Ανασκαφική Μεθοδολογία

και Σχεδιασμός Πληροφοριακού Συστήματος

για τη Διαχείριση Αρχαιολογικών Τεκμηρίων
 Μάρκος Κατσιάνης

Ανασκαφική Μεθοδολογία
και Σχεδιασμός Πληροφοριακού Συστήματος
για τη Διαχείριση Αρχαιολογικών Τεκμηρίων
Ενυάλιο Κληροδότημα. Στη μνήμη Λάμπρου Ενυάλη
(Φιλιππούπολη 1848 - Αθήνα 1932)
Διδακτορικές διατριβές.

Σχεδιασμός εξωφύλλου Νίκος Βαλασιάδης

Aριθμός Eκτύπωσης: 1658

ISBN 978-960-467-333-9

© 2012

Εκδοτικός Oίκος Aδελφών Kυριακίδη A.E.

Kων. Mελενίκου 5, T.K. 546 35, Θεσσαλονίκη
Tηλ. 2310.208.540, Fax 2310.245.541
Web: http://www.kyriakidis.gr

Aθήνα:
Kεντρικό Aρσάκειο Mέγαρο, Στοά του Bιβλίου,
Πεσμαζόγλου 5, T.K. 105 64
τηλέφωνο και fax: 210.32.11.097

H πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρή-
τρας απαγορευτικής των προσβολών της. Πάντως, κατά το N. 2121/1993 και τη διεθνή
σύμβαση της Bέρνης (που έχει κυρωθεί με το N. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευ-
ση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου, με οποιονδήποτε τρόπο, (ηλεκτρονικό,
μηχανικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο), τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή
σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια εκδότη.
Στην Κατερίνα
 Περιεχόμενα

Κατάλογος συντομογραφιών xi 

Πρόλογος xiii 
1. Εισαγωγή 1 
ΜΕΡΟΣ Α: Θεωρητικό πλαίσιο 7 
2. Η ανασκαφή ως γνωστική διαδικασία 9 
2.1. Αρχαιολογικά δεδομένα και θεωρία της έρευνας 13 
2.2. Ανασκαφική πρακτική 24 
2.3. Ψηφιακά μέσα και ανασκαφική πρακτική 45 
3. Ψηφιακές εφαρμογές στην ανασκαφική έρευνα 53 
3.1. Παραδείγματα εφαρμογών 56 
3.2. Κριτική και προοπτικές 78 
4. Ανασκαφικά δεδομένα και Συστήματα Γεωγραφικών
Πληροφοριών 85 
4.1. Η τεχνολογία των Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών 86 
4.2. Εννοιολογική αναπαράσταση και μοντέλα δεδομένων 97 
4.3. Ανασκαφική οντολογία 105 
4.4. Χωρική αναπαράσταση 116 
4.5. Χρονικός συλλογισμός 130 
4.6. Χωρο-χρονικά μοντέλα αναπαράστασης ανασκαφικών
δεδομένων 148 
ΜΕΡΟΣ Β: Ανάπτυξη πληροφοριακού συστήματος 153 
5. Παράδειγμα εργασίας 155 
5.1. Αναλυτική μεθοδολογία 156 
5.2. Το ανασκαφικό πρόγραμμα Παλιαμπέλων Κολινδρού 158 
5.3. Ανάλυση ανασκαφικής διαδικασίας 162 
5.4. Διαπιστώσεις και λειτουργικές απαιτήσεις 179 
6. Σχεδιασμός εφαρμογής 183 
6.1. Μεθοδολογία ανάπτυξης 183 
6.2. Σχεδίαση εννοιολογικού μοντέλου δεδομένων 189 
6.3. Σημασιολογική τεκμηρίωση των εννοιών του μοντέλου 207 
x

6.4. Καθορισμός λειτουργιών εφαρμογής 215 

7. Υλοποίηση εφαρμογής 223 
7.1. Πλατφόρμα υλοποίησης 223 
7.2. Σύνθεση λογικού μοντέλου δεδομένων 228 
7.3. Υλοποίηση φυσικού μοντέλου δεδομένων 242 
7.4. Εισαγωγή δεδομένων 244 
7.5. Πρότυπες λειτουργίες 251 
7.6. Αποτίμηση διαδικασιών υλοποίησης 254 
8. Παράδειγμα χρήσης 257 
9. Συμπεράσματα 271 
Βιβλιογραφία 279 
Παράρτημα 317 
Εικόνες 341 
 Κατάλογος συντομογραφιών

