UNIVERZITET U TUZLI

TEHNOLOŠKI FAKULTET

Suljkanović M., Ibrić N.

ZADACI IZ MATERIJALNIH I ENERGETSKIH BILANSA

Tuzla, april 2013

1
SADRŽAJ
PARAMETRI PROCESNIH TOKOVA ............................................................................................... 3
OPŠTA JEDNAČINA MATERIJALNOG BILANSA ........................................................................ 35
BILANSIRANJE PROCESA SA VIŠE PROCESNIH JEDINICA ..................................................... 42
STEHIOMETRIJA JEDNE HEMIJSKE REAKCIJE ......................................................................... 61
STEHIOMETRIJA DVAJU HEMIJSKIH REAKCIJA ...................................................................... 86
REAKCIJE IZGARANJA .................................................................................................................. 117
PARAMETRI PROCESNIH TOKOVA .......................................................................................... 134
FAZNO STANJE PROCESNOG TOKA .......................................................................................... 137
HLAĐENJE PREKO KONTAKTNE POVRŠINE .......................................................................... 140
KONDENZACIJE PARNE KOMPONENTE KOMPRESIJOM PROCESNOG TOKA ................. 152
KOMBINOVANI PROCES KONDENZACIJE................................................................................ 156
GASNO-PARNI SISTEMI + IZGARANJE...................................................................................... 160
DIREKTNI KONTAKT FLUIDA .................................................................................................... 165
MIJEŠANJE ZRAČNIH STRUJA ..................................................................................................... 170
SUŠENJE ........................................................................................................................................... 175
MATERIJALNI BILANS U SISTEMIMA PARA-TEČNOST I GAS/PARA-TEČNOST.
DESTILACIJA. APSORPCIJA. ....................................................................................................... 186
MATERIJALNI BILANS PROCESA KONCENTRIRANJA I KRISTALIZACIJE ........................ 194

2
Parametri procesnih tokova
Zadatak 1. Hemijski reaktor poji procesni tok reaktanata, koji predstavlja smješu pregrijane vodene pare i
para toluena, slijedećih parametara:
- protok 15130 kg/h,
- sadržaj toluena 32 mol.%,
- temperatura 800°C i
- manometarski pritisak 0.2 bar.
Utvrditi volumni protok procesnog toka. Barometar pokazuje 730 mm Hg.

Rješenje:
Ako se sistem, vodena para – pare toluena, za uslove procesnog toka ponaša kao idealan onda je, iz
jednačine stanja plina,volumni protok:
m  R  T
V 
p
Molski protok procesnog toka proizilazi iz masenog i molske mase procesnog toka:
m
m 
M

Molekulska masa procesnog toka, s obzirom na poznate molske udjele komponenata toka, je:
M  yW P  M W P  yTP  M TP
Molske mase vodene i tolunske pare su: 18 i 92 kg/kmol pa je molska masa procesnog toka
M sr = 0.32  92  0.68  18  41.68 kg/kmol
Molski protok plinskog toka je:
15130
m   363 kmol/h
41.68
Pritisak pod kojim je procesni tok proizilazi iz pokazivanja barometra i manometra:
p  p BAR  p MAN
p  730  133.3  0.2  10 5  117309 Pa
Traženi volumni protok je:
363  8.314  (273.15  800)
V   27608.69 m 3 /h
(0.2  10 5  730  133.3)  10 3

Zadatak 2. Procesni tok, koji je gasno-parni sistem, metan-benzen, sadrži 0.065 kg.benzena /m3
procesnog toka pri pritisku 1.2 bar i temperaturi 143°C. Za maseni protok procesnog toka od 2500 kg/h
utvrditi vrijednost njegovog molskog protoka.

Rješenje:
Relacija koja povezuje molski i maseni protok procesnog toka je:
m
m 
M sr
Srednja molekularna masa procesnog toka je:
2
M sr   M i  yi
i 1
Molski udio benzena u procesnom toku proizilazi iz njegovog sadržaja izraženog u kg/m3.

3
Ako se kao baza za proračun uzme 1m3 procesnog toka, broj kmol sistema u 1m3 proizilazi iz jednačine
stanja idealnog plina:
p V 1.2 10 2 1
m   3.4683 10 2 kmol
R  T 8.314  (273.15  143)
Moli benzena u 1 m3 smjese:
mC6 H 6 0.065
m C6 H 6    8.33  10  4 kmol
M C6 H 6 78
Sadržaj benzena u procesnom toku:
 C6 H 6
m 8.33  10 4
y C6 H 6   2
 2.4017  10  2

m 3.4683  10
Sadržaj metana u procesnom toku:
yCH 4  1  yC6 H 6  1  2.4027  10 2  0.9759
Srednja molekulska masa procesnog toka:
M sr  M CH 4  yCH 4  M C6 H6  yC6 H6  16  0.976  78  2.4027  10 2  17.49 kg/kmol
Molski protok procesnog toka je:
m 2500
m    142.94 kmol/h
M sr 17.49

Zadatak 3 Reaktor, u kome se izvodi sinteza etilcikloheksana hidriranjem etilbenzena, poji procsni tok
reaktanata kojii, za uslove pri kojima se provodi sinteza, predstavlja gasno-parni sistem vodonik-
etilbenzen slijedećih parametara:
- pritisak, 5.2 bar
- temperatura, 130°C i
- parcijalni pritisak etilbenzena 3.5 bar
Utvrditi koliki su molski protoci vodonika i etilbenzena u procesnom toku reaktanata.

Rješenje:
Komponenti protoci etilbenzena i vodonika su:
m EB  y EB  m

m H  y H  m
2 2

Molski udjeli komponenata, sobzirom na poznate vrijednosti za pritisak procesnog toka i parcijalni
pritisak etilbenzena u toku su:
p EB 3.5
y EB    0.6731
Puk 5.2
Parcijalni pritisak vodonika u procesnom toku je:
p H 2  Puk  p EB  5.2  3.5  1.7 bar
Molski udio vodonika u toku je:
pH2 1.7
yH2    0.3269
Puk 5.2
Za bazu od 100 kmol/h procesnog toka molski komponentni protoci su:
m eb  y eb  m  0.6731  100  67.31kmol/h
m H 2  y H 2  m  0.3269  100  32.69kmol/h

4
Zadatak 4. Hemijskom analizom uzorka procesnog toka, koji predstavlja gasno-parni sistem vodonik-
benzen, utvrđen je sadržaj benzena od 0.8 mas. udjela. Utvrditi molski protok benzena u procesnom toku
čiji je protok 120 kmol/h.

Rješenje:
Molski protok benzena u procesnom toku je:
m C6 H 6  yC6 H 6  m
Molski udio benzena proizilazi iz masenog udjela benzena u sistemu yC6H 6 :
mC6 H 6 y C6 H 6
0.8
m C6 H 6 M C6 H 6 M C6 H 6 78
y C6 H 6      0.093
m mC6 H 6 mH2 y C6 H 6 (1  y C6 H 6 ) 0.8 0.2
  
M C6 H 6 M H2 M C6 H 6 MH 78 2
2

Molski protok benzena je:

m C6H 6  0.093 120  11.16 kmol/h

Zadatak 5. Industrija prerade nafte je veliki potrošač vode. Voda se nakon obavljene funcije u procesu, u
najvećoj količini, ispušta kao otpadni tok u okolinu. Tako se u jednoj rafineriji nafte u okolinu ispušta
102.3 t/h otpadne vode sa slijedećim sadržajem osnovnih kontaminanata:
- 5 ppm H2S
- 20 ppm ulja
- 100 ppm soli
Utvrditi,u kg/h, količinu svakog od kontaminanata koja se ispušta u okolinu.

Rješenje:
Kako je sadržaj komponente u ppm predstavlja milioniti dio to su, u našem slučaju, sadržaji komponenta u
masenim udjelima:

ppm ( H 2 S ) 5
xH 2S  6
 6  5  10 6
10 10
ppm (ulja) 20
xulja  6
 6  20  10 6
10 10
ppm ( soli ) 100
x soli  6
 6  100  10 6
10 10

Maseni protoci svakog od kontaminanata u toku otpadne vode :

mH 2 S  muk  xH 2S  102300  5  10 6  0.5115 kg/h
mulja  muk  xulja  102300  20  10 6  2.046 kg/h
msoli  muk  x soli  102300  100  10 6  10.23 kg/h

Zadatak 6. Sadržaji zagađujućih komponenata, u ambijentalnom zraku, u izveštajima mjernih stanica se

najčešće daju u mikrogramima komponente u jednom metru kubnom zraka, svedeno na temperaturu 293
K i pritisak 101.3 kPa.
U gradu Tuzla, na mjernoj stanici „Skver“ 15/12/2006, izmjereni su dnevni prosječni sadržaji polutanata:
-
SO2 - 159.3 µg/m3

5
 -
CO - 1700 µg/m3
-
taložna prašina-115 µg/m3
Utvrditi masu, svakog od polutanata, u 1000 m3 zraka.

Rješenje:
Masa SO2 u 1000 m3 zraka:
mSO2   SO2  Vzraka  159 .3  1000  159300 μg
mSO2  159 .3 mg
Masa CO u 1000 m3 zraka:
mSO2   SO2  Vzraka  1700  1000  1700000 μg
mSO2  1700 mg
Masa taložnih čestica u 1000 m3 zraka:
mt .č   t .č  Vzraka  115  1000  115000 μg
mt .č  115 mg

Zadatak 7. U nekom kotlovskom postrojenju, za generisanje vodene pare, kao gorivo se koristi ugalj.
Ugalj sadrži relativno veliku količinu sumpora, 3.5 mas.% tako da su u dimnim plinovima prisutne
značajne količine štetenog sumpordioksida. Agencija za zaštitu životne okoline zahtijeva da sadržaj
sumpor dioksida, u dimnim plinovima, ne smije biti veći od 0.018 kg SO 2/kg (sagorjenog uglja). U tom
smislu se dimni plinovi, po izlasku iz kotlovkog sistema, vode u procesnu jedinicu u kojoj se, u direktnom
kontaktu savodom, značajne količine sumpordioksida otope u vodi. Ostatak suumpor dioksida napušta,
preko dimnjaka, energetski sistem i odlazi u okolinu.
U cilju utvrđivanja pridržavanaj postavljenih ograničenja, na količinu ispuštenog sumpordiokisada u
atmosferu, u dimnom kanalu je ugrađen mjerač protoka i sonda za analizu sadržaja SO2. Kada je kapacitet
kotlovskog postrojenja bio 1250 kg/min uglja mjerenja su pokazala slijedeće rezultate:
- volumni protok dimnog plina 80 m3/s
- očitana vrijednost na analizatoru sadržaja SO2, 30.
Podaci za konstrukciju baždarne krive analizatora sumpordioksida su:

g SO2/m3 gasa 0.3 0.85 2.67

Očitanje na skali
10 28 48
analizatora

Utvrditi da li se poštuju ograničenja na sadržaj SO2, u dimnim plinovima, koje je utvrdila Agencija?

Rješenje:
Očitanju, 30, na analizatoru sadržaja SO2, u dimnom plinu, odgovara sadržaj SO2:
y SO2  1.032 g SO2/1m3 gasa
Količina SO2 u dimnom plinu iznosi:
mSO2  1.032  80  60  4953 .6 g/min
Sadržaj sumpora u dimnim plinovima produciranim izgaranjem 1 kg uglja:
4.9536
y SO2 m (uglja)   0.00396 kg SO2/kg (sagorjenog uglja)
1250
Kako je sadržaj SO2, u dimnim plinovima, manji od 0.018 kg SO2/kg (sagorjenog uglja), proizilazi da je
zadovoljeno ograničenje koje postavlja Agencija.

6
Zadatak 8. Procesni tok poji procesnu peć, sa slijedećim parametrima:
- protok 100 kmol/h
- temperatura 30°C
- pritisak 735 mm Hg
- sadržaj etanola 10.69 mol.% i ostatak je acetilen.
Utvrditi sastav procesnog toka u molskim i masenim procentima, kao i volumni i maseni protok procesnog
toka.

Rješenje:
Molski udio acetilena, u procesnom toku, proizilazi iz relacije koja sumira sadržaje komponenata u
procesnom toku:
- molski udio acetilena je
yC2H 2  1  yEtOH  1  0.1069  0.8931
odnosno sadržaj acetilena u molskim procesntima iznosi 89.31 mol.%.

Maseni protok procesnog toka, s obzirom na poznat molski protok toka i sadržaj komponenata u toku, dat
je relacijom:
m m
  MM
Molekulska masa procesnog toka je:
M M  y EtOH  M EtOH  yC2 H 2  M C2 H 2  0.1069  46  0.8931 26  28.14 kg/kmol
pa je njegov maseni protok:
m m
  M M  100  28.14  2814 kg/h
Maseni udio etanola u procesnom toku iznosi:
m m M 100  0.1069  46
yEtOH  EtOH  EtOH EtOH   0.1747
m m 2814
odnosno 17.47 mas.%.

Kako je procesni tok dvokomponentan to je udio acetilena u procesnom toku:

yC2 H 2  1  y EtOH  1  0.1747  0.8253
odnosno 82.53 mas.%.

Volumni protok procesnog toka proizilazi i jednačine stanaj idealnog plina:

m  R  T 100  8.314  (30  273.15)
V   3
 2572.47 m3/h
P 735  133.3  10

Zadatak 9. Kristalizacioni sistem, jedne morske solona, poji procesni tok ugušćene morske vode
slijedećih parametara:
- protok 62.4 m3/h
- temperatura 25°C
- gustina 1142 kg/m3
- sadržaj konstituenata morske vode (g/l)
o NaCl 166
o CaSO4 6.0
o MgSO4 14.0
o MgCl2 20.6
o KCl 4.4

7
Izračunati:
- maseni protok procesnog toka, kg/h
- masene protoke konstituenata, kg/h

Rješenje:
Maseni protok procesog toka:
m    V  1142  62.4  71260.8 kg/h
Maseni protoci konstituenata procesnog toka:
166
m NaCl  m  c NaCl  71260.8   10358.4 kg/h
1142
6.0
mCaSO4  m  cCaSO4  71260.8   374.4 kg/h
1142
14.0
mMgSO4  m  cMgSO4  71260 .8   873.6 kg/h
1142
20.6
mMgCl2  m  cMgCl2  71260 .8   1285 .44 kg/h
1142
4.4
mKCl  m  cKCl  71260 .8   274.56 kg/h
1142

Zadatak 10. Analizom uzorka dimnog plina, uzetog iz dimnog kanala jednog kotlovskog postrojenja,
utvrđen je slijedeći sastav dimnih plinova (u odnosu na suhu bazu), u mol.%:
 CO2 10.0
 O2 7.96
 N2 82.0
 SO2 0.04
Ako je temperatura tačke rose dimnih plinova 47°C utvrditi stvarni sadržaj komponenata, u toku dimnih
plinova, u mol.udjelima. Pritisak u dimnom kanalu je 745 mm Hg.

Rješenje:
U realnim uslovima dimni plinovi sadrže određenu količinu vodene pare koja je određena vrijednošću
parcijalnog pritisaka vodene pare u toku dimnih plinova.Sadržaj vodene pare u dimnom plinu je:
p
yw  w
Puk
a parcijalni pritisak vodene pare jednak je ravnotežnoj napetosti vodene pare za temperaturu tačke rose.
p w  p w (t rose)
Iz tabela za vodu i vodenu paru ima se pritisak zasićenja, vodene pare pri 47°C, 0.106013 bar.
Molski udio vodene pare u dimnom plinu je:
0.106013
yw   0.10675
745  133 .3  10 5
Kako je sadržaj komponenata dimnog plina izražen u odnosu na suhi bazu to se, za protok suhog dimnog
plina od 100 kmol/h, ima protog vlažnog dimnog plina:
m 100
m VG  SG   111.95 kmol/h
1  yw 1  0.10675

Sadržaj komponenata dimnog plina u molskim udjelima je:

8
 m CO2 m SG  y CO
( SG)
100  0.1
y CO2   2
  0.08933
m VG m VG 111.95
m O m SG  y O( SG )
100  0.0796
y O2  2  2
  0.07056

mVG 
mVG 111.95
m N m SG  y N( SG )
100  0.82
y N2  2  2
  0.73247
m VG m VG 111.95
m SO2 m SG  y SO ( SG)
100  0.0004
y SO2   2
  3.75  10 4
m VG m VG 111.95

Zadatak 11. Hemijski reaktor u kome se provodi sinteza vinil acetata, iz acetilena i sirćetne kiseline, poji
procesni tok reaktanata koji predstavlja gasno-parni sistem acetilen-sirćetna kiselina slijedećih
parametara:
- pritisak 790 mmHg
- temperatura 1500C i
- sadržaj kiseline 0.2 kmol/(kmol C2H2) i
- protok 1600 m3/h.
Utvrditi maseni protok procesnog toka reaktanata u kg/h.

Rješenje:
Maseni protok procesnog toka proizilazi iz molskog protoka:
m  m  M sr
odnosno iz volumnog protoka
m    V
Molski protok proizilazi iz jednačine stanja idealnog plina:
p V 790  133 .3  1600
m    47.89 kmol/h
R  T 8314  (273 .15  150 )
Srednja molekularna masa procesnog toka je:
M sr  M C2H2  yC2H2  M HAc  yHAc
Sadržaj sirćetne kiseline u procesnom toku, u molskim udjelima, je:
m 0.2
yHAc  HAc   0.1667
m 1  0.2
Sadržaj acetilena je:
yC2 H 2  1  y HAc  1  0.1667  0.8333
Srednja molekularna masa procesnog toka je:
M sr  26  0.8333  60  0.1667  31.67 kg/kmol
Maseni protok procesnog toka je:
m  47.89  31.67  1516 .68 kg/h
Gustoća procesnog toka proizilazi iz jednačine stanja:
m  R T
p V  m  R T 
M sr
m  R T R T
p 
V  M sr M sr

9
Gustoća procesnog toka je:
p  M sr 790  133 .3  31.67
   0.9479 kg/m 3
R T 8314  (273 .15  150 )
Maseni protok procesnog toka je:
m  0.9479  1600  1516 .64 kg/h

Zadatak 12. U procesu ukljanjanja vodonik sulfida, iz otpadnih plinova, nastaje višekomponentni
elektrolitski sistem K2CO3-H2S-H2O sa sadržajem K2CO3 200 kg/m3 i sadržajem H2S 15 kg/m3.
Ako je gustoća procesnog toka 1200 kg/m3 izraziti sadržaje komponenata u masenim i molskim
udjelima.

Rješenje:
Kako je gustoća procesnog toka 1200 kg/m3 to je masa 1m3 1200 kg pa je maseni udio komponenata u
procesnom toku:

mK2CO3 200
cK2CO3    0.1667
m 1200
mH 2 S 15
cH 2S    0.0125
m 1200
mH 2O (1200  200  15)
c H 2O    0.8208
m 1200

Za utvrđivanje molskog protoka potrebno je najprije izračunati srednju molsku masu višekomponentnog
sistema. U 1 kg sistema ima se slijedeći broj kmola:
c K 2CO3 cH 2S c H 2O 0.1667 0.0125 0.8208
      0.047176 kmol/kg
M K 2CO3 M H 2S M H 2O 138 34 18
Molekulska masa sistema je :
1
M   21.19
0.047176
Znači, u 1 m3 procesnog toka (1200 kg) prisutno je:
m 1200
n   56.63 kmol
M sm 21.19
Molski udjeli komponenata, u procesnom toku su:
200
x K 2CO3  138  0.0256
56.63
15
x H 2 S  34  0.0078
56.63
x H 2O  (1  0.0256  0.0078)  0.9666

Zadatak 13. Reaktor u kome se provodi sinteza etilcikloheksana u parnoj fazi, iz etilbenzena i vodonika,
poji procesni tok reaktanata slijedećih parametara:
- protok 22000 m3/h
- pritisak 1.7 bar
- temperatura 200°C

10
Hemijskom analizom uzorka, procesnog toka reaktanat, utvrđen je sadržaj etilcikloheksana od 1.05 mol.%
i molarni odnos etilbenzen/vodonik 0.67.
Utvrditi:
- molski i maseni protok procesnog toka
- komponentne molske protoke
- sadržaj komponenata procesnog toka u masenim udjelima i
- sadržaj komponenata u kg/m3

Rješenje:
Molski protok procesnog toka proizilazi iz jednačine stanja idealnog gasa:
P V 1.7  10 5  22000
m    950.74 kmol/h
R  T 8314  (273.15  200)
Maseni protok procesnog toka
m  m  M m
Konstituentima procesnog toka dosijeljene su oznake: 1 – etilbenzen; 2 – vodonik i 3 – cikloheksan.
Molekulske mase konstituenata procesnog toka su:
M m(1)  106.168 kg/kmol
M m( 2)  2.016 kg/kmol
M m(3)  112.216 kg/kmol
Srednja molekulska masa procesnog toka iznosi:
4
M m   M m(i )  yi
i 1
Sadržaj komponenata u procesnom toku reaktanata proizilazi iz rezultata hemijske analize uzorka
procesnog toka:
y1
 0.67
y2
y1  y2  0.0105  1
Rješavanjem sistema jednačina ima se:
- sadržaj etilbenzena u procesnom toku, y1  0.3970
- sadržaj vodonika u procesnom toku, y2  0.5925
pa je srednja molekulska masa procesnog toka
M m  106 .168  0.3970  2.016  0.5925  112 .216  0.0105  44.52 kg/kmol
Maseni protok procesnog toka je:
m  950.74  44.52  42326 .94 kg/h
Molski protok komponenata u procesnom toku iznosi:
m 1  m  y1  950 .74  0.3970  377 .44 kmol/h
m2  m   y2  950 .74  0.5925  563 .31 kmol/h
m 3  m  y3  950 .74  0.0105  9.98 kmol/h
Sadržaj komponenti u procesnom toku, u masenim udjelima:
m m  M m(1) 377 .44  106 .168
y1  1  1   0.9467
m m 42326 .94
m2 m 2  M m( 2) 563.31  2.016
y2     0.0268
m m 42326.94
m3 m 3  M m(3) 9.98  112 .216
y3     0.00265
m m 42326 .94

11
Sadržaj komponenta u procesnom toku izražen u volumnim masenim sdaržajima je:
m1 m 1  M m(1) 377.44  106.168
CY1     1.8215 kg/m 3
V V  22000
m m  M m ( 2)
563.31  2.106
CY2  2  2   5.16  10 2 kg/m 3
V V 22000
m m  M m(3) 9.98  112.216
CY3  3  3   5.09  10 2 kg/m 3
V V  22000

Zadatak 14. Kroz parovod, pri pritisku 0.85 bar, transportuje se tok mokre vodene pare sa sadržajem pare
od 0.85. koja se količina vodene pare, u kg/h, transportuje kroz cjevovod ako mjerač volumnog protoka
pokazuje 30 103 m3/h.

Rješenje:
Maseni protok toka pare, s obzirom na poznat volumni protok i parametre stanja pare, je:
1
m    V   V
v
Specifični volume mokre pare je:
v  v'(1  x)  x  v"
Iz tabela za vodu i vodenu paru imaju se, pri pritisku zasićenja 0.85 bar, specifični volumeni vode i pare:
v'  0.00104; v"  1.9728 m3 / kg
Nakon smjenjivanja ima se:
v  0.00104  (1  0.85)  0.85  1.9728  1.677 m3 / kg
Maseni protok toka pare je:
30  10 3
m  17899.09 kg / h
1.677

Zadatak 14. Procesni tok, koji predstavlja gasno-parni sistem metiletilketon-vodonik, pri pritisku 950
mmHg i temperaturi 210 °C poji katalitički reaktor. Ako je volumni protok procesnog toka 25000 m 3/h a
parcijalni pritisak metiletilketona u toku iznosi 380 mmHg utvrditi:
- molski udio metiletileketona u procesnom toku
- relativni molski i relativni maseni udio metiletilketona u toku
- protok toka u kg/h
- protok inerta (H2) u m3/h

Rješenje:
Molski udio metiletilketona u procesnom toku je:
pmek 380
y mek    0.4
Puk 950
Molski udio vodonika je:
y H 2  1  y mek  1  0.4  0.6
Sadržaj metiletil ketona u relativnim molskim udjelima je:
y mek 0.4
Ymek    0.6667 kmol MEK/kmol H2
1  y mek 1  0.4

12
Sadržaj metiletil ketona u masenim udjelima je:
y mek 0.4
M mek 72.11  0.01815 mas.udio
y mek  
y mek yH2 0.4 0.6
 
M mek M H 2 72.11 2
Sadržaj metiletil ketona u relativnim masenim udjelima je:
y mek 0.01815
Ymek    0.01849 kg MEK/kg H2
1  y mek 1  0.01815
Maseni protok procesnog toka proizilazi iz molskog protoka:
m  m  M sr
Molski protok proizilazi iz jednačine stanja idealnog plina:
p  V 950  133.3  25000
m    788.14 kmol/h
R  T 8314  (273.15  210)
Srednja molska masa procesnog toka je:
M sr  M mek  y mek  M H 2  y H 2  72.11  0.4  2  0.6  30.044 kg/kmol
Maseni protok procesnog toka je:
m  788.14  30.044  23678.88 kg/h
Volumni protok inerta u procesnom toku je:
m H 2  R  T 788.14  0.6  8314  (273.15  210)
VH 2    15000 m3/h
p 950  133.3

Zadatak 15. Iz kristalizatora, u centrifugu, ističe produkciona suspenzija kristala NaCl pri temperaturi
55°C. Ako je protok suspenzije 5 m3/h utvrditi njen maseni protok. Sadržaj kristala, u suspenziji, je
40mas. %. Gustoća zasićene otopine NaCl je 1185 kg/m3 a gustoća kristalnog NaCl je 2163 kg/m3.

