુ
માં
ક રા યોની રચના ભાષાનેઆધાર નહ પરંુ િવકાસ, નાણાક ય સગવડ, વહ વટ બાબતોને
યાનમાંલેવી જોઈએ. એસ.ક.ધારની આગે વાની હઠળ રચાયેલ ભાષાપં
ચના અહવાલની િવગતો
તપાસવા ઈ.સ.1948માં ક ેસના જય રુઅિધવે શનમાંજવાહરલાલ નહ ુ, વ લભભાઈ પટલ
અને પ ાભી (JVP)ની ણ સ યોની સિમિત રચાઈ. આ સિમિતએ એ ુ ક ુ
ં ંક કોઈપણ રાજયની
રચના ભાષાને આધાર નહ પરંુ દશની રુ ા, અથ યવ થાને આધાર કરાવી જોઈએ. આખર
JVP ભલામણોને ઈ.સ.1949માંવીકારાઈ.

વીપી સિમિતની ભલામણોનેયાનમાં રાખી મ ાસ રા યના ીરા ુ ન ુી

આગેવાની હઠળ તેુુ ભાષી લોકો માટ અલગ રા યની રચના કરવા ઉપવાસ શ ુ કયા અને
1952માં મ ુ
તે અવસાન થ .ુ
ં ં દોલનનેયાનમાં રાખી તેુુ ભાષાના લોકો માટ
દશની સૌ થમ ભાષાના આધાર રચના થઇ.

ડ સેબર 1953માંરા ય નુગઠન આયોગની થાપના થઇ. આયોગના અ ય

ૂ ફઝલઅલી તથા દયનાથ ુ
યાય િત જ ુ
ં અનેક.એમ.પા ણકર સ ય હતા. 1956માંરા ય
નુગઠન અિધિનયમ બનાવવામાંઆ યો. આ અિધિનયમ હઠળ 14 રા યો અને 5 ક શાિસત
દશની થાપના કરવામાંઆવી.

ધારણના ભાગો – 22
બં

jobguj.com 
Page : 7 
   
 

● ​
ભાગ – 1 – સંઘ અને તેના રા યો
● ભાગ – 2 - નાગ રકતા સં બધ
ંી જોગવાઈ
● ભાગ - 3 - ળ ૂ તૂ અિધકારો
● ભાગ – 4 - રા યનીિતના માગદશક િસ ાં તો
4(ક) - ળ ૂ તૂ ફરજો
● ભાગ –5 – ક
​
● ભાગ – 6 – રા ય
​
● ભાગ – 7 – ક યાદ , રા યયાદ અને
​ સંુત યાદ
● ભાગ –8 – ક શાિસત દશ
​
● ભાગ -9 – પં
​ ચાયતો
9(ક) – નગરપા લકાઓ
● ભાગ – 10 - અ ુૂ
​ ચત િત અને આ દ િત િવ તાર
● ભાગ – 11 – ક અને
​ રા ય સંબધ ંો
● ભાગ – 12 – સં
​ સદની સ ાઓ
● ભાગ – 13 – ભારતીય સીમામાં
​ વેપાર અને વા ણ ય
● ભાગ – 14 – ક અને
​ રા ય હઠળની સે વાઓ
● ભાગ – 15 – ટણી
​ ૂ
ં
● ભાગ – 16 – ચો સ વગ સં
​ બધંી જોગવાઈ
● ભાગ – 17 – ભાષાઓ
​
● ભાગ – 18 – કટોકટ ની જોગવાઈ
​
● ભાગ – 20 – બં
​ ધારણમાં ધ ુારાની જોગવાઈ
● ભાગ – 21 – કામચલાઉ અને
​ પ રવતનીય જોગવાઈ
● ભાગ – 22 – હ દ પાઠ અનેં
​ ૂ સંાઓ રદ કરવાની જોગવાઈ
ક

ધારણના પ રિશ ટો/અ ૂૂ

ભારતીય બં ચઓ

➔ ​થમ પ રિશ ટ  : ભારતના તમામ રા યોના નામ તથા ક શાિસત દશના િવ તાર ુ ં
વણન
➔ ​બી ુપ રિશ ટ : આ પ રિશ ટમાં
ં રા પિત, લોકસભાના અ ય અને ઉપા ય ,
રા યસભાના અ ય , િુમ કોટ તથા હાઈકોટના યાય િત ૂ અને અ ય યાયાધીશ,
િવધાનસભાના અ ય અને ઉપા ય , િવધાનપ રષદના ચે રમેન અનેડ ટુ ચેરમે
નના
પગાર અને મળવાપા ભ થાની િવગતો આપવામાં આવી છે.
➔ ી ુ ંપ રિશ ટ : આ પ રિશ ટમાંરા પિત, ઉપરા પિત, યાયાધીશો, મંીઓ વગે ર
માટ શપથ હણના ન નાઓ ૂ આપવામાં આવેલાં .
છે
➔ ​ચો ુપ રિશ ટ : આ પ રિશ ટમાં
ં  ​
રા યો અનેક શાિસત દશો માણે રા યસભાની
બેઠકોની ફાળવણીની િવગતો આપવામાં આવી
ચ ુ
➔ પાં પ રિશ ટ : અ ુૂ
ં ચત િતઓના વહ વટ અને િનયંણને લગતી મા હતી
આપવામાં આવી છે.

jobguj.com 
Page : 8 
   
 

➔ છ ં પ રિશ ટ : આ પ રિશ ટમાં મે

ઘાલય, આસામ, િમઝોરમ અને િ રુ ા રા યોના
જન િત ેમાં વહ વટની બાબતો આપવામાં આવી છે .
➔ સાત ુ ંપ રિશ ટ : આ પ રિશ ટમાં સં ઘયાદ ના 97 િવષયો, રા ય યાદ ના 66 િવષય
અને સંુ ત યાદ ના 52 િવષયોની યાદ આપવામાં આવી છે.
➔ આઠ ુ પ રિશ ટ : આ પ રિશ ટમાં બં ધારણમા ય 22 ભાષાઓની યાદ આપવામાં  ​
આવી
છે.
➔ નવ ુ ંપ રિશ ટ : ભારતીય બં ધારણમાં સૌ થમ ધ ુારો કર 1951માં પ રિશ ટ
ઉમે રવામાં આ .ુ ંઆ પ રિશ ટમાં રા ય સરકાર ારા પસાર કરલ જમીન વે ચાણનો
કાયદો તથા જમીનદાર ના દૂનો કાયદો અને બંધારણના 66મો ધ ુારો 1990થી
ઉમે રાયેલા 55 નવા જમીન ધ ુારાઓ ક ની અદાલત સમી ા ન કર શક. આ
પ રિશ ટની જોગવાઈઓને કોટમાંપડકાર શકાતી નથી. તિમલના ુરા ય ુ ંઅનામત
િવધે યક નવમાં પ રિશ ટમાંઆવે છે.
➔ દસ ુ ંપ રિશ ટ : આ પ રિશ ટમાં 1985માં ધારણના 52માં ધ
બં ુારા ારા ઉમે રાયે
લા
પ પલટા િવરોધી કા ન ૂ દશાવવામાં આ યો છે .
➔ ​અ ગયાર ુ પ રિશ ટ : આ પ રિશ ટ બં
ં ધારણના 73માં ધ ુારાથી 1992માં ઉમેરવામાં
આ .ુ ંપં ચાયતને લગતી સ ા અને અિધકાર ની 29 િવષયોની યાદ આપવામાં આવી
છે.
➔ ​બાર ુ ંપ રિશ ટ : આ પ રિશ ટ 74માં ધ ુારાથી 1992માંઉમેરવામાં આ .ુ ં
નગરપા લકાની સ ા અને અિધકારોના 18 િવષયોની યાદ આપવામાં આવી છે .

ધારણના અ ુ
ભારતીય બં છેદો

ભાગ – 1

❏ અ
​ ુ દ – 1
છે ભારત અને તે
ના રા યોનો સં
ઘ
❏ અ ુ
છેદ – 2 નવા રા યની રચના અને તે
નો સમાવેશ
❏ અ
​ ુ દ – ૩
છે નવા રા યો ુ
ંિનમાણ અને વતમાન રા યની સીમામાં પ રવતન
❏ અ ુ
છેદ – 4 પહલા અને ચોથા પ રિશ ટના ધુારા િવશે
ની જોગવાઈ

ભાગ – 2
​

❏ અ ુ
છેદ – 5 ભારતના નાગ રક હોવાની જોગવાઈ
❏ અ ુ
છેદ – 6 ભારતીય શાસન અિધિનયમ – 1935 માણે ની નાગ રકતા સં બધ
ંી
જોગવાઈ
❏ અ ુ
છેદ – 7 1 માચ 1947 પછ પા ક તાનમાંથળાં તર કરલ ય ત ભારતનો
નાગ રક રહશેનહ .
❏ અ ુ
છેદ – 8 કોઈપણ ય ત અથવા તે ના માતા – િપતા ક દાદા – દાદ ક

jobguj.com 
Page : 9 
   
 

થી કોઈપણ ભારત શાસન અિધિનયમ 1935 માણે

નાના નાનીમાં
ભારતમાંજ યા હોય અને તે
માં
થી કોઈપણ િવદશમાંરહતાં હોય તો
ભારતનો નાગ રક ગણાશે.
​ ુ
❏ અ દ – 9 કોઈપણ ય ત ચેછાએ બી દશ ુ
છે ંનાગ રક વ વીકાર તો તે
ભારતનો નાગ રક રહશે નહ .
❏ અ ુ
છેદ – 10 નાગ રકતા હકો ુ ં
સાત ય

❏ અ ુ
છેદ – 11 નાગ રકતા વીકાર અનેયાગની બાબતમાં
સંસદની સ ાઓ.

નધ : ​
- ​
ઈ.સ.1955માં સદ ભારતીય નાગ રક વ ધારો (Indian Citizenship
ભારતીય સં
Act) પસાર કર ભારતમાં
નાગ રકતા મે
ળવવાની પાં .
ચ કારની ર તો દશાવી છે
1. જ મ ારા
2. શા ુ
વં ંમ ારા
3. ન ધણી ારા
4. દશીયકરણ પ િત ારા
5. નવા દશનો સમાવેશ થાય યાર

ભાગ – 3
​​
​

ૂ અિધકરો – 12 થી 35
ૂ ત
ળ

ઈ.સ.1931માં ભારતીય રા ય ક ે સના કરાં

ચી અિધવેશન થત અિધવે શનમાં
સરદાર વ લભભાઈ પટલે ળ ૂ તૂ અિધકારોની માંગણી કર હતી જયાર જવાહાલાલ નહ ુએ
ળૂ તૂ અિધકારો ુ
માળ ુ
ં ં યાર ક ુ
તૈ હ .ુ
ંશ આતના બં ધારણમાંુ લ 7 ળૂ તૂ અિધકારો
હતા પરંુિમલકતના અિધકારને 44મો ધ ુારો – 1978 ારા કાયદા ુંવ પ આપવામાં આ .ુ ં
તે
થી ળ ૂ તૂ અિધકારોની સંયા 6 થઇ ગઈ. ળ ૂ તૂ અિધકારોના ર ણ માટ અ ુ દ 226
છે
હઠળ કોટમાંરટ દાખલ કર શકાય છે . અ ુ છેદ 359 હઠળ કટોકટ ના સમયે ળૂ તૂ અિધકારો
ૂરાખી શકાય છે
મો ફ .

❏ અ ુ દ – 12 રા યની યા યા
છે
❏ ​અ ુ દ – 13 ળ
છે ૂ તૂ અિધકારો સાથે
અસં
ગત હોય તે
વા કાયદા

1. સમાનતાનો અિધકાર – 14 થી 18
​ ુ
❏ અ છેદ – 14 કાયદા સમ બધા નાગ રકો સમાન છે.
અ ુ
❏ ​ છેદ – 15 ુવાઓ, તળાવો ક કોઈપણ હર થળેધમ, ાિત, વં શ, લગ અથવા
જ મ આધાર ભે દભાવ નહ રાખવામાં
આવે .
અ ુ
❏ ​ છેદ – 16 હર રોજગાર ની બાબતમાં તકની સમાનતા

jobguj.com 
Page : 10 
   
 

❏ અ ુ
છેદ – 17 અ ૃ યતા ના દૂ
❏ અ ુ
છેદ – 18 ખતાબો / ઈ કાબોની ના દૂ

2. વતંતાનો અિધકાર – 19 થી 22
❏અ ુ દ – 19 બં
છે ધારણ ારા નાગ રકોને છ કારની વતંતાઓ આપવામાં .
આવી છે
❏અ ુ દ – (એ) વાણી, િવચાર અને
છે અ ભ ય તની વતંતા
❏અ ુ દ – (બી) હિથયાર વગર સભા ભરવાની વતંતા
છે
❏અ ુ દ – (સી) સં
છે ગઠન બનાવવાની વતંતા
❏અ ુ દ – (ડ ) દશમાં ુ
છે તપણે હરવા – ફરવાની વતંતા
❏અ ુ દ – (ઈ) ભારતના જ ુ
છે – કા મીર રા ય િસવાય ાં
ય પણ રહઠાણ
ધરાવવાની અને થાયી થવાની વતંતા
(એફ) યવસાય કરવાની વતંતા
❏ અ ુ દ – 20 વન વવાની વતંતા
છે
(અ ુ છેદ 20 અને 21 નેકટોકટ ના સમયમાં ૂન રાખી શકાય.)
મો ફ
❏ અ ુ દ – 21 ાણ અને
છે શર ર વતંતા ુ ંર ણ
❏ અ ુ દ – 22 ધરપકડ સામે રુ ાનો અિધકાર, ય તની કારણ વગર ધરપકડ ન
છે
કર શકાય અને ધરપકડ થઇ હોય તો 24 કલાકમાં મેજ ટ સમ
હાજર કરવો જ ર છે.

3. શોષણ િવરોધી અિધકાર – 22 થી 24

​ ુ
❏ અ છેદ – 23 માનવવે
પાર અને બળજબર થી મ ૂર કરવા પર િતબંધ
અ ુ
❏ ​ છેદ – 24 બાળમ ૂ
ર િવરોધી જોગવાઈ. 14 વષથી નીચે
ની ઉમરના બાળકને
મ ૂ
ર ન કરાવી શકાય.