Ξενόγλωσσες συντομογραφίες
CAA: Computer Applications in Archaeology annual Conference
CAD: Computer Assisted Design
CASE: Computer Assisted System Engineering
CIDOC-CRM: Comité International pour la DOCumentation - Conceptual
Reference Model
COM : Component Object Model
CSG: Constructive Solid Geometry
DBMS: Database Management System
DTM: Digital Terrain Model
EDA: Exploratory Data Analysis
EPOCH: European Network of Excellence in Open Cultural Heritage
ESRI: Environmental Systems Research Institute
GDB: Geodatabase, Geographic Database
GIS: Geographic Information Systems
GRASS GIS: Geographic Resources Analysis Support System
http: Hypertext Transfer Protocol
ICOM: International Council of Museums
ISO: International Standards Association
MB: Megabyte
MoLAS: Museum of London Archaeology Service
MS: Microsoft
OMG: Object Management Group
OOAD: Object Oriented Analysis and Design
SQL: Structured Query Language
SD: Spatial Database
SPSS: Statistical Package for the Social Sciences
TIN: Triangulate Irregular Network
TGIS: Temporal GIS
UCL: University College London
UML: Unified Modelling Language (Ενοποιημένη Γλώσσα Μοντελοποίη-
σης)
XML: Extensible Markup Language (Επεκτάσιμη Γλώσσα Σήμανσης)
XMI: XML Metadata Interchange
xii

Ελληνικές συντομογραφίες
§: παράγραφος
2Δ/2D: Δισδιάστατο
3Δ/3D: Τρισδιάστατο
ΑΕΜΘ: Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη
ΑΕΧ: Ακίνητο εύρημα χρήσης
ΑΝ: Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδος
ΑΠΘ: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
ΒΔ: Βάση Δεδομένων
ΕΛΟΤ: Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης
Η/Υ: Ηλεκτρονικός Υπολογιστής
κ.α.: και άλλα
κτλ.: και τα λοιπά
ΜΝ: Μέση Νεολιθική περίοδος
ΝΝ: Νεότερη Νεολιθική περίοδος
ΣΓΠ: Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών
ΣΔΒΔ: Σύστημα Διαχείρισης Βάσεων Δεδομένων
ΧΒΔ: Χωρική Βάση Δεδομένων
ΧρΒΔ: Χρονική Βάση Δεδομένων
ΧρΣΓΠ: Χρονικά ΣΓΠ
Πρόλογος