Rješenje:
Maseni protok suspenzije je:
msusp   susp  Vsusp
Gustoća suspenzije je:
m susp m susp m susp 1
 susp      1446.64 kg / m 3
Vsusp Vkr  Vot  mkr mot 0.4 1  0.4
 
 kr  ot 2163 1185
Maseni protok suspenzije je:
msusp  1446.64  5  7233.2 kg / h

Zadatak 16. Iz kristalizatora, u centrifugu, ističe produkciona suspenzija kristala NaCl pri temperaturi
55°C. Ako je protok suspenzije 5 m3/h utvrditi njen maseni protok. Volumni udio kristala u toku
suspenzije je 0.38. Gustoća zasićene otopine NaCl je 1185 kg/m3 a gustoća kristalnog NaCl je 2163 kg/m3.
Rješenje:
Maseni protok je:
msusp   susp  Vsusp

13
Gustoća suspenzije je:
m susp mkr  mot  kr  Vkr   ot  Vot 2163  0.38  (1  0.38)  1185
 susp    
Vsusp Vsusp Vsusp 1
 susp  1556.64 kg / m 3
Maseni protok suspenzije je:
msusp  1556.64  5  7783.2 kg / h

Zadatak 16. Procesni tok zraka, kao jedan od reaktanata u procesu produkcije malein anhidrida, ima
slijedeće parametre:
- pritisak 735 mmHg
- temperatura 25 °C i
- sadržaj vodene pare 21 g/m3

Izraziti sadržaj vodene pare u:

- molski udjeli
- maseni udjeli
- relativni molski
- relativni maseni
- volumni molski
- volumni maseni
- parcijalni pritisak

Rješenje:
Sadržaj vodene pare u molskim udjelima:
m w
yw 
m uk
Ako se kao baza za računanje uzme 1 m3 procesnog toka onda su, iz jednačine stanja idelanog plina, moli
procenog toka:
p V 735  133.3  1
m uk    39.525 mol
R  T 8.314  (273.15  25)
Moli vodene pare u 1 m3 zraka
mw 21
m w    1.167 mol
M w 18
Molski udio vodene pare u toku zraka
m w 1.167
yw    2.9526  10 2
m uk 39.525

Sadržaj vodene pare u masenim udjelima:

mw
yw 
muk
Srednja molekulska masa zraka:
M zr  y w  M w  y zr  M zr  2.9526  10 2  18  (1  2.9526  10 2 )  29  28.68 kg/kmol
Masa 1 m3 zraka je:
muk  m uk  M zr  39.525  10 3  28.68  1.1336 kg

14
Maseni udio vodene pare u zraku je:
21  10 3
yw   1.8525  10 2
1.1336
Sadržaj vodene pare u zraku u relativnim molskim udjelima:
yw 2.9526  10 2
Yw    0.0304 kmol w/kmol s.zr.
1  y w 1  2.9526  10 2
Sadržaj vodene pare u relativnim masenim udjelima:
yw 1.8525  10 2
Yw    0.01887 kg w/kg s.zr.
1  y w 1  1.8525  10 2
Sadržaj vodene pare u volumnim molskim:
m w 1.167  10 3
Cy    1.167  10 3 kmol/m3
V 1
Sadržaj vodene pare u volumnim masenim:
mw 21  10 3
Cy    21  10 3 kg/m3
V 1
Parcijalni pritisak vodene pare u toku zraka:
p w  y w  Puk  2.9526  10 3  735  21.70 mmHg

Zadatak 17. Iz gasovitog otpadnog toka CO2 se izdvaja dovođenjem toka u direktni kontakt sa tokom
fino raspršene vode. Ako procesnu jedinicu, nakon izvedenog procesa otapanja CO2 u vodi, napušta tečni
tok sa slijedećim parametrima:
- protok 10650 kmol/h
- sadržaj CO2 4.581·10-4 kmol/kmol w
- temperatura 25 °C i
- pritisak 15.5bar

utvrditi:
- protok vode, u procesnom toku, u kg/h
- protok CO2, u procesnom toku, u kg/h i
- sadržaj CO2 u toku u relativnim masenim udjelima.

Rješenje:
Komponentni protoci su:
mw  xw  muk odnosno
mCO2  xCO2  muk
Maseni protok toka je:
muk  m uk  M
Molekulska masa toka:
m (4.58  10 4  44  1  18)
M   18.01 kg/kmol
m (1  4.58  10 4 )
muk  m uk  M  10650  18.01  191806.5 kg/h
Maseni udio vode u procesnom toku:
(1  4.58  10 4 )  18
x  0.9984
18  4.58  10 4  44
15
Maseni protok vode u toku je:
mw  xw  muk  0.9884  191806.5  191499.61 kg/h
Maseni protok CO2 u toku je:
mCO2  xCO2  muk  (1  0.9984)  191499.61  306.39 kg/h
Sadržaj CO2 u relativnim masenim udjelima:
X CO2  M CO2 4.581  10 4  44
X CO2    1.1198  10 3 kg CO2/kg w
Mw 18

Zadatak 20. Centrifugalnom pumpom čiji je kapacitet 12 m3/h transportuje se suncokretovo ulje. Utvrditi
kako se mijenja količina transportovanog ulja u kg/h u zavisnosti od temperature ulja.
Gustoća ulja, u zavisnosti od temperature, data je u slijedećoj tabeli:

t, °C ρ, kg/m³
25 921
30 919
40 911
50 904
60 898
70 891
80 884
90 878
100 871
110 864
120 857

Uzeti da su temperature ulja 28, 36, 54 i 72 °C.

Rješenje:
Maseni protok ulja je:
m    V
Kako je potrebno utvrditi vrijednost masenog protoka, pri više temperatura, to je sasvim poželjno
tabelarnu funkcionalna zavisnost, gustoće suncokretovog ulja od temperature, predstaviti u analitičkom
obliku. Sasvim dobra aproksimacija se dobija ako se uzme linearna zavisnost između gustoće i
temperature ulja:
  938.32  0.6756  t
Maseni protok ulja za temperaturu t1:
m1  1  V  (938.32  0.6756  28)  12  11032.84 kg/h
Maseni protok ulja za temperaturu t2:
m2   2  V  (938.32  0.6756  36)  12  10967.98 kg/h
Maseni protok ulja za temperaturu t3:
m3   3  V  (938.32  0.6756  54)  12  10822.05 kg/h
Maseni protok ulja za temperaturu t4:
m4   4  V  (938.32  0.6756  72)  12  10676.12 kg/h

16
Zadatak 21. Kroz cjevovod, unutrašnjeg dijametra 125 mm, struji tok 50.0 % vodene otopine limunske
kiseline, pri temperature 60 °C, brzinom 1.8 m/s. Utvrditi maseni protok procesnog toka u kg/h.
Gustoća vodenih otopina limunske kiseline, u zavisnosti od sadržaja kiseline i temperature, data je
slijedećom relacijom:
  (1.01  0.47  c kis )  10 3  0.51  t
pri čemu je ρ-gustoća, kg/m3; ckis-maseni udio kiseline u rastvoru i t-temperatura °C.

Rješenje:
Relacija za volumni protok procesnog toka, koja povezuje površinu poprečnog presjeka cjevovda i brzinu
toka, je:

V  A  v  d 2   v
4
Za unutrašnji dijametar cjevovda d= 0.125 m i brzinu procesnog toka od v=1.8 m/s ima se:
3.14
V  0.125 2   1.8  2.2078  10  2 m3/s
4
Maseni protok kiseline je:
m    V
Gustoća procesnog toka je:
  (1.01  0.47  0.5)  10 3  0.51  60  1214.4 kg/m3
m  1214.4  2.2078  10 2  26.81 kg/s odnosno
m  26.81 3600  96516 kg/h

Zadatak 22. Gasna duhaljka, pri transportu 5000 Nm3/h koksni plina, ostvaruje razliku pritisaka od 3500
mm VS. Ako manometar, instaliran na cjevovodu ispred duhaljke, pokazuje 0.05 bar koliko je:
a) pokazivanje manometra instaliranog neposredno iza duhaljke
b) protok koksnog plina u m3/h, u plinovodu nakon duhaljke , za slučaj da se se temperatura
koksnog plina pri kompresiji poveća za 25 stepeni.
Barometar pokazuje 735 mm Hg a temperatura koksnog gasa ispred duhaljke je 20 0C.

Rješenje:
Kapacitet gasne duhaljke, po ograničenjima zadatka izražemn je u normalnim metrima kubnim koksnog
gasa, pa molski protok koksnog gasa: je 5000 Nm3/h,
VNO 5000
m KG    223.2 kmol/h
22.4 22.4
Apsolutni pritisak koksnog gasa ispred duhaljke, s obzirom na pokazivanja manometra i barometra, je:
Pul  p BAR  p MAN
0.05 10 5
Pul  735   735  37.51  772 .51 mm Hg
133 .3
Kako se duhaljkom ostvaruje razliku pritisaka od 3500 mm VS, što odgovara vrijednosti od:
P    g  h  1000  9.81  3.5  34335 N/m2
To je pritisak koksnog gasa nakon duhaljke:
34335
Piz  Pul  P  772.51   772.51  257.59  1030 .1 mmHg
133.3
Volumni protok koksnog gasa na izlazu iz gasne duhaljke je:

17
 m  R  T 223.2  8314  (45  273.15)
VKG  KG   4299 .6 m 3 /h
Piz 1030 .1  133.3

Zadatak 23. Koksnu peć, kao sporedni produkt u procesu produkcije koksa, napušta koksni plin sa
slijedećim sadržajem komponeneta ( mol.%):
- vodonik 58.0
- metan 26.1
- etilen 2.3
- ugljendioksid 2.1
- ugljemonoksid 5.6
- azot 2.8
- kiseonik 0.8
- voda 2.3
Transport koksnog plina, u postrojenje za njegovu preradu, izvodi se gasnom duhaljkom pri parametrima
koksnog plina ispred duhaljke: protok 9000 m3/h, temperatura 300C i pritisak 750 mmHg. Utvrditi
masene protoke komponenata koksnog plina.

Rješenje:
S obzirom na poznate molske sadržaje komponenta koksnog plina i poznat volumni protok plina, maseni
protoci komponenata koksnog plina proizilaze iz njihovih molskih protoka:
mi  m i  M i
m i  m  y i
Molski protok transportovanog koksnog plina :
P  V 750  133 .3  9000
m  ul ul   357 kmol/h
R  Tul 8314  (30  273 .15)
Maseni protoci konstituenata koksnog gasa su:
m H 2  357  0.58  2  414.12 kg/h
mCH 4  357  0.261  16  1490.83 kg/h
mC2 H 4  357  0.023  28  229.91 kg/h
mCO2  357  0.021  44  329.87 kg/h
mCO  357  0.056  28  559.77 kg/h
m N 2  357  0.028  28  279.89 kg/h
mO2  357  0.008  32  91.39 kg/h
mH 2O  357  0.023  18  147.8 kg/h

Zadatak 24. Tok produkcione suspenzije kristalizatora, u kome kristalizira saharoza iz sistema saharoza-
voda, ima slijedeće parametre:
- protok 15200 kg/h
- temperatura 70°C
- sadržaj kristalne saharoze 50.0 vol.%
Utvrditi:
- volumni protok toka suspenzije, m3/h
- sadržaj saharoze u toku u: masenim udjelima; kg (saharoze)/ kg (matične otopine) i
- kg (saharoze)/ m3 (suspenzije)

18
Rješenje:
Volumni protok procesnog toka je:
m
V 
 susp
Gustoća suspenzije je funkcija gustoće kristalne saharoze ρkr i gustoće matične otopine ρmo i data je
relacijom:
msusp
 susp 
Vsusp
U 1 m3 suspenzije volumni udio kristala je  kr(vol ) pa je:
 susp  msusp  mkr  mmo   kr   kr(vol )   mo  (1   kr(vol ) )
Gustoća kristalne sharoze je  kr  1587 .1kg/m 3 a gustoća zasićene otopine, pri 70°C, je
 mo  1321 kg/m . 3

Gustoća procenog toka je:

 susp  1587 .1 0.5  1321  (1  0.5)  1454 .05 kg/m 3
Pa je volumni protok procesnog toka:
m 15200
V    10.45 m 3 /h
 susp 1454 .05
Sadržaj saharoze u toku, u masenim udjelima
kg saharoze  kr( mas )  (1   kr( mas ) )  c sah

c sah  
kg suspenzije 1
Maseni udio kristala u toku suspenzije proizilazi iz relacije za gustoću suspenzije
m 1
 susp   susp  ( mas)
Vsusp  kr 1   kr( mas)

 kr  mo
pa se ima:
 kr  (  susp   mo ) 1587 .1  (1454 .05  1321)
 kr( mas)    0.5457
 susp  (  kr   mo ) 1454 .05  (1587 .1  1321)
Sadržaj saharoze u toku u masenim udjelima
c sah  0.5457  (1  0.5457 )  0.7647
Topivost saharoze u vodi pri 70°C, iznosi 74.74 mas.%.
U 1 kg toka suspenzije sadržaj matične otopine je (1   kr ) pa je:
(mas)

csah 0.8931 kg saharoze

( m. o )
csah    1.9659
(1   kr ) 1  0.5457
( mas)
kg mat. otopine
Sadržaj saharoze u toku suspenzije u kg/m 3

m m  csah 15200  0.8931

csah  sah    1299 kg/m 3
V V 10.45

Zadatak 25. U skladište sa reguliranom gasnom sredinom, ventilatorom se uduvava gasni tok slijedećim
parametara:
- protok 3∙104 m3/h
- pritisak 745 mm Hg
- temperatura 2°C i

19
 - sastav toka (mol.%)
o CO2 4.5 mol.%
o O2 1.5 mol.%
o relativna vlažnost 90 % i ostatak je azot
Utvrditi:
- molski i maseni protok procesnog toka
- sadržaj komponenti
- molske protoke komponenata
- masene udjele
- sadržaj u kg/m3

Rješenje:
Uzimajući da se gas vlada kao idealan, molski protok procesnog toka proizilazi iz jednačine stanja
idealnog gasa:
P  V  m   R  T odnosno
P  V 745  133 .3  10 3  3  10 4
m    1302 .35 kmol/h
R T 8.314  (273 .15  2)
Udio vodene pare u procesnom toku:
p H 2O
y H 2O 
P
Parcijalni pritisak vodene pare u zraku je:
p H O    p H O  0.9  5.294  4.765 mm Hg
2 2

pri čemu je 5.294 napon vodene pare na temperaturi 2°C.

Molski udio vodene pare u procesnom toku je:
4.765
y H 2O   1.026  10 3
745
Molski udio azota u procsnom toku je:
y N  1  ( y H O  yCO  yO )  1  (0.001026  0.045  0.015)  0.939
2 2 2 2

Maseni protok procesnog toka:

m  m  M m
Srednja molekulska masa procesnog toka iznosi:
4
M m   M mi  y i  0.939  28  0.045  44  0.015  32  18  0.001026  28.77 kg/kmol Maseni protok
i 1
procesnog toka je:
m  1302 .35  28.77  37468.61 kg/h

Molski protoci komponenata iznose:

N m
m   y N  1302 .35  0.939  1222 .9 kmol/h
2 2

 CO2  m
m   y CO2  1302 .35  0.045  58.6 kmol/h
 O2  m
m   y O2  1302 .35  0.015  19.5 kmol/h
 H 2O  m
m   y H 2O  1302 .35  0.001026  1.3 kmol/h
Maseni udjeli komponenti u procesnom toku su:
m N 2 m N 2  M N 2 1222 .9  28
y N2     0.9138
m m 37468 .61

20
 mCO 2 m CO 2  M CO 2
58.6  44
y CO 2     0.0688
m m 37468 .61
mO2 m O2  M O2 19.5  32
y O2     0.0166
m m 37468 .61
m H 2O m H 2O  M H 2O 1.3  18
y H 2O     6.25  10  4
m m 37468 .61
Sadržaji komponenti izraženi u kg/m3
mN 2 m N 2  M N 2 1222 .9  28
c N2     1.1414 kg/m 3
V V 3  10 4

mCO m CO  M CO 58.6  44
cCO  
2 2
 2
 8.595  10 2 kg/m 3
2
V V 3  10 4
mO m O  M O 19.5  32
cO  2
 2
 2
 2.08  10 2 kg/m 3
2
V V 3  10 4
mH 2O m H 2O  M H 2O 1.3  18
c H 2O     7.8  10 4 kg/m 3
V V  3  10 4

21
ZADACI ZA VJEŽBU

VJ1. Neki reaktor napušta gasoviti procesni tok slijedećih parametara:

- protok 1200 m3/h
- temperatura 10°C
- pritisak 0.98 bar
- sastav (mol.%):
o dihlorpropan 7.757
o etilen 1.2707
o CO 3.546 i ostatak je azot.
Utvrditi maseni protok procesnog toka.

VJ2. Reaktor za sintezu etilcikloheksana, poji procesni tok reaktanata slijedećih parametara:
- protok 700 kmol, temperatura 450 K i pritisak 1200 mmHg.
Hemijskom analizom uzorka procesnog toka utvrđeno je da reaktanti predstavljaju smjesu etilbenzena i
vodonika sa 55 mol.% etilbenzena. Utvrditi volumni (Nm3/h) i maseni protok procesnog toka. Molarne
mase etilbenzena i vodonika iznose 106.17 odnosno 2.016 g/mol.

VJ3. U skladište sa reguliranom gasnom sredinom, ventilatorom se uduvava gasni tok slijedećim
parametara:
 protok 3.5∙104 m3/h
 pritisak 755 mm Hg
 temperatura 4°C i
 sastav toka (mol.%): CO2 (4.5); O2 (1.5); relativna vlažnost 78 % i ostatak je azot.
Utvrditi molski i maseni protok procesnog toka.
Napon vodene pare, u funkciji temperature, dat je relacijom:
1750 .286
log p w (mmHg)  8.10765 
t (C)  235.0

VJ4. Reaktor za sintezu etilcikloheksana poji procesni tok koji se smješa vodonika i etilbenzena.
Ako procesni tok ima slijedeće parametre:
- molski protok, 110 kmol/h
- sadržaj etilbenzena 2.05 (kmol benzena)/(kmol vodonika)
utvrditi molski udio komponenti u procesnom toku i komponentne protoke etilbenzena i vodonika.

VJ5. Procesnu jedinicu reaktor poji tok koji je gasno-parni sistem acetilen-sirćetna kiselina.
Ako je sadržaj sirćetne kiseline u toku 20 mol.% utvrditi maseni protok procesnog toka ako je njegov
volumni protok 1000 Nm3/h. Koliki je sadržaj kiseline u toku izražen kao kmol/(kmol C2H2).

VJ6. Sastav dimnog plina dobijen laboratorijskom analizom je slijedeći (mol.%):

- N2 73.25
- H2O 10.67
- CO2 8.93
- O2 7.05 i ostatak je SO2
Utvrditi sastav dimonog plina u odnosu na suhu bazu.
Napomena! Pogledati oblast gasno-parni sistemi.

22
Primjer I-1. U procesnoj jedinici isparivač, koja se eksploatiše u stacionarnom režimu, izvodi se
isparavanjem dijela prisutne vode, koncentrisanje rijetkog paradajznog soka. Isparivač poji procesni tok
slijedećih parametra:
 protok 1.5 kg/s i
 sadržaj suhe materije 5 mas. %
Ako je sadržaj suhe materije, paradajznog soka, u koncentriranom toku 20 mas. % utvrditi elemente
materijalnog bilansa procesne jedinice.

Rješenje:
Najprije ćemo, na osnovu informacija iz teksta zadatka šematski prezentirati procesnu jedinicu.

Znači pojni procesni tok se, u procesnoj se jedinici, koncentrira isparavanjem vode (ovaj proces zahtijeva
pomoćni materijal/energent čiji tok nije predstavljen na šemi procesne jedinice budući da promatramo
samo elemente materijalnog bilansa) i otuda procesnu jedinicu napuštaju dva procesna toka: procesni tok
koncentriranog soka i tok generisane vodene pare.

Kako se radi o kontinuiranom procesu, u stacionarnom stanju, to je akumalacija u procesu jednaka nuli i
budući da u procesnoj jedinici ne protiče hemijska reakcija, sudionik nastajanja/nestajanja, u opštoj
bilansnoj jednačini, je također jednak nuli pa opšta bilansna jednačina prima slijedeći izgled:
ulaz = izlaz

Jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice u odnosu na suhu materiju

Suha materija u procesnu jedinicu ulazi preko pojnog toka u količini: msm
(ulaz)

Suha materija napušta procesnu jedinicu preko koncentriranog toka: msm

(izlaz)

U generisanom toku vodene pare sadržaj suhe materije je jednak nuli pa prema tome ima se:
(ulaz)
msm  msm
(izlaz)

Ako se za količinu suhe materije, u procesnim tokovima ispred i iza procesne jedinice, napišu
odgovarajuće relacije ima se:
mulaz  c sm
( ulaz)
 mizlaz  c sm
( izlaz)

Ako se smijene vrijednosti poznatih varijabli dobija se:

1.5  0.05  mizlaz  0.2  mizlaz  0.375 kg/s

Jednačina procesne jedinice u odnosu na vodu

Voda, u procesnu jedinicu, ulazi preko toka rijetkog a procesnu jedinicu napušta preko toka
koncentriranog soka i toka generisane pare, pa je jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice u
odnosu na vodu:

23
 ( ulaz )
mvoda  m para  mvoda
( izlaz )
odnosno,
mulaz  cvode
( ulaz )
 m pare  mizlaz  cvode
( izlaz )

Ako procesni tok paradajznog soka uzmeemo kao dvokomponentni sistem koga predstavlja suha materija i
voda onda je sadržaj vode u tokovima paradajznog soka:
(ulaz)
cvode  1  csm
(ulaz)
 1  0.05  0.95
(izlaz)
cvode  1  csm
(izlaz)
 1  0.2  0.8
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli dobija se:
1.5  0.95  m pare  0.375  0.8
Protok isparene vode m pare  1.125 kg/s .

Na ovaj način smo, sa stanovišta materijalnog bilansa procesne jedinice, u potpunosti odredili parametre
izlaznih procesnih tokova.

Jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice, u odnosu na totalne tokove, može proslužiti za provjeru
korektnosti izvedenih proračuna:
mulaz  m pare  mizlaz
Smjenjivanjem dobijenih i zadatih vrijednosti protoka dobija se:
1.5  1.125  0.375  1.5 kg/s  1.5 kg/s

Primjer I – 2. Po jednoj recepturi pulpa od jagoda se priprema tako da se u sud, volumena 200 litara,
dozira 180 kg jagoda i 20 kg naliva. Kao konzervans se koristi sumpordioksid koji je sadržan u nalivu.
Utvrditi zahtijevani sadržaj sumpordioksida u nalivu za slučaj da njegov sadržaj, u homogeniziranoj pulpi,
treba da iznosi 0.15 mas. %.

Rješenje:
Sadržaj sumpor dioksida u pulpi nakon homogenizacije proizilazi iz jednačine materijalnog bilansa
procesa miješanja u odnosu na sumpordioksid:
m jagoda  cSO
( jagode)
2
 mnaliva  cSO
( naliv)
2
 m pulpa  cSO
( pulpa)
2

Kako je sadržaj SO2 u jagodama, prije dodavanja naliva, jednak nuli (cSO
jagode
2
 0) i smjenjivanjem
vrijednosti poznatih varijabli, u formiranu jednačinu materijalnog bilansa, dobija se:
20  cSO
( naliv)
2
 m pulpe  0.15  10 2
Kako, u formiranoj jednačini figurišu dvije nepoznate, to je očito, u cilju rješavanja jednačine po sadržaju
( naliv )
SO2 u nalivu cSO 2
, potrebno utvrditi masu pulpe m pulpe .

Lako je zaključiti da se, do vrijednosti ove varijable, dolazi iz jednačine totalnog materijalnog bilansa:
m jagoda  mnaliva  m pulpa
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli dobija se:
m pulpa  180  20  200 kg
Nakon smjenjivanja mase pulpe, u jednačinu materijalnog bilansa u odnosu na sumpordiopksid
20  cSO
( naliv )
2
 200  0.15 10 2
proizilazi vrijednost njegovog sadržaja u nalivu
( naliv )
cSO 2
 1.5 10 2 odnosno 1.5 mas.%

24
Primjer I- 3. U procesnoj jedinici mješač miješaju se dva procesna toka; procesni tok, koji predstavlja
smješu vodika i metana, sa protokom 1200 kmol/h i sadržajem vodika od 95 mol. % i procesni tok
parovitog toluena čiji je protok 400 kmol/h.
Izračunati parametre procesnog toka koji napušta mješač.
Rješenje:
Kreirajmo, najprije, šemu procesne jedinice. Mješač tokova ćemo predstaviti u obliku
kvadrata/pravougaonika a procesne tokove ćemo numerirati u rombovima koji presijecaju linije procesnih
tokova.