4. ધાિમક વતંતાનો અિધકાર – 25 થી 28

​ ુ
❏ અ દ – 25 કોઈપણ ધમને
છે માનવાનો તથા ચાર કરવાનો અિધકાર
અ ુ
❏ ​ દ – 26 ધમની થપના કરવાનો તથા તે
છે પિત ુ
ની માટ સં ંસ ન કર
સંચાલન કરવાનો અિધકાર
❏ અ ુ દ – 27 ધાિમક દાન ઉઘરાવવાની વતંતા. ય ત પોતાની ઈ છા હશે
છે તો
જદાન આપશે .
અ ુ
❏ ​ દ – 28 સરકાર
છે ા ટ મે
ળવતી િશ ણ સં થાઓમાંધાિમક િશ ણ ન આપી
શકાય.

5. સંૃ
િતક અને
િશ ણ સંંી અિધકાર – 29 થી 30
બધ
❏ અ ુ દ – 29 દરક નાગ રકને
છે પોતાની ભાષા, લિપ અનેસંૃિતને
ટકાવી રાખવાનો
અિધકાર.ધમ અનેસંૃિતને આધાર િશ ણ સંથાઓમાં વેશ કરતા

jobguj.com 
Page : 11 
   
 

રોક શકશેનહ .
❏ અ ુ
છેદ – 30 શૈણક સં થા થાપવાનો અને વહ વટ કરવાનો લ મુતીઓનો
અિધકાર
❏ અ ુ
છેદ – 31 1978માં 44માં
બંધારણીય ધુારા ારા ‘િમલકતના અિધકારને
‛ રદ
કરવામાં
આ યો.

6. ધારણીય ઈલાજોનો અિધકાર – 32 થી 35

બં
❏ અ ુ છેદ – 32 બંધારણીય ઈલાજોનો અિધકાર  - આ અિધકારને ડૉ. ભીમરાવ
બેડકર ‘બં . આ અિધકારમાં
ધારણનો આ મા‛ ક ો છે ભારતના નાગ રકોના ળૂ ત
ૂ
અિધકાર ુ
ંર ણ કરશે . ળ
ૂ તૂ અિધકાર ુ
ં ઘન થ ુ
ઉ લં હોય તો ય ત કલમ – 226
ં
તગત કોટમાંઅર કર શક છે . માં િુમ કોટ ક હાઇકોટમાંપાં
ચ કારની ર ટ
દાખલ કર શકાય છે .

1) પરમાદશ (Mandamus )
સવ ચ અદાલત ારા અિધકાર ક સંથાનેઆદશ
આપવામાં આવશે ક તેઓ પોતાની ફરજથી ૂ . અને
ર થઇ ગયા છે તે
પોતાની ફરજો ુ
ંપાલન કર.

2) બંદ ય ીકરણ (Habeas Corpus)

કોઈ ય તને ગે
રકાયદસર ગ ધી રા યો હોય તો કોટ આ ર ટ અ વયે તે
ય તને પોતાની સમ હાજર કરવાનો અિધકાર ને આદશ આપે છે. થી
કોટ ધરપકડ થયેલ ય તની કાયદસર તપાસ કર શક.

3) ધ (Prohibition)
િતબં
િુમ કોટ ક વડ અદાલત તે મની નીચેની અદાલતોને
કોઈ કસ િનકાલ માટ
મનાઈ કુમ આપે . આ કારનો ક
છે ુમ તેઅદાલતને તે
ના કાય ેની
.
બહાર જતા રોકવાનો છે

4) ઉ ેણ (Certiorari)
જો કોઈ નીચે ની કાય ેની બહાર જઈ કોઈ કસમાં કુ
ની અદાલત તે ાદો
આપેયાર િુમ કોટ ક હાઇકોટ આ કસના કુ ાદાને
રદ કરવા સ ટઓર ર
ર ટ આપે છે.

5) અિધકાર ૃ છા (Quo - Warranto)

અદાલત કોઈ ય તને હર સં થામાં ક કાયાલયમાં
લાયકાત વગર હો ો
હણ ન કર તેમાટ ‘કવો – વોરં
ટો‛ ર ટ આવે છેઅનેઅદાલત છેૂ છેક
‘તમેકઈ લાયકાતથી હો ો હણ કય છે ?‛

❏ અ ુ
છેદ – 33 આ અિધકારને
લા ુ
કરવા માટ સં
સદની સ ા

jobguj.com 
Page : 12 
   
 

❏ અ ુ
છેદ – 34 લ કર શાસન વખતેઆ ભાગમાંઅપાયેલા અિધકારો પર િતબં
ધ
અ ુ
❏ ​ દ – 35 આ ભાગની જોગવાઈ લા ુ
છે કરવા માટના કાયદાઓ

ભાગ – 4

તો – 36 થી 51
રા યનીિતના માગદશક િસ ાં

રા યનીિતના માગદશક િસ ાં
તોની જોગવાઈ આયલ ડના બં ધારણમાં
થી લેવા
માટ તેજબહા ૂ
ર ુ ભલામણ કર હતી. રાજનીિતના માગદશક િસ ાં
એ તોનેજ ુ – કા મીરમાં
લા ુ કર શકાતા નથી. તે
ને કોટમાં
પડકાર શકાતા નથી. દરક રા ય વૈછક ર તે આ
તો ુ
િસ ાં ંપાલન કર શક છે .

❏ અ
​ ુ દ – 36 પ રભાષા
છે
❏ અ ુ
છેદ – 37 રા યનીિતના માગદશક િસ ાં તોને કોટમાંપડકાર શકાતા નથી.
❏ અ
​ ુ દ – 38 રા ય હર ક યાણ માટ સામા જક યવ થા કરશે
છે .
❏ અ ુ
છેદ – 39 સમાન યાય અને મફત કા નીૂ સલાહ
❏ અ ુ
છેદ – 40 ામ પં
ચાયતની રચના અને અિધકાર
❏ અ ુ
છેદ – 41 િવકટ પ ર થિતમાં લોકોની સહાય મે ળવવાનો રા યને આપે લ
અિધકાર
❏ અ
​ ુ દ – 42
છે ૂ વી બાબતોમાં
િત રા યોની મદદની યવ થા
❏ અ ુ
છેદ – 43 કામદારો ુંવે
તન અને િનવાહ વી બાબતો
❏ અ ુ
છેદ – 4૩ (ક) ઉ ોગોમાં
કામદારોની વહ વટ ભાગીદાર
❏ અ
​ ુ દ – 44 એક સમાન નાગ રક ધારો
છે
❏ અ ુ
છેદ – 45 રા યની બાળકો માટ મફત અને ફર જયાત િશ ણની જોગવાઈ.
❏ અ ુ
છેદ – 46 SC,ST અને સામા જક પછાત વગ માટ િશ ણ અને િવકાસની
રાજયની જવાબદાર છે .
❏ અ ુ
છેદ – 47 લોકો ુ ં વનધોરણ અને આરો ય ધ ુારવા રા ય ય ન કરશે .
❏ અ ુ
છેદ – 48 ખે તી અનેપ પુાલનના/િવકાસની રાજયની જવાબદાર રહશે .
અ
❏ ​ ુ દ – 48 (ક) પયાવરણ ુ
છે ંજતન અને ર ણ તે મજ જગલં અને વ ય વોની
સલામતીની જવાબદાર રા યની રહશે .
અ
❏ ​ ુ દ – 49 મારકો, અ ભલે
છે ખાગારો અને મહ વની રા ય િવરાસતના ર ણની
જવાબદાર રાજયની રહશે .
❏ અ ુ
છેદ – 50 યાયતં અને વહ વટ સ ાઓ રા ય અલગ કરવા ય ન કરશે .
❏ અ ુ
છેદ – 51 તરરા ય શાંિત અને સલામતી માટ રા ય ય ન કરશે .

❏ અ ુ
​ છેદ – 51 (ક) ૂ ત
ળ ૂ ફરજો

આધાર ઈ.સ. 1976માં

વણિસહની ભલામણોને 42માં ધ
ુારા ારા

jobguj.com 
Page : 13 
   
 

ભાગ – 4માંઅ ુ દ 51(ક)માં

છે જોગવાઈ કરવામાં
આવી. ળૂ ત
ૂ ફરજોની જોગવાઈ
રિશયામાં
થી લીધે . હાલમાંુ
લ છે લ 11 ળૂ ત .
ૂ ફરજો છે

ભાગ – 5

ભારતના રા પિત
❏ અ ુ
છેદ – 52 રા પિત પદની જોગવાઈ
❏ અ ુ
છેદ – 53 ક ની કારોબાર સ ાઓ
❏ અ ુ
છેદ – 54 ૂ
રા પિતની ટણી
ં
❏ અ ુ
છેદ – 55 ૂ
રા પિતની ટણીની રટ
❏ અ ુ
છેદ – 56 રા પિતનો કાયકાળ
❏ અ ુ
છેદ – 57 ુઃ ટાવા
ન ૂ માટની યો યતા
ં
❏ અ ુ
છેદ – 58 રા પિત બનવા માટની શરતો
❏ અ ુ
છેદ – 59 રા પિતના પદ માટની શરતો
❏ અ ુ
છેદ – 60 રા પિતના શપથ
❏ અ ુ
છેદ – 61 મહા ભયોગ

રા પિત
અ ુ દ – 52માં
છે . રા પિત દશના વડા છે
રા પિત પદની જોગવાઈ કરલ છે .
ક ની તમામ શ ત તે
મની પાસે .
છે

રા પિતની ૂ
ટણી
ં
ૂ
રા પિતની ટણીમાં
ં સં ને હૃલોકસભા અને
સદના બં રા યસભા તથા
ૂ લા સ યો ભાગ લે
િવધાનસભાના ટાયે
ં .
છે

રા પિતની લાયકાતો
❏ તેભારતનો નાગ રક હોવા જોઈએ.
❏ 35 વષ ણ ૂ કરલ હોવા જોઈએ.
❏ લોકસભાના સ ય બની શક તે ટલી યો યતા ધરાવતા હોવા જોઈએ.
❏ કોઈપણ કારનો લાભનો હો ો ન ધરાવતા હોવા જોઈએ ક સરકાર કમચાર ન હોવા
જોઈએ.

રા પિતનો કાયકાળ
રા પિતનો કાયકાળ 5 વષનો હોય છે. એક ય ત ગમે તે
ટલી વખત રા પિત
બની શક છે. જો રા પિત રા ના ુ
ંઆપે, ૃુ પામે અથવા મહા ભયોગ ારા ૂર કરવામાં
આ યા હોય તો યારથી આગામી પાંચ વષ ધ ુી રા પિત બની શક છે.

jobguj.com 
Page : 14 
   
 

રા પિતના શપથ
િુમ કોટના ુય યાય િત
ૂ શપથ લે
વડાવે
છે.

રા પિતની સ ાઓ
A.​
નાણાક ય સ ાઓ
રા પિતના િતિનિધ તર ક નાણામંી સં
સદમાંબ ટ ર ૂ .
કર છે
સં નાણાક ય ખરડો ર ૂ
સદમાં કરતા પહલા રા પિતની મંૂર લે . રા પિત
વી પડ છે
ચની િનમ કૂકર છે
નાણાપં .

B.​
કટોકટ ની સ ાઓ
ભારતીય બંધારણ જ ુબ રા પિત ણ કારની કટોકટ .
હર કર શક છે નીચે
.
ુબ છે
જ

❏ અ ુ છેદ – 352 ુ વી પ ર થિતમાં રા ય કટોકટ .

❏ અ ુ છેદ – 356 ભારતના કોઈપણ રા યમાંતં િન ફળ ય યાર રા યની બં
ધારણીય
કટોકટ ક રા પિત શાસન.
❏ અ ુ છેદ – 360 આિથક સંકટનેલીધેનાણાક ય કટોકટ .

C. ​
નયાિયક સ ાઓ
િુમ કોટ હર કરલી સ ાનેથ ગત કર શક છે , પ રવતન કર શક
છેક તેનેમાફ કર શક છે . તેઓ સવ ચ અદાલતની સલાહ લે . ફાં
છે સીની સ પામે લા
ુે
ન ગારોનેદયા આપી શક છે .

D. ​ધારાક ય સ ાઓ
રા પિત સંસદ ુસંુ
ં ત સ બોલાવી શક છે . અ ુ છેદ – 85
અ વયે લોકસભાનો ભં ગ કર શક છે. કોઈપણ ખરડો લોકસભાના અને રા યસભામાં થી પસાર
થાય યાર જ રા પિતની સહ થી કાયદો બને છે.સં
સદ ુંસ ચા ુ ન હોય તે સમયે તા કા લક
કાયદો બનાવાવવાની જ ર પડ યાર વટ ક ુમ બહાર પાડ શક છે. બં
ધારણમાં આપે લ ળ ૂ ત ૂ
ફરજો – અિધકારોનેથ ગત કરવાની સ ા ધરાવે . નવા રા યની રચના ક તે
છે ની સીમામાં
વધારો ક ઘટાડો કર શક છે . લોકભાના થમ સ ને સં
બોિધત કર શક છે . લોકસભમાં 2 લો
– ઇ ડયન અને રા યસભાના 12 સ યોની િનમ કૂકર છે .

E. ​
રાજનૈ
િતક સ ાઓ
તેઓ ભારત ુ
તરરા ય ફોરમમાં . િવદશમાં
ં િતિનધ વ કર છે રાજ ૂ
તો
મોકલે . બી દશોના રાજ ૂ
છે તોને
ભારતમાં
આવકાર છે. તમામ તરરા ય કરારો અને
સં
િધ તે .
મના નામથી થાય છે

F. ​
લશકર સ ાઓ

jobguj.com 
Page : 15 
   
 

સે
નાની ણે
ય પાં . ુક શાં
ખના વડા છે િત .
હર કર શક છે

G. ​
કારોબાર સ ાઓ
દશનો તમામ વહ વટ રા પિતના નામથી ચાલે . રા પિત વડા ધાન અને
છે
મંીમંડળની િનમ કૂકર છે . રા યપાલ, િુમકોટ અનેહાઈકોટના યાયાધીશ, રાજ ૂ
તો,
એટન જનરલ, CAG (કો ોલર એ ડ ઓડ ટર જનરલ) ુય ટણી ૂ કિમ ર, ભાષા પં
ં ચના
સ યો, ક ીય હર સે વા આયોગના અ ય અને સ ય, નાણાપં
ચના સ યો, ક શાિસત
દશોના ચીફ કિમ રની રા યપાલની ભલામણથી િનમ કૂકર છે .