Το βιβλίο αυτό συνοψίζει τις ιδέες και τις εμπειρίες μου αναφορικά με
το ζήτημα της ψηφιακής ανασκαφικής τεκμηρίωσης, όπως αυτές διαμορφώ-
θηκαν κατά την εκπόνηση της διδακτορικής μου διατριβής. Αποτελεί ταυτό-
χρονα το επιστέγασμα μιας πορείας που ξεκίνησε αρκετά νωρίτερα ήδη από
το 2001, όταν πρωτοήρθα σε επαφή με τις εφαρμογές της ψηφιακής τεχνο-
λογίας και ιδίως την αρχαιολογική χρήση των Συστημάτων Γεωγραφικών
Πληροφοριών (ΣΓΠ), διεθνώς γνωστών με το ακρώνυμο GIS.
Η προσέγγιση μου επιχείρησε να συνδυάσει θεωρητικές, μεθοδολογι-
κές και τεχνολογικές εξελίξεις σε πολλαπλούς γνωστικούς τομείς προκειμέ-
νου να οδηγήσει όχι μόνο σε θεωρητικές διαπιστώσεις, αλλά και σε κάποιο
πρακτικό αποτέλεσμα με τη μορφή ενός χρηστικού ψηφιακού συστήματος
ανασκαφικής τεκμηρίωσης. Η ανασκαφή των Παλιαμπέλων Κολινδρού, που
συνιστά το παράδειγμα εφαρμογής, αποτελεί ξεχωριστό κομμάτι της πορείας
μου, καθώς έχει συμπληρωθεί πάνω από μία δεκαετία συνεχούς επαφής με
την αρχαιολογική θέση, το χωριό και τους κατοίκους του.
Η εργασία εντάχθηκε σε ερευνητικό πρόγραμμα που χρηματοδοτήθη-
κε από τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας στο πλαίσιο του
Επιχειρησιακού προγράμματος «Ανταγωνιστικότητα» και ειδικότερα της
δράσης «Πρόγραμμα Ενίσχυσης Ερευνητικού Δυναμικού (ΠΕΝΕΔ) 2003».
Το έργο αποτέλεσε μια διατμηματική συνεργασία των τμημάτων Ιστορίας
και Αρχαιολογίας, Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών και Πληροφο-
ρικής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η εταιρεία
VOYAGER Mobile Technologies™ παρείχε την απαιτούμενη τεχνική υπο-
στήριξη για τους σκοπούς του έργου. Μέρος της έρευνας πραγματοποιήθηκε
στο Institute of Archaeology του πανεπιστημίου University College London
(UCL). Η παρούσα ενημερωμένη έκδοση χρηματοδοτήθηκε από το Ενυάλιο
κληροδότημα.
Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου προγράμματος εκπονήθηκε, εκτός
από την παρούσα εργασία, η διδακτορική διατριβή με τίτλο “Χωροχρονική
Οπτικοποίηση Αρχαιολογικών Δεδομένων” από το Σπύρο Τσιπίδη στο Τμή-
μα Αγρονόμων Τοπογράφων Μηχανικών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.). Οι δύο διατριβές αντιμετώπισαν διακριτές πτυχές
του ερευνητικού έργου, ωστόσο υπήρξε καθολική συνεργασία που αποτυ-
πώνεται στο κείμενο των διατριβών. Χωρίς τη σύμπραξη του Σπύρου, στε-
xiv

νού συνεργάτη, φίλου και συνοδοιπόρου από το 2001, όταν πρωτοήρθαμε σε

επαφή με τα ΣΓΠ στην Αρχαιολογία, η πραγματοποίηση αυτής της εργασίας
θα ήταν απλώς αδύνατη. Η κοινή προβληματική, οι παράλληλες εμπειρίες
και η συνεχής αλληλοστήριξη υπήρξαν ουσιαστικοί παράγοντες στην υπέρ-
βαση των εμποδίων στην πορεία της έρευνας.
Καθοριστική υπήρξε η καθοδήγηση και η συνεχής ενθάρρυνση του
επιβλέποντα και ερευνητικού υπεύθυνου του έργου καθ. προϊστορικής αρ-
χαιολογίας Κώστα Κωτσάκη, που υποστήριξε με όλα τα απαραίτητα εφόδια
τη συνολική προσπάθεια. Ιδιαιτέρως σημαντική υπήρξε η συνδρομή της
καθ. Αλεξάνδρας Κουσουλάκου και του καθ. Ιωάννη Μανωλόπουλου. Ακό-
μη, ουσιαστική υπήρξε η συμβολή του φίλου και συνεργάτη Dr Andrew
Bevan και του Dr Martin Doerr από το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας
του Ηρακλείου Κρήτης. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω σε όλους τους συ-
νεργάτες του ανασκαφικού προγράμματος των Παλιαμπέλων Κολινδρού για
τη διάθεσή τους να συμβάλλουν στην προσπάθεια με διευκρινήσεις, παρα-
τηρήσεις και επισημάνσεις. Μεταξύ αυτών, ένα ιδιαίτερο ευχαριστώ στον
καθ. Paul Halstead και το Στράτο Νανόγλου για τις χρήσιμες διευκρινήσεις
ως προς τις μεθοδολογίες ανασκαφής. Τέλος, στους Ferran Muñoz και Χα-
ράλαμπο Πιπέλια για τη συμβολή τους στην καταγραφή στο πεδίο.
Σημαντική αρωγή σε πρακτικά ζητήματα προσέφεραν ο Νίκος Βαλα-
σιάδης, η Ρένα Βεροπουλίδου, ο Χρήστος Αυγέρος και η Ελένη Πουλάκη.
Ευχαριστώ ακόμη τους Κώστα Βενέτη, Χρήστο Παπανικολάου και Πάνο
Κομπατσιάρη για την κατανόηση που έδειξαν και τις διεξόδους που προσέ-
φεραν κατά το διάστημα επεξεργασίας της διατριβής προς την τελική δημο-
σίευση. Οπωσδήποτε και την Ίρμα για τους ίδιους λόγους. Ιδιαιτέρως όμως
νιώθω την ανάγκη να ευχαριστήσω τη μητέρα μου για όλα όσα έχει προσφέ-
ρει απλόχερα όλα αυτά τα χρόνια.