Procesnim tokovima pridružit ćemo slijedeće brojeve: 1- pojni procesni tok smješe vodika i metana; 2-
pojni tok parovitog benzena i 3- miješani procesni tok koji napušta procesnu jedinicu

Konstituentima procesnog sistema pridružit ćemo slijedeće brojeve: 1- vodonik; 2- metan i 3- toluen

Kako su ektenzivne varijable, procesnih tokova, date kao protoci to zaključujemo da se radi o
kontinuiranom procesu u stacionarnom režimu (akumulacija je jednaka nuli) i kako se radi o fizičkom
procesu miješanja (u mješaču ne protiču hemijske reakcije) količina nastalih ili nestalih konstituenata
jednaka je nuli pa je opšta jednačina materijalnog bilansa:
ulaz = izlaz

Jednačina totalnog materijalnog bilansa

m1  m 2  m 3
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli dobija se :
1200  400  m 3  1600 kmol/h
Jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice u odnosu na vodik
m 1  y1(1)  m
 2  y1( 2)  m
 3  y1(3)
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli dobija se:
1200  0.95
1200  0.95  400  0  1600  y1(3)  y1(3)   0.7125
1600
Jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice u odnosu na metan
m 1  y2(1)  m
 2  y2( 2)  m
 3  y2(3)
kako je sadržaj metana u procesnom toku br. 1 i 2
y2(1)  1  y1(1)  1  0.95  0.05 odnosno y2( 2)  0
to je sadržaj metana u toku br.3:
1200  0.05
y2(3)   0.0375
1600
Sadržaj toluena u procesnom toku br.3 je:
y3(3)  1  y1(3)  y2(3)  0.25

Primjer I-4

25
Neka je, za procesnu jedinicu mješač/mikser, u kojoj se miješa 1200 kg h procesnog toka 30 mas. %
vodene otopine saharoze sa 600 kg/h toka čiste procesne vode potrebno napraviti materijalni bilans.
Prođimo kroz, već definirane, elementarne korake bilansiranja procesne jedinice:
1. Razumijevanje/shvatanje bilansnog problema. Iz teksta problema sasvim je jasno da se radi o
procesnoj jedinici koja funkcionira kontinirano, u stacionarnom režimu i u kojoj se miješaju dva procesna
toka čiji konstituenti ne stupaju u hemijsku reakciju. Procesnu jedinicu napušta miješani procesni tok u
kome je, sigurno, sadržaj saharoze manji nego u toku ispred mješača. Kao rezultat materijalnog
bilansiranja, mješača, nakon izvedenog bilansiranja biće poznati parametri svih procesnih tokova (kako se
radi o materijalnom bilansu to su protoci/količine i sadržaji svake od komponenata sistema)

2. Kreiranje procesne šeme. Promatrani sistem se sastoji samo od jedne procesne jedinice, koja će
biti predstavljena u obliku pravilnog četverokuta i tri procesna toka, incidentna procesnoj jedinici (prave
linije prekinute rombovima u koje će biti upisane "numere" procesnih tokova).

3. Označavanje procesnih tokova i procesnih varijabli. Procesnim tokovima pridružit ćemo slijedeće
brojeve: 1- pojni tok vodene otopine saharoze; 2- tok procesne vode i 3- miješani procesni tok. U sistemu
su prisutna dva konstituenta kojima će biti dodijeljeni brojevi: 1- saharoza i 2- voda.

4. Formiranje sistema bilansnih jednačina. Iz predhodne lekcije je poznato da se mogu formirati

jednačine materijalnog bilansa u odnosu na svaki konstituent procesnog sistema i jednačina totalnog
materijalnog bilansa. Kako se radi o kontinuiranom procesu u stacionarnom režimu (nema akumulacije) i
procesu bez hemijskih pretvorbi (nastajanje i nestajanje konstituenata ne postoji) to opšta jednačina
materijalnog bilansa prima izgled:
ulaz = izlaz

U skladu sa usvojenim oznakama ima se:

Jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice u odnosu na saharozu
m1  c1(1)  m3  c1(3) (1)
Jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice u odnosu na vodu
m1  c2(1)  m2  m3  c2(3) (2)
Jednačina totalnog materijalnog bilansa procesne jedinice
m1  m2  m3 (3)
Pored navedenih relacija mogu se formirati relacije kojima se sumiraju sadržaji konstituenata procesnih
tokova:
c1(1)  c2(1)  1 (4)
c1(3)  c2(3)  1 (5)

Relacije (1-5) predstavljaju sistem jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice.

Prije, nego se krene na rješavanje sistema bilansnih jednačina, nužno je napraviti slijedeću analizu:
Saberimo lijeve i desne strane jednačina (1) i (2)
m1  (c1(1)  c2(1) )  m2  m3  (c1(3)  c2(3) ) (6)

26
i ako se u (6) smijene identiteti (4) i (5) dobija se:
m1  m2  m3
odnosno relacija (3) pa proizilazi da je sistem jednačina (1-5) linearno zavisan odnosno jedna od
jednačina, iz sistema jednačina (1)-(3), je "višak".

Odavdje proizilazi važan zaključak:

Pri formiranju sistema jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice broj nezavisnih jednačina jednak
je broju konstituenata procesnog sistema pa je matematički korektno formirati:
a) n- jednačina materijalnog bilansa u odnosu na svaki od n-konstituenta ili
b) n- jednačina u čiju strukturu ulazi jednačina totalnog bilansa i (n-1) jednačina u odnosu na
konstituente

Prema tome, mogu se formirati dvije varijante strukture bilansnih jednačina:

I - varijanta II - varijanta

m1  c1(1)  m3  c1(3) m1  c1(1)  m3  c1(3)

m1  c2(1)  m2  m3  c2(3) m1  m2  m3
c  c 1
(1)
1
(1)
2
c1(1)  c2(1)  1
c c
(3)
1 2
( 3)
1 c1(3)  c2(3)  1

5. Rješavanje sistema bilansnih jednačina

Riješimo, najprije, sistem bilansnih jednačina čija struktira odgovara I - varijanti.
Ako se smijene, u sistem jednačina za I- varijantu, vrijednosti poznatih varijabli dobija se:
1200  0.3  m3  c1(3)
1200  c2(1)  600  m3  c2(3)
0.3  c2(1)  1
c1(3)  c2(3)  1

Nije teško uočiti da, u trećoj jednačini sistema, figuriše samo jedna nepoznata c2(1) i rješavanjem jednačine
se dobija c2(1)  0.7 . Ostatni sistem jednačina predstavlja sistem, od tri jednačine sa tri nepoznate, koji se
može riješiti u skladu sa slijedećom procedurom:
 jednačina četiri se riješi u odnosu na c2( 3) i smijeni u drugu jednačinu, sistema jednačina, pri čemu
se dobije:
 podsistem od dvije jednačine sa dvije nepoznate
1200  0.3  m3  c1(3)
1200  0.7  600  m3  (1  c1(3) )
koji se mora riješiti simultano.

Njegovim rješavanjem dobijaju se slijedeće vrijednosti varijabli:

 maseni protok toka 3, m3  1800 kg/h i
 sadržaj saharoze u toku 3, c1(3)  0.2 .
Sadržaj vode u procesnom toku br.3 je c2(3)  1  0.2  0.8

27
Računska procedura, rješavanja sistema bilansnih jednačina, za drugu varijantu njene strukture:
1200  0.3  m3  c1(3)
1200  600  m3
0.3  c2(1)  1
c1(3)  c2(3)  1
je jednostavna budući da egzistira slijedeća sekvenca u rješavanju:
 iz jednačine tri se riješava c2(1)
 iz jednačine dva se riješava m3
 iz jednačine jedan se riješava c1( 3)
 iz jednačine četiri se riješava c2( 3)

Ako bismo komparirali rješavanje bilansnog zadatka, u navedenim varijantama, sa stanovišta težine
računske procedure, onda je očito da je druga varijanta jednostavnija za rješavanje što je uvjetovano
činjenicom da u u II-varijanti u strukturu sistema bilansnih jednačina ulazi jednačina totalnog materijalnog
bilansa. I otuda se, pri bilansiranju procesnih jedinica u kojima ne protiču hemijske reakcije, zgodno
pridržavati preporuke da jedna od jednačina materijalnog bilansa treba da bude jednačina totalnog
bilansa procesne jedinice jer se time pojednostavljuje računska procedura.

6. Analiza rješenja sistema bilansnih jednačina

Rješenje svakog problema završava analizom rezultata. Tako i u ovom slučaju, koliko god to on bio
jednostavan, zgodno je primjetiti da onaj ko rješava problem mora očekivati sadržaj saharoze u procesnom
toku na izlazu iz procesne jedinice koji je manji od 0.3 (vrši se razređivanje vodom) tako da bi rezultat sa
sadržajem saharoze većim od 0.3 ukazivao na: nekorektno formiran sistem bilansnih jednačina ili pak na
grešku u rješenju.
itd.

Primjer I-5. U destilacijskoj koloni, koja radi kontinuirano i u stacionarnom režimu, vrši se separacija
sistema benzen-toluen-difenil na produkt vrha koji ne sadrži difenil i produkt dna koji je smješa benzena,
toluena i difenila. Formirati i, za različite skupove sistemskih parametara, riješiti bilansne probleme.

Rješenje:
1. Razumijevanje/shvatanje bilansnog problema. Ovdje se radi o bilansiranju sepacijskog procesa,
destilacijom, u kome se pojni procesni tok koji predstavlja smješu benzena, toluena i difenila u
destilacijskoj koloni razdvaja na produkt vrha, u kome dominira sadržaj najhlapljivije komponente
(benzena) i produkt dna kome je sadržaj najhlapljivije komponente izuzetno mali (bilansni problem je bez
hemijske reakcije, kontinuirani je i u stacionarnom režimu). Na sastav produkta vrha kolone postavljeno je
ograničenje u smislu da on ne sadrži difenil. Radi se očito o otvorenom bilansnom problemu budući da
nije data vrijednost niti jedne procesne varijable (ako se izuzme sadržaj difenila u produktu vrha kolone
koji je jednak nuli).Iz informacija datih u tekstu bilansnog problema očito je da se radi o otvorenom
bilansnom problemu.

28
 2. Kreiranje šeme procesne jedinice

3. Označavanje procesnih tokova i njihovih konstituenata

Procesnim tokovima ćemo dodijeliti slijedeće brojeve: 1- pojni procesni tok; 2- procesni tok vrha kolone
(destilata) i 3- procesni tok dna kolone (ostatka)
Komponentama/konstituentima procesnih tokova dodijelit ćemo brojeve: 1- benzen; 2- toluen i 3- difenil

4. Formiranje sistema bilansnih jednačina

Kako su u sistemu prisutna tri konstituenta to se mogu formirati tri nezavisne jednačine materijalnog
bilans .

Jednačina totalnog materijalnog bilansa

m1  m 2  m3 (1)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na benzen
m 1  x1(1)  m
 2  y1( 2)  m
 3  x1(3) (2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na toluen
m 1  x2(1)  m
 2  y2( 2)  m 3  x2(3) (3)
Relacije koje sumiraju sadržaje konstituenata procesnih tokova
x1(1)  x2(1)  x3(1)  1 (4)
y1
( 2)
y
2
( 2)
1 (5)
x x x
(3)
1
( 3)
2
(3)
3 1 (6)

Nije teško utvrditi da, u sistemu od n = 6 bilansnih relacija (1-6), figuriše m = 11 informacionih
promjenjljivih i broj stepeni slobode sistema jednačina je:
f  m  n  11  6  5

Znači, u cilju rješavanja sistema bilansnih relacija, nužno je utvrditi/izabrati podskup sistemskih
parametara SP . Izbor elemenata podskupa SP , u velikom stepenu, je determinirano tipom bilansnog
problema.

29
U slučajevima, kao što je ovaj, kada u tekstu bilansnog problema nije definiran niti jedan sistemski
parametar (ili niti jedna ekstanzivna varijabla) onda se mora uzeti takozvana baza za proračun. Kao baza
se najčešće uzima ekstenzivna varijabla (protok/količina ) za onaj procesni tok čiji je sastav specificiran.

Neka je, u našem slučaju, poznat protok pojnog toka, sadržaj benzena i toluena u pojnom toku i sadržaj
benzena u toku destilata i toku ostatka. Podskup sistemskih parametra je:
SP  m 
 1, x1(1) , x2(1) , y1( 2) , x1(3)
i neka elementi skupa imaju slijedeće vrijednosti:
m 1  1200 kmol/h
x1(1)  0.45
x2(1)  0.51
y1( 2)  0.995 i
x1(3)  0.005

Rješavanje sistema bilansnih jednačina

Smjenjivanjem vrijednosti sistemskih parametara u sistem bilansnih jednačina(1-6) dobija se
1200  m 2  m 3
1200  0.45  m 2  0.995  m 3  0.005
1200  0.51  m
 2  y2( 2)  m
 3  x2(3)
0.45  0.51  x3(1)  1 (7)
0.995  y ( 2)
2 1
0.005  x (3)
2  x3(3)  1

Analizom sistema jednačina (7) nije teško uočiti slijedeće:

 četvrta jednačina se može riješiti u odnosu x1(3) , ( x1(3)  0.04)
 peta jednačina se može riješiti u odnosu y2( 2) , ( y2( 2)  0.005)
 prva i druga jednačina sistema (7) se mogu riješiti simultano:
1200  m 2  m 3
1200  0.45  m 2  0.995  m 3  0.005
u odnosu na m 2 i m 3
m 2  539 .394 kmol/h ; m 3  660 .606 kmol/h
 treća jednačina se može riješiti po x2(3)
1200  0.51  539.394  0.005  660.606  x2(3)
x2(3)  0.92234
 šesta se jednačina može riješiti po x 3( 3 )
0.005  0.92234  x3(3)  1
x3(3)  0.07266

Primjer I-6. Kristalizacija NaCl iz sistema CaCl2-NaCl-H2O izvodi se izotermskim isparavanjem vode iz
otopine. Izračunati broj stepeni slobode procesa i riješiti sistem bilansnih jednačina za odabrani skup
informacionih promjenljivih.

Rješenje:

30
Broj stepeni slobode, sistema bilansnih jednačina, predstavlja broj promjenljivih čije vrijednosti treba
specificirati u cilju obezbjeđivanja jedinstvenosti rješenja sistema jednačina. Matematički formulirano,
broj stepeni slobode (F), predstavlja razliku između broja informacionih varijabli (n) i broja matematičkih
relacija koje povezuju informacione varijable.
F nm
Broj stepeni slobode
U skladu sa tekstom zadatka i procesnom šemom usvojit ćemo slijedeće oznake:
m j - maseni protok j-tog toka; j = 1, 4;
1,3– tok polazne i matične otopine; 2– tok isparene vode; 3– tok kristalnog NaCl
ci( j ) - sadržaj i-te komponente u j-tom toku; i = 1, 3;
1– NaCl; 2– CaCl2; 3– H2O

Tokovi 1 i 3, karakterizirani su sa protokom i sadržajem triju komponenata:

m1 , c1(1) , c2(1) , c3(1) , m2 , c1( 2) , c2( 2) , c3( 2)
Tokovi 2 i 4,su jednofazni tokovi koji su opisani sa po dva parametra, protokom i sadržajem komponente
u toku:
m2 , c3(2) , m4 , c1( 4)
Prema tome, ukupan broj informacionih promjenljivih koje figurišu u promatranom sistemu, iznosi:
n = 4 + 4 + 2 + 2 = 12
Broj nezavisnih bilansnih jednačina, koje se mogu formirati, iznosi:
 tri jednačine materijalnog bilansa
 četiri jednačine koje opisuju sastave tokova
m=3+4=7
Konačno, broj stepeni slobode sistema iznosi:
F = n – m = 12 – 7 = 5

Prema tome, za pet informacionih promjenljivih je potrebno specificirati vrijednosti kako bi sistem
bilansnih jednačina imao jedinstveno rješenje.
Riješimo sistem jednačina za slučaj da u isparivač ulazi 12000 kg/h otopine, slijedećeg sastava (mas. %):
NaCl – 5; CaCl2 – 10, a iz isparivača izlazi 5000 kg/h matične otopine u kojoj je sadržaj NaCl – 1.6 mas.
%.
Sistem bilansnih jednačina
S obzirom da je broj komponenata u sistemu tri (NaCl, CaCl2 i H2O) to se mogu formirati tri nezavisne
jednačine materijalnog bilansa.
Jednačina materijalnog bilansa, procesne jedinice, u odnosu na ukupne tehnološke tokove
m1  m2  m3  m4 (1)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na NaCl
m1  c1(1)  m3  c1(3)  m4  c1( 4) (2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na CaCl2
m1  c2(1)  m3  c2(3) (3)
Jednačine funkcionalnih veza kojima se opisuju sastavi procesnih tokova
c1(1)  c2(1)  c3(1)  1 (4)
c1(3)  c2(3)  c3(3)  1 (5)
c ( 2)
3 1 (6)
c1( 4)  1 (7)
Smjenjivanjem vrijednosti, za specifične promjenljive, u sistem jednačina (1)-(7), dobija se:

31
 12000  m2  5000  m4
12000  0.05  5000  0.016  m4  1
12000  0.1  5000  c2(3) (8)
0.05  0.1  c (1)
3 1
0.016  c (3)
2 c (3)
3 1

Nije teško uočiti da se iz druge jednačine, sistema jednačina (8), dobija:

m4  520 kg/h
Iz prve jednačine je vrijednost protoka isparene vode:
m 2  6480 kg/h
Sadržaj CaCl2 u toku matične lužine, iz treće jednačine, iznosi:
c2(3)  0.24
Sadržaj vode, u toku polazne i matične otopine, iznosi:
c3(1)  0.85; c3(3)  0.744
Provjera korektnosti, formiranja i rješenja bilansnih jednačina, izvodi se preko jednačine materijalnog
bilansa sistema u odnosu na vodu.
m1  c3(1)  m2  m3  c3( 2)
12000  0.85  6480  5000  0.744

Primjer I-7. Za proces nitriranja toluena, u mješaču se, priprema nitrirajuća smješa miješanjem tri
procesna toka slijedećih parametara:

Sastav, mas. %
Broj toka
HNO3 H2SO4 H2O
1 85 0 15
2 11 58 31
3 0 93 7

Izračunati masene protoke, navedenih tokova, za slučaj da mješač napušta tok slijedećih parametara:
 Maseni protok– 15000 kg/h
 Sastav u odnosu na komponente (mas. %): H2SO4 – 68; HNO3–22; H2O– 10

Rješenje:
U skladu sa procesnom šemom mješača, usvojit ćemo slijedeće oznake:

m j - maseni protok j-tog toka; j = 1, 4;

32
 1,2,3- ulazni tokovi; 4 – tok miješane kiseline;
( j)
c i - sadržaj i-te komponente u j-tom toku; i = 1, 3;
1- HNO3; 2– H2SO4; 3– H2O

Provjera zadatka na informacijsku kompletnost za razliku od «zadatka br.1», u ovom primjeru su, u tekstu
zadatka, specificirane vrijednosti za neke od promjenljivih procesa.

Sa stanovišta informacijske kompletnosti, u principu se, može doći u situaciju:

 broj varijabli koje su specificirane u polaznom zadatku je jednak broju stepeni slobode,
 broj specificiranih promjenljivih je manji od broja stepeni slobode. Sistem je informacijski
poddimenzioniran i u smislu njegove rješivosti nužno je, određenom broju zadati vrijednost,
 specificirane su vrijednosti za broj promjenljivih koji je veći od broja stepeni slobode sistema.
Očito da je sistem jednačina, u ovom slučaju, nemoguće riješiti.

Otuda je zgodno u slučajevima kad su u tekstu polaznog zadatka specificirane vrijednosti nekih od
varijabli, uvesti veličinu k, koja predstavlja broj specificiranih varijabli, i napisati broj stepeni slobode
sistema kao:
F = n – (m + k)
U našem slučaju je broj informacionih promjenljivih sistema:
 4 toka po četiri informacione promjenljive
n = 4 ∙ 4 = 16
Broj relacija koje povezuju informacione promjenljive su tri nezavisne jednačine materijalnog bilansa
(jednačine, koje opisuju sastave procesnih tokova, se mogu napisati budući da su zadati njihovi potpuni
sastavi), pa je:
m=3
Broj relacija koje su definirane tekstom polaznog zadatka, iznosi:
k = 13
(ci( j ) , i  1,3; j  1,4; m4 )
Konačno, broj stepeni slobode sistema iznosi:
F = n – (m + k) = 16 – (13 + 3) = 0
što znači da je, tekstom zadatka, dat sistem kao informacijski kompletan.

Sistem bilansnih jednačina

Jednačina materijalnog bilansa, mješača, u odnosu na ukupne tehnološke tokove
m1  m2  m3  m4 (1)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na HNO3
m1  c1(1)  m2  c1( 2)  m3  c1(3)  m4  c1( 4) (2)

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na H2SO4

m1  c2(1)  m2  c2( 2)  m3  c2(3)  m4  c2( 4) (3)
Smjenjivanjem vrijednosti specifičnih varijabli, u sistem jednačina (1) - (3), dobija se:
m1  m2  m3  15000
m1  0.85  m2  0.11  m3  0  15000  0.22 (4)
m1  0  m2  0.58  m3  0.93  15000  0.68
Sređivanjem, sistem jednačina (4), prima izgled:
m1  m2  m3  15000
0.85  m1  0.11  m2  3300 (5)
0.58  m2  0.93  m3  10200

33
Očito je da se, sistem jednačina (5), mora riješiti simultano i njegovim rješenjem se dobija:
m1  3803.79 kg/h
m2  607.06 kg/h
m3  10589 .15 kg/h
Provjerimo korektnost bilansa preko jednačine materijalnog bilansa u odnosu na vodu:
m1  c3(1)  m2  c3( 2)  m3  c3(3)  m4  c3( 4)
3803.79  0.15  607.06  0.31  10589.15  0.07  15000  0.1
570 .569  188 .1893  741 .2406  1500

Primjer I-8 . Koncentriranje jabukovog soka, koji sadrži 8.2 mas.% suhe materije, vrši se pri niskim
temperaturama, izmrzavanjem vode iz sistema. Ako je odnos sadržaja suhe materije u koncentriranom i
rijetkom jabukovom soku 4, izračunati količinu izdvojenog leda i količinu koncentriranog soka.

Rješenje:

1. Razumijevanje problema. U procesnoj jedinici kristalizator, koja funkcionira na niskim

temperaturama, ispod 00C, iz rijetkog jabukovog soka kristalizira led tako da se u ostatnoj otopini
povećava sadržaj suhe tvari odnosno sok se koncentrira. Kako tekstom zadatka nije definirana vrijednost
niti jedne ekstenzivne varijable očito je da ćemo morati izabrati bazu za proračun i njen izbor determinirat
će da li se radi o kontinuiranom ili pak šaržnom procesu. U procesnoj jedinici ne protiču hemijske
reakcije.

2. Kreiranje procesne šeme

3. Označavanje procesnih tokova i njegovih konstituenata

Pojnom procesnom toku dodijelit ćemo broj 1, koncentriranom toku soka broj 2 a toku leda broj 3. U
sistemu su prisutna dva konstituenta kojima ćemo dodijeliti brojeve: 1- suha materija i 2- voda

4. Formiranje sistema bilansnih jednačina

U sistemu su prisutna dva konstituenta, voda i suha materija, pa proizilazi da se mogu formirati dvije
jednačine materijalnog bilansa.

Jednačina totalnog materijalnog bilansa procesne jedinice

m1  m2  m3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na suhu tvar
m1  c1(1)  m2  c1( 2)

Relacije koje sumiraju sadržaje komponenata u rijetkom i koncentriranom soku

c1(1)  c2(1)  1

34
 c1( 2)  c2(2)  1

5. Rješavanje sistema bilansnih jednačina

U formiranom sistemu relacija n = 4 jednačine povezuju m = 7 varijabli pa je broj stepeni slobode sistema
jednačina:
F mn 743

Iz teksta zadatka proizilazi da je specificirana vrijednost za jedan sistemski parametar, sadržaj suhe tvari u
rijetkom soku c1(1)  0.082 i da ostaje da se zadaju vrijednosti za još dvije varijable.

Kako, pri bilansiranju, moramo zadati vrijednost za najmanje jednu ekstanzivnu varijablu to ćemo, u skup
sistemskih parametara, uključiti protok toka rijetkog soka m1 (neka je to vrijednost protoka od 1000 kg/h).
Ostalo je da zadamo vrijednost još jednoj varijabli ali, ako se vratimo na tekst zadatka, onda nije teško, na
osnovu zadatog ograničenja, formirati relaciju između sadržaja suhe materije, u koncentriranom, i
rijetkom soku:
c1( 2)  4  c1(1)
Ovim smo, broj relacija, povećali za jedan a da pri tome nismo uveli novu varijablu pa, u suštini,
proizilazi da je ovim zadata vrijednost za jednu od, navedenih, varijabli. Znači, sistem relacija smo
preveli na format 5x5. U to se lako uvjeriti:
1000  m2  m3
1000  0.082  m2  c1( 2)
0.082  c2(1)  1
c1( 2)  c2( 2)  1
c1(2)  4  0.082
Lako je utvrditi da se ovaj sistem jednačina rješava sekvencijski:
 iz treće i pete jednačine izračunavaju se vrijednosti varijabli c2(1) i c1( 2)
c2(1)  0.918 ; c1( 2)  0.328
 iz druge i četvrte jednačine izračunavaju se vrijednosti varijabli m2 i c2( 2)
m2  250 kg/h ; c2( 2)  0.627 i konačno
 iz prve se jednačine izračunava vrijednost varijable m3 ,
m3  750 kg/h

6. Analiza rješenja bilansnog problema

Rezultati rješenja, ovog bilansnog problema, ne zahtijevaju osobitu analizu sem eventualno ukazivanja da
sadržaj suhe materije, u izlaznom jabukovom soku, mora biti veći od 0.082.
Vrijedno pažnje je ponovno ukazivanje na istinu da se, u tekstu polaznog zadatka, umjesto vrijednosti neke
od varijabli može definirati ograničenje na varijable iz koga se može formirati funkcionalna zavisnost
među tim varijablama.