H.​
રા પિતની વીટો શ ત

રા પિતને ણ કારની વીટો શ ત મળેછે .

1.​
એ સો ટુવીટો
આ વીટો રા પિત કોઈ િવધે મંૂ
યકને ર નથી આપતા અને
તેની
મંૂ
ર રુ ત રાખેછે.

2.​
સ પેસ વીટો
રા પિત કોઈપણ િવધે
યકને
ફર િવચારણા માટ સં
સદને
મોકલી
આપે .
છે

3.​
પોકટ વીટો
પોકટ વીટોનો સૌ થમ ઉપયોગ ાની ઝૈલિસહ કય હતો. આ વીટો
પાવર ારા રા પિત કોઈપણ િવધે યકનેમંૂ
ર નથી આપતા તથા િવધે યકને
મંૂર આપવાની ના પણ નથી પાડતા અને સં
સદ પાસેફર િવચારણા માટ
મોકલતા પણ નથી.

રા પિત પર મહા ભયોગ

અ ુ દ – 61 જ
છે ુબ રા પિત પદ પરથી ૂ ર કર શકાય છે. બં
ધારણના
ઉ લંઘન ક રાજ ોહ વા ન ુા બદલ સં સદમાંલોકસભા અનેરા યસભામાંથી કોઈપણ હૃ ના ¼
સ યોની સહ ારા રા પિતને મહા ભયોગથી ૂ . સં
ર કર શકાય છે સદને હૃ ારા
ના 14 દવસ પહલા રા પિતને
મહા ભયોગ લાવવાનો હોય તે લેખત ચનાૂ આપવી પડ છે .
ુ
બી ંહૃરા પિત પર લાગે લ ન ુાની તપાસ કરશેઅને નુો સા બત થશે ના 2/૩
તો તે હૃ
સ યો ારા તાવ પસાર કર રા પિતનેૂ ર કર શકશે.

ભારતના રા પિતઓની યાદ

મ વષ નામ

jobguj.com 
Page : 16 
   
 

1 1950 - 1962 ડૉ.રા સાદ

2 1962 – 1967 ડૉ.સવપ લી રાધા ૃ

ણન

૩ 1967 – 1969 ડૉ.ઝાક ર સ

ુૈન

4 1960 - 1974 વી.વી.ગીર

5 1974 – 1977 ડૉ.ફક દ ન અલી અહમદ

6 1977 – 1982 નીલમ સંવ ર

7 1982 – 1987 ાની ઝૈ

લિસહ

8 1987 – 1992 ડૉ.આર.વકટરમણ

9 1992 – 1997 ડૉ. શં

કરદયાળ શમા

10 1997 – 2002 ડૉ.ક.આર.નારાયણ

11 2002 – 2007 ડૉ.એ.પી. .અ ુ

લ કલામ

12 2007 - 2012 િતભા દવીિસહ પા ટલ

13 2012 થી........ ણવ ુર
ખ

રા પિત િવશેં ૂમાં

ક પ રચય
1. ડૉ.રા સાદ (1950 - 1962)
● તે ઓ સૌથી વ ુ 12 વષ રા પિતના હો ા પર ર ા હતા.
● ​ તેઓ ‘ બહારના ગાંધી‛ તર ક ઓળખાય છે.
● ઈ.સ.1962માં તે
મને ‘ભારતર ન‛ રુકાર મ યો હતો.
● ​ ઈ.સ.1934માં બ ુ
ંઈ ક ે સ અિધવેશનના અ ય હતા.

2. ડૉ.સવપ લી રાધા ૃણન (1962 – 1967)

● તેઓ ભારતના થમ ઉપરા પિત હતા.
● તેઓ સૌથી વધાર સમય ધ ુી ઉપરા પિત પદ ર ા હતા.
● ઈ.સ.1954માં ‘ભારતર ન‛ થી સ માિનત કરાયા હતા.
● ભારતર ન મેળવનાર થમ ઉપરા પિત તે મજ ભારતના થમ ય ત હતા.
● તેઓ િશ કમાંથી રા પિત પદ ધ ુી પહ યા હતા.
● તેમના જ મ દવસ 5 સ ટ બરને ‘િશ ક દવસ‛ તર ક ઉજવાય છે
.

3. ડૉ.ઝાક ર સ
ુૈન (1967 – 1969)

jobguj.com 
Page : 17 
   
 

● તે
ઓ સૌથી ઓછા સમય માટ રા પિત પદ ર ા હતા.
● ભારતના થમ ુલમ રા પિત હતા.
● ઈ.સ.1963માં
તેમને
ભારત ર નથી સ માિનત કરવામાં
આ યા હતા.

4. વી.વી.ગીર (1960 - 1974)

● વી.વી.ગીર દશના થમ કાયકાર રા પિત બ યા હતા.
● ઉપરા પિત પદ તે ઓ સૌથી ઓછા સમય ધ ુી ર ા હતા.
● ઈ.સ.1975માં ‘ભારત ર ન‛થી સ માિનત કરાયા હતા.
● ​વતં ઉમે દવાર તર ક રા પિતની ટણીૂ
ં તનાર તેઓ થમ ય ત હતા.
● પ કાર શ ુવંતિસહ તે ુ
મને બળ રા પિત ક ા હતા.

5. ડૉ.ફક દ ન અલી અહમદ (1974 – 1977)

∙ તે
​ મણે ભારતમાં થમવાર કટોકટ ની ઘોષણા કર હતી.

6. નીલમ સંવ ર (1977 – 1982)

● ભારતના થમ બનહર ફ રા પિત તર ક ટાયા
ૂ હતા.
ં
● તેઓ બેવખત લોકસભા અ ય પદ રહ ૂા હતા.
● નીલમ સંવ ર નાની વયે રા પિત બ યા હતા.

7. લિસહ (1982 – 1987)

ાની ઝૈ
● ઇ દરા ગાં ધીની હ યા થઇ યાર રા પિત હતા.
● પોકટ િવટોનો ઉપયોગ કરનાર થમ રા પિત હતા.
● ાની ઝૈ
લિસહ થમ શીખ રા પિત હતા.

8. ડૉ.આર.વકટરમણ (1987 – 1992)

● તેઓ ખર અથશા ી હતા.
● તેમના કાયકાળ દરિમયાન ચાર વડા ધાન બદલાઈ ગયા હતા.
I. રા વ ગાંધી (1984 થી 1989)
Ii. િવ નાથ તાપિસહ (1989 થી 1990)
Iii.ચં ખર (1990 થી 1991)
શે
Iv.પી.વી.નરિસહરાવ (1991 થી 1996)

9. ડૉ. શં
કરદયાળ શમા (1992 – 1997)
● તે ઓ વતા હતા છતાં મના ૃન
તે ુી અફવા ફલાઈ હતી.
● તે ઓ મ ય દશના ુયમંી પદ રહ ગયા છે .

10. ડૉ.ક.આર.નારાયણ (1997 – 2002)

● સૌ થમ અ ુૂ ચત િતના રા પિત બ યા હતા.
● સૌથી વ ુ ૂ આ યા હતા.
મતોથી ટાઈ
ં

jobguj.com 
Page : 18 
   
 

11. ડૉ.એ.પી. .અ ુ લ કલામ (2002 – 2007)

● તેમ ુ
ંૂ ુ
ં
નામ અ લ ુ પક ર ુાબ દન અ ુ
લ લ કલમ હ .ુ
ં
● તેમનો જ મ તિમલના ુના રામેરમમાંથયો હતો.
● ઈ.સ.1997માં ‘ભારત ર ન‛ એનાયત થયો હતો.
● લ મી સહગલને હરાવી રા પિત બ યા હતા.

12. િતભા દવીિસહ પા ટલ (2007 - 2012)

● રાજ થાનના રા યપાલ બનનાર તે ઓ થમ મ હલા હતા.
● ભારતના થમ મ હલા રા પિત બ યા હતા.
● ભૈરવિસહ શે
ખાવતને હરાવી રા પિત બ યા હતા.

13. ણવ ખ ુર (2012 થી........)

● ​
ઈ.સ. 2009 થી 2012 ક ે સના શાસનકાળ દરિમયાન ક ીય નાણામંી ર ા હતા.
● ઈ.સ.2004 થી 2006 ધ ુી મનમોહનિસહની સરકારમાં
સંર ણમંી ર ા હતા.
● વડા ધાન પી.વી.નરિસહરાવના સમયમાંઆયોજન પં ચના ઉપા ય હતા.

વડા ધાન

❏ અ ુ
છેદ – 74 રા પિતને સલાહ આપવા ક ીય મંીમં ડળ
❏ અ ુ
છેદ – 75 બ મુતી ધરાવતા પ ના નેતા તર ક વડા ધાનની િનમ કૂ
❏ અ ુ
છેદ – 76 ભારતના એટન જનરલ
❏ અ
​ ુ દ – 77
છે ભારત સરકારના કાય ું
સંચાલન
❏ અ ુ
છેદ – 78 વડા ધાનની ફરજો ુ ં
વણન

ક ીય મંીમં
ડળ

● રા પિતને સલાહ આપવા અને સહાય કરવા માટ વડા ધાનની આગે વાની નીચે
ધાનો ું
એક મંીમં .
ડળ હોય છે
● રા પિત અ ુ છેદ 75 અ વયે વડા ધાનની િનમ કૂકર છે અને વડા ધાનની
ભલામણથી રા પિત બી મંીઓને નીમેછે .
● ​સસંદ સ ય ન હોય તો પણ વડા ધાનની સલાહથી રા પિત મંી તર ક િનમ કૂકર
છે. પરંુતે મંીએ 6 માસમાં ટાૂ ુ
ં ં
પડ છે.
● લોકસભામાં બ મ
ુતી ધરવતા પ માં અ ય ને રા પિત બનાવવા આમંણ મોકલે છે
અને વડા ધાન તર ક શપથ લે વડાવે .
છે

jobguj.com 
Page : 19 
   
 

● મંીમંડળમાંવડા ધાન ઉપરાં

ત ક બને
ટ મંી, રા યક ાના રા યમંી અને
નાયબ
.
મંી હોય છે

ક બને
ટ મંી  ​
– તે
ઓ તે . દા.ત. રલવે
મંાલયના વડા છે મંાલય

રા યક ાના મંી  ​
– મંીમં
ડળની બે
ઠકમાં
તે શ થતો નથી પરંુ
મનો સમાવે આમંણ મોકલે
તો બે
ઠકમાં . તે
ભાગ લઇ શક છે મને .
કોઈપણ િવભાગનો વતં હવાલો અપાતો હોય છે

નાયબક ાના મંી  ​

– રા યક ાની નીચે . તે
ના મંી છે ઓ મા વહ વટ કામગીર સં
ભાળે
.
છે

● વડા ધાન (નીિત પં

ચ)ના હો ાની એ અ ય હોય છે
.
● અ ુ દ 74 (ક) જ
છે ુબ વડા ધાન ુ ં ૃુ રા ના ુ
થાય અથવા પોતે ં
આપેયાર
સમ મંીમં ડળ િવખેરાઈ ય છે .
ભારતના વડા ધાનોની યાદ

મ વષ નામ

1 1947 - 1964 જવાહાલાલ નહ ુ

2 1964 - 1964 દા(કાયકર )

ુઝાર લાલ નં
લ

૩ 1964 - 1966 લાલબહા ુ

ર શા ી

4 1966 - 1966 દા(કાયકર )

ુઝાર લાલ નં
લ

5 1966 - 1977 ઇ દરા ગાં

ધી

6 1977 - 1979 મોરાર દસાઈ

7 1979 - 1980 ચૌધર ચરણિસહ

8 1980 - 1984 ઇ દરા ગાં

ધી

9 1984 - 1989 રા વ ગાં

ધી

10 1989 - 1990 િવ નાથ તાપિસહ

11 1990 - 1991 ચં
શેખર

12 1991 - 1996 પી.વી.નરિસહરાવ

jobguj.com 
Page : 20 
   
 

13 1996 - 1996 અટલ બહાર વાજપે

યી

14 1996 - 1997 એચ.ડ .દવગૌડા

15 1997 - 1998 ુરાલ

આઈ.ક. જ

16 1998 - 1999 અટલ બહાર વાજપે

યી

17 1999 - 2004 અટલ બહાર વાજપે

યી

18 2004 -2014 ડૉ.મનમોહનિસહ

19 26 મે 2014 નર દામોદરદાસ મોદ

.......................

ૂો પર ચય
ભારતના વડા ધાનો િવશેં
ક

1. ​
જવાહાલાલ નહ ુ
● ભારતના થમ વડા ધાન અને હો ાની એ આયોજન પં ચના થમ અ ય હતા.
● સૌથી વ ુ સમય ધ ુી વડા ધાન પદ ર ા હતા.
● હો ા પર અવસાન થ ુ ંહોય તે
વા થમ વડા ધાન હતા.
● તેમના સમયગાળામાં ભારતમાંપંચાયતી રાજની શ આત થઇ.
● તેમણે ‘આરામ હરામ હ‛ ું ૂઆ ુ ંહ .ુ
ં
● િવ ના દશો સમ સૌ થમ બનજોડાણવાદ નીિત ર ુકર હતી.
​
● તેમના જ મ દવસ 14 નવે બરને ‘બાલ દન‛ તર ક મનાવવામાં
આવે
છે.
● ય ન ુા નદ ના કનાર ‘શાં
િતવન‛ તેમ ું .
સમાિધ થળ છે

2.​લ દા(કાયકર )
ુઝાર લાલ નં
● જવાહરલાલ નહ ુુ ં
અવસાન થતા સૌ થમ કાયકાર વડા ધાન બ યા.
● ઈ.સ.1966માં લાલબહા ુ
ર શા ી ું
અવસાન થતા બી વખત કાયકાર વડા ધાન
બ યા હતા.
● ​
‘ભારત ર ન‛ મે
ળવનાર સૌથી મોટ ઉમરના વડા ધાન હતા.