Θεσσαλονίκη, 15.01.2012
 “From things that have happened and from things as they exist and
from all things that you know and all those you cannot know, you make
something through your invention that is not a representation, but a whole
new thing truer than anything true and alive...”

Συνέντευξη του Ernest Hemingway, The Paris Review, No. 18: Spring
1958
1. Εισαγωγή

Η διεξαγωγή ενός ανασκαφικού προγράμματος συνιστά ένα πολυσύνθετο

έργο που συνεπάγεται την κινητοποίηση ενός σημαντικού αριθμού προσώπων και
υλικοτεχνικών μέσων, προκειμένου να πραγματοποιηθεί η μετάβαση από τα υλι-
κά κατάλοιπα του παρελθόντος σε μία συγκεκριμένη τοποθεσία, στην εξιστόρηση
της ανθρώπινης δραστηριότητας που τα δημιούργησε. Στη διάρκεια της διαδικα-
σίας αυτής παράγεται ένας σημαντικός όγκος παρατηρήσεων, μετρήσεων και
ερμηνειών, οι οποίες αφενός συνιστούν το αρχείο τεκμηρίωσης της ερευνητικής
πράξης και αφετέρου στοιχειοθετούν κάθε απόπειρα αρχαιολογικής αφήγησης.
Η διαχείριση και η παραγωγική χρήση του ανασκαφικού αρχείου είναι μια
πολύπλοκη και κοπιαστική εργασία που προϋποθέτει προσεκτικό σχεδιασμό και
οργανωτική εμπειρία. Μέχρι πρόσφατα το ανασκαφικό αρχείο περιοριζόταν στη
χρήση αναλογικών μέσων τεκμηρίωσης, όπως τα ημερολόγια ανασκαφής, οι κα-
τάλογοι ευρημάτων, τα δισδιάστατα αναλογικά σχέδια και οι ανασκαφικές φωτο-
γραφίες. Ωστόσο, τα συγκεκριμένα μέσα παρά την αρχειοθετική τους συνεισφορά
καθιστούν δύσκολη την πρόσβαση και την αντιπαραβολή της πληροφορίας που
καταγράφουν, περιορίζοντας τις ερμηνευτικές δυνατότητες των μελετητών.
Τα τελευταία χρόνια η χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας και των ψηφια-
κών πληροφοριακών συστημάτων έχει συμβάλει στη βελτίωση της ανασκαφικής
τεκμηρίωσης προσφέροντας μεγαλύτερη ευελιξία από τα συμβατικά αναλογικά
μέσα. Παρά το γεγονός όμως, ότι έχουν συμπληρωθεί σχεδόν σαράντα χρόνια
από τις πρώτες αρχαιολογικές ψηφιακές εφαρμογές, η αποτελεσματικότητά τους
υπήρξε περιστασιακή, χωρίς να έχει το αντίκτυπο που αναμενόταν ως προς την
επίλυση των λειτουργικών προβλημάτων της ανασκαφικής τεκμηρίωσης.
Τα προβλήματα αυτά σχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με τον τρόπο ενσωμά-
τωσης της ψηφιακής τεχνολογίας στην ανασκαφική διαδικασία. Στις περισσότε-
ρες περιπτώσεις η χρήση των ψηφιακών εφαρμογών αναφέρεται σε επιμέρους
εργασίες της ανασκαφικής έρευνας, όπως για παράδειγμα τη δημιουργία ψηφια-
κών ευρετηρίων ή την ψηφιακή σχεδιαστική αποτύπωση. Επιπλέον, η λειτουργι-
κότητα των περισσότερων εφαρμογών επικεντρώνεται κυρίως σε διαχειριστικές
χρήσεις και όχι τόσο στην παροχή τρόπων που ενισχύουν την ερμηνευτική προ-
σέγγιση της ανασκαφικής πληροφορίας.
2