Opšta jednačina materijalnog bilansa

35
Zadatak 1. Tok dimnih plinova napušta procesnu peć, sa sadržajem CO od 3.1 mas.%, i na dijelu cijevne
komunikacije, do dimnjaka, miješa se sa 5.0 kg/s dimnog plina u kome je sadržaj CO 65.0 mas.%. Ako je
analizom dimnog plina, sa vrha dimnjaka, utvrđeno da on sadrži 8.7 mas.% utvrditi protok toka dimnog
plina iz procesne peći.

Rješenje:
Procesnim tokovima su dodijeljene slijedeće oznake: 1 – tok dimnog plina na izlazu iz procesne peći; 2 –
tok plina sa 65 mas.% CO i 3- tok plina na izlazu iz dimnjaka

Protok dimnog plina na izlazu iz procesne peći proizilazi iz relacija materijalnog bilansa.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m1  m2  m3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na CO
m1  yCO
(1)
 m2  yCO
( 2)
 m3  yCO
(3)

Nakon smjenjivanja vrijednosti poznaih varijabli ima se:

m1  5  m3
m1  0.031  5  0.65  m3  0.087
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- protok dimnog plina na izlazu iz peći, m1  50.27 kg/s
- protok dimnog plina na izlazu iz dimnjaka, m3  55.27 kg/s

Zadatak 2. U procesnoj jedinici mješač miješaju se dva procesna toka; procesni tok, koji predstavlja
smješu vodika i metana, sa protokom 1200 kmol/h i sadržajem vodika od 95 mol. % i procesni tok
parovitog toluena čiji je protok 400 kmol/h. Izračunati parametre procesnog toka koji napušta mješač.

Rješenje:
Na osnovu teksta problema može se kreirati slijedeća procesna struktura.

Procesnim tokovima pridružit ćemo slijedeće brojeve: 1- pojni procesni tok smješe vodika i metana; 2-
pojni tok parovitog benzena i 3- miješani procesni tok koji napušta procesnu jedinicu
Konstituentima procesnog sistema pridružit ćemo slijedeće brojeve: 1- vodonik; 2- metan i 3- toluen

36
Kako su ekstenzivne varijable, procesnih tokova, date kao protoci to zaključujemo da se radi o
kontinuiranom procesu u stacionarnom režimu (akumulacija je jednaka nuli) i kako se radi o fizičkom
procesu miješanja (u mješaču ne protiču hemijske reakcije) količina nastalih ili nestalih konstituenata
jednaka je nuli pa je opšta jednačina materijalnog bilansa:
ulaz = izlaz
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m 1  m  2  m 3
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli dobija se :
1200  400  m 3
m 3  1600 kmol/h
Jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice u odnosu na vodik
m 1  y1(1)  m
 2  y1( 2)  m 3  y1(3)
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli dobija se:
1200  0.95  400  0  1600  y1(3)
1200  0.95
y1(3)   0.7125
1600
Jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice u odnosu na metan
m 1  y2(1)  m
 2  y2( 2)  m 3  y2(3)
kako je sadržaj metana u procesnom toku br. 1 i 2
y2(1)  1  y1(1)  1  0.95  0.05 odnosno y2( 2)  0
to je sadržaj metana u toku br.3:
1200  0.05
y 2(3)   0.0375
1600
Sadržaj toluena u procesnom toku br.3 je:
y3(3)  1  y1(3)  y2(3)  0.25

Zadatak 3. Dobili ste zadatak da, kao prehrambeni inženjer, utvrdite elemente materijalnog bilansa za
pripremu standardiziranog mlijeka sa sadržajem mliječne masti od 3.2 mas %.
Na raspolaganju imate mlijeko sa 3.7 % mliječne masti i obrano mlijeko u kome je sadržaj mliječne masti
0.05 %.Potrebne količine punomasnog i obranog mlijeka utvrditi za baznu količinu standardiziranog
mlijeka od 1000 kg.

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se kreirati slijedeća struktura:

Procesnim tokovima su dodijeljene slijedeće oznake: 1- procesni tok punomasnog mlijeka, 2- procesni tok
obranog mlijeka, 3- procesni tok standardiziranog mlijeka

37
Sistem bilansnih relacija miksera
Jednačina totalnog materijalnog bilansa miksera:
m1  m2  m3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na mliječnu mast:
m1  c mm
(1)
 m2  c mm
( 2)
 m3  c mm
( 3)

Nakon smjenjivanja vrijednosti poznatih varijabli sistem jednačina materijalnog bilansa prima slijedeći
izgled :
m1  m2  1000
m1  0.037  m2  0.05  10 2  1000  0.032
Rješavanjem sistema jednačina dobija se :
- količina punomasnog mlijeka, m1  863 kg
- količina obranog mlijeka, m2  137 kg

Zadatak 4. U procesu produkcije cikloheksana, hidriranjem benzena u parnoj fazi, procesni tok reaktanata
se priprema miješanjem toka benzenskih para i toka tehničkog vodonika. U skladu sa parametrima
procesnih tokova datih na slici utvrditi molske protoke benzenskih para i tehničkog vodonika:

Rješenje:
Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1- benzenske pare; 2- tehnički vodonik; 3- tok reaktanata

Molski potoci procesnih tokova proizilaze iz realcija materjalnog bilansa.

Relacija totalnog materijalnog bilansa
m 1  m 2  m 3
Relacija materijalnog bilansa u odnosu na benzen
m 1  m 3  yC(36)H 6
Molski protok toka reaktanata
m 1130
m 3  3   100 kmol/h
M 11.3
Molski udio benzena u toku reaktanata
mC 6 H 6
1130  0.6929
M C6 H 6 78
y C(36)H 6    0.1004
m 3 100

Smjenom vrijednosti poznatih varijabli u relaciju materijalnog bilansa ima se:

m 1  m 2  100
 1  100  0.1004
m

38
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- protok toka benzenskih para, m  1  10.04 kmol/h
- protok toka tehničkog vodonika, m  2  89.96 kmol/h

Zadatak 5. Dobili ste zadatak da izvršite materijalno bilansiranje, destilacionog uređaja, uz slijedeće
polazne podatke:
- procesni tok koji predstavlja sistem etialacetat-toluen sa protokom 12000 kg/h, se uvodi u destiler
- parni tok koji se izvodi sa vrha destilera sadrži 95.0 mol.% etilacetata
- tečni tok sa dna kolone, sadrži 1.8 mol.% etilacetata

(a) Utvrditi da li se radi o potpuno specificiranom problemu materijalnog bilansa

(b) Za slučaj nepotpuno specificiranog problema dodijeliti realnu vrijednost za varijablu/e sa kojima
bilansni problem postaje potpuno određen
(c) Izvršiti materijalno bilairanje procesne jedinice

Rješenje:
Da bi se utvrdilo da li se radi o potpuno specificiranom problemu, potrebno je utvrditi broj stepeni slobode
sistema jednačina. Procesnoj jedinici su incidentna tri procesna toka, u kojima su prisutne dvije
komponente pa je broj varijabli:
- tri protoka
- šest sadržaja
pa je broj varijabli:
m9
Broj jednačina koje se mogu postaviti:
- dvije jednačine materijalnog bilansa
- tri jednačine koje sumiraju sadržaje komponenata u procesim tokovima
pa je broj jednačina:
n5
Broj stepeni slobode sistema jednačina je:
F  mn  95  4
Proizilazi da problem nije upotpunosti specificiran. Prema tekstu bilansnog zadatka specificirane su
vrijednosti za tri varijable. Da bi problem bio potpuno određen potrebno je dodijeliti vrijednost za još
jednu varijablu. Neka je sadržaj etilacetata u pojnom toku 40 mol.%.
Na osnovu teksta bilansnog zadatka kreirat će se slijedeća procesna struktura destilacijsog sistema.

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1 –pojni tok kolone: 2 –tečni tok dna kolone i 3 –parni tok
vrha kolone.

Jednačina totalnog materijalnog bilansa

39
 m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na etilacetat
m 1  xEA
(1)
m
 2  x EA
( 2)
m 3  y EA
(3)

Molski protok pojnog toka destilacijske kolone

m
m 1  1
M sm
Molekulska masa pojnog toka:
M sm  M EA  x EA (1)
 M TOL  xTOL
(1)
 88.1  0.4  92.14  (1  0.4)  90.52 kg/kmol
Molski protok procesnog toka:
m 12000
m 1  1   132.57 kmol/h
M sm 90.52
Smjenom vrijednosti poznatih varijabli dobija se:
132 .57  m 2  m 3
132 .57  0.4  m 2  0.018  m 3  0.95
Rješavanjem sistema jednačina ima se:
- protok tečnog toka dna kolone, m 2  78.23 kmol/h
- protok parnog toka vrha kolone, m 3  54.34 kmol/h

Zadatak 6. Potrebno je pripremiti 150 kmol/h smjese metanol-etanol-voda u kojoj je molski odnos
metanol:etanol:voda=0.1:0.25:0.65. na raspolaganju se ima 40 kmol/h smjese etanol-metanol, čista voda i
vodena otopina stanola sa udjelom etanola 65 mol.%. Utvrditi pootoke i sastave svih procesnih tokova.

Rješenje:
Na osnovu teksta problema možese kreirati slijedeća procesna struktura

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1- smjesa etanol-metanol; 2- voda; 3- smjesa etanol vodai 4-
smjesa metanol-etanol-voda.

Protoci i sastavi procesnih tokovaprizilaze iz jednačina materijalnog bilansa mješača.

Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m1  m 2 m 3  m 4
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na etanol
m 1  xEtOH
(1)
m  3  xEtOH
(3)
m  4  xEtOH
( 4)

Jednačin materijalnog bilansa u odnosu na metanol

m 1  xMeOH
(1)
m  4  xMeOH
( 4)

U formiranom sistemu od ti jednačine figuriše devet vaijabli pa je broj stepeni slobode sistema:
F  mn  93  6
Poznate su vrijednosti za
m 1, m 4 , xEtOH
(3) ( 4)
, xEtOH (3)
, xMeOH

40
Iz ovako formuliranog sistema jednačina proizilazi da isti nije rješiv. Potrebno je definirati još jednu
jednačinu kako bi broj stepeni slobode sistema bio pet.
Suma udjela komponenti u procesom toku (1)
(1)
xMeOH  xEtOH
(1)
1
Smjenom vrijednosti poznatih varijabli ima se:
40  m 2  m 3  150
40  xEtOH
(1)
m
 3  0.65  150  0.25
40  xMeOH
(1)
 150  0.1
(1)
xMeOH  xEtOH
(1)
1

Rješavanjem sistema jednačina ima se:

(1)
- udio metanola u toku 1, xMeOH  0.375
- (1)
udio etanola u toku 1, xMeOH  0.625
- protok toka 3, m 3  19.23 kmol/h
- protok toka 2, m 3  90.77 kmol/h

Zadatak 7. Otpadni tok napušta podsistem za hemijsku pripremu vode, u nekoj energani, sa slijedećim
parametrima:
- protok 27500 kg/h
- sadžaj NaCl 1.0 mas.%
- sadržaj Na2SO4 2.82 mas.%
i vodi se u isparivač u kome se pri 75°C, koncentrira uz isparavanje 23000 kg/h vode. Utvrditi sadržaj soli
u koncentrirnom toku isparivača.

Rješenje:
Na osnovu teksta zadatak može se kreirati slijedeća struktura

Procesim tokovima dodijeljene su oznake: 1- pojni tok: 2- isparena voda; 3-koncentriraani tok.

Sadržaj komponenti u koncentriranom toku proizilazi iz sistema jednačina materijalnog bilansa.

Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m1  m2  m3
Jednačina materijalnog bilansa u ondosu na NaCl
m1  cNaCl
(1)
 m3  cNaCl
(3)

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na Na 2SO4

m1  c Na
(1)
2SO 4
 m3  c Na
( 3)
2SO 4

41
Smjenom vrijednosti poznatih vaijabli ima se
27500  23000  m3
27500  0.01  m3  cNaCl
(3)

27500  0.0282  m3  c Na
( 3)
2SO 4

Rješavanjem sistema jednčina ima se:

- protok koncentriranog toka, m3  4500 kg/h
sadržaj NaCl u koncentriranom toku, c NaCl  0.0611
( 3)
-
- sadržaj Na2SO4 u koncentriranom toku, c Na
( 3)
2SO 4
 0.1723

ZADACI ZA VJEŽBU

VJ1. Na slici je predstavljena procesna struktura procesa pripreme smjese za nitriranje toluena. Na osnovu
parametara sa slike utvrditi količinu nastale smjese za nitriranje i njen potpuni sastav.

VJ2. Priprema reakcijske smjese, u procesu produkcije cikloheksana, izvodi se miješanjem toka vodonika
i toka benzenskih para. Ako je pregrijanje benzenskih para, u gasno-parnom toku, na izlazu iz mješača
25°C utvrditi elemente materijalnog bilansa za 100 kmol/h reakcijske smjese, čija je temperatura 100°C.
Pritisak u mješaču je 1.2 bar. Ravnotežna napetost benzena, u zavisnosti od temperature data je relacijom:
1203 .531
log p (mmHg)  6.89272 
t  219.888
Napomena! Pogledati parametre gasno-parnih sistema.

VJ3. Potrebno je pripremiti 150 kmol/h smjese metanol-etanol-voda u kojoj je molski odnos metanol:
etanol:voda=0.1:0.25:0.65. Na raspolaganju se ima 40 kmol/h smjese etanol-metanol, čista voda i vodena
otopina etanola sa udjelom etanola 65 mol.%. Utvrditi protoke i sastave svih procesnih tokova.

VJ4. U cilju pripreme elektrolita za hloralkalnu elektrolizu, u saturatoru se vrši miješanje 124512 kg/h
krutog natrijum hlorida sa 1.5 mas.% vlage i 0.2 mas.% Na 2SO4, 157158 kg/h vode i tok recirkulacionog
rastvora elektrolita sa 260 g/l NaCl-a i 12 g/l Na2SO4. Pripremljeni elektrolit treba da sadrži 300 g/l NaCl.
Gustina toka recirkulacionog rastvora je 1148.66 g/l, a gustina toka pripremljenog elektrolita je 1181.4 g/l.
Utvrditi elemente materijalnog bilansa saturatora.

Bilansiranje procesa sa više procesnih jedinica

42
Zadatak 1. Koncentriranje soka šećerne repe izvodi se u dva redno vezana isparivača-koncentratora.
Procesni sistem poji tok sa protokom 130000 kg/h i sadržajem suhe materije 9.0 mas.% a procesni sistem
napušta koncentrirani tok sa sadržajem suhe materije 78.0 mas.%. Ako se u prvom koncentratoru ispari
a) 25% više vode nego u drugom
b) 55 % od ukupno isparene količine vode (uraditi kod kuće)
c) 54 % od ukupno prisutne količine vode u pojnom toku (uraditi kod kuće)
utvrditi sadržaj suhe materije u toku koji napušta prvi koncentrator.

Rješenje:
Na osnovu teksta problema može se formirati slijedeća procesna struktura.

Jednačina totalnog materijalnog bilansa procesnog sistema

m1  m3  m4  m5
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na suhu tvar
m1  csm
(1)
 m4  csm
( 4)

Smjenom vrijednosti proznatih varijabli ima se:

130000  m3  m4  m5
130000  0.09  m 4  0.78
Kako se vidi iz prethodno napisanih relacija ima se sistem od dvije relacije sa tri nepoznate, međutim kako
je ukupno isparena voda u procesnom sistemu
m w  m3  m5
Rješavanjem sistema jednačina ima se:
130000  0.09
m4   15000 kg/h
0.78
odnosno ukupno isparena voda u procesu koncentriranja:
m w  115000 kg/h
Do vrijednosti količine isparene vode u pojedinačnim stepenima dolazimo iz činjenice da je u prvom
isparivačkon stepenu ispareno 25% više vode nego u drugom stepenu, pa je:
115000  m3  m5
m3  1.25  m5
Rješavanjem sistema jednačina dobije se da je:
- količina isparene vode u prvom stepenu, m3  63888 .89 kg/h
- količina isparene vode u drugom stepenu, m5  51111 .11 kg/h

Do vrijednosti sadržaja suhe tvari na izlazu iz prvog koncentratora možemo doći rješavajući sistem
relacija prvog ili drugog isparivačkog stepena:

Sistem relacija prvog isparivačkog stepena

Jednačina totalnog materijalnog bilansa

43
 m1  m2  m3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na suhu tvar
m1  csm
(1)
 m2  csm
( 2)

Smjenom vrijednosti poznatih varijabli ima se:

130000  m2  63888 .89
130000  0.09  m2  csm
( 2)

Rješavanjem sistema jednačina ima se:

- protok toka na izlazu iz prvog koncentratora, m2  66111 .11 kg/h
- sadržaj suhe materije na izlazu iz prvog koncentratora, csm
( 2)
 0.17697

Zadatak 2. Parcijalna separacija sistema NaCl-Na2SO4-H2O izvodi se u skladu sa procesnom šemom

predstavljenom na slijdećoj slici.

Pojni tok, koji predstavlja sistem NaCl-Na2SO4-H2O, sa sadržajem NaCl od 24.2 mas.%, sadržajem
Na2SO4 od 5.3 mas.% i protokom 12000 kg/h poji izotermski isparivač/kristalizator u kome, uslijed
isparavanja dijela vode kristalizira Na 2SO4. Matična otopina, iz isparivača/kristalizatora, sa sadržajem
NaCl i Na2SO4 od 25.85 odnosno 4.45 % miješa se sa 5000 kg/h toka otopine NaCl-Na2SO4-H2O
slijedećeg sastava: NaCl- 25 % i Na2SO4- 3.65 % i kao miješani procesni tok poji izotermski isparivač/
kristalizator u kome, uslijed isparavanja dijela vode, kristalizira NaCl. Za sastav matične otopine, koja
napušta sistem, NaCl-26.5 % i Na2SO4-5.7 % izbilansirati procesni sistem.

Rješenje:
Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1- pojni tok sistema; 2- koncentrirani tok na izlazu iz prvog
isparivačkog stepena; 3- tok kristalnog natrijum sulfata; 4- tok isparene vode; 5- pojni tok drugog
isparivačkog stepena; 6- rasvor trokomponentnog sistema NaCl-Na2SO4-H2O; 7- matična otopina drugog
isparivačkog stepena; 8- kristalni natrijum hlorid i 9- tok isparene vode u drugom isparivaču.

Broj procesnih varijabli

Devet je procesnih tokova, čemu odgovara devet protoka ; pet procesnih tokova su višekomponentni
sistemi sa tri komponente pa se ima petnaest sadržaja komponenti u procesnim tokovima.
Stoga je broj procesnih varijabli :
m  24

Broj nezavisnih relacija bilansnog problema

44
Tri jednačine materijalnog bilansa se mogu postaviti za svaki podsistem, i kako se ima pet
višekomponentnih procesnih tokova može se postaviti pet relacija koje sumiraju sadržaje komponenti u
procesnim tokovima:
Ukupan broj jednačina za ukupni sistem iznosi:
m=14
Pa je broj stepeni slobode sistema
F  24  24  10
Ako pogledamo tekst zadatka onda nije teško uočiti da su, za deset varijabli, i date vrijednosti pa proizilazi
zaklučak da se radi o bilansiranju zatvorenog bilansnog problema.

Procesna jedninica izoterski isparivač u kome kristalizira Na2SO4

Procesna jedinica je incidentna sa četiri procesna toka od kojih su dva višekomponentna pa s obzirom na
broj komponenata u sistemu može se formirati:
n = 2+3 = 5 bilansnih relacija .
Ove relacije povezuje m = 10 procesnih varijabli (protoci za četiri procesna toka i sadržaji triju
konstituenata za dva procesna toka)
Broj stepeni slobode podsistema kristalizator natrijum sulfata je:
F  10  5  5
Po tekstu bialnsnog problema specificirano je pet parametara, stoga proizilazi zaključak : sistem bilansnih
jednačina procesne jedinice se može riješiti kao prvi u sekvenci procesnih jedinica.

Sada slijedi procedura formiranja i rješavanja sistema bilansih jednačina procesne jedinice. Sa ovom smo
procedurom već postali familijarni tako da ćemo ukazati samo na osnovne postavke.
Procesnim ćemo tokovima, dodijeliti slijedeće brojeve: 1- pojni tok višekomponentnog sistema; 2- tok
matične otopine ; 3- tok kristalnog Na2SO4 i 4- tok isparene vode.
Konstituentima procesnog sistema dodijelit ćemo brojeve: 1- NaCl; 2-Na2SO4 i 3- H2O

Sistem bilansnih relacija procesne jedinice isparivač I

Jednačina totalnog materijalnog bilansa procesne jedinice
m1  m2  m3  m4
Jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice u odnosu na NaCl
m1  c1(1)  m2  c1( 2)
Jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice u odnosu na Na 2SO4
m1  c2(1)  m2  c2( 2)  m3

45
Jednačine kojima se sumiraju sadržaji konstituenata u višekomponentnim procesnim tokovima
c1(1)  c2(1)  c3(1)  1
c1( 2)  c2( 2)  c3( 2)  1
Smjenjivanjem vrijednosti procesnih parametara, u sistem formiranih bilansnih relacija, dobija se:
12000  m2  m3  m4
12000  0.242  m2  0.2585
12000  0.053  m2  0.0445  m3
0.242  0.053  c3(1)  1
0.2585  0.0445  c3( 2)  1
Sekvencijskim rješavanjem sistema, od pet jednačina sa pet nepoznatih, dobijaju se slijedeće vrijednosti
sistemskih varijabli:
m2  11234 .04 kg/h
m3  136 .09 kg/h
m4  629 .87 kg/h
c3(1)  0.705 i
c3( 2)  0.697

Procesna jedinica mješač procesnih tokova

Mikseru su incidentna tri procesna toka i može se formirati šest nezavisnih relacija koje povezuju 12
varijabli.
F  12  6  6
U tekstu zadatka, za pet varijabli specificirane vrijednosti, a rješavanjem bilansnog problema predhodne
jedinice, dobijena je vrijednost za procesnu varijablu protok toka matične otopine pa proizilazi da se
može riješiti sistem bilansnih jednačina procesne jedinice.

Sistem bilansnih relacija procesne jedinice mikser

Procesnim tokovima, dodijeljeni su slijedeći brojevi: 2- tok matične otopine; 5- tok miješane otopine i 6 -
tok svježe otopine.

Jednačina totalnog bilansa procesne jedinice

m2  m6  m5
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na NaCl
m2  c1( 2)  m6  c1(6)  m5  c1(5)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na Na 2SO4
m2  c2( 2)  m6  c2(6)  m5  c2(5)
Jednačine koje sumiraju sadržaje konstituenata procesnih tokova 5 i 6
c1(5)  c2(5)  c3(5)  1
c1(6)  c2(6)  c3(6)  1

Smjenjivanjem vrijednosti sistemskih parametara, u formirani sistem jednačina, dobija se:

46
 11234 .04  5000  m5
11234 .04  0.2585  5000  0.25  m5  c1(5)
11234 .04  0.0445  5000  0.0365  m5  c2(5)
c1(5)  c2(5)  c3(5)  1
0.25  0.0365  c3(6)  1
Rješavanjem sistema bilansnih jednačina dobijaju se slijedeće vrijednosti sistemskih varijabli:
m5  16234 .04 kg/h
c1(5)  0.2559
c 2(5)  0.0420
c 3( 5)  0.7021 i
c3(6)  0.7135
Izotermskom isparivaču/kristalizatoru natrijum hlorida, incidentna su četiri procesna toka i četiri bilansne
relacije povezuju 10 varijabli
F  10  4  6
od kojih su poznate vrijednosti za 6. Proizilazi da je sistem jednačina rješiv.
U skladu sa procesnom šemom procesnim tokovima ćemo dodijeliti brojeve:
5- tok otopine iza mješača; 7- tok matične otopine; 8- tok kristalnog NaCl i 9- tok isparene vode.

Sistem bilansnih jednačina

Jednačina totalnog materijalnog bilansa procesne jedinice
m5  m7  m8  m9
Jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice u odnosu na NaCl
m5  c1(5)  m7  c1(7)  m8
Jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice u odnosu na Na 2SO4
m5  c2(5)  m7  c2(7)
Jednačina koja sumira sadržaje konstituenata procesnog toka matične otopine
c1(7)  c2(7)  c3(7)  1
Smjenjivanjem vrijednosti sistemskih parametra, u sistem bilansnih jednačina, dobijaju se slijedeće
vrijednosti sistemskih varijabli:
m7  11972 .18 kg/h
m8  981 .34 kg/h
m9  3280 .52 kg/h

47
 c 3( 7 )  0.678
Rezultate bilansiranja procesa uvijek treba svesti u tabelu parametara procesnih tokova, kako je to
prikazano u tabeli ispod.