3. ​
લાલબહા ુ
ર શા ી
● મરણોપરાં
ત ‘ભારત ર ન‛ મે
ળવનાર થમ વડા ધાન હતા.
● લાલબહા ુર શા ીના સમયગાળા દરિમયાન ભારત અને ‘તા કં
એિશયા વ ચે દ કરાર‛
થયા હતા.
● લાલબહા ુર શા ી કટ ટ ડયમ હદરાબાદમાં આવેું .
છે

jobguj.com 
Page : 21 
   
 

● લાલબહા ુર શા ી એરપોટ વારાણસીમાંઆવેુ ં

છે.
● ​
તેમના કાયકાળ દરિમયાન એન.ડ .ડ .બી.ની થાપના થઇ હતી.
● તે
મણે‘જય જવાન, જય કસાન‛નો નારો આ યો હતો.
● લાલબહા ુર શા ી આઈ.એ.એસ. િનગ સે ટર મ રૂ (ઉતરાખં
ડ)માં
આવેુ ં
છે.
● ​
તેમ ુ
ંસમાિધ થળ ‘િવજયઘાટ‛ તર ક ઓળખાય છે દ લીમાં આવેુ ં
છે.

4.​
ઇ દરા ગાં
ધી
● ભારતના થમ મ હલા વડા ધાન હતા.
● તે
મણે દશમાં સૌ થમ વખત કટોકટ લાદ હતી.
● સૌ થમ ‘ભારત ર ન‛ મે ળવનાર ી વડા ધાન હતા.
● ભારતમાં થમ વખત હ યા થઇ હોય તે વા વડા ધાન હતા.
● તે
મણે ‘ભારત ર ન‛ રુકાર પર િતબં ધ લગા યો હતો.
● તે
મના શાસનકાળમાં બંધારણમાં સૌથી વધાર ધ ુારા કરવામાંઆ યા હતા.
● ઈ.સ.1971માં બાં લાદશની રચનામાં ૂ ભજવી હતી.
મહ વની િમકા
● ઇ દરા ગાં
ધી ઇ ટર ને શનલ એરપોટ નવી દ લીમાં આવેુ ં .
છે
● ઈ.સ.1969માં
​ 14 બકો ુંરા યકરણ કરવામાં આ ુ ંહ .ુ
ં
● ભારત અને
​ પા ક તાન વ ચે ‘િશમલા કરાર‛ થયા હતા.
● ઈ.સ.1984માં
​ પંબના વ ુણમં દરમાં સુે
લા આતં કવાદ ઓનો ખા મો કરવા
ઓપરશન ‘ ુટાર‛ ચલા ુ ંહ .ુ
ં
● ​દ લી ખાતેઆવે લ ‘શ ત થળ‛ તેુ ં
સમાિધ થળ છે .

5. ​
મોરાર દસાઈ
● પોતાની હો ાની દ ુત રૂ થતા પહલા રા ના ુ આ ુ
ં હ .ુ
ં ં
● દશના થમ બનક ે સી વડા ધાન હતા.
● તે
​ મનો જ મ વલસાડ જ લાના માડલી ગામમાં થયો હતો.
● મોરાર દસાઈના શાસનકાળમાં લોકસભાની દ ુત 6 વષમાં 5 વષ કરવામાં
થી ઘટાડ ને
આવી હતી.
● તે
મણે ‘અભય બનો, નીડર બનો‛ ુ ં ૂઆ ુ હ .ુ
ં ં
● પા ક તાન ારા ‘િનશાન એ પા ક તાન‛ એવોડ મ યો હતો.
● 1991માં ‘ભારત ર ન‛ રુકાર મ યો હતો.
● અમદાવાદ ખાતે ‘અભયઘાટ‛ તે
મ ુંસમાિધ થળ છે .

6. ​
ચૌધર ચરણિસહ
● ભારતમાંલ મુતી સરકારના થમ વડા ધાન બ યા હતા.
● ચૌધર ચરણિસહ સંસદનો એકપણ વખત સામનો કય ન હતો.
● ચૌધર ચરણિસહ લોકસભા ુ ં
સ ૂુ
ંથાય તેપહલા રા ના ુઆ ુ
ં હ .ુ
ં ં
● ચૌધર ચરણિસહ તરરા ય એરપોટ લખનૌમાંઆવેુ ં .
છે
● ​
તેમના જ મ દવસ 23 ડ સે ‘રા ય ખેત
બરને ૂ દવસ‛ તર ક મનાવવામાંઆવે
છે.

jobguj.com 
Page : 22 
   
 

7. ​
રા વ ગાં
ધી
● ​ે
ત ઓ સૌથી નાની ઉમર વડા ધાન બ યા હતા.
● તે
​ મના સમયમાં મતદારની ઉમર 21 વષમાં 18 વષની કરવામાં
થી ઘટાડ ને આવી
હતી.
● પ પલટા િવરોધી ધારો – 1985 તે
મના સમયમાં ઘડાયો હતો.
● ઈ.સ.1991માં ‘ભારત ર ન‛ એનાયત થયો હતો.
● ​‘વીર િમ‛ મ ુ
ૂ તે ંસમાિધ થળ છે.

8. ​
િવ નાથ તાપિસહ
● ભારતીય સં
સદમાંસૌ થમ િવ ાસનો મત ન મે
ળવી શકનાર વડા ધાન હતા.

9.​
ચંશે
ખર
● સમાજવાદ જનતા પાટ ના થમ વડા ધાન હતા.

10.​
પી.વી.નરિસહરાવ
● ભારતીય અથતં ધુારાના િપતા તર ક ઓળખાય છે .
● ​
ઈ.સ.1992માં
બાબર મ જદ વં સ સમયે વડા ધાન હતા.
● તે
મના સમયગાળામાં
ઈ.સ.1992માં ઉદાર કરણ, ખાનગીકરણ અને
વૈિ કરણની નીિત
લા ુકરાઈ.

11.​
અટલ બહાર વાજપેયી
● ત ઓ ‘કિવ દયી‛ ને
​ે તા હતા.
● સ​ૌથી ઓછા સમય 13 દવસ ધ ુી વડા ધાનપદ રહ ૂ હતા.
કયા
● ફ​ત એક જ મતથી િવ ાસનો મત હાર ગયા હતા.
● ત​ે
મણે જનસંઘ ુ
ં
નામ બદલીને ‘ભાજપ‛ કર ના ુંહ .ુ
ં
● 1998માંરાજ થાનના પોખરણમાં અ ધ ુડાકા કરાયા હતા.
● ઈ.સ.1999માં ના કાર ગલ ુમાં
પા ક તાન સામે ‘ઓપરશન િવજય‛ ચલાવી ત
મે
ળવી.
● 2001માંસંસદ પર મ ુલો અને 2002માં ગોધરાકાં
ડ વખતે તે
ઓ વડા ધાન પદ હતા.
● 2001માં‘સવિશ ા અ ભયાન‛ની શ આત કર હતી.
● સંુત રા મહાસભામાંહ દ માં ભાષણ કરનાર થમ વડા ધાન હતા.

12. ​
એચ.ડ .દવગૌડા
● કણાટકના ુયમંી પદ રહ ુ ા હતા.
● ​‘ધરતી ુ‛ તર ક ઓળખાય છે
.

jobguj.com 
Page : 23 
   
 

13. ​ ુરાલ
આઈ.ક. જ
● 1980માંક ે થી રા ના ુ
સમાં ં
આપી જનસં ઘમાં
જોડાયા હતા.
● ​
પાડોશી દશો સાથેસારો યવહાર કરવા ‘ડો ાઇન િથયર ‛ આપી હતી.

14. ​
ડૉ.મનમોહનિસહ
● ભારતીય રઝવ બકના ગવનર રહ .
ુ ા છે
● આયોજન પં ચના ઉપા ય રહ ગયા છે .
● પી.વી.નરિસહરાવની સરકારમાં નાણામંી રહ ૂ છે
કયા .
● રા યસભામાં આસામથી ટાયૂ છે
ં .
● ઈ.સ.2005માં સે સ ટ સના થાને વે ુ એડટ ટ સ – VAT ની શ આત કર .
● તેમના સમયગાળામાં જ આધાર કાડ યોજના દાખલ થઇ હતી.
● ​િવ માંસૌથી મોટ યોજના ‘ખા રુ ા ધારો‛ પસાર કય હતો.
● કોલસા કૌભાં
ડ, ુ- , કોમનવે થ તેમના સમયગાળામાં થ ુહ .ુ
ં ં

15.​
નર દામોદરદાસ મોદ
● તેમનો જ મ વડનગરમાં થયો હતો. ી ુરાતી વડા ધાન બ યા હતા. તે
જ મના
શાસનકાળમાં ‘ કસ બેક‛ ની થાપનાની હરાત થઇ હતી.
● 1 લાખ કરોડ .ના કાય મ ‘ડ ટલ ઇ ડયા‛ને મંૂર આપી હતી.
● 30 ઓગ ટ 2014ના રોજ ‘જન ધન યોજના‛નો ારં ભ કય .
● 26 સ ટ બર 2014ના દવસે તેમણે ‘મે
ક ઇન ઇ ડયા‛ યોજના લો ચ કર .
● 6 ઓકટોબર 2014ના દવસે થમ વખત દશવાસીઓએને
​ ‘મન ક બાત‛ના મા યમથી
સંબોધન ક .ુ
● 12 ઓ ટોબર 2014ના દવસે ‘સં
સદ આદશ ામ યોજના‛ની શ આત કર .
● 17 ઓ ટોબર 2014ના રોજ ‘પં ડત દ નદયાળ ઉપા યાય મે વ જયતે‛ યોજનાનો
ભ કય .
ારં
● 31 ઓ ટોબર 2014ના રોજ સરદાર પટલની 139મી જ મ જયં િતના દવસે રા યાપી
મેરથોન દોડ ુ આયોજન ક .ુ
ં
● 12 નવે બર 2014ના રોજ ડ ટલ વન માણપ ની િુ વધા ‘ વન માણ‛ શ
કર .
● 25 ડ સે બરને અટલ બહાર વાજપે યીના જ મ દવસને ‘રા ય શ ુાસન દવસ‛ ( ડ
ુ
ગવનસ ડ) ઉજવવાની હરાત કરાઈ.
● સંુ ત રા મહાસભામાં ભાષણ કરનાર બી વડા ધાન હતા.
● 26 આુ ર 2015ના રોજ અમે રકાના રા પિત બરાક ઓબામાં ુય અિતિથ તર ક
ઉપ થત ર ા હતા.

ભારતના નાયબ વડા ધાનો

jobguj.com 
Page : 24 
   
 

ભારતીય બં ‘નાયબ વડા ધાન‛ની જોગવાઈ કરવામાં

ધારણમાં આવી નથી. પરંુ
અ યાર ધ લ 6 નાયબ વડા ધાન રહ
ુી ુ .
ુ ા છે

મ નાયબ વડા ધાન વડા ધાન

1 સરદાર વ લભભાઈ પટલ જવાહરલાલ નહ ુ

2 મોરાર દસાઈ ઇ દરા ગાં

ધી

૩ ચૌધર ચરણિસહ મોરાર દસાઈ

4 જગ વનરામ ચૌધર ચરણિસહ

5 ચૌધર દવીલાલ વી.પી.િસહ અને

ચંશે
ખર

6 લાલ ૃ
ણ અડવાણી અટલ બહાર વાજપે
યી

એટન જનરલ
રા પિત અ ુ દ 76 અ વયે
છે ભારતના એટન જનરલની િનમ કૂકર છે.
એટન જનરલ ક સરકારના કાયદાક ય સલાહકાર છે. તેઓ િુમ કોટના યાયાધીશ બની શક
તે
ટલી યો યતા ધરાવતા હોવા જોઈએ. હનો સ ય ન હોવા છતાં
સં ને હૃ
સદના બં માં
બોલી
શક છે. પરંુ સદના કોઈપણ હૃ
સં માં
ભાગ લઇ શકતા નથી. એટન જનરલની મદદ માટ
સોલીિસટર જનરલ અને એ ડશનલ સો લિસટર જનરલ હોય છે.

● ભારતના થમ એટન જનરલ એમ.સી.સે તલવાડ હતા.

● ભારતના હાલના એટન જનરલ ુ લ રોહતગી (14મો મ) છે
ુ .
● ભારતના હાલના સોલીિસટર જનરલ રણ ત ુ .
માર છે
● .
ભારતના હાલના એ ડશનલ સો લિસટર જનરલ એલ.નાગેર રાવ છે

ભારતીય સં
સદ

● અ ુ
છેદ – 79 રા પિત, રા યસભા અનેલોકસભાની બને
લી સં
સદ
● અ ુ
છેદ – 80 રા યસભાની રચના
● અ ુ
છેદ – 81 લોકસભાની રચના
● ​
અ ુ દ – 82 લોકસભાના અ ય અને
છે ઉપા ય

ભારતીય સં ૂમાં
સદ િવશેં
ક

jobguj.com 
Page : 25 
   
 

● ભારતીય સં
સદની થમ બે ઠક 1952માં ‘સાર જહાંસેઅ છા હ ુતાન હમારા‛ ગીત
સરો ની નાય ુ
એ ગા ુ હ .ુ
ં ં
● ભારતીય સં
સદના યે ક અિધવેશનની શ આત ‘વં દ માતર ‛્ગીતથી થાય છે .
● સં
સદની થમ સંુ ત બેઠક 1963માં‘દહજ િતબં ધક ધારો‛ માટ બોલાવવામાંઆવી
હતી.
● સં
સદની સંુ ઠક ુ
ત બે ંસંચાલન લોકસભાના અ ય કર છે .
● સં
સદને બં
ધારણમાંફરફાર કરવાની સ ા આપવામાં આવી છે .
● સં
સદના બે હૃછે. ઉપલા હૃ નેરા યસભા અને નીચલા હૃ નેલોકસભા કહ છે.