Χωρίς αμφιβολία η ανασκαφική τεκμηρίωση αποτελεί ένα ιδιαίτερο πεδίο

εφαρμογής της ψηφιακής τεχνολογίας λόγω των θεωρητικών, μεθοδολογικών και
πρακτικών ιδιαιτεροτήτων κάθε ανασκαφικού έργου. Ωστόσο, οι εντεινόμενες
τεχνολογικές εξελίξεις και η διαρκής συσσώρευση εμπειρίας στην ανάπτυξη ψη-
φιακών πληροφοριακών συστημάτων για αρχαιολογική χρήση ανοίγουν νέους
δρόμους για την πιο αποτελεσματική και καινοτόμο υιοθέτηση της ψηφιακής τε-
χνολογίας στην ανασκαφική έρευνα. Την ίδια στιγμή, η αρχαιολογική κοινότητα
έχει προχωρήσει σε μια φάση κριτικής αξιολόγησης και αντιπαραβολής των δια-
φορετικών μεθόδων καταγραφής και τεκμηρίωσης που χρησιμοποιεί, με αποτέ-
λεσμα να έχουν ωριμάσει οι συνθήκες για τη συνολική υποστήριξη της ανασκα-
φικής πρακτικής από τα νέα μέσα.

Ερευνητικοί στόχοι

Σε αυτό το γενικότερο ερευνητικό πλαίσιο η παρούσα εργασία επιχειρεί να

διαμορφώσει μια πρόταση για την πληρέστερη ενσωμάτωση της ψηφιακής τε-
χνολογίας στην ανασκαφική διαδικασία, η οποία επεκτείνεται στην αξιοποίηση
των παραστατικών δυνατοτήτων των νέων μέσων. Υπό αυτή την έννοια απομα-
κρύνεται από τη λογική του πληροφοριακού συστήματος ως αρχείου δεδομένων
και επιδιώκει την οργάνωση της ανασκαφικής πληροφορίας σε ένα πιο δυναμικό
περιβάλλον που ενισχύει την ερμηνευτική της διερεύνηση. Σε πρακτικό επίπεδο,
ο στόχος αυτός σχετίζεται με την παροχή ψηφιακής λειτουργικότητας που ενι-
σχύει την καταγραφή στο πεδίο, τη λεπτομερή τεκμηρίωση, τη δυναμική διαχεί-
ριση, τη ρεαλιστική αναπαράσταση και την επαγωγική αναλυτική προσέγγιση
των ανασκαφικών δεδομένων συμβάλλοντας στον αποτελεσματικό και κριτικό
έλεγχο της πορείας του ανασκαφικού έργου.
Κορμό της ερευνητικής προσέγγισης αποτελούν τα Συστήματα Γεωγραφι-
κών Πληροφοριών (ΣΓΠ), διεθνώς γνωστά με τον όρο GIS (Geographic Infor-
mation Systems). Η συγκεκριμένη τεχνολογία κρίνεται ιδιαιτέρως επιτυχημένη ως
προς τη διαχείριση της χωρικής πληροφορίας, τη διαμόρφωση νέων τρόπων ψη-
φιακής απεικόνισης και την αναλυτική επεξεργασία των χωρο-χρονικών συσχετί-
σεων των αρχαιολογικών δεδομένων. Ωστόσο, η πλήρης αξιοποίηση των ΣΓΠ
στην ανασκαφική έρευνα συνεπάγεται την πολύ-πρισματική αντιμετώπιση της
ανασκαφικής διαδικασίας και το συνδυασμό γνώσεων από πολλαπλά γνωστικά
πεδία, προκειμένου να υποστηριχθεί θεωρητικά, μεθοδολογικά και πρακτικά ένας
νέος δυναμικός τρόπος αλληλεπίδρασης με τα δεδομένα της έρευνας.
 3