Parametar
Protok Sadržaj konstituenata (maseni udjeli)
Procesni tok, kg/h NaCl Na2SO4 H2O
br.
1 12000 0.242 0.053 0.705
2 11234.04 0.2585 0.0445 0.697
3 136.09 - 1 -
4 629.87 - - 1
5 16234.04 0.2559 0.0420 0.7021
6 5000 0.25 0.365 0.7135
7 11972.18 0.265 0.04 0.678
8 981.34 1 - -
9 3280.52 - - 1

Zadatak 3. U procesnom sistemu, predstavljenom na slici, izvodi se koncentriranje jabukovog soka od

sadržaja suhe materije 12.0 % do 42.0 mas.%.

Utvrditi kapacitet sistema u odnosu na rijetki sok.

Rješenje:
Procesnim tokovima dodijelje su oznake 1 – rijetki sok; 2 – koncentrirani sok i 3 – vodena para
Kapacitet sistema u odnosu na rijetki sok proizilaz iz jednačina materijalnog bilansa ukupnog sistema
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m1  m2  m3
Jednačina materijalnog bilansa u ondosu na suhu materiju u soku
m1  csm
(1)
 m2  csm
( 2)

Smjenom vrijednosti poznatih varijabli ima se:

m1  1000  m3
m1  0.12  1000  0.42
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- kapacitet sistema u odnosu na rijetki sok, m1  3500 kg/h
- količina isparene vode, m1  2500 kg/h

48
Zadatak 4. Dvokolonski destilacijski sistem, za separaciju binarnih sistema, uvijek se primjenjuje u
slučajevima kad su zahtjevi na čistoću produkata veoma visoki. U sistemu, čija je procesna šema
predstavljena na slici, izvodi se razdvajanje smjese o–dihlorbenzen (ODCB) – toluendiizocijanat (TDI).

Potrebno je formirati i riješiti sistem jednačina materijalnog bilansa procesnog sistema.

Rješenje:
Procesnim tokovima su označeni brojevima : 1- pojni procesni tok sistema; 2- pojni tok DK-1; 3- produkt
vrha DK-1; 4- produkt dna DK-1; 5- recirkulacioni tok (produkt vrha DK–2) i 6– produkt dna DK – 2.
Sa m j označit ćemo maseni protok j – tog toka ( kg/h ); j = 1,6 a sa xi( j ) i yi( j ) – označit ćemo maseni udio i
– te komponente u tečnoj i parnoj fazi u j – tom procesnom toku; i = 1,2, 1-o-dihlorbenzen; 2-
toluendiizocijanat

Sistem bilansnih jednačina za ukupni (cjelokupni, totalni) sistem. Kako, u sistemu, egzistiraju dvije
komponente (ODCB i TDI) mogu se formirati samo dvije nezavisne jednačine materijalnog bilansa.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m1  m6  m3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na ODCB
m1  x1(1)  m3  y1(3)  m6  x1(6)
Jednačina koja sumira sadržaje komponenata u procesnom toku 1
x1(1)  x2(1)  1
Jednačina koja sumira sadržaje komponenata u procesnom toku 3
y1(3)  y2(3)  1
Jednačina koja sumira sadržaje komponenata u procesnom toku 6
x1(6)  x2(6)  1

49
Smjenjujući vrijednosti poznatih varijabli, u formirani sistem jednačina, dobija se:
100  m6  m3
100  0.9  m3  0.999  m6  0.001
0.9  x2(1)  1
0.999  y2(3)  1
x1(6)  0.999  1
Rješavanjem sistema jednačina ima se:
- sadržaj TDI u pojnom toku sistema, x2(1)  0.11
- sadržaj TDI u toku 6, x2(6)  0.001
- sadržaj TDI u toku 3, 0.999  y2(3)  1
- protok toka destilata DK-I, m3  90.08 kg/h
- protok toka ostatka na izlazu iz DK-2, m6  9.92 kg/h

Formiranjem i rješavanjem sistema bilansnih jednačina, totalnog sistema, određen je vektor parametara
procesnih tokova br.3 i br.6. Nužno je, još, odrediti vektore parametara za procesne tokove br.2, br 4 i br
5.
Analiza nepoznatih parametara u pojedinim podsistemima
Podsistem I (Mješač procesnih tokova)
Nepoznata su:
2 parametra procesnog toka 5; 3 parametra procesnog toka 2
Ukupno nepoznatih parametara (5)

Podsistem II (DK–1)
Nepoznata su :
3 parametra procesnog toka 2; 2 parametra procesnog toka 4
Ukupno nepoznatih parametara (5)

Podsistem III (DK-2);

Nepoznata su:
2 parametra procesnog toka 4; 2 parametra procesnog toka 5
Ukupno nepoznatih parametara (4)

Podsistem IV ( DK-1 + DK- 2);

Nepoznata su:
3 parametra procesnog toka 2; 2 parametra procesnog toka 5
Ukupno nepoznatih parametara (5)

Podsistem V ( mikser + DK-1);

Nepoznata su:
2 parametra procesnog toka 5; 2 parametra procesnog toka 4;
Ukupno nepoznatih parametara (4)

Slučaj 1. Formirat će se sistem bilansnih jednačina za podsistem koji ima najmanji broj nepoznatih
parametara (treći ili peti podsistem). Neka je to sistem bilansnih jednačina za DK–2:
Jednačina totalnog materijalnog bilansa:
m4  m5  m6
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na ODCB:
m4  x1( 4)  m5  y1(5)  m6  x1(6)

50
Jednačina koja sumira sadržaje komponenata u procesnom toku br.4:
x1( 4)  x2( 4)  1
Jednačina koja sumira sadržaje komponenata u procesnom toku br.5:
y1(5)  y2(5)  1
Smjenjujući vrijednosti poznatih varijabli, u formirani sistem jednačina, dobija se:
m4  m5  9.92
m4  0.2  m5  0.85  9.92  0.001
0.2  x2( 4)  1  x2( 4)  0.8
0.85  y2(5)  1  y2(5)  0.15
Rješavanjem podsistema jednačina, dobija se:
- protok toka ostatka na izlazu DK-I, m4  12.957 kg/h
- protok recirkulacionog toka, m5  3.037 kg/h

Formiranjem i rješavanjem sistema bilansnih jednačina procesne jedinice DK–2 izračunati su parametri
procesnih tokova br.4 i br.5. Ostao je, samo, nepoznat vektor parametara procesnog toka br.2.
Sasvim je svejedno da li će on biti riješen iz sistema bilansnih jednačina miksera ili pak DK–1.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m1  m5  m2
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na ODCB
m1  x1(1)  m5  y1(5)  m2  x1( 2)
Jednačina koja sumira sadržaje komponenata u procesnom toku br.2
x1( 2)  x2( 2)  1
Smjenjujući vrijednosti poznatih varijabli, u formirani sistem jednačina, ima se:
100  3.037  m2  m2  103 .037
100  0.9  3.037  0.85  m2  x1( 2)  x1( 2)  0.8985
x1( 2)  x2( 2)  1  x2( 2)  0.1015
Ako se za procesni sistem, koji u svojoj strukturi ima N procesnih jedinica, formira sistem bilansnih
jednačina za totalni sistem onda se ima pravo formirati sisteme bilansnih jednačina za (N-1) procesnu
jedinicu (podsjetite se sistema nezavisnih bilansnih jednačina za jednu procesnu jedinicu; analogija je
potpuna).

Zadatak 5. Iz otpadnog toka, koji predstavlja binarni sistem kalijum dihromat – voda, izvodi se separacija
soli u skladu sa slijedećim procesom:
- polazni sistem, sa protokom 2.5 kg/s i sa sadržajem soli od 10.0 mas. %, miješe se ispred
isparivača sa recirkulacionim tokom matične otopine, iz kristalizatora, u kojoj je sadržaj soli 13.0
mas. %
- miješani tok poji isparivač u kom se, uz isparavanje dijela prisutne vode, sadržaj soli povećava do
50 mas. %
- koncentrirani tok iz isparivača se vodi u kristalizator u kome, uslijed hlađenja, dolazi do
kristalizacije određene količine soli
- produkcioni tok suspenzije, iz kristalizatora, se vodi na centrifugu na kojoj se razdvaja na vlažni
kristalni produkt, sa 30 mas. % vlage kao matične otopine, i tok matične otopine koji se, kao
recirkulacioni tok, vraća na početak procesa.

Kreirati procesnu strukturu i utvrditi elemente materijalnog bilansa procesnog sistema.

51
Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura, slika1.

1 2 4

I II III

6
CFG

Slika 1. Procesna struktura bilansiranog problema

I-mješač polazne i recirkulacione otopine; II-isparivač; III-kristalizator i IV-centrifuga

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1-pojni tok sistema; 2-pojni tok isparivača; 3-tok isparene
vode; 4-tok koncentrirane otopine iz isparivača; 5-kristalni produkt; 6- recirkulacioni tok matične otopine i
7-tok produkcione suspenzije kristalizatora

U pitanju je bilansiranje procesa u čiju strukturu ulazi više procesnih jedinica pa se, na različite načine
mogu utvrditi podsistemi bilansiranja.

Neka se kao objekat posmatranja bilansiranja, najprije uzme totalni sistem. Njegova ulazno izlazna
struktura predstavljena je na slici 2.

1 Sistem 5

Slika 2. Ulazno – izlazna struktura ukupnog sistema

Jednačina totalnog materijalnog bilansa:

m1  m3  m5

52
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na so:
m1  c soli
(1)
 m5  c soli
(5)

Kako se iz sistema izvodi vlažan kristalni product, sa matičnom otopinom kao vlagom, to je sadržaj soli u
vlažnom kristalnom produktu:
( 5)
c soli   kr  (1   kr )  c soli
( 6)

 kr  1  c w
pri čemu je  kr maseni udio suhe soli u vlažnom kristalnom produktu, c w -sadržaj vlage.

Nakon smjenjivanja poznatih vrijednosti varijabli, u sistemu formiranih bilansnih relacija, ima se:
2.5  m3  m5
2.5  0.1  m5  c soli
(5)

( 5)
c soli  0.97  (1  0.97)  0.13
Rješavanjem se dobija:
- protok toka isparene vode m3  2.24 kg / s
- količina vlažnog kristalnog produkta m5  0.26 kg / s
- ( 5)
sadržaj soli u vlažnim kristalima c soli  0.9739

Neka je, u slijedećem koraku, kao podsistem unija procesnih jedinica I i II, slika 3.

1 4
(I+II)

slika 3. Ulazno–izlazna struktura podsistema mješač-sparivač

Jednačina totalnog materijalnog bilansa

m1  m6  m3  m4
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na so
m1  c soli
(1)
 m6  c soli
(6)
 m4  c soli
( 4)

Nakon smjenjivanja vrijednosti poznatih varijabli, iz formulacije problema, i dobijenih u rezultatu

bilansiranja predhodnog podsistema ima se:

2.5  m6  2.24  m4
2.5  0.1  m6  0.13  m4  0.50

Rješavanjem sistema jednačina dobija se:

- protok recirkulacionog toka, m6  0.58 kg / h

53
 - protok toka koncentrovanog rastvora, m4  0.32 kg / h
Parametri toka koji poji isparivač proizilaze iz bilansa mješača pojnog i recirkulacionog toka, slika 4.

1 2
I

Slika 4. Ulazno-izlazna struktura podsistema mješač

Jednačina totalnog materijalnog bilansa:

m1  m6  m2
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na so:
m1  c soli
(1)
 m6  c soli
(6)
 m2  c soli
( 2)

Nakon smjenjivanja vrijednosti poznatih varijabli, u sistem formiranih jednačina, ima se:
2.5  0.58  m2
2.5  0.1  0.58  0.13  m2  c soli
( 2)

Rješavanjem sistema jednačina dobija se:

- protok pojnog toka isparivača, m2  3.08 kg / h
- ( 2)
sadržaj soli u toku, c soli  0.1056

Protok toka produkcione suspenzije kristalizatora proizilazi iz materijalnog bilansa kristalizatora

m7  m4 odnosno
(7)
c soli  c soli
( 4)

Tok 7 je suspenzija, dvofazni sistem koji predstavlja kristale suspendovane u matičnoj otopini:
(7)
c soli   kr  (1   kr )  c soli
( 6)

Sadržaj kristalne soli u produkcionoj suspenziji je:

(7)
c soli  c soli
( 6)
0.5  0.13
 kr    0.4253
1  c soli
( 6)
1  0.13

Zadatak 6. Neka je potrebno producirati mliječni proizvod (pavlaku) sa 18 % m.m iz kravijeg mlijeka sa
4% m.m. Na raspolaganju se ima 5000 kg/h mlijeka.U separatoru se dio toka polaznog mlijeka razdvaja na
obrano mlijeko sa 0.05 % m.m. i standardizirano mlijeko sa 35 % m.m. Izvršiti materijalno bilansiranje
procesa, odnosno utvrditi količinu proizvedene pavlake i količinu pbranog mlijeka

Rješenje
U skladu sa tekstom problema može se kreirati slijedeća procesna struktura:

54
 1 2 3

I II

5 4

III

Slika 1. Procesna struktura pripreme mliječnog proizvoda

Procesnim strukturama su dodijeljene slijedeće oznake:

I - razdvajač toka polaznog mlijeka; II- separator standardiziranog i obranog mlijeka; III - mješač toka
polaznog i standardiziranog mlijeka

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1 - tok polaznog mlijeka; 2 i 5 – dijelovi toka mlijeka ispred
separatora i miksera; 3 – tok obranog mlijeka; 4 – standardizirano mlijeko; 6 – tok pavlake

Jednačine materijalnog bilansa sistema

Jednačina totalnog materijalnog bilansa sistema :
m1  m3  m6
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na mliječnu mast :
m1  c mm
(1)
 m3  c mm
( 3)
 m6  c mm
(6)

Nakon smjenjivanja poznatih varijabli, u sistemu formiranih jednačina materijalnog bilansa ima se :
5000  m3  m6
5000  0.04  m3  0.05  10 2  m6  0.18

Simultanim rješavanjem sistema jednačina materijalnog bilansa ima se :

- količina nastale pavlake m6  1110.28 kg / h
- količina obranog mlijeka m3  3899.72 kg / h

Jednačina materijalnog bilansa separatora

Jednačina totalnog materijalnog bilansa separatora :
m2  m3  m4
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na mliječnu mast :
m2  c mm
( 2)
 m3  c mm
( 3)
 m4  c mm
( 4)

Nakon smjenjivanja poznatih varijabli, čije su vrijednosti poznate ima se :

m2  3899.72  m4

55
 m2  0.04  3899.72  0.05  10 2  m4  0.35
Simultanim rješavanjem sistema jednačina materijalnog bilansa separatora ima se :
- količina punomasnog mlijeka koja poji separator m2  4396.62 kg / h
- količina standardiziranog mlijeka m4  496.9 kg / h

Jednačina materijalnog bilansa razdvajača

Jednačina totalnog materijalnog bilansa razdvajača :
m1  m2  m5
Nakon smjenjivanja poznatih varijabli, čije su vrijednosti poznate ima se :
5000  4396.62  m5
Rješavanjem jednačine dobije se, da je količina punomasnog mlijeka koja poji mješač:
m5  603.38 kg / h

Zadatak 7. Koncentriranje otpadnog toka,koji predstavlja sistem (NH 4)2SO4-H2O, izvodi se u dva
paralelno vezana isparivača. Polazni sistem, sa protokom 5000kg/h i sadržajem soli 5.0%, se dijeli i
paralelno poji isparivače gdje se u prvom isparivaču koncentriše do sadržaja soli od 21.0 odnosno
19.5mas.% na izlazu iz sistema. Ako se odnos količine isparene vode,u I i II isparivaču, 1.13 utvrditi
elemente materijalnog bilansa procesnog sistema.

Rješenje:
U skladu sa formulacijom bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura:

2 3

1 8

5
II
7

Slika 1. Procesna struktura pripreme mliječnog proizvoda

Procesnim strukturama su dodijeljene slijedeće oznake: I i II - prvi i drugi isparivač

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake:1 - pojni tok sistema; 2,5pojni tokovi I i II isparivača; 3,7 -
koncentrirani tokovi I i II isparivača;4,6 - tokovi isparene vode I i II isparivača i 8 - koncentrovani tok na
izlazu iz sistema

56
Materjalni bilansi totalnog sistema
Ulazno-izlazna struktura totalnog sistema predstavljena je na slici 2.

4 6

1 Totalni 8
sistem

Slika 2. Ulazno-izlazna struktura totalnog sistema

Jednačina totalnog materijalnog bilansa:

m1  m4  m6  m8 (1)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na so:
m1  c soli
(1)
 m8  c soli
(8)
(2)

Materijalni bilans razdvajača pojnog toka

Ulazno-izlazna struktura razdvajača polaznog sistema predstavljena je na slici 3.

1 2

Slika 3. Ulazno-izlazna struktura razdvajača polaznog sistema

Jednačina materijalnog bilansa razdvajača:

m1  m2  m5 (3)

Materijalni bilans I-isparivača

Ulazno-izlazna struktura I-isparivača predstavljena je na slici 4.

2 3

57
 Slika 4.Ulazno-izlazna struktura I-isparivača
Jednačina totalnog materijalnog bilansa:
m2  m3  m4 (4)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na so:
m2  c soli
(1)
 m3  c soli
( 3)
(5)

Materijalni bilans II-isparivača

Ulazno-izlazna struktura II-isparivača predstavljena je na slici 5.

5 7

II

Slika 5. Ulazno-izlazna struktura II-isparivača

Jednačina totalnog materijalnog bilansa:

m5  m6  m7 (6)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na so:
m5  c soli
(1)
 m7  c soli
(7)
(7)

U skladu sa oograničenjem koje je postavljeno na funkcionisanje procesnog sistema, vezano za

distribuciju količina isparene vode između I i II-isparivača, ima se:
m4
 (8)
m6

Strukturna analiza sistema jednačina

Sistem od osam jednačina povezuje slijedećih trinaest varijabli:
8

m
i 1
i
(1)
, c soli ( 3)
, c soli (7)
, c soli (8)
, c soli , ,

pa prozilazi da je broj stepeni slobode sistema jednačina:

F=13-8=5
(1)
Kako su u formulaciji bilansnog problema dodijeljene vrijednosti varijablama: m1 , c soli ( 3)
, c soli (8)
, c soli i  to
proizilazi da je bilansni problem korektno specificiran.

Uopšteni implicitni zapis sistema jednačina:

58
 f1 (m1 , m4 , m6 , m8 )  0
(1)
f 2 (m1 , c soli (8 )
, m8 , c soli )0
f 3 (m1 , m2 , m5 )  0
f 4 ( m 2 , m3 , m 4 )  0
(1)
f 5 (m2 , c soli ( 3)
, m3 , c soli )0
f 6 ( m5 , m 6 , m 7 )  0
(1)
f 7 (m5 , c soli (7)
, m7 , c soli )0
f 8 ( m 4 , m6 ,  )  0

Uopšteni implicitni zapis sistema jednačina, iz koga su eliminisane varijable kojima su poznate
vrijednosti, je:

f1 (m4 , m6 , m8 )  0
f 2 (m8 )  0
f 3 ( m 2 , m5 )  0
f 4 ( m 2 , m3 , m 4 )  0
f 5 ( m 2 , m3 )  0
f 6 ( m5 , m 6 , m 7 )  0
(7)
f 7 (m5 , m7 , c soli )0
f 8 ( m 4 , m6 )  0

Rješavanjem sistema jednačina, dobiveni su slijedeći rezultati:

- količina pojnog toka prvog isparivača, m2  2588.82 kg/h

- količina pojnog toka drugog isparivača, m5  2411.18 kg/h
- količina koncentriranog toka prvog isparivača, m3  616.39 kg/h
- količina koncentriranog toka drugog isparivača, m7  665.67 kg/h
- količina isparene vode iz prvog isparivača, m4  1972.43 kg/h
- količina isparene vode iz drugog isparivača, m6  1745.52 kg/h
- količina koncentriranog toka na izlazu iz sistema, m6  1282.06 kg/h
- (7)
sadržaj soli u koncentriranom toku drugog isparivača, c soli  0.1811

59
ZADACI ZA VJEŽBU

VJ1. U procesnom sistemu čija je struktura predstavljena na slici, iz otpadnog toka, koji predstavlja sistem
NaCl-KCl-H2O, sa sadržajem KCl 12.0 mas.% i sa sadržajem NaCl 10.0 mas.% izvodi se parcijalna
separacija KCl

Ako je sadržaj soli, u matičnoj otopini 10.5 % KCl i 17.41 % NaCl utvrditi protoke: vodene pare,
koncentrovanog toka ispred kristalizatora, toka suspenzije, matične otopine i količinu kristalnog KCl.

VJ2. Koncentriranje soka šećerne repe izvodi se u dva redno vezana isparivača-koncentratora. Procesni
sistem poji tok sa protokom 100 t/h i sadržajem saharoze 9.0 mas.% dok koncentrirani tok napušta drugi
isparivački stepen sa 75 mas.% saharoze. U prvom isparivačkom stepenu se ispari 54 % vode prisutne u
pojnom toku sistema. Utvrditi elemente materijalnog bilansa procesnog sistema.

VJ3. Iz višekomponentnog elektrolitskog sistema, NaCl-Na2SO4-H2O, izvodi se kristalizacija natrijum

sulfata u procesu koji uključuje nekoliko stadija:
- pojni tok (tok1) sa parametrima: protok 40000 kg/h, sadržaj NaCl 24.2 mas.% i sadržaj Na 2SO4
5.09 mas.% miješa se sa tokom vode (tok2).
- razrijeđeni tok (tok 3) poji kristalizator, hlađen preko kontaktne površine, u kome uslijed hlađenja
dolazi do kristalizacije natrijum sulfata kao kristalohidrata (Na2SO4∙10H2O)
- produkcioni tok suspenzije kristalizatora (tok 4) se vodi na filter na kome se razdvaja na suhi
kristalni produkt (tok 6) i tok filtrata (matične otopine - tok5) sa sadržajem natrijum hlorida 24.87
mas.% odnosno natrijum sulfata 2.69 %.
Utvrditi elemente materijalnog bilansa procesnog sistema.

60
Stehiometrija jedne hemijske reakcije
Zadatak 1. Reaktor u kome se izvodi hidriranje fenola do cikloheksana, poji 2350 kg/h fenola. Ako je u
procesnom toku produkata utrvđen protok od 188 kg/h neizreagovanog fenola izračunati molski udio
ciklohesanola u procesnom toku produkata i stepen konverzije fenola. Molekularna masa fenola je 94
kg/kmol.Reakcija koja protiče je:
C 6 H 5 OH  3H 2  C 6 H 11 OH

Rješenje:
Molski udio cikloheksanola je
m Chk
xCHK 
m PROD
Količina produciranog cikloheksanola:
m Chk  m
 R( fenol)
Količina izreagovalog fenola:
2350  188
m CHK   23 kmol/h
94
Molski protok procesnog toka produkata
188
m PROD  m Chk
( PROD)
 m (fenol
PROD)
  23  25 kmol/h
94
Molski udio cikloheksanola:
23
xCHK   0.92
25
Stepen konverzije fenola:
2350  188
  0.92
2350

Zadatak 2. Potpuno izgaranje etanola protiče u skladu sa reakcijom:

C 2 H 5OH  3O 2  2CO 2  3H 2 O
Ako je pri izgaranju nastalo 12 kmol/h vodene pare utvrditi protok etanolnih para u m3/h, pri 120°C i 790
mm Hg, ispred procesne peći.

Rješenje:
Protok toka etanolnih para proizilazi iz jednačine stanja za idealni plin:
m  R T
VEtOH  EtOH
P
Molski protok etanolnih para proizilazi iz odnosa stehiometrijskih koeficijenata, za etanol i vodu, u
reakciji izgaranja:
3 m
 EtOH  m
 H 2O
Protok etanolnih para je
12
m EtOH   4 kmol/h
3
Volumni protok procesnog toka reaktanata je:

m  R  T 4  8314  (120  273.15)
VEtOH  EtOH   124.16 m 3 /h
P 790 133.3

61
Zadatak 3. Reaktor za sintezu cikloheksana, hidriranjem benzena u gasnoj fazi, poji procesni tok
reaktanata u kome je molski odnos H2:C6H6=10:1. Ako se reaktor eksploatiše sa stepenom
konvezije benzena od 95 % utvrditi sastav procesnog toka produkata.
C 6 H 6  3H 2  C 6 H 12

Rješenje:
Neka reaktor poji 100 kmol/h procesnog toka reaktanata
Sastav procesnog toka je:
1
y C(ul6 H) 6   9.110  2
11
10
y H(ul2 )   0.909
11
Benzen transformiran uslijed proticanja reakcije:
 R( C6 H 6 )   C6 H 6  m
m  ul  y C(ul6 H) 6  0.95  100  0.0909  8.64 kmol/h
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na benzen
 ul  yC(ul6 H) 6  m
m  R(C6 H 6 )  m
 iz  yC(iz6 H) 6
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodonik
 ul  y H(ul2 )  3  m
m  R(C6 H 6 )  m
 iz  y H(iz2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na cikloheksan
 R( C6 H 6 )  m
m  iz  yC( iz6 H) 12
Sabiranjem komponentnih jednačina materijalnog bilansa dobija se totalni bilans reaktora
 ul  3  m
m  R(C6H6 )  m
 iz
Protok procesnog toka produkata je:
 iz  m
m  ul  3  m
 R(C6 H6 )  100  3  8.64  74.08 kmol/h
Sadržaj komponenata u procesnom toku produkata proizilazi iz komponentnih jednačina
materijalnog bilansa
m ul  y C(ul6 H) 6  m R(C6 H 6 ) 100  0.091  8.64
y ( iz)
C6 H 6    6.21  10 -3
m iz 74.08
m ul  y H(ul2 )  3  m R(C6 H 6 ) 100  0.909  3  8.64
y ( iz )
H2    0.877
m iz 74.08
( C6 H 6 )
m 8.64
y C(iz6 H) 12  R
  0.1166
m iz 74.08

Zadatak 4. Kapacitet elektrolizera u kome se izvodi elektroliza vodene otopine natrijum hlorida
NaCl  H 2 O  2NaOH  Cl 2  H 2
iznosi 30000 t/god hlora.
Elektrolizi se podvrgava vodena otopina NaCl sa 310 g/l NaCl gustoće 1.17 kg/l i u procesu se ostvari
stepen konverzije NaCl od 50 %. Utvrditi volumni protok pojnog toka elektrolizera, u m3/h. Uzeti da je
fond radnih sati elektrolize 8000 sati u godini.