રા યસભા (કલમ - 80)

સદના ઉપલા હૃ
સં ને . ની વ મ
રા યસભા કહ છે ુાંવ ુ સ ય સં યા 250 છે
.
થી 12 સ યોની િનમ કૂરા પિત ારા સમાજસે
માં વા, િશ ણ, સા હ ય, સં
ગીત, કલા,
િવ ાન વગે ર ેોમાં િવિશ ટયોગદાન બદલ કર છે. રા યસભા એ કાયમી હૃછે . દર બેવષ
1/૩ સ યો િન તૃ થાય છે . રા યસભાના અ ય ઉપરા પિત હો ાની એ બને છે.
રા યસભાના સ ય બનવા માટ 30 વષની ઉમર હોવી જોઈએ. રા યસભા અ ખલ ભારતીય
સેવાઓ ુ ં
સ ન કર છે .

● ‘રા યસભા‛માં બધા રા યો ુ ં િતિનિધ વ હોવાથી અ ખલ ભારતીય સં .

થા કહવાય છે
● રા યસભાની બે ઠક વષમાં ઓછામાં ઓછ બે વખત મળવી જોઈએ.
● ડૉ.રાધા ષણન રા યસભાના થમ અ ય હતા અને હાલમાં મહમદ હામીદ સાર
રા યસભાના અ ય છે .
● રા યસભાના ઉપા ય ની િનમ કૂરા યસભાના સ યો ારા કરાય છે .
● રા યસભામાં કોરમ માટ ઓછામાં ઓછા 25 સ યોની હાજર જ ર છે .
● ઉપરા પિતની ગે રહાજર મા રા યસભા ુ ંસં
ચાલન રાજયસભાના ઉપા ય કર છે .
● રા યસભામાં સૌથી વધાર િતિનિધ વ ઉ ર દશ (31 બે ઠક) રા ય ું .
છે
● રા યસભાના થમ ી સાં સદ નરગીસ દ હતા.
● અ યાર ધ ુી મા ૩ વખત જ સંુ ત સ યો ુ
ંહ .ુ
ંછેલી વખતે ાસવાદ િવરોધી
‘પોટા‛નો ખરડો પસાર કરવા માટ સંુ ત સ યો ુ
ંહ .ુ
ં

લોકસભા (કલમ - 81)

● લોકસભા એ ભારતના સંસદ ુંનીચ ું હૃછે.
● ભારતીય બંધારણ માણે લોકસભામાંવ મ ુાં 552 સ યો હોઈ શક છે
વ ુ . હાલમાં
લોકસભાના સ યની સં યા 545 છે
.
● લોકસભામાં લો ઇ ડયનની િનમ કૂરા પિત ારા કરાય છે . તે
થી ુલ 543
ૂ
સ યોની ટણી
ં ય મતદાનથી થાય છે .
● લોકસભાનો કાયકાળ 5 વષનો હોય છે
. રા ય કટોકટ વખતે કાયકાળ 1 વષ ટલો
લં .
બાવી શકાય છે
● બંધારણમાંલોકસભાના અ ય ના હો ાની જોગવાઈ કરવામાં
આવી નથી.

jobguj.com 
Page : 26 
   
 

● નાણાક ય ખરડો સૌ થમ લોકસભામાંર ૂ કરાય છે.

● લોકસભાની બે
​ ઠક વષમાં ઓછામાંઓછ બે વખત મળવી જોઈએ.
● કોઈપણ િવધેયક નાણા િવધે
યક છેક ન હ તેલોકસભાના અ ય ન .
કર છે
● લોકસભાના િવપ ના નેતાનેક બને
ટ ક ાનો દર જો આપવામાં આવે .
છે
● લોકસભાના અ ય ને 14 દવસ વ ૂ આપી 2/૩ મતો ારા
ૂ ચના તાવ પસાર કર
બ મુતીથી ુ .
ર કર શકાય છે
● હાલની લોકસભાની સ ય સં યા ઈ.સ.2026 ધુી બદલી શકાશેનહ .
● ભારતીય લોકસભાના થમ ી સાં સદ રાધા ુમ યમ હતા.

લોકસભાના અ ય
● લોકસભાના અ ય બનવા માટ 25 વષની ઉમર હોવી જોઈએ.
● લોકસભાના અ ય સ યોને સંસદમાં બોલવાની પરવાનગી આપે છે.
● સં ને હૃ
સદના બં માંકોઈપણ ોના િનણય માટ મતદાન કરતાં જો બં
નેપ ે સરખા
મત પડ યાર િનણાયક મત આપવાનો અિધકાર લોકસભાના અ ય ને છે.
● લોકસભાના અ ય ને લોકસભામાં ‘રાજનૈ િતક‛ પ ોનેક ૂ થોને
મા યતા આપવાનો,
કોઇપણ િવધેયક નાણા િવધયેક છે ક કમ તે ન કરવાનો તે
મજ સંસદમાંહ દ ક
ે િસવાયની ભાષામાં બોલવાની રા આપે છે.
● લોકસભાના િવરોધપ ના થમ ને તા રામ ભ ુગિસહ હતા.
● લોકસભાના થમ અ ય ગણે શ વા દુવ માવલણકર હતા અને હાલની 16મી
લોકસભાના અ ય િુ
મ ા મહાજન છે .
● લોકસભાના થમ ઉપા ય એમ.એ.આયં ગર હતા અને હાલની 16મી લોકસભાના
ઉપા ય એમ.થ બી ુ .
રાઈ છે

ભારતીય સં
સદની સિમિતઓ

I) ​હર હસાબ સિમિત – પ લક એકાઉ ટ કિમટ (PAC)

સિમિતની દ ુત 1 વષની હોય છે
. આ સિમિતમાં લોકસભામાં
થી
15 અને થી 7 એમ ુ
રા યસભામાં લ 22 સ યો લેવામાં
આવે છે. આ સિમિતના
સ યોની િનમ કૂલોકસભાના અ ય કર છે . આ કિમટ દશના નાણાક ય
યવહાર ઓની તપાસ કર છે. કગનો નાણાક ય અહવાલ તપાસે છે. હર હસાબ
સિમિત રા પિતનેઉ ે
શીને પોતાનો અહવાલ ક સરકારને ર ૂકર છે.

II) ​હર સાહસ સિમિત

આ સિમિતમાંલોકસભાના 10 અનેરા યસભાના 5 મળ નેુ
લ 15
. આ સિમિતના ચે
સ યો હોય છે નની િન ુત લોકસભાના અ ય કર છે
રમે .

III) ​દાજ સિમિત

jobguj.com 
Page : 27 
   
 

દાજ સિમિતમાંલોકસભાના 30 સ યો હોય છે

. રા યસભાના સ યો
આ સિમિતમાંહોતા નથી. ચે
રમે
ન પદ લોકસભાના અ ય હોય છે . આ સિમિત
બ ટની ચકાસણી કર છે.

IV) ​
એસ.સી. અને એસ.ટ . ક યાણ સિમિત
તે લોકસભાના 20 અને
માં રા યસભાના 10 સ યો એમ ુ
લ મળ ને
30 સ યો હોય છે.

િુમ કોટ – 124

❏ અ ુ
છેદ – 124 િુમ
❏ અ ુ
છેદ – 125 િુમ કોટના યાયાધીશનો પગાર
❏ અ ુ
છેદ – 126 કાયકાર ુય યાય િતની
ૂ િનમ કૂ
❏ અ ુ
છેદ – 127 એડહોક યાયાધીશોની િનમ કૂ
❏ અ ુ
છેદ – 128 િુમ કોટની બે
ઠકોમાં સે ૃ યાયાધીશોની હાજર
વાિન ત
❏ અ ુ
છેદ – 129 િુમ કોટ નઝીર અદાલત તર ક
❏ અ
​ ુ દ – 143 રા પિતની િુમ કોટ સાથે
છે મંણા કરવાની સ ા
❏ અ ુ
છેદ – 148 કગની િનમ કની
ૂ જોગવાઈ

ભારતીય િુમ કોટ

િુમ કોટની થાપના 26મી ુ ર 1950માં

આ નવી દ લી ક ુામે
થઇ હતી. 26મી આુ ર 1950ના રોજ ભારત એક સાવભૌમ લોકશાહ ગણતં બ ુ ં
તેના
બેદવસ બાદ િુમ કોટ તે ના કામકાજનો ારંભ કય હતો. ઉદઘાટન સં ગે સંસદભવનમાં
ચેબર ઓફ િ સે સ (Chambers Princes)માં યો યો હતો. ચેબર ઓફ િ સે સ અગાઉ
1937થી 1950ના મ ય ધ ુી 12 વષ ધ ુી ફડરલ કોટ ઓફ ઇ ડયાની બે
ઠક રહ હતી. અને
યાં ધુી િુમ કોટ તેની હાલની ઈમારત 1958માં નહોતી ખર દ યાં ધુી કોટની બે
ઠક રહ
હતી. 28 ુ ર 1950નારોજ તે
આ ના ઉદઘાટન બાદ િુમ કોટ સં સદના હૃ માંચેબર ઓફ
િ સેસમાંતેની બે
ઠકનો ારં ભ કરવામાંઆ યો હતો. યારબાદ કોટ હાલના મકાનમાં 1958માં
તર ક ુ
થળાં હ .ુ
ં

િુમ કોટની ઈમારતની ડઝાઇન થપિત ગણે

શ ભખા ડયોલા લકર
આવી હતી. િુમ કોટની ડઝાઇન ઇ ડો –
ારા કરવામાં ટશ શૈ
લીમાં
છે. ઈમારતના િવિવધ
ભાગોમાં15 કોટ ખં
ડો છે.

jobguj.com 
Page : 28 
   
 

િનમ કૂપામે
ઈ.સ.2000ની સાલમાં ૂ ક. .બળ ણન દ લત
લા યાય િત
સમાજમાંથી આવતા સૌ થમ યાય િતૂ હતા. 2007માં
તેઓ ભારતના થમ દ લત ુય
ૂ બ યા હતા.
યાય િત

યાયાધીશની યો યતા
ભારતના નાગ રક હોવા જોઈએ. 35 વષ ણ ૂ કરલ હોવા જોઈએ. ભારતની
કોઈપણ હાઇકોટમાં10 વષ વક લાતનો અ ભ ુવ હોવો જોઈએ. અથવા કોઈપણ હાઇકોટમાં 5
વષનો યાયાધીશ તર ક ફરજ બ વે લી હોવી જોઈએ.

યાયાધીશની સંયા
િુમ કોટના યાયાધીશની ુ યા 31 હોય છે
લ સં . માં
1 ુય યાયાધીશ
અનેઅ ય 30 યાયાધીશ હોય છે.

યાયાધીશની િનમ કૂ
. નવી કોલેયમ પ િત
રા પિત ારા િનમ કૂથાય છે ુબ ક સરકાર અને
જ
રા પિત ભેગા મળ નેયાયાધીશની િનમ કૂકરશે.

યાયાધીશનો કાયકાળ
યાયાધીશનો કાયકાળ 65 વષની ઉમર રૂ થાય યાં ધ . પરંુ
ુીનો હોય છે
મહ ભયોગ ારા તેમને હો ા પરથી ૂ .
ર કર શકાય છે

યાયાધીશ પર મહા ભયોગ

સં
સદના બં ના સ યો 2/૩ બ મ
ને હૃ ુતીથી તાવ પસાર કર તો બ મ
ુતીથી
તાવ પસાર કર તો યાયાધીશ તર ક ુપદ છોડ ુ
ં ં .
પડ છે

નઝીર અદાલત (કોટ ઓફ રકોડઝ)

ુ
દ ુદ અદાલત ારા આપવામાં આવતા કુ ાદા, કાયદાના અથઘટનો,
વીકારવામાંઆવે લી ણાલીઓ વગે જો સવ ચ અદાલત ારા રુ ત રાખવામાં
ર દ તાવે
આવે છે. અને વૂ ટાંત તર ક ટાં
કવામાંઆવે છે. જો કોઈપણ ય ત સવ ચ અદાલતના
િનણયો ક કુ ાદાઓ ુંપાલન નહ કર તો િુમ કોટ તે ને અદાલતના અપમાન માટ સ કર
શક છે.

કગ – (148)

jobguj.com 
Page : 29 
   
 

● ભારતમાં કગની થાપના 1860માંથઇ હતી.

● કગની િનમ કૂરા પિત કર છે. કગની િન િૃની વય 6 વષ તથા 65 વષની ઉમરની
.
મયાદા હોય છે
● ભારત સરકારના નાણાક ય વહ વટની તપાસ કર છે.
● ભારતના થમ કગ વી.નરહ રરાવ હતા અને હાલના કગ શિશકાં .
ત શમા છે

ભાગ - 6

❏ અ ુ
છેદ – 152 રા યની યા યા
❏ અ ુ
છેદ – 153 રા યના રા યપાલ
❏ અ ુ
છેદ – 154 રાજયની કારોબાર સ ાઓ
❏ અ ુ
છેદ – 155 રા યપાલની િનમ કૂ
❏ અ ુ
છેદ – 156 રાજયપાલનો કાયકાળ
❏ અ ુ
છેદ – 157 રા યપાલના હો ા માટની લાયકાતો
❏ અ ુ
છેદ – 158 રાજયપાલના હો ા માટની શરતો
❏ અ ુ
છેદ – 159 રા યપાલના શપથ
❏ અ ુ
છેદ – 160 રાજયપાલની ફરજો ુ ંવણન
❏ અ
​ ુ દ – 161 રા યપાલની યાિયક સ ાઓ
છે
❏ અ ુ
છેદ – 162 રા યની કારોબાર સ ાઓ
❏ અ ુ
છેદ – 163 રા યપાલને સલાહ આપવા રા ય ુ ં
મંીમં
ડળ
❏ અ ુ
છેદ – 164 ુયમંીની િનમ કૂ
❏ અ ુ
છેદ – 165 એડવોકટ જનરન

રા યપાલ

❏ અ ુ છેદ 155 અ વયે વડા ધાનની ભલામણથી રા પિત રા યપાલ (ગવનર)ની

િનમ કૂકર છે .
❏ 1995માં થયે લ 77માં ધ
ુારા ારા એક ય તની બેક તેથી વ ુરા યોના રા યપાલ
તર ક િનમ કૂકર શકાય છે .
❏ રા યપાલ હો ાની એ રા યની િુ નવિસટ ઓના ુ
લપિત ુ ં
પદ ધરાવે .
છે
❏ રા યપાલને િવધાનસભા ુંસ બોલાવવાનો, થ ગત કરવાનો અને તે
ને ભં
ગ કરવાનો
અિધકાર છે.
❏ ​ભારતના થમ ી રા યપાલ સરો ની નાય ુહતા.
❏ જ ુરાતના સૌ થમ કાયકાર રા યપાલ પી.એન.ભગવતી હતા.
❏ રા યનો તમામ વહ વટ રા યપાલના નામ પર ચાલે છે. અને તે
રા યના બં ધારણીય
વડા છે.

jobguj.com 
Page : 30 
   
 

રાજયપાલનો કાયકાળ
❏ ​5 વષનો કાયકાળ હોય છે
તેમ છતાં
રા પિતની ઈ છા વધારો – ઘટાડો કર
માણે
શકાય છે.