Προς αυτή την κατεύθυνση δίνεται έμφαση στη διαδικασία μεταγραφής

της σύνθετης πραγματικότητας σε ψηφιακές δομές δεδομένων που μπορούν να
εκμεταλλευτούν τις δυνατότητες της τεχνολογίας των ΣΓΠ. Η συγκεκριμένη
προσέγγιση μπορεί να συμβάλλει στην ανάπτυξη θεωρητικά ενημερωμένων εν-
νοιολογικών περιγραφών της αρχαιολογικής διαδικασίας που βρίσκονται εγγύτε-
ρα στην ανθρώπινη αντίληψη και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την υλοποίη-
ση προηγμένων λύσεων στην ανασκαφική τεκμηρίωση. Απώτερος στόχος είναι η
ενοποίηση της καταγραφής και της διαχείρισης των ανασκαφικών δεδομένων με
αναλυτικές διαδικασίες που επιτρέπουν την οπτική αλληλεπίδραση και ευνοούν
την καθοδήγηση της έρευνας από τα ίδια τα δεδομένα μέσω της απεικόνισης.
Η εφαρμογή των θεωρητικών παρατηρήσεων πραγματοποιείται στο παρά-
δειγμα του ανασκαφικού προγράμματος στα Παλιάμπελα Κολινδρού, η ερευνη-
τική μεθοδολογία του οποίου εμφανίζει αρκετές ομοιότητες με αντίστοιχες προ-
σεγγίσεις στρωματογραφικής ανασκαφής σε διαφορετικά μέρη του κόσμου. Η
συγκεκριμένη προσέγγιση έχει μακρά ιστορία ανάπτυξης (Kotsakis 1989), στη
διάρκεια της οποίας έχει υποστεί διαδοχικές βελτιώσεις κυρίως ως προς τη συ-
στηματοποίηση των δελτίων τεκμηρίωσης, τα πρωτόκολλα δειγματοληψίας και
την ψηφιακή υποστήριξη της χωρικής καταγραφής στο πεδίο (Κωτσάκης &
Halstead 2002).
Σε αυτό το πλαίσιο, η συμμετοχή της παρούσας εργασίας στην εξέλιξη της
συγκεκριμένης ανασκαφικής μεθοδολογικής προσέγγισης έγκειται στην επίτευξη
της όσο το δυνατόν καλύτερης ενσωμάτωσης του πληροφοριακού συστήματος
στις υφιστάμενες επιχειρησιακές διαδικασίες της ανασκαφικής έρευνας, αλλά και
την περαιτέρω συστηματοποίηση ασαφών σημείων της μεθοδολογίας, ώστε να
γίνει εφικτή η πλήρης εκμετάλλευση των δυνατοτήτων της ψηφιακής τεχνολογί-
ας. Το τελικό προϊόν αποτελεί μια πρωτότυπη, ενιαία πλατφόρμα καταγραφής,
αποθήκευσης, διαχείρισης, οπτικοποίησης και διερεύνησης της αρχαιολογικής
πληροφορίας στο πλαίσιο ενός τρισδιάστατου ρεαλιστικού χαρτογραφικού περι-
βάλλοντος.

Διάρθρωση κεφαλαίων

Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος περιγράφεται το θεω-

ρητικό υπόβαθρο της εργασίας και αναλύονται οι πολύπλευρες παράμετροι που
επηρεάζουν την ενσωμάτωση των ΣΓΠ στην ανασκαφική έρευνα. Ξεκινώντας
από το δεύτερο κεφάλαιο, ο αναγνώστης εισάγεται στην ανασκαφική διαδικασία
4