62
Rješenje:
Kapacitet elektrolize u odnosu na hlor
30000 10 3
m Cl2   52.82 kmol/h
8000  71
Količina NaCl koja je stupila u reakciju
30000  10 3
m R( NaCl)  2  m R(Cl2 )   2  52.82  105 .64 kmol/h
8000  71
Količina doziranog NaCl proizilazi iz stepena konverzije
m ( NaCl)
 NaCl  R(ul)
m NaCl
m R( NaCl )
105 .64
m NaCl
( ul )
 
 211.28 kmol/h
 NaCl 0.5
Maseni protok NaCl u pojnom toku
(ul )
mNaCl m
 NaCl
(ul )
 M NaCl  211.28  58.5  12359.88 kmol/h
Maseni udio NaCl u pojnom toku
0.31
( ul)
c NaCl   0.265
1.17
Maseni protok pojnog toka elektrolizera
( ul )
m NaCl 12359.88
mul  ( ul )
  211.28  58.5  46641.06 kmol/h
c NaCl 0.265
Volumni protok pojnog toka:
m 46641.1
Vul  ul   39.86 m 3 /h
 1170

Zadatak 5. Reaktor za pirolizu metana poji procesni tok zemnog plina čiji je sastav (mol.%): CH 4 – 98 i
N2 – 2. Ako u reaktoru protiče reakcija:
2CH 4  C 2 H 2  3H 2
utvrditi stepen konverzije metana. U procesnom toku produkata utvrđen je sadržaj C 2H2 od 15.0 mol.%.

Rješenje:
Komponentama procesnih tokova su dodijeljene oznake:
1 –metan; 2 –acetilen; 3 –vodonik i 4 -azot
Stepen konverzije metana proizilazi iz relacije:
m R1
α
m ul  y1(ul)
Jednačina materijlanog bilansa u odnosu na metan
m  ul  y1(ul)  m  R1  m  iz  y1(iz)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na acetilen
0.5m  R1  m  iz  y2(iz)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodonik
1.5m  R1  m  iz  y3(iz)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na azot
m  ul  y4(ul)  m  iz  y4(iz)
Sumiranjem jednačina komponentnog materijalnog bilansa dobije se:

63
 3
 ul  ( y1(ul)  y4(ul) )  m
m  iz   yi(iz)
 R1  m odnosno
i 1

m ul  m R1  m iz
Kako nemamo vrijednost niti jednog protoka uzet će mo da je vrijednost protoka toka produkata 100
kmol/h.
Iz jednačine materijalnog bilansa u odnosu na acetilen slijedi da je količina reagiralog metana
100  0.15
0.5m R1  m iz  y2(iz)  m R1   30 kmol/h
0.5
Iz jednačine totalnog materijalnog bilansa proizilazi da je protok toka reaktanata:
m ul  m iz  m R1  100  30  70 kmol/h
Stepen konverzije metana iznosi
m R1 30
α   0.4373
m ul  y1( ul)
70  0.98

Zadatak 6. Kumen se producira iz benzena i propilena, u tečnoj fazi, u skladu sa slijedećom reakcijom:
C3H6 + C6H6 → C6H5-C3H7
Reaktor poje procesni tokovi reaktanata:
 procesni tok koji je tečna smješa od 75 mol.% propilena i ostatak je butan, kao inert
 procesni tok tečnog benzena koji predstavlja smješu svježeg i benzena iz recirkulacije (odnos 1:3).
Ako 80% od količine uvedenog propilena reagira izračunati sastav procesnog toka produkata. Kapacitet
reaktora u odnosu na kumen je 544 kg/h.

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se kreirati slijedeća struktura

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1 – tok smjese propilen-butan; 2 – tok svježeg benzena i 3 –
tok produkata
Po ograničenju iz teksta zadatka količina produciranog kumena
mkumen 544
m kumen    4.533 kmol/h
M kumen 120
Količina reagovalog propilena iznosi:
m R, prop  m
 kumen  4.533 kmol/h
Kako 80 % od uvedene količine propilena reagira to je količina propilena koja uđe preko procesnog toka 1
jednaka:
m R , prop 4.533
m (prop
1)
   5.666 kmol/h
0.8 0.8

64
Proptok toka smješe propilen-butan:
m (prop
1)
5.666
m 1  (1)   7.555 kmol/h
y prop 0.75
Protok butana u procesnom toku 1:
m (1)
 but m
 1  ybut
( ulaz)
 7.555  0.25  1.889 kmol/h
Količina svježeg benzena:
m 1  m kumen  4.53kmol/h
Po uslovima iz teksta zadatka količina recirkulacionog benzena:
m ( recirk)
 benzen  3 m  2  3  4.5333  13.6 kmol/h
Protok propilena u procesnom toku produkata:
m (prop
3)
m  (prop
1)
m  kumen  5.6666  4.5333  1.1334 kmol/h

Protok procesnog toka produkata:

m3  m
 kumen  m
 but  m
 benz  m
 prop
 prod  4.53333  1.89  13.6  1.1334  21.1567 kmol/h
m
Sastav procesnog toka produkata:
4.533
x kumen   0.2143
21.1567
1.1333
x prop   0.0536
21.1567
13.6
xbenz   0.6428
21.1567
1.889
x kumen   0.0893
21.1567

Zadatak 7. Sinteza ftalanhidrida katalitičkom oksidacijom naftalena, protiče u skladu sa

slijedećom reakcijom:
C10 H 8  4.5O 2  C8 H 4 O 3  2CO 2  2H 2 O
Reaktanti (naftalen + kiseonik) se u reaktor uvode u stehiometrijskom odnosu, sa protokom
naftalena 100 kmol/h. Utvrditi protok i sastav procesnog toka produkata.

Rješenje:
Konstituentima procesnog sistema će se dodijelit slijede oznake:
1 – naftalen; 2 – kiseonik; 3 – ftalanhidrid; 4 – ugljendioksid i 5 – vodena para
Sastav procesnog toka produkata proizilazi iz relacija materijalnog bilansa reaktora
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na naftalen
 ul  y1(ul)  m
m  R ,1  0
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na kiseonik
 ul  y2(ul)  4.5  m
m  R ,1  0
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na ftalanhidrid
 R,1  m
m  iz  y3(iz)

65
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na ugljendioksid
2m
 R ,1  m
 iz  y4(iz)
jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu
2m
 R ,1  m
 iz  y5(iz)
Sumiranjem jednačina se ima jednačina tatalnog materijalnog bilansa
 ul  0.5  m
m  R,1  m
 iz
Količina kiseonika u pojnom toku:
 ul  y2(ul)  4.5  m
m  R ,1  450 kmol/h
Protok ulaznog toka je:
 ul  450  100  550 kmol/h
m
Protok toka produkata:
 iz  550  0.5  100  500 kmol/h
m
Udio komponenti u procesnom toku produkata:
m R ,1 100
y3(iz)    0.2
m iz 500
2  m R ,1 2  100
y4(iz)    0.4
m iz 500
2  m R ,1 2  100
y5(iz)    0.4
m iz 500

Zadatak 8. U reakcioni aparat dozira se 5 m3/h 20.0 mas.% otopine HCl (ρ = 1100 kg/m3) i 24000 kg/h
10.0%-tne (mas.%) otopine NaOH.
Temperaturni režim u aparatu se održava na 0°C. Ako je reakcija neutralizacije potpuna utvrditi da li su u
procesnom toku na izlazu iz aparata, prisutni kristali natrijum hlorida. Topivost natrijum hlorida u vodi,
pri 0°C, iznosi 26.3 mas.%. Molekulske mase komponenti su:
M m (HCl )  36.5 g/mol
M m ( NaOH )  40 g/mol
M m ( NaCl )  58.5 g/mol

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

10.0% NaOH
20.0% HCl
24000 kg/h
5m³/h

0°C

kristali NaCl ?

66
Da li su u izlaznoj otopini prisutni kristali NaCl zavisi od topivosti soli. Ako je sadržaj soli u otopini veći
od topivosti soli na datoj temperaturi, dolazi do kristalizacije NaCl.

U reakcionoj posudi se odvija reakcija neutralizacije

HCl  NaOH  NaCl  H 2 O
Koji je od reaktanata mjerodavni proizilazi iz molskog odnosa komponenti koje reaguju:
m HCl
(1)

m NaOH
( 2)

Količina HCl u toku 20.0%-tne vodene otopine

V    c HCl
(1)
5  1100  0.20
m HCl
(1)
 1   30.14 kmol/h
M m ( HCl) 36.5

Količina NaOH u 10.0 %-tnoj otopini

m 2  c NaOHl
( 2)
2400  0.1
m ( 2)
NaOH  ( NaOH )
  60 kmol / h
Mm 40
Molski odnos HCl-a i NaOH je:
30.14
  0.5
60
Iz čega proizilazi da je HCl mjerodavni reaktant, čija je konverzija potpuna.

Količina NaOH u izlaznom toku:

m NaOH
(3)
m
 NaOH
( 2)
m
 HCl
(1)
 60  30.14  29.86 kmol/h odnosno
m (3)
NaOH m  M m ( NaOH)  29.86  40  1194.4 kg/h
(3)
NaOH
Količina NaCl u izlaznom toku
m NaCl
(3)
m
 HCl
(1)
 30.14 kmol/h odnosno
(3)
mNaCl m  NaCl
(3)
 M m ( NaCl)  30.14  58.5  1763.19 kg/h
Količina vode u izlaznom toku:
mH(32)O  m1  cH(12)O  m2  cH( 22)O  mHCl
(1)
 M m ( H 2 O) 
 5500  0.8  24000  0.9  30.14  18  26542.52 kg / h
Protok izlaznog toka je:
m3  mNaOH
(3)
 mNaCl
( 3)
 mH(32)O  1194.4  1763.19  26542.52  29500.11 kg / h
Sadržaj soli u izlaznom toku:
( 3)
m NaCl 1763.19
( 3)
c NaCl    0.0598
m3 29500.11

Kako je sadržaj soli u procesnom toku manji od topivosti soli na 0°C proizilazi da nema pojave kristala
soli.

67
Zadatak 9. U reakcionom sudu provodi se reakcija neutralizacije
CH3CO2 H  KOH  CH3CO2 K  H 2O
Preko odvojenih priključaka dozira se 15.0 mas.% sirćetna kiselina i 0.42 m3/h, 20.0 mas.% KOH čija je
gustoća 1200 kg/m3. Ograničenje na funkcionisanje procesa postavljeno je u smislu zahtijeva na sadržaj
soli, od 5.0 mas.%, u pocesnom toku produkata. Utvrditi da li je, u reakcioni sud, potrebno uvoditi vodi ili
je pak isparavati. Reaktanti se doziraju u stehiometrijskom odnosu a reakcija neutralizacije je potpuna.
M m (KOH )  56.1 g/mol M m (CH 3 CO 2 K )  98.1 g/mol

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1 – sirćetna kiselina; 2 – KOH i 3 – otopina kalijum acetata
Komponentama procesnih rokova dodijeljene su oznake: 1 – sirćetna kiselina; 2 – KOH; 3 – kalijum
acetat i 4 – H2O

Količina KOH koja se uvodi:

m2  c 2( 2 ) 0.42  1200  0.2
m 2( 2 )    1.8 kmol/h
M m (KOH) 56.1
Kako se sirćetna kiselina uvodi u stehiometrijskom odnosu ima se:
m 1(1)  m 2( 2)  1.8 kmol/h odnosno
m1  m
(1)
 1  M m (CH3CO2 H)  1.8  60  108 kg/h
(1)

Količina 15.0 %-tne sirćetne kiseline

m (1) 108
m1  1   720 kg/h
0.15 0.15
Količina soli nastala uslijed reakcije:
m 3(3)  m 2( 2)  1.8 kmol/h odnosno
m3(3)  m
 3(3)  M m (CH3CO2 K)  1.8  98.1  176.6 kg/h
Količina vode u izlaznom toku
m4(3)  m4(1)  m4( 2)  m
 2( 2) 18
m4(3)  108  0.85  1200  0.42  0.8  1.8 18  527.4 kg/h
Protok izlaznog toka je:
m3  m3(3)  m4(3)  176.6  527.4  704 kg/h

68
Sadržaj soli u izlaznom toku:
m (3) 176 .6
c3(3)  3   0.2508
m3 704
Kako se zahtijeva sadržaj soli od 5 mas.%, proizilazi da je, potrebno u sistem uvesti dodatnu vodu da bi se
nastala otopina razblažila.

Zadatak 10. Reaktor za sintezu ftalanhidrida, katalitičkom oksidacijom o-ksilena, poji procesni tok
reaktanata čiji su parametri:
- protok 1200 kmol/h
- temperatura 300°C
- pritisak 890 mm Hg
- sadržaj o-ksilena 60 g/m3 (oztatak je zrak)
Ako je u procesnom toku produkata identificiran sadržaj ftalanhidrida od 1.41 mol.% izračunati prinos
ftalanhidrida u odnosu na uvedeni o-ksilen. Protok procesnog toka produkata je 1202 kmol/h.
Molekulaska masa o-ksilena iznosi 106.168 kg/kmol.

Rješenje:
Prinos ftalanhidrida je:
moli ftalanhidr ida m FA
 
moli o  ksilena m KS
Protok ftalanhidrida u procesnom toku produkata
m FA  m PROD  yFA
( PROD)
 1202  0.014  16.85 kmol/h
Protok o-ksilena u procesnom toku reaktanata
( REAKT) 
mKS  cKS VREAKT
Volumni protok procesnog toka reaktanata je:
m  R  T 1200  8314  (300  273.15)
VREAKT  REAKT   48199.15 m 3 /h
P 890  133.3
Maseni protok o-ksilena u toku reaktanata
m KS  60  10 3  48199.15  2891.95 kg/h
Molski protok o-ksilena u toku reaktanata
mKS 2891.95
m KS    27.24 kmol/h
M m 106.168
Prinos ftalanhidrida:
16.95
  0.6222
27.24

Zadatak 11. Hlordioksid se producira u skladu sa slijedećom hemijskom reakcijom:

6NaClO3  6H 2SO4  CH3OH  6ClO 2  6NaHSO4  CO2  5H 2O
U procesnom toku reaktanata, na 14 kmola ekvimolarne smjese NaClO 3 i H2SO4, dolazi 1 kmol CH3OH.
Utvrditi:
- limitirajući reaktant
- materijalni bilans za kapacitet reaktora od 10 t/h ClO2 uz 90.0 % konverziju limitirajućeg
reaktanta.

69
Rješenje:
Neka su komponentama procesnog sistema dodijeljene oznake: 1 – NaClO3; 2 – H2SO4; 3 – CH3OH; 4 –
ClO2; 5 – NaHSO4; 6 – CO2 i 7 – H2O
Sadržaj komponenata u procesnom toku reaktanata
14  0.5
x1(ul)   0.4667
15
14  0.5
x2(ul)   0.4667
15
1
x1(ul)   0.0667
15
Odnos komponenata u procesnom toku
x1(ul) : x2(ul) : x3(ul)  1 : 1 : 0.1429
Odnos stehiometrijskih koeficijenata u jednačini hemijske reakcije
6 : 6 : 1 odnosno
1 : 1 : 0.1667
pa proizilazi da je metanol mjerodavni reaktant.
Molski protok ClO2:
m (iz) 10000
m 4(iz)  4   149 .25 kmol/h
Mm 67
Protok toka metanola proizilazi iz relacije za stepen konverzije:
m
  (Rul,3)
m3
Količina reagiralog metanola:
m 149 .25
m R ,3  R , 4   24.875 kmol/h
6 6
Protok metanola u toku reaktanata:
m 24.875
m 3(ul)  R ,3   27.64 kmol/h
 0.9
Protok toka rektanata:
m 3( ul ) 27.64
mul  ( ul ) 
  414 .39 kmol/h
x3 0.0667
Protok sumporne kiseline u toku reaktanata:
m 2(ul)  m  ul  x2(ul)  414.39  0.4667  193.4 kmol/h
Protok natrijum hlorata u toku reaktanata:
m 1(ul)  m  ul  x1(ul)  414.39  0.4667  193.4 kmol/h
Protok NaClO3 u toku produkata:
m 1(iz)  m  ul  x1(ul)  6  m
 R,3  414.39  0.4667  6  24.875  44.146 kmol/h
Protok H2SO4 u procesnom toku produkata:
 2(iz)  m
m  ul  x 2(ul)  6  m
 R,3  414.39  0.4667  6  24.875  44.146 kmol/h
Protok CH3OH u procesnom toku produkata:
 3(iz)  m
m  ul  x3(ul)  m
 R,3  414.39  0.0667  24.875  2.765 kmol/h
Protok NaHSO4 u toku produkata:
 5(iz)  6  m
m  R ,3  6  24.875  149.25 kmol/h

70
Protok CO2 u toku produkata:
 6(iz)  m
m  R ,3  24.875 kmol/h
Protok H2O u toku produkata:
 7(iz)  5  m
m  R,3  5  24.875  124.375 kmol/h
Protok procesnog toka produkata:
7
 iz   mi(iz)  538.81 kmol/h
m
i 1

Zadatak 12. U nekim organskim hemijskim sintezama, kao sporedni produkt, nastaju velike količine HCl
koji se utilizira u skladu sa slijedećom reakcijom:
4HCl  O 2  2Cl 2  2H 2 O
Za proces u kome se koristi 30.0 %-tni suvišak kiseonika, dovedenog sa tokom zraka, i uz konverziju HCl
od 70.0 % utvrditi parametre procesnog toka produkata.

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Komponentama procesnih tokova dodijeljene su oznake: 1 – HCl; 2 – O2; 3 – H2O; 4 – Cl2 i 5 – N2

Sadržaj komponenata u procesnom toku produkata određen je relacijama komponentnog materijalnog
bilansa.

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na HCl

 1  y1(1)  m
m  R ,1  m
 3  y1(3)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na O2
 2  y2( 2)  m
m  R,2  m
 3  y2(3)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na H2O
 R ,3  m
m  3  y3(3)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na Cl2
 R, 4  m
m  3  y4(3)
Jednačina materijalnog bilansa u oddnosu na N2
m 1  y5( 2)  m
 3  y5(3)
Identiteti koji proizilaze iz hemijske jednačine
m R, 2  0.25  m  R,1

71
  R,3  0.5  m
m  R,1
 R, 4  0.5  m
m  R,1
Nakon smjenjivanja se ima:
 1  y1(1)  m
m  R ,1  m
 3  y1(3)
 2  y2( 2)  0.25  m
m  R ,1  m
 3  y2(3)
0.5  m
 R ,1  m
 3  y3(3)
0.5  m
 R ,1  m
 3  y4(3)
m 2  y5( 2)  m
 3  y5(3)
Sumiranjem lijevih i desnih strana bilansnih relacija dobija se
5
 1  y1(1)  m
m  2  ( y2( 2)  y5(3) )  0.25  m  3   yi(3)
 R ,1  m odnosno
i 1

1  m
m  2  0.25  m
 R,1  m
3
Ako se uzme m 1  100 kmol/h i kako se kiseonik dovodi u 30.0 % suvišku to je:
m 2( 2)  TPO2
O 2
TPO2
Teoretski potreban kiseonik je:
TPO  0.25  m
2
 1  0.25 100  25 kmol/h
Dovedena količina kiseonika je:
 2( 2 )  TPO  (1  O )  25  1.3  32.5 kmol/h
m 2 2

Protok toka dovedenog zraka je:

m ( 2) 32.5
m 2  2   154 .76 kmol/h
0.21 0.21
Stepen konverzije hlorovodonika je
m
  R ,1
m 1
pa je količina reagovalog HCl:
m R,1    m
 1  0.7 100  70 kmol/h
Protok procesnog toka produkata:
m 3  100  154 .76  0.25  70  237 .26 kmol/h
Sadržaj komponenata u procesnom toku produkata:
m m  R ,1 100  70
y1(3)  1   0.1264
m3 237 .26
m 2  y 2( 2 )  0.25  m R ,1 154 .76  0.21  0.25  70
y2 
( 3)
  6.322 10 2
m 3 237 .26
0.5  m
 R ,1 0.5  70
y3(3)    0.1475
m3 237 .26
0.5  m
 R ,1 0.5  70
y 4(3)    0.1475
m3 237 .26
 2  y5( 2) 154 .76  0.79
m
y5(3)    0.5153
m3 237 .26

72
Zadatak 13. Termičko razlaganje dimetil etera se u labaratorijskom reaktoru volumena 2 l, u izotermskim
uslovima, na 600°C izvodi se u skladu sa reakcijom:
(CH3)2O(g) → CH4(g) + H2(g) +CO(g)
Pritisak u reaktoru, prije otpočinjanja eksperimenta, bio je 310 mmHg a nakon 2 sata porastao je na 630
mmHg. Izračunati vrijednost dostignutog stepena konverzije etera.

Rješenje:
Stepen konverzije etera dat je relacijom:
transformirani eter

dozirani eter
Količina etera u labaratorijskoj tikvici prije otpočinjanja reakcije:
P V 310  133 .3  2  10 3
m 1    1.13847  10  2 mol
R  T 8.314  (273 .15  600 )
Količina reakcijske smjese nakon dva sata:
 1 P1
m P 630
  m 2 m  1  2  1.13847  10 2   2.3137  10 2 mol
m 2 P2 P1 310
Komponentama procesnog toka produkata su dodijeljene oznake:
1 –eter; 2 –metan; 3 –vodonik i 4 –ugljen monoksid
Količina reagovalog etera proizilazi iz relacije materijalnog bilansa.
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na eter:
m 1  m R ,1  m 2  y1( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na CH4:
m R ,1  m 2  y 2( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na H2:
m R ,1  m 2  y 3( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na CO:
m R ,1  m 2  y 4( 2)
Sumiranjem lijevih i desnih strana sistema jednačina ima se:
4
m 1  2  m R ,1  m 2  y
i 1
( 2)
i

Odakle je količina reagovalog etera:

m  m 1 (2.3137  1.13847 )
m R,1  2   10 2  5.876  10 3 mol
2 2

Stepen konverzije etera je:

5.875  10 3
  0.516
1.13847  10 2

Zadatak 14. Hidrogenacija propilena izvodi se, u šaržnom reaktoru, u skladu sa reakcijom:
C3H6(gas) + H2(gas)  C3H8(gas)
Kad je reaktor napojen sa ekvimolarnom smjesom reaktanata, pri 25°C i pritisku od 32 bar, uslijed
proticanja egzotermne reakcije temperatura u reaktoru je primila vrijednost 250°C a pritisak je porastao na
35.1 bar. Utvrditi stepen konverzije propilena. Uzeti da se reakcijski sistem ponaša kao idealan plin.

73
Rješenje:
Komponentama procesnog sistema dodijeljene su oznake: 1 – propilen; 2 – vodonik i 3 – propan
1 – stanje na početku reakcije
2 – stanje na kraju reakcije
Stepen konverzije propilena je:
m R ,1
 C3H 6 
 1  y1(1)
m
Količina ekvimolarne smjese na početku reakcije:
P V
m1  1 1
R  T1
Količina produkata nakon završetka reakcije:
P V
m 2  2 2
R  T2
Kako je V1  V2 , i ako podijelimo dvije prethodne jednačine ima se:
 1 P1  T2 32  10 5  (250  273 .15)
m
   1.6
m 2 P2  T1 35.1  10 5  (25  273 .15)
Količina reagiralog propilena proizilazi iz relacija materijalnog bilansa.
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na propilen
m 1  y1(1)  m R,1  m
 2  y1( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodonik
m 1  y 2(1)  m
 R ,1  m
 2  y 2( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na propan
 R,1  m
m  2  y3( 2)
Sumiranjem jednačina komponentnog materijalnog bilansa dobija se:
3
 1  ( y1(1)  y2(1) )  m
m  2   yi( 2)
 R ,1  m odnosno
i 1

m1  m R,1  m2

Ako se uzme baza 1 kmol početne smjese ima se:
1
 1.6

m2
1 m R,1  m2
Iz prethodnih relacija proizilazi da je količina reagiralog propilena
1
 R ,1  1 
m  0.375
1.6

74
Stepen konverzije propilena je:
0.375
 C3H 6   0.75 odnosno 75 %
1  0.5

Zadatak 15. U reaktoru u kome protiče slijedeća reakcija:

2C 2 H 2  3H 2 O  CH 3 COCH 3  CO 2  2H 2 ,
reaktanti se uvode u molskom odnosu H2O/C2H2=3.5. Kolika se postiže konverzija acetilena za slučaj da
je, u procesnom toku produkata, identificiran sadržaj hidrogena od 4.8 mol.%?