રા યપાલની લાયકાત
❏ ભારતના નાગ રક હોવા જોઈએ.
❏ 35 વષની ઉમર ણ ૂ કરલ હોવા જોઈએ.
❏ ​લાભનો હો ો ધરાવતા ન હોવા જોઈએ.
❏ િવધાનસભા ક સં સદનો સ ય ન હોવા જોઈએ.

રા યપાલના શપથ
❏ હાઇકોટના ુય યાયાધીશ શપથ લે
વડાવે
છે.

રા યપાલની સ ાઓ
❏ રા ય સરકારના તમામ કામો રા યપાલના નામે થાય છે.
❏ રા યપાલ રા ય િવધાનસભાના સ ને તા કા લક બોલાવી શક છે .
❏ િવધાનસભાને બરખા ત કરવાની સ ા રા યપાલને છે.
❏ રા પિતશાસન દરિમયાન રા યનો તમામ વહ વટ રા યપાલ કર છે .
❏ િવધાનસભામાં નાણા બીલ ર ૂ કરવા માટ રા યપાલની વમ ૂ ૂ ર લેવી પડ છે.
❏ રા યપાલ જ લા યાયાધીશ, એડવોકટ જનરલ, ુયમંી, રા ય નાણાપં ચના
અ ય , રા યના હર સે વા પંચના અ ય અને સ યો, રા ય મ હલા પં ચના
અ ય , રા યના માનવાિધકારના અ ય , રા યની િુ નવિસટ ના ુ
લપિતની િનમ કૂ
કર છે.
❏ ​અ ુ છેદ – 213 અ વયે રા યપાલ રા યમાં વટ કુમ બહાર પાડ શક છે .
❏ રા યના નાણામંીને બ ટ ર ૂ કરવા જણાવે .
છે
❏ કોઈપણ ન ુામાંસં
ડોવાયે
લ અને દોિષત ય તને માફ ક તેની સ માં વધારો ક ઘટાડો
કરવાની સ ા રા યપાલ પાસે .
છે

રા યપાલને સલાહ આપવા રા ય ુ ંમંીમં

ડળ
❏ અ ુ દ 163 માણે
છે રા યપાલ ુયમંીની િનમ કૂકરશે . રા યપાલ ુયમંીને
શપથ લે વડાવેછે.
❏ રા યપાલ િવધાનસભાનો સ ય ન હોય તો પણ ુયમંી બની શક છે પરંુ તે
ણે6
ૂ ુ
માસમાં ટા
ં ંજ ર છે.
❏ રા યપાલને તે ૂ માટ એક મંીમં
મના કાય ના સલાહ ચન ડળ હોય છે ના અ ય
ુયમંી હોય છે. મંીમંડળ રા યપાલનેસલાહ આપી શક છે તેની તપાસ કરવાનો
અિધકાર કોટ પાસે નથી. રા યપાલ ુયમંીની સલાહથી અ ય મંીઓની િનમ કૂ
કરશે.
❏ ભારતના થમ મ હલા ુયમંી ચ તા ૃ
ુે પલાણી હતા.

jobguj.com 
Page : 31 
   
 

એડવોકટ જનરલ
∙ અ ુ
​ દ 165 જ
છે . એડવોકટ
ુબ રા યપાલ રા યના એડવોકટ જનરલની િનમ કૂકર છે
જનરલ હાઇકોટના યાયાધીશ થવા ટલી લાયકાત ધરાવતા હોવા જોઈએ. એડવોકટ જનરલ ુ ં
કાય રા ય સરકારનેકાયદાક ય સલાહ આપવા ું .
છે

❏ અ
​ ુ દ – 168 રા યમાં
છે િવધાનસભા થાપવાની જોગવાઈ
❏ અ ુ
છેદ – 169 રા યોમાં ુ અને
િવધાનપ રષદની ના દ સ ન
❏ અ ુ
છેદ – 170 િવધાનસભાઓની રચના
❏ અ ુ
છેદ – 171 િવધાનપ રષદોની રચના

િવધાનસભા

❏ િવધાનસભા એ રા ય ુ ંનીચ ુ .
ં હૃછે
❏ િવધાનસભામાં સ યોની ટણીૂ લોકો ારા ય ર તે
ં થાય છે.
❏ ​િવધાનસભામાં વ મુાંવ ુ 500 અનેઓછામાં ઓછ 60 બે ઠકો હોવી જોઈએ. પરંુ
ગોવા, અ ણાચલ દશ, િમઝોરમ અને િસ મમાં ખાસ જોગવાઈને આધાર 60 થી
ઓછ પણ બે ઠકોની જોગવાઈ છે.
❏ ભારતમાં સૌથી ઓછ િવધાનસભાની બે ઠકો િસ મ (32) રા યમાં .
છે
❏ ​િવધાનસભાને રા યપાલ બરખા ત કર શક છે .િવધાનસભાના સ યો પોતાનામાં થી
અ ય અને ઉપા ય ની ટણી ૂ કર છે
ં .
❏ ​અ ય ની ગે રહાજર માંઉપા ય પદ સં ભાળેછે.
❏ િવધાનસભાના સ ય બનવા માટ 25 વષની ઉમર હોવી જોઈએ.
❏ ​િવધાનસભાનો સ ય કોઈપણ કારનો લાભનો હો ો ધરાવતા ન હોવા જોઈએ ક સરકાર
કમચાર ન હોવો જોઈએ.
❏ ​બધંારણની કલમ 190 અ વયે સ ય કોઈપણ એક હૃ નો જ સ ય બની શક છે .
❏ ​જ ુરાત િવધાનસભાના થમ અ ય ક યાણ મહતા હતા અને હાલના
િવધાનસભાના અ ય ગણપતભાઈ વસાવા છે .
❏ ​િવધાનસભામાં કોઈપણ િવષયની ર ૂ આત કરતાં પહલાંઅ ય ની મંૂ ર લે .
વી પડ છે

િવધાનપ રષદ

● િવધાનપ રષદ રા ય ુ ં ઉપ ુ
ં હૃછે. રાજયની િવધાનસભામાં થી 2/૩
હાજર સ યોમાં
સ યોની બ મુતીથી રા પિતની મંૂ ર ારા િવધાનપ રષદની થાપનાની જોગવાઈ છે .
● કોઈપણ ધ ુારા િવધે
યક અ વયે િવધાનસભા અને િવધાનપ રષદમાંઐ ન સધાય
યાર બંને હૃની સંુત બેઠક બોલાવવામાંઆવે છે.
● ​રા ય િવધાનપ રષદના સ યની દ ુત 6 વષની હોય છે તેના ી ભાગના સ યો દર
બે વષ િન તૃ થાય છે.
● િવધાનપ રષદના સ યો પોતાના ચે રમેન અનેનાયબ ચે રમે
નને ટં .
ૂછે

jobguj.com 
Page : 32 
   
 

● િવધાનપ રષદની સ ય સં યા િવધાનસભાના ી ભાગના સ યો ટલી હોય છે . તે

મ
છતાં 40 થી ઓછ ન હોવી જોઈએ.
● ​િવધાનપ રષદના સ યોની ુલ સં યા નીચે માણે ના ુ
દા ુદા વગ માં
થી
ૂ
ટવામાં
ં આવે . અથવા િનમવામાં
છે આવે .
છે

1. 1/૩ ટલા સ યો િુ
નિસપા લટ ઓ, જ લા બોડ અને બી એવી થાિનક વરા યની
સંથાઓના બને લા મતદાર મં ડળમાં ૂ છે
થી ટાય
ં .
2. ½ ટલા સ યો રા યમાં રહતા અનેભારતની કોઈપણ િવ ાપીઠના ઓછામાં ઓછા ણ
વષથી નાતક હોય તે વા મતદાન મં ડળમાં ૂ છે
થી ટાય
ં .
3.1/12 ટલા સ યો રાજયની મા યિમક શાળાઓ અને તેમાં
ની ચી ક ાની કળવણીની
સંથાઓમાં ઓછામાં ઓછા ણ વષથી િશ ક તર ક ફરજ બ વતા હોય તે વા મતદાર
મં
ડળમાં ૂ છે
થી ટાય
ં .
4.1/૩ સ યો ધારા હૃ ના સ ય ન હોય તેવામાં ૂછે
થી રા ય િવધાન સભા ટં . 1/6 ટલા
સ યો સા હ ય, િવ ાન, કાળા, સહાકર િૃ તથા સમાજસે વામાં
અસાધારણ ાન ક િતભા
ધરાવતી ય તઓની િનમ કૂરા યપાલ કર છે .

● િવધાનપ રષદનો સ ય ભારતનો નાગ રક હોવો જોઈએ તથા તે

ની ઉમર 30 વષથી
વધાર હોવી જોઈએ.
● સરકાર કમચાર ન હોવો જોઈએ.
● હાલમાંુ .
લ છ િવધાનપ રષદ કાયરત છે

હાઇકોટ

❏ અ ુ
છેદ – 214 રા યોની હાઇકોટ
❏ અ ુ
છેદ – 215 વડ અદાલતો નઝીર અદાલતો તર ક
❏ અ ુ
છેદ – 216 એક ુય યાયાધીશ અને અ ય યાયાધીશની બને લી હાઇકોટ
❏ અ ુ
છેદ – 219 હાઇકોટના યાયાધીશની િનમ કૂ
❏ અ ુ
છેદ – 221 હાઇકોટના યાયાધીશનો પગાર
❏ અ ુ
છેદ – 222 હાઇકોટના યાયાધીશની બદલી
❏ અ ુ
છેદ – 223 ળ ૂ તૂ અિધકારોના ભંગ બદલ હાઇકોટમાં
ર ટ ફરમાવવાની સ ા
❏ અ ુ
છેદ – 231 બે થી વ ુ
ક તે રા યો વ ચેએક હાઇકોટ
❏ અ ુ
છેદ – 23૩ રા યપાલ ારા જ લા યાયાધીશની િનમ કૂ
❏ અ
​ ુ દ – 235 તાબા હઠળની નીચે
છે ની અદાલતો પર વડ અદાલત ુ ંિનયંણ

હાઇકોટની રચના

∙ ધારણના અ ુ
ભારતીય બં
​ છેદ 214 તગત દરક રા યમાં
એક હાઈકોટની રચના કર
શક. તથા અ ુછેદ 216 તગત એક ુય યાય િતૂ અને અ ય યાયાધીશો મળ નેએક

jobguj.com 
Page : 33 
   
 

. બં
હાઇકોટની રચના કરશે ધારણમાંયાયાધીશોની સં
યાનો ઉ લે
ખ કરવામાંઆ યો નથી.
ભારતમાં સૌ થમ હાઇકોટની થાપના 1862માં
કલક ામાંથઇ હતી. હાલમાં લ 24
ભારતમાંુ
.
હાઇકોટ છે

યાયાધીશની યો યતા
● ​તેઓ ભારતના નાગ રક હોવા જોઈએ.
● હાઇકોટની દર 10 વષનો વક લાતનો અ ભ 10 વષ
ુવ અથવા ભારતમાં ુી
ધ
યાયિવષયક હો ા પર રહ ૂા હોવા જોઈએ.

યાયાધીશની િનમ કૂ
● રા યોની હાઇકોટના .
ુય યાયાધીશ ક અ ય યાયાધીશની િનમ કૂરા પિત કર છે

ૃ વયમયાદા
િન િતની
● ​હાઇકોટના યાયાધીશની િન િૃની વયમયાદા 62 વષની છે
.

હાઇકોટ હઠળની અદાલતો

લોક અદાલત

∙ લોકોને
​ સરળતાથી અને ઝડપી યાય મળ રહ તે માટ થાિનક ક ાએ લોક અદાલત ુ ં
આયોજન કરવામાં આવે . લોક અદાલત હર ર ના દવસે
છે મળેછે. સામ – સામે
ના બે
પ ોની સહમતીથી લોક અદાલત ુ ં
આયોજન કર શકાય છે . લોક અદાલતથી કસોનો િનકાલ
થઇ જતા કોટ ું
ભારણ ઓ ં થઇ ય છે દશમાંસૌ થમ લોક – અદાલતની થાપના 1984માં
મહારા માંથઇ હતી. જુરાતમાં14 માચ 1982માં ૂ
નાગઢ ખાતે થઇ હતી. લોક અદાલત ું
સૌ થમ આયોજન પી.એન.ભગવતીની અ ય તામા દ લીમાં થ ુંહ .ુ
ં

ફિમલી કોટ
∙ પ રવારોના િવવાદોને
​ મૈી ણૂ સમાધાન કરવા ફિમલી કોટની રચના કરવામાંઆવે .
છે
ફિમલી ૂ
કોટના કાદાથી સંતોષ ન થાય તો હાઇકોટમાંઅપીલ કર શકાય છે . 10 લાખથી વ ુ
વસતી ધરાવતા શહરમાં રા ય િવધાનસભાની મંૂ .
ર થી ફિમલી કોટની રચના થઇ શક છે

ફા ટ ક કોટ
∙ ​નુે
ગારોને
ઝડપથી સ મળેતે
માટ ઈ.સ.2001થી ફા ટ ક કોટની થાપના કરવામાં
આવી છે.

jobguj.com 
Page : 34 
   
 

ભાગ – 7

ક યાદ , રા ય યાદ અને

સંુ
ત યાદ

: ને
ક યાદ   ​ શનલ હાઇવે , શ સરં મ, સં ર ણ, િવદશી બાબતો, વસતી ગણતર , પાસપોટ,
િવઝા, બં દર, ટ લફોન, અ શુ ત, ના ,ુ
ંબેકગ, તાર, ટપાલ અને રલવેનો સમાવે
શ ક
યાદ માંથાય છે .