ως ένα βασικό ερευνητικό μέσο παραγωγής γνώσης για το παρελθόν. Ο ρόλος

των ανασκαφικών δεδομένων αναλύεται μέσα από τα διαδοχικά θεωρητικά πα-
ραδείγματα της αρχαιολογίας. Παράλληλα, δίνεται έμφαση στην τεκμηρίωση της
έρευνας και στα μέσα που χρησιμοποιούνται στη συγκρότηση του ανασκαφικού
αρχείου. Εξετάζονται τα αναλογικά μέσα τεκμηρίωσης και αντιπαραβάλλονται με
τα νέα ψηφιακά μέσα ως προς την επίδρασή τους στην ανασκαφική μεθοδολογία.
Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με τη συζήτηση των παραμέτρων που εισάγει η
ψηφιακή τεχνολογία στην ανασκαφική πρακτική και κατ’ επέκταση στις διαδικα-
σίες παραγωγής γνώσης για το παρελθόν.
Στο τρίτο κεφάλαιο πραγματοποιείται μια ιστορική αναδρομή στη χρήση
της ψηφιακής τεχνολογίας στην ανασκαφική έρευνα μέσα από την παράθεση των
κυριότερων εφαρμογών των τελευταίων 30 ετών σε εγχώριο και διεθνές επίπεδο.
Η παρουσίαση ακολουθεί την πορεία εξέλιξης των ψηφιακών εφαρμογών, ξεκι-
νώντας από τα παλαιότερα συστήματα περιορισμένης χρηστικότητας μέχρι τα
σύγχρονα σύνθετα ψηφιακά περιβάλλοντα που εξυπηρετούν πολλαπλές χρήσεις.
Κατά την παρουσίαση εντοπίζονται τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα σε
κάθε κατηγορία εφαρμογών και υποδεικνύονται οι παράγοντες που μπορούν να
συμβάλλουν στην πιο ορθολογική ενσωμάτωση της ψηφιακής τεχνολογίας στο
ανασκαφικό έργο.
Στο τέταρτο κεφάλαιο αναλύονται οι δυνατότητες χρήσης της τεχνολογίας
των ΣΓΠ στην ανασκαφική έρευνα και διερευνώνται οι αιτίες που δυσχεραίνουν
τη μεταχείριση της συγκεκριμένης τεχνολογίας. Η ανάλυση επικεντρώνεται στις
τρεις διαστάσεις της αρχαιολογικής πληροφορίας - τη θεματική, τη χωρική και τη
χρονική - και στον τρόπο που σχετίζονται με τις θεωρητικές και τεχνολογικές ε-
ξελίξεις στους κλάδους της Αρχαιολογίας, της Πληροφορικής και της Χαρτογρα-
φίας. Πιο συγκεκριμένα, η θεματική διάσταση προσεγγίζεται με άξονα το πρό-
βλημα της τυπολογίας και της αρχαιολογικής οντολογίας γενικότερα. Αντιστοί-
χως, η χωρική διάσταση μελετάται αναφορικά με τους τρόπους απεικόνισης στα
ΣΓΠ δίνοντας έμφαση στις ανάγκες τρισδιάστατης οπτικοποίησης των ανασκα-
φικών δεδομένων. Τέλος, η χρονική διάσταση εξετάζεται ως προς τις μεθόδους
που χρησιμοποιούνται στην αρχαιολογία για τη χρονολογική οργάνωση του ανα-
σκαφικού υλικού και την ενσωμάτωση των χρονικών δεδομένων στα ΣΓΠ. Τα
συμπεράσματα της ανάλυσης συνδυάζονται στο πλαίσιο ενός γενικευμένου αφαι-
ρετικού μοντέλου αναπαράστασης της αρχαιολογικής πληροφορίας που μπορεί
να αποτελέσει το υπόβαθρο για την υλοποίηση πιο αποδοτικών ανασκαφικών
πληροφοριακών συστημάτων με τη χρήση των ΣΓΠ.
 5