Rješenje:
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na acetilen:
m 1  y1(1)  m R,1  m 2  y1( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu:
m 1  y 2(1)  1.5  m R,1  m 2  y 2( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na aceton:
0.5  m R ,1  m 2  y 3( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na karbon(IV) oksid:
0.5  m  R,1  m  2  y 4( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na hidrogen:
m  R ,1  m  2  y 5( 2)
Jednačina funkcionalne veze koja sumira sadržaje konstituanata u toku produkata:
5 4

 yi(2)  1 ;
i 1
y
i 1
( 2)
i  1  0.048

Iz teksta zadatka proizlazi ograničenje na sastav procesnog toka reaktanata:

y 2(1)
 3.5
y1(1)
Sabiranjem prve četiri jednačine materijalnog bilansa ima se:
m 1  0.5  m R,1  0.952  m
2
Kako je jednačina materijalnog bilansa u odnosu na hidrogen:
m R,1  0.048  m
2
i uzevši za bazu 100 kmol/h procesnog toka reaktanta, ima se:
100  0.5  m
 R,1  0.952  m
2
m R,1  0.048  m2
Rješavanjem sistema formiranih relacija dobiva se:
 R,1  4.9724 kmol/h
m 2  102 .4 kmol/h i m
Sadržaj acetilena u procesnom toku rektanata:
1
y1(1)   0.222
4.5
Stepen konverzije acetilena:
m R ,1 4.9724
   0.21
m 1  y(1)
1 100  0.222

75
Zadatak 16. U reaktoru se izvodi sinteza dihlorpropana, iz hlora i etilena, u skladu sa slijedećom
rakcijom:
C2H4+Cl2→C2H4Cl2
Reaktanti se doziraju kao odvojeni tokovi hlornog i etilenskog gasa. Hlorni gas ima sastav (mol.%):
- hlor, 95
- ugljenmonoksid, 3.0 i ostatak je azot.
Etilenski gas sadrži 93.0 mol.% etilena (ostatak je azot). Ako je konverzija hlora potpuna, a etilen se
dovodi u suvišku od 4.3 mol.%, izračunati sastav procesnog toka produkata.

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1 – tok hlornog gasa; 2 – tok etilenskog gasa i 3 – tok
produkata.
Neka je baza 100 kmol/h hlornog gasa. U skladu sa ograničenjem iz teksta bilansnog problema količina
reagiranog hlora iznosi:
m R(1,)Cl  100  0.95  95 kmol/h
2

Etilen se dovodi u suvišku:

dovedeni  teoretski potreban
 odnosno
teoretski potreban
m C( 22)H 4  m C(TP )

 2H4

m C(TP
2H4
)

Teoretski potreban etilen je u skladu sa hemijskom reakcijom:

m C(TP2 H)4  100  0.95  95 kmol/h
Pa siljedi da je količina dovedenog etilena:
m C( 22)H 4  95  (1  0.043)  99.085 kmol/h
Količina dovedenog etilenskog gasa:
m C( 22)H 4
m 2   106 .543 kmol/h
0.93
Protok komponenata u procesnom toku produkata:
 C(3)H  106.543  0.93  95  4.085 kmol/h
m 2 4

76
  C(3)H Cl  95 kmol/h
m 2 4 2

( 3)
 CO
m  100  0.03  3 kmol/h
m N(32)  100  0.02  106.543  0.07  9.458 kmol/h
Protok toka produkta je:
m 3  4.085  95  3.0  9.458  111 .543 kmol/h
Sadržaj komponenata u procesnom toku produkata:
m C(32)H 4 4.085
y C(32)H 4    3.6623  10  2
m 3 111 .543
m C(32)H 4Cl 2 95
y C(32)H 4Cl 2    0.85170
m 3 111 .543
( 3)
m CO 3.0
( 3)
y CO    2.6895  10  2
m 3 111 .543
m N(32) 9.458
y N(32)    8.56  10  2
m 3 111 .543

Zadatak 17. U cilju pripreme elektrolita za hloralkalnu elektrolizu, u saturatoru se vrši miješanje 124512
kg/h krutog natrijum hlorida sa 1.5 mas.% vlage i 0.2 mas.% Na 2SO4, 157158 kg/h vode i tok
recirkulacionog rastvora elektrolita sa 260 g/l NaCl-a i 12 g/l Na2SO4. Pripremljeni elektrolit treba da
sadrži 300 g/l NaCl.
Gustina toka recirkulacionog rastvora je 1148.66 g/l, a gustina toka pripremljenog elektrolita je 1181.4 g/l.
Utvrditi elemente materijalnog bilansa saturatora.

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura, sl.1.

Slika 1. Saturator za pripremu elektrolita

1 –kruti NaCl; 2 –voda; 3 –tok elektrolita za elektrolizeru; 4 –tok recirkulacionog rastvora elektrolita

Jednačina totalnog materijalnog bilansa saturatora

m1  m 2  m 4  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na natrijum hlorid
m1  cNaCl
(1)
 m4  cNaCl
( 4)
 m3  cNaCl
(3)

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na natrijum sulfat

m1  c Na
(1)
2 SO4
 m4  c Na
( 4)
2 SO4
 m3  c Na
( 3)
2 SO4

77
Jednačine koje sumiraju udjele komonenti u procesnim tokovima
(1)
c NaCl  c Na
(1)
2 SO4
 c H(12)O  1
( 4)
c NaCl  c Na
( 4)
2 SO4
 c H( 42)O  1
( 3)
c NaCl  c Na
( 3)
2 SO4
 c H( 32)O  1
Sadržaj natrijum hlorida u toku na izlazu iz saturatora je dat kao masena volumna koncentracija, 300 g/l.
Istu ćemu prevesti u masene udjele dijeljenjem sa gustinom:
300
( 3)
c NaCl   0.2539
1181 .4
Isto tako vrijedi i za recirkulacioni tok čiji je sadržaj komponenti dat kao masena volumna koncentracija.
Maseni udio NaCl-a u recirkulacionom toku
γ ( 4) 260
( 4)
c NaCl  NaCl   0.22635
ρsm 1148 .66
( 4)

odnosno maseni udio Na2SO4 u recirkulacionom toku

γ Na
( 4)
12
( 4)
c Na 2 SO4
 2 SO4
  0.01045
ρsm( 4)
1148 .66

Smjenom vrijednosti poznatih varijabli u sistem jednačina materijalnog bilansa dobije se:
124512  157158  m4  m3
124512  cNaCl
(1)
 m4  0.22635  m3  0.2539
124512  0.002  m4  0.01045  m3  c Na
( 3)
2 SO4

(1)
cNaCl  0.002  0.015  1
0.22635  0.01045  c H( 42)O  1
0.2539  c Na
( 3)
2 SO4
 c H( 32)O  1
Rješavanjem sistema jednačina materijalnog bilansa saturatora dobiju se slijedeće vrijednosti izlaznih
varijabli:
- Protok recirkulacionog toka anolita, m4  1846798.29 kg/h
- Protok pojnog toka elektrolizera, m3  2128468.29 kg/h
- ( 3)
Udio natrijum sulfata u pojnom toku elektrolizera, c Na 2 SO4
 0.00918
- (1)
Udio natrijum hlorida u krutoj soli, cNaCl  0.983
- Udio vode u recirkulacionom toku, c H( 42)O  0.7632
- Udio vode u toku 3, c H( 32)O  0.73692

Zadatak 18. U reaktoru protiče reakcija

BaS(aq)  2NH 4 Cl (aq)  BaCl2 (aq)  2NH 3(g)  H 2 S(g)
Priprema reaktanata se izvodi miješanjem 600 kg/h 35.6 mas.% vodene otopine BaS i 713 kg/h sistema
NH4Cl-NaCl-H2O sa sadržajem NH4Cl 15.0 mas.% i NaCl 6.0 mas.%. Ako je konverzija mjerodavnog
reaktanta potpuna, utvrditi sastav procesnog toka produkata. Reaktor se eksploatiše pri pritisku 1.2 bar.
Parcijalni pritisak vodene pare u gasno-parnom toku iznosi 526 mm Hg.

78
Rješenje:
Sistem relacija materijalnog bilansa mješača
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m1  m 2  m3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na BaS
m1  c BaS
(1)
 m3  c BaS
( 3)

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na NH4Cl

m2  c NH
( 2)
4Cl
 m3  c NH( 3)
4Cl

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na NaCl

m2  c NaCl
( 2)
 m3  c NaCl
( 3)

Smjenom vrijednosti poznatih varijabli dobija se:

600  713  m3
600  0.356  m3  c BaS
( 3)

713  0.15  m3  c NH
( 3)
4Cl

m2  c NaCl
( 2)
 m3  c NaCl
( 3)

Rješavanjem sistema jednačina ima se:

- protok pojnog toka reaktora, m3  1313 kg/h
(3)
- sadržaj BaS u pojnom toku reaktora, c BaS  0.1627
( 3)
- sadržaj NH4Cl u pojnom toku reaktora, c NH 4Cl
 0.0815
- sadržaj NaCl u pojnom toku reaktora, c NaCl  0.0326
( 3)

Molska količina BaS u pojnom toku reaktora

m ( 3) 1313  0.1627
( 3)
m BaS  BaS   1.261 kmol/h
M BaS 169 .4
Molska količina NH4Cl u pojnom toku reaktora
( 3)
m NH 4Cl 1313  0.0815
m NH 4Cl 
( 3)
  1.965 kmol/h
M NH 4Cl 54.45

79
Molski odnos amonijum hlorida i barijum sulfida u pojnom toku je:
( 3)
m NH 4Cl 1.965
( 3)
  1.56 kmol/h
m BaS 1.261

Stehiometrijski, za reakciju 1 kmol BaS potrebno je 2 kmol NH 4Cl, a u pojnom toku je prisutno 1.56 kmol
NH4Cl iz čega proizilazi da je mjerodavni reaktant NH4Cl.

Količina BaS u tečnom toku na izlazu iz reaktora

( 4)
 BaS
m m ( 3)
 BaS m
 R , BaS  1.261  0.5  1.965  0.2785 kmol/h
( 4)
mBaS m ( 4)
 BaS  M BaS  0.2785  169.4  47.18 kg/h
Količina BaCl2 u tečnom toku na izlazu iz reaktora
( 4)
m BaCl 2
 0.5  m  R, NH Cl  0.5  1.965  0.9825 kmol/h
4

( 4)
mBaCl 2
m ( 4)
 BaCl
2
 M BaCl2  0.9825  208.23  204.58 kg/h
Količina NH3 u parnom toku na izlazu iz reaktora
( 5)
m NH 3
 m R, NH 4Cl  1.965 kmol/h
Količina H2S u parnom toku na izlazu iz reaktora
m H(5)S  0.5  m
 R, NH Cl  0.5  1.965  0.9825 kmol/h
2 4

Gasno-parni tok na izlazu iz reaktora je zasićen vodenom parom, pa je udio vodene pare u procesnom
toku:
p H(52)O 526  133 .3
y H 3O 
( 5)
  0.5843
Puk 1.2  10 5
Protok gasno-parnog toka na izlazu iz reaktora:
( 5)
m NH  m H(53)S 1.965  0.9825
m 5  3
  7.09 kmol/h
(1  y H(5)O ) 1  0.5843
2

Sadržaj amonijaka u gasno-parnom toku:

( 5)
m NH 1.965
( 5)
y NH  m5  3
  0.2772
3

m5 7.09
Sadržaj vodonik sulfida u gasno-parnom toku na izlazu iz reaktora:
m H(53)S 0.9825
y H 2S 
(5)
  0.1385
m 5 7.09
Količina vodene pare u gasno-parnom toku:
m H(5)O  m 5  y H(5)O  7.09  0.5843  4.143 kmol/h
2 2

Količina vode u tečnom toku na izlazu iz reaktora:

mH( 42)O  mH(32)O  m
 H(5)O  M H 2O  1313  0.7234  4.143  18  875.25 kg/h
2

Količina NaCl u tečnom toku na izlazu iz reaktora:

( 4)
mNaCl  mNaCl
(3)
 1313  0.0326  42.80 kg/h

Količina tečnog toka na izlazu iz reaktora:

m4  mH( 42)O  mBaCl
( 4)
2
 mBaS
( 4)
 m NaCl
( 4)
 875 .25  204 .58  47.18  42.80 
m4  1169 .81 kg/h

80
Udio vode u tečnom toku:
mH( 42)O 875.25
c H 2O 
( 4)
  0.7482
m4 1169 .81
Udio BaCl2 u tečnom toku:
( 4)
mBaCl 204.58
c BaCl2 
( 4) 2
  0.1749
m4 1169 .81
Udio BaS u tečnom toku:
m ( 4) 47.18
( 4)
c BaS  BaS   0.0403
m4 1169 .81
Udio NaCl u tečnom toku:
m ( 4) 42.8
( 4)
c NaCl  NaCl   0.0366
m4 1169 .81

Zadatak 19. Oksihlorinacija etilena, u cilju produkcije 1,2 – dihloretana, protiče u skladu sa reakcijom:
2C 2 H 4  4HCl  O 2  2C 2 H 4 Cl 2  2H 2 O
Protok hlorovodonika, kao limitirajućeg reaktanta, je 200 kmol/h a zrak i etilen se dovode u 10.0 %
odnosno 5.0 % suvišku.
Ako je konverzija etilena 85.0 %, utvrditi sadržaj hlorovodonika u procesnom toku produkata.

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1 – tok HCl; 2 – tok zraka; 3 – tok etilena i 4 – tok produkata
Komponentama procesnog sistema dodijeljene su oznake: 1 – etilen; 2 – hlorovodonik; 3 – kiseonik; 4 –
dihloretan; 5 – voda i 6 – azot

Suvišak etilena:
 3  TPC2 H 4
m
C H 
2 4
TPC2 H 4
Teoretski potreban etilen:
TPC2 H 4  0.5  m
 1  0.5  200  100 kmol/h
Protok toka etilena:
 3  TPC2 H 4  (1   C2 H 4 )  100  (1  0.05)  105 kmol/h
m

81
Suvišak kiseonika:
 O( 22)  TPO2
m
 O2 
TPO2
Teoretski potreban kiseonik:
TPO2  0.25  m  1  0.25  200  50 kmol/h
Protok kiseonika u toku zraka:
m O( 22)  TPO2  (1   O2 )  50  (1  0.1)  55 kmol/h
Protok toka zraka:
m O( 2) 55
m 2  2   261.9 kmol/h
0.21 0.21

Materijalni bilans reaktora

Jednačina materijalnog bilans u odnosu na etilen
m3  m  R,1  m  4  y1( 4)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na hlorovodonik
m1  2  m  R,1  m  4  y 2( 4)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na kiseonik
m 2  y3( 2)  0.5  m  R,1  m  4  y3( 4)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na dihloretan
m R ,1  m 4  y 4( 4)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu
m R ,1  m 4  y 5( 4)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na azot
m 2  y6( 2)  m  4  y6( 4)
Sumiranjem lijevih i desnih strana komponentnih jednačina materijalnog bilansa ima se:
6
m 1  m 3  m 2  ( y3( 2)  y6( 2) )  1.5  m R ,1  m 4   yi( 4)
i 1
Nakon smjenjivanja poznatih vrijednosti ima se:
200  105  261.9  m R,1  m
4
566.9  1.5  m  R,1  m4
Stepen konverzije etilena je:
m
 C2 H 4  R ,1
m 3
Pa količina reagiralog etilena iznosi:
 R,1   C2 H 4  m
m  3  0.85  105  89.25 kmol/h
Protok procesnog toka produkata:
m 4  566 .9  1.5  89.25  433 .03 kmol/h
Sadržaj hlorovodonika u procesnom toku produkata:
m 1  2  m R ,1 200  2  89.25
y 2( 4)    4.965  10  2
m 4 433 .03

82
Zadatak 20. U katalitičkom reaktoru izvodi se sinteza dihloretana, iz etilena i hlora, u skladu sa
reakcijom:
C 2 H 4  Cl 2  C 2 H 4 Cl 2
Reaktanti poje reaktor kao odvojeni tokovi, hlornog i etilenskog gasa slijedećih parametara:
- sastav hlornog gasa (mol.%):
o Cl2 25.0
o CO 3.0
o N2 72.0
- temperatura hlornog gasa 30°C
- protok etilenskog gasa 52 kmol/h
- sastav etilenskog gasa (mol.%)
o C2H4 93.0 a ostatak je azot
- temperatura etilenskog gasa 90°C.
Reaktor se eksploatiše u izotermskim uslovima pri temperaturi 80°C i 100 % konverziji hlora. Utvrditi
elemente materijalnog bilansa reaktora za slučaj da se etilen uvodi u 5 % suvišku.

Rješenje:
Na osnovu teksta problema može se kreirati slijedeća procesna šema

Komponentama procesnih tokova dodijeljene su oznake: 1 –etilen; 2 –hlor; 3 –dihlorpropan; 4 –azot i 5 –

ugljenmonoksid

Kako je naglašeno tekstom problema konverzija hlora je potpuna, dok je suvišak etilenskog gasa 5 %.
Iz podatka o suvišku etilenskog gasa možemo doći do količine reagiralog etilena koji se u hemijskoj
reakciji gubi, dajući sa hlorom dihlorpropan.
Suvišak etilenska iznosi
m ( 2)  TPetilen
0.05  1
TPetilen
Iz čega slijedi da je teoretski potrebna količina etilena za potpuno izgaranje hlora
m1( 2) 52  0.93
TPetilen    46.06 kmol/h
(1  0.05) 1.05
Na osnovu toga proizilazi da je količina hlora u toku hlornog gasa
m 2(1)  TPetilen  m  R , 2  46.06 kmol/h

83
Kako je poznat sastav hlornog gasa slijedi da je protok hlornog gasa
m (1)
m 1  2  184 .24 kmol/h
0.25
Kako je rečeno da je konverzija hlora potpuna, znači da hlor nije prisutan u toku produkata.
m2(3)  m  1  y2(1)  m
 R, 2  184.24  0.25  46.06  0
Količina etilena u toku produkata:
m1(3)  m  2  y1(1)  m
 R , 2  52  0.93  46.06  2.3 kmol/h
Količina dihloretana u toku produkata
m3(3)  m
 R, 2  46.06 kmol/h
Količina azota u toku produkata
m4(3)  m
 1  y4(1)  m 2  y4( 2)  184.24  0.72  52  0.07  136.293 kmol/h
Količina ugljenmonoksida u toku produkata
m5(3)  m
 1  y5(1)  184.24  0.03  5.53 kmol/h
Protok toka produkata iznosi:
5
 3  m
m  i(3)  2.3  46.06  136.293  5.53  190.2 kmol/h
i 2
Sastav toka produkata:
y1(3)  0.0121
y3(3)  0.2422
y4(3)  0.7166
y5(3)  0.0291

Zadatak 21. U procesu elektrohemijske produkcije hlora iz vodene otopine natrijum hlorida sa sadržajem
NaCl-a od 300 g/l, produkuje se 1000 kmol/h hlora.
Elektrohemijski reaktor u kome se odvija slijedeća reakcija
2NaCl  2H 2 O  Cl 2  H 2  2NaOH
napuštaju separatno tokovi gasovitog hlora, vodonika kao i vodena otopina NaOH sa sadržajem NaOH od
615 g/l i tok anolita „osiromašeni rastvor NaCl-a“ sa sadržajem natrijjum hlorida 260 g/l i natrijum sulfata
12 g/l.
Gustina vodena otopine NaOH iznosi 1420.9 g/l, dok je gustina anolita i rastvora elektrolita koji poji
reaktor 1148.66 g/l odnosno 1181.4 g/l.

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

1 –tok elektrolita; 2 –hlor; 3 –vodonik; 4 –vodena otopina NaOH; 5 –tok osiromašenog elektrolita

84
Kako se e elektrohemijskom reakroru odvija reakcija
2NaCl  2H 2 O  Cl 2  H 2  2NaOH
postavit ćemo sistem relacija komponentnog materijalnog bilansa
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na NaCl
m1  c NaCl
(1)
 2  m R ,Cl 2  58.5  m5  c NaCl
( 5)

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na Na 2SO4

m1  c Na
(1)
2 SO 4
 m5  c Na
(5)
2 SO 4

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na H2O

m1  c H(12) O  2  m
 R ,Cl 2  18  m4  c H( 42)O  m5  c H( 52)O
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na Cl2
m R,Cl2  m 2
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na H2
m R,Cl2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na NaOH
2  m R ,Cl 2  40  m4  c NaOH
( 4)

Jednačine koje sumiraju sadržaje komponenata u tokovima 1, 4 i 5

(1)
c NaCl  c Na
(1)
2 SO 4
 c H(12) O  1
( 5)
c NaCl  c Na
( 5)
2 SO 4
 c H(52)O  1
c H( 42)O  c NaOH
( 4)
1
Iz jednačine materijalnog bilansa u odnosu na hlor proizilazi da je količina reagiralog hlora:
m R,Cl2  m 2  m R,Cl2  1000 kmol/h

Kako po hemijskoj reakciji je količina nastalog hlora identična količini nastalog vodonika, iz jednačine
materijalnog bilansa u odnosu na vodonik, količina produciranog vodonika iznosi:
m 3  1000 kmol/h
Iz jednačine materijalnog bilansa u odnosu na NaOH slijedi da je količina producirane vodene otopine
natrijum hlorida
2  m R ,Cl 2  40
m4  ( 4)
c NaOH

Maseni udio NaOH u vodenoj otopini natrijum hidroksida je:

γ ( 4) 615
( 4)
c NaOH  NaOH   0.4328
ρ sm( 4)
1420 .9
tako da je količina producirane vodene otopine NaOH:
2  1000  40
m4   184842 .88 kg/h
0.4328
Iz jednačine koja sumira sadržaje komponenti u procesnom toku vodene otopine NaOH, slijedi da je udio
vode u procesnom toku:
c H( 42)O  1  c NaOH
( 4)
 1  0.4328  0.5627

Kako su sadržaji komponenti u procesnim tokovima svježeg i osiromašenog elektrolita dati u g/l, date
saržaje ćemo prevesti u masene udjele.

85
Maseni udio NaCl-a u pojnom toku elektrohemijskog reaktora
γ (1) 300
(1)
cNaCl  NaCl   0.2539
ρsm 1181 .4
(1)

Maseni udio NaCl-a u toku osiromašenog rastvora NaCl-a

γ ( 5) 260
( 5)
c NaCl  NaCl   0.2263
ρ sm
(5)
1148 .66
Maseni udio Na2SO4 toku osiromašenog rastvora NaCl-a
 Na
( 5)
12
c Na 2 SO4 
(5) 2 SO 4
  0.01045
 sm( 5)
1148 .66
Iz jednačine koja sumira sadržaje komponenti u toku anolita, slijedi da je udio vode u toku:
c H(52)O  1  c NaCl
(5)
 c Na
(5)
2 SO 4
 1  0.2263  0.01045  0.76325
Preostale jednačine materijalnog bilansa čine sistem jednačina
m1  0.2539  2  1000  58.5  m5  0.2263
m1  c Na
(1)
2 SO 4
 m5  0.01045
m1  c H(12) O  2  1000  18  184842 .88  0.5627  m5  0.76325
0.2539  c Na
(1)
2 SO 4
 c H(12) O  1
čijim simultanim rješavanjem se dobije:
- Protok toka elektrolita na ulazu u elektrohemijski reaktor, m1  2131830 kg/h
- Količina „osiromašenog rastvora elektrolita“, m5  1874810 kg/h
- (1)
Udio natrijum sulfata u pojnom toku reaktora, c Na 2 SO 4
 0.00919
- Udio vode u pojnom toku elektrohemijskog reaktora, c H(12) O  0.73691

Stehiometrija dvaju hemijskih reakcija

Zadatak 22. Acetaldehid se producira oksidacijom etana
C 2 H 6  O 2  CH 3CHO  3H 2 O
pri čemu protiče i neželjena reakcija:
C 2 H 6  3.5O 2  2CO 2  3H 2 O
Ako se 65 % etana transferira u acetaldehid, 15 % u CO2 a ostatak ne reagira utvrditi:
a) konverziju etana
b) prinos acetaldehida u odnosu na raspoloživi etan
c) selektivnost acetaldehida u odnosu na CO2

Rješenje:
Stepen konverzije etana je:
m (C2 H 6 )
  R( rasp)
m C2 H 6
Za bazu od 100 kmol etana količina reagiralog etana je:
 R(C2 H6 )  100  0.65  100  0.15  80 kmol
m
Stepen konverzije etana je:

86
 80
  0.8
100
Količina produciranog acetaldehida je jednaka količini reagovalog etana po prvoj reakciji
 CH3CHO  100  0.65  65 kmol
m
pa je prinos acetaldehida:
m CH3CHO 65
  ( rasp   0.65 kmol (CH3CHO) /kmol (C 2 H 6 )
m C2 H 6 ) 100
Selektivnost acetaldehida u odnosu na CO2
m CH3CHO

m CO2
Količina produciranog CO2 je dva puta veća od količine regovalog etana po drugoj reakciji
m CO  2 100  0.15  30 kmol
2

Prema tome, selektivnost je:

65
   2.167 kmol (CH3CHO)/kmol (CO2 )
30

Zadatak 23. Pri izgaranju amonijaka nastaje azot oksid i voda

4NH 3  5O 2  4NO  6H 2 O
Na gorionik se dovodi 150 kmol/h NH3 i 200 kmol/h O2.
Utvrditi:
a) Koji od reaktanata je limitirajući?
b) Koliki je suvišak (procenti) suvišnog reaktanata?
c) Ako se producira 85 kmol/h NO kolika je produkcija vode u kg/h i kolika je konverzija amonijaka
odnosno kiseonika?