: જમીનો પરનો કર, હો પટલ, કાયદો અનેયવ થા, થાિનક વરા યની
રા યયાદ   ​
સં થાઓ, ૃ િષ, િશ ણ, આરો ય, રા યના ત રક યાપાર અને
વા ણ યનો સમાવે
શ
રા યયાદ માં થાય છે.

સંુત યાદ  : દવાની અનેફોજદાર બાબતો, લ ન અને ટાછે

ડા, િશ ણ, આિથક આયોજન,
યાપાર સંઘો વગે શ સંુ
રનો સમાવે ત યાદ માં .
થાય છે

ભાગ – 8

❏ અ ુ
છેદ – 239 રા પિત ારા ક શાિસત દશોનો વહ વટ
❏ અ ુ
છેદ – 241 ક શાિસત દશ માટ હાઇકોટ

● ક શાિસત દશોના વહ વટની જવાબદાર રા પિતની છે . તે

ના માટ રા પિત
ઉપરા યપાલની િનમ કૂકર છે ક શાિસત દશનો વહ વટ સં ભાળેછે . દ લી અને
પ ડ ચેર માંિવધાનસભા અ ત વમા છે .
● દાદરા અને નગર હવે લી તથા દ વ અને દમણ ક શાિસત દશોનો વહ વટ બ ુ
ંઈની
હાઇકોટમાંથાય છે .
● પ ડ ચેર નો વહ વટ ચેઈ હાઇકોટમાં .
થાય છે
● લ પનો વહ વટ અના લમ (કરળ) હાઇકોટમાં થાય છે.
● દમાન અને ુો વહ વટ કોલકતા હાઇકોટમાં
િનકોબાર ટા ન થાય છે.

ભાગ – 9

​
​અ ુ
​ છેદ – 243 પં
ચાયતી રાજ અને
નગરપા લકાની જોગવાઈ

● લોડ રપનને
પંચાયતી રાજના િપતા તર ક ઓળખવામાં
આવે
છે.

jobguj.com 
Page : 35 
   
 

● ​શમાં
દ પંચાયતી રાજની થાપના 2 ઓ ટોબર 1959માં જવાહાલાલ નહ ુ
ના હ તે
રાજ થાનના નાગોર જ લામાં કરવામાં
આવી હતી.
● 1 એિ લ 1963માં જ ુરાતમાં પં
ચાયતી રાજ અમલમાંઆ .ુ ં
● 20 લાખથી વ ુ
​ વ તી ધરાવતા રા ય માટ પં ચાયતી રાજની થપનાની જોગવાઈ થઇ
શક છે.
● પંચાયતી રાજને બંધારણમાંથાન આપવાની ભલામણ અશોક મહતાએ કર હતી.
● ઈ.સ.1963થી ભારતમાં ણ તરની પં
​ ચાયતી રા યની શ આત થઇ હતી.
● પિ મ બં ગાળ એક જ એ ુ ંરા ય છે યાં ચાર તરની પં
ચાયતી રાજ અમલમાં .
છે
● 73માં
​ બં
ધારણીય ધ ુારા, 1992 ારા પંચાયતી રાજનેસમ ભારતમાં લા ુ કરવામાં
આ .ુ ં
● 74માંબં ધારણીય ધ ુારા, 1992 ારા નગરપા લકા અને મહાનગરપા લકાની
જોગવાઈઓને બંધારણમાં ઉમેરવામાંઆવી.

ભાગ – 10

∙ અ ુ
​
​ છેદ – 244 અ ુૂ
ચત ેો અને
જન િત ેોનો વહ વટ

ભાગ – 11

ક અને
રા યના સં
બધ
ંો
❏ અ ુ
છેદ – 245 સં
સદ અનેરા ય િવધાનસભાએ ઘડલા કાયદાઓ
❏ અ ુ
છેદ – 246 સં
સદ અનેરા ય િવધાનસભાએ ઘડલા કાયદા ુંિવષયવ ુ
❏ અ ુ
છેદ – 247 સં
સદનેવધારાની અદાલતોની થાપના કરવાની સ ા

● ભારતની સંસદ કોઈપણ રા ય ક દશ માટ કાયદો ઘડ શક છે .

● ભારતની સંસદ 7માંપ રિશ ટમાંદશાવે
લ ક યાદ ના િવષય માટ કાયદો ઘડ શક છે.
રા યયાદ ના િવષય માટ રા યની િવધાનસભા કાયદો ઘડ શક છે . સંુત યાદ માં
આપે લ િવષય માટ સં
સદ અને રા યની િવધાનસભા બંનેકાયદાઓ ઘડ શક છે .
● રા યયાદ ના િવષયમાંકોઈ િવષયનો સમાવેશ ન થતો હોય છતાં સંસદનેકાયદો
ઘડવાની સ ા છે.
● સંસદ કાયદાના અમલ માટ વધારાની અદાલતો થાપી શક છે .

ભાગ – 12

❏ અ ુ
છેદ – 248 સં
સદની અવિશ ટ સ ાઓ

jobguj.com 
Page : 36 
   
 

❏ અ ુ દ – 249 રા ના હતમાં
છે સં
સદની રા યયાદ માંના િવષય ઉપર કાયદા ઘડવાની
સ ા
❏ અ ુ દ – 250 રા ય કટોકટ વખતે
છે સં
સદની રા યયાદ માંના િવષય ઉપર કાયદા
ઘડવાની
❏ અ ુ દ – 251 દશની સં
છે સદ અને રા યના કાયદાઓ વ ચે િવસંગતતા
❏ ​અ ુછેદ – 252 બે ક તેથી વ ુરા યોની સં
મિતથી સંસદની રા યો માટ
રા યયાદ માં
ના િવષય ઉપર કાયદા ઘડવાની સ ા
❏ અ ુ દ – 253
છે તરરા ય કરારોને લા ુકરવા માટ સંસદની કાયદા બનાવવાની
સ ા
❏ અ ુ દ – 254 સં
છે સદના કાયદા અને રા યના કાયદા વ ચે િવસંગતતા
❏ અ ુ દ – 256 ક અને
છે રા યોની ફરજો
❏ અ ુ દ – 257 ક નો રા ય પર
છે ુ
શ
❏ અ ુ દ – 258 ક ની રા યને
છે સ ા સ પવાની સ ા
❏ અ ુ દ – 260 ભારત બહારના િવ તાર ઉપર ક
છે ુ
ંસ ા ે
❏ અ ુ દ – 261 હર ૃ
છે યો સામેયાિયક કાયવાહ
❏ અ ુ દ – 262
છે તરરા ય જળ િવવાદોનો ઉકલ
❏ અ ુ દ – 263
છે તરરા ય પ રષદ

ભાગ – 13

ભારતીય સીમામાં
વેપાર અને
વા ણ ય

❏ અ ુ
છેદ – 265 કર નાખવાની કાયદાક ય સ ા
❏ અ ુ
છેદ – 266 સંચત િનિધ
❏ અ ુ
છેદ – 267 આક મક િનિધ
❏ અ ુ
છેદ – 268 ક ની રા યો ારા લે ૂ કર
વાતી વ લાત
❏ અ ુ
છેદ – 268 (A) સેવા કર
❏ અ ુ
છેદ – 269 ક ની રા યને સ પાતી કરની રકમ
❏ અ ુ
છેદ – 270 ક અને રા ય વ ચે કરની વહચણી
❏ અ ુ
છેદ – 274 કરવેરાના ખરડા માટ રા પિતની વમંૂ ુ
ર
❏ અ ુ
છેદ – 275 રા યોને ક તરફથી મળતી ાં ટ
❏ અ ુ
છેદ – 276 વેપાર અને રોજગાર પર લાગતો કર
❏ અ ુ
છેદ – 280 નાણાંપચ
ં
❏ અ ુ
છેદ – 300 (A) સંપિત/િમલકતનો અિધકાર

નાણાંં – 280
પચ

jobguj.com 
Page : 37 
   
 

● નાણાં
પચંની િનમ કૂરા પિત કર છે . ભારતમાં થમ નાણાં ંની રચના 1951માં
પચ
ક.સી.િનયોગીની અ ય તામાં કરવામાં આવી હતી. નાણાં
પચંમાંએક અ ય અને 4
સ યો હોય છે. તેમનો કાયકાળ 5 વષનો હોય છે. ક અને રા ય વ ચેઉભા થતા
નાણાં
ક ય િવવાદોને નાણાં
પચં ઉકલેછે.
● થમ નાણાં ંની રચના 1952 થી 1957 વ ચે
પચ કરવામાં
આવી હતી તેના અ ય
ક.સી.િનયોગી હતા.
● ​હાલમાં14 ુ નાણાં
પચં (2015 થી 2020 ધ ુી) ચાલેછે અને તે
ના અ ય
વાય.વી.ર છે .

ભાગ – 14

ક અને
રા ય હઠળની સે
વાઓ

● અ ુછેદ – 311 અિધકાર ઓને ર ણ

● અ ુછેદ – 312 અ ખલ ભારતીય સેવાઓ
● અ ુછેદ – 315 સં
ઘ અને રા ય માટ હર સે
વા આયોગો
● અ ુછેદ – 317 સં
ઘ અને રા ય સે સ યનેૂ
વા આયોગના અ ય અને ર કરવાની
જોગવાઈ

➔ ક
​ માં ક ીય હર સે વા આયોગ (UPSC) હોય છે . ક ીય હર સે વા આયોગના
અ ય અને સ યની િનમ કૂરા પિત કર છે . તે
મનો કાયકાળ 6 વષ અને ઉમરની
મયાદા 65 વષ ધ .
ુીની હોય છે
રા યમાં
➔ ​ રા ય હર સે વા આયોગ હોય છે. રા ય હર સે વા આયોગના અ ય અને
સ યોની િનમ કૂરા યપાલ કર છે તેમનો કાયકાળ 6 વષ અને ઉમરની મયાદા 62 વષ
ુીની હોય છે
ધ .
➔ હર સે વા આયોગ ુ ંકાય સરકાર ભરતી કરવા ુ તથા ઈ ટર ુ
ં ં વા ુ
લે ં
છે. કમચાર ને
નોકર માંિનમ ક,ૂ બઢતી આપે , સરકાર પર ાનો અ યાસ મ તૈ
છે યાર કર છે.

ભાગ – 15

ૂ
ટણી
ં

❏ અ ુ
છેદ – 324 ટણી
ૂ પં
ં ચની જોગવાઈ
❏ અ ુ
છેદ – 325 મતદાર યાદ
❏ અ ુ
છેદ – 326 ુ તવય મતાિધકાર ારા ૂ
ટણી
ં

jobguj.com 
Page : 38 
   
 

ૂ ચ (324)
ટણીપં
ં

∙ બધ
​ ંારણમાંરા પિત, ઉપરા પિત, લોકસભા અને ૂ િન પ ર તે
િવધાનસભાની ટણી
ં
થાય તે ૂ પં
માટ ટણી
ં ચની જોગવાઈ કરલ છે. ટણીપં
ૂ ચમાં
ં 1 ુય અને 2 અ ય ટણી
ૂ
ં
કિમ ર હોય છે, ુય ટણીૂ કિમ ર અને
ં ૂ કિમ રની િનમ કૂરા પિત કર છે
અ ય ટણી
ં .
ૂ કિમ રનો કાયકાળ 6 વષનો તથા ઉમરની મયાદા 65 વષની હોય છે
ટણી
ં . ભારતીય ટણી
ૂ
ં
પંચની રચના 25 ુ ર 1950ના રોજ થઇ હતી. હાલમાં
આ 25 ુ ર ને
આ ‘રા ય
મતદાન દવસ‛ તર ક ઉજવવામાં આવે છે.

● ૂ ચ રાજક ય પ ોને ટણી

ટણીપં
ં ૂ ચ ફાળવે
ં .
છે
● રાજક ય પ ોને મા યતા આપે છે.
● ​મતદારોની ન ધણી કર છે.
● ૂ
ટણીમાંઉમેદવાર ન ધાવતા ઉમે દવારોના ુલ મતના 1/6 ભાગના મત ન મળેતો
તેની ડ પોઝીટ જમા થઇ ય છે .
● ​ભારતીય બંધારણ અ સ ુાર મતદાનના 48 કલાક પહલાં ટણી ૂ
ં ચાર બં
ધ કર દવો
જોઈએ.
● દશમાં ૂ
ગોવા િવધાનસભાની ટણીમાં સૌ થમ ઇલે ક વો ટગ મશીનનો ઉપયોગ
કરવામાં આ યો હતો.
● ​ભારતમાં ી. વી.વી.ગીર અને ડૉ.ઝાક ર સ ુૈ ૂ
નની રા પિતની ટણીનેકોટમાં
પડકારવામાં આવી હતી.
● ​ભારતના થમ ુય ટણી ૂ કિમ ર ુ
ં ુમારસે
ન હતા.
● ભારતના થમ ી ટણી ૂ કિમ ર વી.એસ.રામદવી હતા.
ં
● ​હાલમાંભારતના ુય ટણી ૂ કિમ ર નિસમ ઝૈ
ં દ (20માં
) છે
.