Στο δεύτερο μέρος περιγράφεται η πορεία ανάπτυξης του παραδείγματος

υλοποίησης. Με αφετηρία το πέμπτο κεφάλαιο ο αναγνώστης εισάγεται στο ανα-
σκαφικό πρόγραμμα στα Παλιάμπελα Κολινδρού και στη μεθοδολογία που ακο-
λουθείται. Αρχικά, παρουσιάζεται συνοπτικά το ερευνητικό έργο και στη συνέ-
χεια περιγράφεται ο τρόπος οργάνωσης της ανασκαφικής διαδικασίας. Αναλύεται
η μεθοδολογία τεκμηρίωσης δίνοντας έμφαση στη διάκριση των επιμέρους εργα-
σιών και στην επίδραση που έχουν στη διαχείριση και την αναλυτική επεξεργασία
της ανασκαφικής πληροφορίας. Η μελέτη επισημαίνει τα ισχυρά και τα προβλη-
ματικά σημεία της μεθοδολογίας και προτείνει λύσεις που εκμεταλλεύονται τις
δυνατότητες των ΣΓΠ. Οι διαπιστώσεις χρησιμοποιούνται για τον καθορισμό των
λειτουργικών και κατασκευαστικών προδιαγραφών υπό ανάπτυξη συστήματος.
Τα επόμενα κεφάλαια παρουσιάζουν τον κύκλο ανάπτυξης του πληροφο-
ριακού συστήματος. Πιο συγκεκριμένα στο έκτο κεφάλαιο περιγράφεται το στά-
διο σχεδιασμού του εννοιολογικού μοντέλου των ανασκαφικών δεδομένων, που
καθοδηγεί τη διαδικασία υλοποίησης. Πραγματοποιούνται οι βασικές διακρίσεις
των ανασκαφικών αντικειμένων και προσδιορίζονται τα χαρακτηριστικά και οι
μεταξύ τους σχέσεις. Η σημασιολογική συνέπεια των εννοιών επαληθεύεται μέσα
από τη χρήση του σημασιολογικού προτύπου CIDOC-CRM. Το κεφάλαιο ολο-
κληρώνεται με την προδιαγραφή των βασικών λειτουργιών που καλείται να κα-
λύψει το πληροφοριακό σύστημα μέσα από το διαχωρισμό των χρηστών της ε-
φαρμογής και τη διαμόρφωση κατάλληλων περιπτώσεων χρήσης που περιγρά-
φουν τις επιμέρους λειτουργικές διαδικασίες.
Στο έβδομο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ανασχεδίαση του εννοιολογικού
μοντέλου στο πρότυπο του λογισμικού υλοποίησης, που αποτελεί απαραίτητο
στάδιο για την αυτοματοποιημένη συγκρότηση της βάσης δεδομένων του συστή-
ματος. Αρχικά, παρατίθενται αναλυτικά τα χαρακτηριστικά του λογισμικού που
αποτελεί τη λειτουργική πλατφόρμα της εφαρμογής. Στη συνέχεια, περιγράφονται
οι διαδικασίες υλοποίησης, δηλαδή η μετάβαση από τη σχεδίαση στη φυσική δο-
μή αποθήκευσης των δεδομένων. Παρουσιάζονται ακόμη συνοδευτικές κατα-
σκευαστικές εργασίες σχετικά με την ανάπτυξη εργαλείων καταχώριση της ανα-
σκαφικής πληροφορίας στο σύστημα και εκτίθενται παράλληλες δραστηριότητες,
όπως η δημιουργία πρότυπων αναλυτικών αρχαιολογικών εργαλείων και η χρήση
κατάλληλων χαρτογραφικών συμβολισμών.
Τέλος, στο όγδοο κεφάλαιο αποτιμάται η λειτουργικότητα του συστήματος
χρησιμοποιώντας πραγματικά δεδομένα από την ανασκαφή των Παλιαμπέλων.
Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζονται οι διαδικασίες απεικόνισης, διερεύνησης και
6

αναζήτησης των ανασκαφικών δεδομένων, οι οποίες συμβάλλουν στην επαγωγι-

κή διενέργεια της στρωματογραφικής μελέτης. Τα επιμέρους στάδια της ανάλυ-
σης επιδεικνύουν τις δυνατότητες των ΣΓΠ ως προς τη συσχέτιση, την οπτική
διερεύνηση και την ενημέρωση της ανασκαφικής πληροφορίας με τρόπο δυναμι-
κό και αλληλεπιδραστικό.
Η εργασία ολοκληρώνεται με την παράθεση των συμπερασμάτων της έ-
ρευνας τα οποία εντάσσονται στη γενικότερη προβληματική ως προς τη μεταχεί-
ριση της τεχνολογίας για την παραγωγή γνώσης κατά την ανασκαφική διαδικασί-
α. Σε αυτό το πλαίσιο, πραγματοποιείται μια σύντομη παρουσίαση των προοπτι-
κών που ανοίγει η παρούσα μελέτη και η συνολική εφαρμογή για μελλοντική
διερεύνηση.
Σε συγκεκριμένα σημεία στα κεφάλαια περιγραφής της διαδικασίας ανά-
πτυξης του συστήματος (κεφ. 7 και 8) η συζήτηση ενδεχομένως να οδηγείται σε
πιο τεχνικά πλαίσια. Ωστόσο, λόγω της διεπιστημονικότητας που χαρακτηρίζει το
ζήτημα της ψηφιακής τεκμηρίωσης, κρίθηκε χρήσιμη η αναλυτική παρουσίαση
των επιμέρους τεχνικών πτυχών της προσέγγισης, προκειμένου η καταγραφή τους
να χρησιμοποιηθεί για να ενημερώσει μελλοντικές απόπειρες στο συγκεκριμένο
θέμα.