ભાગ – 16

ુવગ સાથે
અ ક સંકળાયે
લ ખાસ જોગવાઈ

❏ અ ુ દ – 330 લોકસભામાં
છે અ ુૂચત િતઓ અને અ ુૂચત જન િત માટ
અનામત બે ઠકો
❏ અ ુ દ – 331 રા પિત ારા લોકસભમાં
છે બે લો ઇ ડયનની પસંદગી
અ ુ
❏ ​ છેદ – 332 રા યની િવધાનસભામાંઅ ુૂ ચત િત અને અ ુૂચત આ દ િતના
થળો ું
અનામત
અ ુ
❏ ​ છેદ – 333 રા યપાલો રા યની િવધાનસભામાંએક લો ઇ ડયન સ ય નીમી
.
શક છે
❏ અ ુ દ – 336
છે લો ઇ ડયનને માટ અ કુસેવાઓ િવશે
ની જોગવાઈ
❏ અ ુ દ – 337
છે લો ઇ ડયન ૂ થના ફાયદા માટ શૈણક ા ટની જોગવાઈ
❏ અ ુ દ – 338 રા ય અ ુૂ
છે ચત િત પં ચ

jobguj.com 
Page : 39 
   
 

❏ અ ુ
છેદ – 339 રા ય અ ુૂચત િત પં
ચ
❏ અ ુ
છેદ – 340 પછાત વગ પં
ચ

ભાગ - 17

❏ અ ુ દ – 343
છે દશની રા ભાષા હ દ છે.
❏ અ ુ દ – 344
છે ભાષા સિમિત
❏ અ ુ દ – 345
છે યે
ક રા યની િવધાનસભાને
પોતાના કાય કરવા ઉપયોગમાં
લેવાતી
ભાષા પસં
દ
❏ અ ુ દ – 347
છે રા પિત ભાષાનેમા યતા આપે
છે.
❏ અ ુ દ – 351
છે હ દ ભાષાનો િવકાસ

ભાગ – 18

કટોકટ ની જોગવાઈ

❏ અ ુ દ –
છે 352 ુ, સૈ
િનક િવ ોહ અને
િવદશી આ મણ સમયે
રા પિત કટોકટ લાદ
શક.
❏ અ ુ દ –
છે 353 રા ય કટોકટ ની અસરો
❏ અ ુ દ –
છે 356 રા પિત શાસન
❏ અ ુ દ –
છે 358 અ ુ છેદ 19ની જોગવાઇઓની કટોકટ દરિમયાન ુ વી
લ
❏ અ ુ દ –
છે 360 નાણાં
ક ય કટોકટ

ભાગ - 19

∙ અ ુ
​ છેદ – 365 સં
ઘીય ૂ
ચનાઓ માણે
ચાલવાની રા યોની િન ફળતા

ભાગ – 20

બં ુારાની જોગવાઈ
ધારણમાં ધ

jobguj.com 
Page : 40 
   
 

❏ અ ુ
છેદ – 368 સં
સદની બં ુારા કરવાની સ ા અને
ધારણમાં ધ તેમાટની યા

બં
ધારણના અગ યના ુારા
ધ

➔ થમ ધ ુારો (1951) : નવ ુ ંપ રિશ ટ ભારતીય બં ધારણમાં આ .ુ ંમૌ લક

અિધકારોમાં સમાનતા, વતંતા તથા સં પિતના ળ ૂ તૂ અિધકારોનો સમાવે શ કરવા
ઢાં
ચો તૈયાર કરવામાં આ યો.
➔ બીજો ધ ુારો (1952) : વ તીગણતર ના કડાઓના આધાર પર લોકસભાની સં યા
ન કરવામાં આવી.
➔ સાતમો ધ ુારો (1956) : ભાષાના આધાર રા યોની નરચના
ૂ થઇ. માં 14 રા યો
અને 5 ક શાિસત દશોનો સમાવે શ થયો.
➔ આઠમો ધ ુારો (1960) : લોકસભા અને રા યોની િવધાનસભામાં અ ુૂ ચત િતઓ,
આ દ િતઓ અને લો ઇ ડયન સ હની ૂ ઈ.સ.1970 ધ ુી અનામતની યવ થા
કરવામાં આવી.
➔ દસમો ધ ુારો (1961) : દાદરા અને નગર હવે લીને ભારતમાં ભેળવી દવાયો અને
ક શાિસત દશનો દર જો આપવામાં આ યો.
➔ અ ગયારમો ધ ુારો (1961) : રા પિત અને ૂ
ઉપરા પિત ટણીના
ં ૂ મં
ટણી
ં ડળ ગે
➔ બારમો ધ ુારો (1961) : બં ધારણમાં થમ પ રિશ ટમાં ફરફાર સાથે ગોવા, દ વ અને
દમણને ભારતમાં જોડવામાંઆ યા.
➔ તેરમો ધ ુારો (1962) : નાગાલડને ભારત ુ ંરા ય બનાવી થમ પ રિશ ટમાં સમાવે શ
કરવામાં આ યો.
➔ ચૌદમો ધ ુારો (1962) : પ ડ ચેર ભારત ુ ં ગ બ .ુ ંઅ ુ છેદ 239 ક જોડ ને
પ ડ ચે
ર માટ િવધાનસભા તથા મંીમં ડળની થાપના કરવાની જોગવાઈ કરવામાં
આવી.
➔ પંદરમો ધ ુારો (1963) : ઉ ચ અદાલતોના યાયાધીશની સે ૃ વયને
વા િન િત 60
વષથી વધાર 62 વષ કરવામાં આવી.
➔ અઢારમો ધ ુારો (1966) : ભાષાના આધાર પંબ અને હ રયાણા તેમજ હમાચલ
દશને રા ય અને ચંદ ગઢને ક શાિસત દશ હર કરવામાં આ યો.
➔ એકવીસમો ધ ુારો (1967) : આઠમી અ ુૂ ચની રાજભાષાની યાદ માં િસધી ભાષાને
ઉમેરવામાં આવી.
➔ બાવીસમો ધ ુારો (1969) : મેઘાલય રા યની થપના કરવામાં આવી.
➔ વીસમો ધ
ે ુારો (1970) : અ ુૂ ચત િત, આ દ િત અને લો ઇ ડયન સ હના ૂ
લોકોની અનામતની યવ થાને ઈ.સ. 1980ના સમયગાળા ધ ુી વધાર દવામાં આ યો.
➔ છ વીસમો ધ ુારો (1971) : ત ૂવ ૂ રજવાડાઓના િવશે ષ અિધકારો અને સા લયાણાના
અિધકારો સમા ત કરાયા.
➔ એક ીસમો ધ ુારો (1973) : ઈ.સ.1971ની વસતી ગણતર ને આધાર પર લોકસભાની
સ ય સં યા 525 માં થી 545 કર દવામાં આવી.
➔ પાંીસમો ધ ુારો (1974) : િસ મને રા યનો દર જો આપવામાં આ યો.

jobguj.com 
Page : 41 
   
 

➔ બેતાલીસમો ધ ુારો (1976) : બં ધારણના આ ખ ુમાં સમાજવાદ , ધમિનરપે, એકતા

અને અખં ડતતા શ દો ઉમે રવામાં આ યા. ઈ.સ.1971ની વસતી ગણતર નેયાનમાં
લઈને લોકસભા અને રા યની િવધાનસભાનો કાયકાળ 5 વષના થાને 6 વષનો કર
દવામાં આ યો. બં ધારણમાં ‘ ત રક અશાં િતના‛ બદલે ‘સશ િવ ોહ‛ ક ુવામાં આ યો.
➔ બાવનમો ધ ુારો (1985) : પ પલટા િવરોધી કા ન ૂ બંધારણના 10માં પ રિશ ટમાં
ુવામાં
ક આવી.
➔ ે પનમો ધ ુારો (1986) : િમઝોરમ ભારત ુ ંેવીસ ુ રા ય બ .ુ ં
➔ પંચાવનમો ધ ુારો (1987) : ગોવા ભારત ુ 25 ુ
ં રા ય બના .ુ ં
➔ એકસઠમો ધ ુારો (1989) : ટણીમાં
ૂ મત આપવાની ઉમર 21 વષથી 18 વષની
કરવામાં આવી.
➔ ઓગણિસતે રમો ધ ુારો (1991) : દ લીને રા ય રાજધાની ેનો દર જો આપવામાં
આ યો અનેદ લી િવધાનસભા થાપનાની જોગવાઈ કરવામાં આવી.
➔ એકોતે રમો ધ ુારો (1992) : આઠમી અ ુૂ ચમાં ૩ ભાષાઓ મ ણ રુ, ને પાળ તથા
ક કણી જોડવામાં આવી.
➔ તોતે રમો ધ ુારો (1992) : પં ચાયતી રાજ સબં િધત જોગવાઈઓને 11માં પ રિશ ટમાં
જોડવામાં આવી. મ હલાઓ માટ 33 % અનામતની જોગવાઈ કર .
➔ ુ મોતે રમો ધ ુારો (1993) : નગર પં ચાયત, નગરપા લકા અને મહાનગરપા લકા
સબં િધત જોગવાઈઓ 12માં પ રિશ ટમાંજોડવામાં આવી.
➔ છ ાસીમો ધ ુારો (2002) : 6 થી 14 વષના બાળકો મફત અને ફર જયાત િશ ણને
ૂ ત
ળ ૂ અિધકારમાં સમાવેશ.
➔ એકા મ ુ
ંો ધ ુારો (2003) : આ બં ધારણીય ધ ુારા ારા પ પલટાને િતબં િધત કર રદ
કરવામાં આ યો.
➔ ચોરા મ ુંો ધ ુારો (2006) : અ ુૂ ચત િત અને આ દ િતઓના િવકાસ તે મજ
ક યાણની બાબતોમાં એક મંીની જોગવાઈમાં થી બહાર રા યોનેૂ ર કરવામાં આ ુ ં
અને મ ય દશ, ઓ ડશા, છ ીસગઢ અને ઝારખં ડનો સમાવેશ કરવામાં આ યો.
➔ ​પચંા મ ુ
ંો ધ ુારો (2009) : એસ.સી. અને એસ.ટ . માટની અનામતની જોગવાઈ
2020 ધ ુી જ િસિમત રહશે .
➔ અ ા મ ુ
ંો ધ ુારો (2012) : હદરાબાદ અને કણાટક િવ તારને િવશેષ દર ની
જોગવાઈ

ભાગ – 21

કામચલાઉ અને
પ રવતનીય જોગવાઈ

​ ુ
❏ અ છેદ – 370 જ ુ કા મીર માટની જોગવાઈ
❏ અ ુ દ – 371 આસામ, અ ુ
છે ણાચલ દશ, ગોવા, િસ ,
મ, મ ણ રુ દશ,
નાગાલડ રા ય માટની િવશેષ જોગવાઈ

jobguj.com 
Page : 42 
   
 

∙ અ ુ
​ છેદ – 370 જ ુ
કા મીર માટની િવશે
ષ જોગવાઈ

● ભારતીય બંધારણના અ ુ
છેદ 370 અ વયે
જ ુ
કા મીરને
િવિશ ટ રા યનો દર જો
.
અપાયો છે

● જ ુ
કા મીર એ એક એ ુ
ં .
રા ય છે પોતા ુ
ં
અલગ બં
ધારણ ધરાવે
છે.

● રા યનીિતના માગદશક િસ ાં
તો જ ુ લા ુ
કા મીરમાં કર શકાતા નથી.

● બં
ધારણના થમ પ રિશ ઠમાંજ ુકા મીરનો ઉ લે
ખ હોવા છતાં
બંધારણની બધી
જોગવાઈઓ જ ુકા મીરમાંલા ુ
કર કર શકાતી નથી.

● જ ુ
કા મીર પોતાની અલગ બં
ધારણીય સ ા રચે .
લી છે

● ​ જ ુ
ક કા મીર માટ સંુત યાદ માં
દશાવેલ કટલાં
ક ચો સ િવષયો પર જ કાયદો
બનાવી શક છે. અ ય રા યો માટ અ ય િવષયો પર કાયદો ઘડવાની અવશે
ષી સ ાઓ
ક પાસે .
છે

● અ ુ દ 352 અ વયે
છે રા પિત રા ય સરકારની મંૂ
ર વગર જ ુ
કા મીરમાં
કટોકટ
ન લાદ શક.

● િમલકત રાખવા
​ ગે
ના અિધકાર હ પણ જ ુ
કા મીરમાં
અમલમાં
છે.

● િમલકતની મા લક તથા વસાહત

​ ગે
ન હકો જ ુ
કા મીરના ખર દ શકાતા નથી.

જ ુ
કા મીર ુ
ં
બંધારણ

● જ ુ
કા મીર ુ
ં
બંધારણ 26 ુ ર 1957થી અમલમાં
આ આ .ુ
ં

● જ ુ
​ .
કા મીર ભારતનો અ ટૂભાગ છે

● .
રા યની તમામ કારોબાર સ ા રા યપાલ હ તક છે
​

● ​ા યની ધારાસભા
ર .
હૃ છે પૈક િવધાનસભા 100 સ યોની બને . માં
લી છે બે
બે
ઠકો ીઓ માટ છે . ની િનમ કૂરા યપાલ કર છે
.

jobguj.com 
Page : 43 
   
 

● રા યની િવધાન પ રષદ ૩૦ સ યોની બને . 11 સ યો કા મીર િવ તારોમાં

લી છે થી
ૂ છે
ધારાસભા ારા ટાય
ં . 8 સ યોનેરા યપાલ િન ુ .
ત કર છે

● રા યોની ભાષા ઊ ૂ
છે. પરંુ
સરકાર કાય માટ પણ થાન અપા ુ
ેને ં
છે.

● જ ુ
કા મીરમાં
ક ારા નાણાં
ક ય કટોકટ લાદ શકાતી નથી.

● ભારતમાં
​ જ ુ
કા મીર રા યમાં
બેવડ નાગ રકતા .
ા ત છે

નીિત પં
ચ

● NITI ુ
ંૂુ
ં શનલ ઇ ટ ટ ટુ
નામ ને શન ફોર .
ા સફોિમગ ઇ ડયા છે

● ભારતના વડા ધાન નર મોદ એ આયોજન પં ચનેિવખે

ર નીિત પં .
ચની રચના કર છે
દશના િવકાસમાં ૂ વધારવા માટ આ નવી સં
રા યોની િમકા થાની ગવિનગ કાઉ સલમાં
તમામ ુયમંીઓ અને રા યપાલોને
સામે
લ કરવામાં .
આ યા છે

● હાલના નીિતપં . કોલં

ચના વડા ધાનમંી નર મોદ છે બયા િુ
નવિસટ ના ોફસર
અરિવદ પાનગ ઢયાને નીિતપં
ચના થમ અ ય બનાવવામાં .
આ યા છે

ભાગ - 22

ૂ સંાઓ રદ કરવાની જોગવાઈ

હ દ પાઠ અનેં
ક

jobguj.com 
Page : 44