Rješenje:
Sastav procesnog toka reaktanata za slučaj stehiometrijskog odnosa:
4
y NH3   0.4444
45
5
yO2   0.5556
45
Sastav procesnog toka reaktanata u procesnom toku reaktora
150
( R)
y NH   0.4286
3
350
200
yO( R2 )   0.5714
350
Kako je sadržaj amonijaka, u procesnom toku reaktanata, manji od stehiometrijskog to proizilazi da je
amonijak limitirajući reaktant.
Suvišak suvišnog reaktanta, kiseonika, određen je kao:
dovedeniO2  TPO2
O2 
TPO2
Sa 1 kmol procesnog toka reaktanata dovede se kiseonika, 0.5714 kmol.
Teoretski potreban kiseonik, za reakciju sa amonijakom iz 1 kmol reaktanata, je:
5
TPO2  1 0.4286   0.53575 kmol
4

87
Suvišni kiseonik
0.5714  0.53575
O2   6.65  10 2 odnosno
0.53575
O  6.65 %
2

Produkciji 85 kmol/h NO odgovara produkcija vode

6
m H 2O   85  127.5 kmol/h odnosno
4
mH O  127.5 18  2295 kg/h
2

Stepen konverzije amonijaka:

m ( NH3 )
  R( rasp)
m NH3
Količina amonijaka stupila u hemijsku reakciju reakciju, iznosi
m R( NH3 )  85 kmol/h
pa je stepen konverzije amonijaka:
85
  0.57
150
Stepen konverzije kiseonika
m ( O2 )
  (Rrasp)
m O2
Količina kiseonika stupila u hemijsku reakciju iznosi
5
m R(O2 )  85   106.25 kmol/h
4
pa je stepen konverzije kiseonika:
106.25
  0.53
200

Zadatak 24. Jedan od industrijskih načina sinteze acetona predstavlja hidratacija etanola:
2C 2 H 5OH  H 2 O  CH 3COCH 3  CO 2  4H 2 (I)
Pored osnovne protiče i sporedna reakcija razgradnje etanola
C 2 H 5 OH  CH 4  CO  H 2 (II)
Paroviti procesni tok reaktanata, koji predstavlja smješu alkohola i vode, na ulazu u reaktor ima slijedeće
parametre:
- protok 1540 kmol/h
- molarni odnos etanol/vodena para = 1/6
Ako je konverzija etanola 70 % a prinos acetona, u odnosu na propušteni (uvedeni) etanol, 30 % izračunati
protok procesnog toka produkata.

Rješenje:
Konstituentima procesnih tokova dodijelit će se oznake: 1- etanol; 2- voda; 3- aceton; 4- ugljendioksid; 5-
vodik; 6- metan i 7- ugljenmonoksid
Sastav procesnog toka produkata proizilazi iz jednačina materijalnog bilansa.
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na etanol

88
  ul  y1(ul)  m
m  R( I,1)  m
 R( II,1)  m
 iz  y1(iz)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu
 ul  y2(ul)  0.5  m
m  R( I,1)  m
 iz  y2(iz)
Jednačina materijalnog bilans au odnosu na aceton
0.5  m
 R( I,1)  m
 iz  y3(iz)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na ugljendioksid
0.5  m
 R( I,1)  m
 iz  y4(iz)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodonik
2m R( I,1)  m
 R( II,1)  m
 iz  y5(iz)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na metan
 R( II,1)  m
m  iz  y6(iz)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na metan
 R( II,1)  m
m  iz  y7(iz)
Sumiranjem jednačina se ima jednačina totalnog materijalnog bilansa
m ul  1.5  m
 R( I,1)  2  m
 R( II,1)  m
 iz
Kako su specificirani parametri procesnog toka reaktanata i stepen konverzije etanola to se može doći do
količine etanola koja reaguje u procesu:
1
m R(uk,1 )  m ul  y1(ul)    1540   0.7  154 kmol/h
7
Količina proizvedenog acetona izračunava se iz relacije za prinos:
m R ,3 0.5  m R( I,1)
  
m ul  y1(ul ) 1540  1 / 7
1540  1 / 7  0.3
m R( I,1)   132 kmol/h
0.5
Etanol reagirao po reakciji II:
 R( II,1)  m
m  R(uk,1 )  m
 R( I,1)  154  132  22 kmol/h
Protok procesnog toka produkata:
m iz  1540  1.5  132  2  22  1782 kmol/h

Zadatak 25. U industrijskim količinama acetaldehid se sintetizira katalitičkom dehidrogenacijom etanola:

C2 H5OH  CH3CO  H2 (I)
pri čemu protiče i sporedna reakcija nastajanja estera
2C2 H5OH  CH3COOC2 H5  2H2 (II)
Utvrditi sadržaj vodonika, u procesnom toku produkata, za 95 % konverziju etanola i prinos od 0.8 kmol
acetaldehida u odnosu na 1kmol reagiralog etanola.

Rješenje:
Neka su komponentama procesnog sistema dodijeljene oznake: 1 – etanol; 2 – acetaldehid; 3 – etilester i 4
– vodonik
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na etanol
m  ul  y1(ul)  m
 R( I,1)  m
 R( II,1)  m
 iz  y1(iz)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na acetaldehid
 R( I,1)  m
m  iz  y 2(iz)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na ester

89
 0.5  m
 R( II,1)  m
 iz  y3(iz)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodonik
 R( I,1)  m
m  R( II,1)  m
 iz  y4(iz)
Sabiranjem lijevih i desnih strana komponentnih jednačina dobija se:
m ul  m
 R( I,1)  0.5  m
 R( II,1)  m
 iz
Stepen konverzije etanola je:
m R( I,1)  m R( II,1)

m ul
Prinos aldehida u odnosu na potrošeni alkohol je:
m ( I )
  ( I ) R ,1 ( II )
m R ,1  m R ,1
Ako se kao baza računanja uzme 100 kmol/h alkohola ima se
100  m R( I,1)  0.5  m
 R( II,1)  m
 iz
m R( I,1)  m R( II,1)
0.95 
100

mR( I,1)
0.8  ( I )
m R ,1  m R( II,1)
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- količina reagovalog etanola po prvoj reakciji, m R( I,1)  76 kmol/h
-  R( II,1)  19 kmol/h
količina reagovalog etanola po drugoj reakciji, m
- protok izlaznog toka, m iz  185 .5 kmol/h
Sadržaj vodonika u procesnom toku produkata proizilazi iz relacije matrijalnog bilansa u odnosu na
vodonik
m ( I )  m R( II,1) 95
y 4( iz )  R ,1   0.5121
m iz 185 .5

Zadatak 26. Pri proizvodnji viniltoluena pored reakcije alkiliranja toluena

C6 H 5CH 3  C2 H 2  C6 H 4CH 3CH  CH 2 (I)
protiče i sporedna reakcija nastajanja ditoliletana
2C 6 H 5 CH 3  C 2 H 2  (C6 H 4 CH 3 ) 2 CHCH 3 (II)
Ako se reaktor eksploatiše pri stepenu konverzije acetilena od 0.8 i uz selektivnost, u odnosu na
viniltoluen, od 0.95 utvrditi sastav procesnog toka produkata.
U toku reaktanata, koji je smješa parovitog toluena i acetilena, molarni odnos toluen:acetilen je 2:1.

Rješenje:
Sadržaj pojedinih kompenenata, u procesnom toku produkata, određen je relacijama komponentnih
materijalnih bilansa. Komponentama procesnog sistema dodijeljene su oznake: 1 - toluen; 2- acetilen; 3-
viniltoluen; 4- ditoliletan

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na toluen

 UL  y1(UL)  m
m  R( I,1)  m
 R( II,1)  m
 IZ  y1( IZ )
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na acetilen
 UL  y2(UL)  m
m  R( I,1)  0.5  m
 R( II,1)  m
 IZ  y2( IZ )

90
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na viniltoluen
 R( I,1)  m
m  IZ  y3( IZ )
Jednačina materijalnog bilansa o odnosu na ditoliletan
0.5  m
 R( II,1)  m
 IZ  y4( IZ )
Nakon sabiranja komponentnih jednačina dobije se totalna jednačina materijalnog bilansa reaktora
4
 UL  ( y1(UL)  y1(UL) )  m
m  R( I,1)  m  IZ   yi( IZ )
 R( II,1)  m
i 1
odnosno:
m  UL  m
 R( I,1)  m
 R( II,1)  m
 IZ
Sadržaj toluena u toku reaktanata:
2
y1(UL)   0.6667
3
Sadržaj acetilena u toku reaktanata:
1
y2(UL)   0.3333
3
Iz relacije za stepen konverzije acetilena,
m R( I, 2)  m R( II, 2) m R( I,1)  0.5  m R( II,1)
  ;
m UL  y 2(UL ) m UL  y 2(UL )
i ako se za bazu uzme 100 kmol/h pojnog toka reaktora, ima se:
m R( I,1)  0.5  m R( II,1)
0.8 
100  0.3333
Iz relacije za selektivnost procesa u odnosu na viniltoluen
m R( I, 2) m R( I,1)
3  (I ) 
m R , 2  m R( II, 2) m R( I,1)  0.5  m R( II,1)
odnosno:
m R( I,1)
0.95 
m R( I,1)  0.5  m R( II,1)
Ako se iz relacije za selektivnost
m (I )
 R( I,1)  0.5  m
m  R( II,1)  R,1
0.95
smijeni u relaciju za stepen konverzije ima se:
 R( I,1)  0.95  0.8 100  0.3333  25.331 kmol/h
m
Količina toluena reagirala u skladu sa reakcijom (II) je:
(0.8 100  0.3333)  25.331
m R( II,1)   2.666 kmol/h
0.5
Protok procesnog toka produkata proizilazi iz jednačine totalnog materijalnog bilansa:
m IZ  100  25.331  2.666  72 kmol/h
Sadržaj komponenata, u procesnom toku produkata, proizilazi iz komponentnih jednačina materijalnog
bilansa.
100  0.6667  25.331  2.666
y1( IZ )   0.5371
72
100  0.3333  25.331  0.5  2.666
y 2( IZ )   0.0926
72

91
 25.331
y3( IZ )   0.3518
72
0.5  2.666
y 4( IZ )   0.0185
72
Zadatak 27. Reaktor za sintezu vinilacetata, iz acetilena i sirćetne kiseline, poji gasno-parni procesni tok
slijedećih parametara: protok 2500 m3/h, pritisak 1.5 bar, temperatura 130°C i sadržaj kiseline 25.83
mol.%. U reaktoru, pored osnovne
C 2 H 2  CH 3 CO 2 H  CH 2 CHOCOCH 3
protiče i sporedna reakcija
2CH 3 CO 2 H  CH 3 COCH 3  CO 2  H 2 O
Ako je stepen konverzije sirćetne kiseline 35% a selektivnost procesa, u odnosu na vinilacetat 93%,
utvrditi molski protok procesnog toka produkata.

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema kreirana je slijedeća struktura:

Komponentama procesnih tokova dodijeljene su oznake:

1- sirćetna kiselina; 2- acetilen; 3- vinilacetat; 4- aceton; 5- voda; 6- ugljendioksid

Protok toka reaktanata

P  V 1.5  10 2  2500
1 
m   111 .88 kmol/h
R  T 8.314  (273 .15  130 )
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na kiselinu
 1  y1(1)  m
m  R( I,1)  m
 R( II,1)  m
 2  y1( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na acetilen
 1  (1  y1(1) )  m
m  R( I,1)  m
 2  y 2( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vinilacetat
 R( I,1)  m
m  2  y 3( 2)
Jednačina materijalnog biulansa u odsnosu na aceton
0.5  m
 R( II,1)  m
 2  y 3( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu
0.5  m
 R( II,1)  m
 2  y 4( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na ugljendioksid
0.5  m
 R( II,1)  m
 2  y 5( 2)
Jednačina totalnog materijalnog bilansa

92
 1  m
m  R( I,1)  0.5  m
 R( II,1)  m
2

Stepen konverzije sirćetne kiseline

m R( I,1)  m R( II,1) m R( I,1)  m R( II,1)
  0.35 
m 1  y1(1) 25.83
Selektivnost procesa po acetatu
m R( I,1) m R( I,1)
β  (I )  0.93  ( I )
m R ,1  m R( II,1) m R ,1  m R( II,1)
Rješavanjem sistema jednačina
m R( I,1)  m R( II,1)
0.35 
111 .88  0.2583
m R( I,1)
0.93  ( I )
m R ,1  m R( II,1)
dobija se:
 R( I,1)  0.93  0.35  111 .88  0.2583  9.406 kmol/h
m
 R( II,1)  0.35  111 .88  0.2583  9.406  0.7085 kmol/h
m
Protok toka produkata
2  m
m 1  m
 R( I,1)  0.5m
 R( II,1)  111.88  9.406  0.5  0.7085  102.12 kmol/h

Zadatak 28. U procesnoj peći sirćetna kiselina se krekuje u cilju produkcije ketena
CH 3CO 2 H  CH 2 CO  H 2 O (I)
pri čemu protiče i neželjena reakcija
CH 3CO 2 H  CH 4  CO 2 (II)
Utvrditi sastav procesnog toka produkata pri konverziji kiseline od 80 % i prinosu metana, u odnosu na
transformiranu kiselinu, od 0.0722 kmol/kmol.

Rješenje:
Sastav procesnog toka produkata je određen kompoenentnim jednačinama materijalnog bilansa.
Komponentama procesnog sistema dodijeljene su oznake: 1 – CH3CO2H; 2 – CH2CO; 3 – H2O;
4 – CH4 i 5 – CO2
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na kiselinu
m  ul  y1(ul)  m  R( I,1)  m
 R( II,1)  m
 iz  y1(iz)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na keten
m R( I,1)  m iz  y2(iz)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu
m  R( I,1)  m iz  y3(iz)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na metan
m  R( II,1)  m iz  y4(iz)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na ugljendioksid
m  R( II,1)  m iz  y5(iz)
Jednačina totalnog materijalnog bilansa

93
 5
 ul  y1(ul)  m
m  R( I,1)  m  iz   yi(iz)
 R( II,1)  m odnosno
i 1

 ul  m
m  R( I,1)  m
 R( II,1)  m
 iz

Stepen konverzije sirćetne kiseline

m ( I )  m R( II,1)
1  R ,1
m ul
Prinos metana u odnosu na transformiranu kiselinu
m ( II )
  ( I ) R,1 ( II )
m R,1  m R,1
Ako se kao baza za bilansiranje uzme 100 kmol/h sirćetne kiseline onda se ima:
100  m
 R( I,1)  m
 R( II,1)  m
 iz
m R( I,1)  m R( II,1)
0.8 
100
m ( II )
0.0722  ( I ) R,1 ( II )
m R,1  m R,1
Rješavanjem sistema jednačina se dobija:
- protok toka produkata, m iz  180 kmol/h
- kiselina reagovala po reakciji I, m R( I,1)  74.224 kmol/h
- kiselina reagovala po reakciji II, m R( II,1)  5.776 kmol/h

Sadržaj sirćetne kiseline u procesnom toku produkata

100  74.224  5.776
y1(iz)   0.1111
180
Sadržaj ketena
74.224
y2(iz)   0.4124
180
Sadržaj vode
74.224
y3(iz)   0.4124
180
Sadržaj metana
5.776
y4(iz)   0.0321
180
Sadržaj ugljendioksida
5.776
y 5(iz)   0.0321
180

94
Zadatak 29. Reaktor poji procesni tok reaktanata siljedećeg sastava (mol.%): vodonik 68.4; azot 22.6 i
CO2 9.0, i u reaktoru protiču slijedeće reakcije:
N 2  3H 2  2 NH 3
CO 2  H 2  CO  H 2 O
Analizom procesnog toka produkata utvrđen je sadržaj amonijaka od 15.5 mol.% odnosno vodene pare od
5.0 mol.%. Utvrditi potpuni sadržaj komponenata i stepen konverzije u odnosu na N 2, H2 i CO2.

Rješenje:
Komponentama sistema su dodijeljene oznake: 1 – N2; 2 – H2; 3 – CO2; 4 – NH3; 5 – CO i 6 – H2O

Sistem jednačina komponentog materijalnog bilansa

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na N2
 ul  y1(ul)  m
m  R( I,1)  m  iz  y1(iz)
Jednačina materijalnog bilansa po H2
 ul  y 2(ul)  3  m
m  R( I,1)  m R( II,3)  m
 iz  y 2(iz)
Jednačina materijalnog bilansa po CO2
 ul  y3(ul)  m
m  R( II,3)  m
 iz  y3(iz)
Jednačina materijalnog bilansa po NH3
2m  R( I,1)  m  iz  y 4(iz)
Jednačina materijalnog bilansa po CO
 R( II,3)  m
m  iz  y5(iz)
Jednačina materijalnog bilansa po H2O
 R( II,3)  m
m  iz  y5(iz)
Sumiranjem komponentih jednačina ima se jednačina totalnog materijalnog bilansa
3 6
 ul   yi(ul)  2  m
m  iz   yi(iz)
 R( I,1)  m odnosno
i 1 i 1

 ul  2  m
m  R( I,1)  m
 iz (1)
Kako su tekstom bilansnog problema zadati sadržaji amonijaka i vode, u procesnom toku produkata, to
jednačina (1) sa jednačinama materijalnog bilansa u odnosu na amonijak i vodu
2m  R( I,1)  m
 iz  y 4(iz) (2)
 R( II,3)  m
m  iz  y5(iz)
(3)
predstavlja sistem od tri jednačine sa tri nepoznate.
Ako se kao baza uzme 100 kmol/h ulaznog toka onda se nakon smjenjivanja ima:
100  2  m
 R( I,1)  m
 iz
2m
 R( I,1)  m
 iz  0.155
 R( II,3)  m
m  iz  0.05
Rješavanjem sistema jednačina dobijaju se vrijednosti varijabli:
- količina reagiralog azota, m R ,1  6.71 kmol/h
(I )

- protok izlaznog toka, m iz  86.58 kmol/h

-  R( II,3)  4.33 kmol/h
količina reagiralog CO2, m

95
Stepen konverzije učesnika u hemijskoj reakciji:
m R( I,1) 6.71
 N2    0.297
m ul  y1 ( ul)
22.6
3  m R( I,1)  m R( II,3) 3  6.71  4.33
H    0.3576
2
m ul  y 2(ul) 68.4
m R( II,3) 4.33
 CO    0.4811
2
m ul  y ( ul)
3 9

Zadatak 30. Sinteza dihloretana iz etilena i hlora protiče u skladu sa slijedećom reakcijom
C2H4 + Cl2 → C2H4Cl2
pri čemu protiče i sporedna reakcija transformacije dihloretana
C2H4Cl2 + Cl2 → C2H3Cl3+HCl
Procesni tokovi etilena i hlora se, svaki, preko svog barbotera uvode u reaktor kolonskog. Etilen se dovodi
u 5% suvišku, konverzija hlora je potpuna, a prinos dihloretana u odnosu na reagirali etilen iznosi 85%.
Procesni tokovi reaktanata, etilena i hlora, se u reaktor uvode u smješi sa inertom (azotom).
Utvrditi sastav procesnog toka produkata.

Rješenje:
Procesnim tokovima dodijeljene su slijedeće oznake: 1 - procesni tok etilen gasa; 2 - procesni tok hlor
gasa i 3 - procesni tok produkata
Konstituentima procesnog sistema dodijeljene su oznake:
1−C2H4; 2−Cl2; 3−C2H4Cl2 ; 4−C2H3Cl3; 5−HCl; 6−N2

Sistem bilansnih jednačina reaktora

U reaktoru protiču slijedeće reakcije:

96
 C2H4 + Cl2 → C2H4Cl2 (I)
C2H4Cl2 + Cl2 → C2H3Cl3+HCl (II)

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na etilen

 1  y1(1)  m
m  R( I,1)  m 3  y1(3)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na hlor
 2  y 2( 2)  m
m  R( II,3)  m 3  y 3(3)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na dihloretan
 R( I,3)  m
m  R( II,3)  m
 3  y3(3)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na trihloretan
 R( II, 4)  m
m  3  y 4(3)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na hlorovodonik
 R( II,5)  m
m  3  y 5(3)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na azot
 1  y6(1)  m
m  2  y6( 2)  m
 3  y6(3)
Iz jednačine koja definiše suvišak etilena, proizilazi količina izreagovanog hlora, m R( I,1)
m 1  y1( I )  m R( I,1) m 1  y1( I ) 52.093
  
m (I )
  m R( I,1)   46.0571kmol/h
 1 0.05  1
R ,1
m R,1
(I )

Iz jednačine koja definiše prinos dihloretana, proizilazi količina nastalog trihloretana, m R(II, 4)
m R( I,1)  m R( II, 4)
  m R( II, 4)  m R( I,1)  (1   )  m R( II, 4)  46.0571  (1  0.85)  6.9086 kmol/h Iz izometrijskih
m R( I,1)
jednačina hemijskih reakcija proizilaze slijedeći identiteti:
 R( I, 2)  m
m  R( I,3)  m
 R( I,1)  46.0571kmol/h
 R( II, 2)  m
m  R( II,3)  m
 R( II,5)  m
 R( II, 4)  6.9086 kmol/h
Kako je konverzija hlora potpuna to je y2(3)  0 pa se iz relacije za materijalni bilans reaktora, u odnosu
na hlor, proizilazi protok hlor gasa:
mR( I, 2)  m R( II, 2) 46.0571  6.9086
m 2    211.8629 kmol/h
y 2( 2) 0.25
Ako se saberu lijeve i desne strane sistema bilansnih relacija dobija se :
m 1  ( y1(1)  y 6(1) )  m  2  ( y 2( 2)  y 6( 2) )  m
 R( I,1)  m
 3  ( y1(3)  y 3(3)  y 4(3)  y 5(3)  y 6(3) )
Kako su sume sadržaja konstituenata, u procesnim tokovima 1, 2 i 3, jednake jedinici to je
m1  m
2 m R( I,1)  m
3
pa je protok procesnog toka produkata reakcije:
m3  211.8628  52  46.0571  217.8057kmol/h
Sastav procesnog toka produkata proizilazi iz komponentnih jednačina materijalnog bilansa
m 1  y1(1)  m R( I,1) 52  0.93  46.0571
y ( 3)
1    0.0106
m 3 217.8057
m R( I,3)  m R( II,3) 46.0571  6.9086
y 3( 3)    0.1797
m 3 217.8057

97
 m R( II, 4) 6.9086
y ( 3)
4    0.0317
m 3 217.8057
m R( II,5) 6.9086
y ( 3)
5    0.0317
m 3 217.8057
m 1  y 6(1)  m 2  y 6( 2) 52  0.07  211.8628  0.75
y 6(3)    0.7462
m 3 217.8057

Zadatak 31. Prirodni plin, koji je po sastavu smješa metana i etana, je energent u procesnoj peći u kojoj
se spaljuje sa suviškom zraka. Parcijalni pritisak CO2 u toku dimnih plinova je 48.3 mmHg i ako dimni
plinovi, pored CO2, sadrže još O2, N2 i H2O, na osnovu parametra sa procesne šeme, utvrditi sadržaj
metana u prirodnom plinu?

Rješenje:
Prirodni plin je smješa metana i etana i njihovo izgaranje se odvija prema reakcijama
CH 4  2O 2  CO 2  2H 2 O (I)
C 2 H 6  3.5O 2  2CO 2  3H 2 O (II)
U procesnom toku dimnih plinova nisu prisutni metan i etan, i može se zaključiti da su upotpunosti
sagorjeli u struji kiseonika. Znači, količine reagiralog metana odnosno etana su jednake uvedenim
količinama:
 R( I,CH
m )
4
m
 1  yCH
(1)
4

 R( II,C)2 H 6  m
m  1  yC(12)H 6
odnosno može se napisati da je:
 R( I,CH
m )
4
m
 R( II,C)2 H 6  m
1
Protok prirodnog plina pri uslovima procesnog toka
P V 1.03  10 5  0.25  60
m1  1 1   0.613 kmol/h
R  T1 8314  (30  273 .15)
Protok procesnog toka dimnih plinova iznosi:
P V 765 133.3  9.25  60
m3  3 3   11.88 kmol/h
R  T3 8314  (300  273.15)

98
Tekstom bilansnog problema dat je parcijalni pritisak CO2 u procesnom toku dimnih plinova, pa je molski
udio CO2 u dimnim plinovima:
( 3)
pCO 48.3
( 3)
yCO  2
  0.0631
2
P3 765
Ugljendioksid nastaje po obje hemijske reakcije, pa je jednačina materijalnog bilansa u odnosu na CO2:
 R( I,CH
m )
4
 2m
 R( II,C)2 H 6  m
 3  yCO
( 3)
2

Sistem jednačina
 R( I,CH
m )
4
m
 R( II,C)2 H 6  m
1
 R( I,CH
m )
4
 2m
 R( II,C)2 H 6  m
 3  yCO
( 3)
2

nakon smjenjivanja poznatih varijabli, izgleda ovako:

 R( I,CH
m )
4
m
 R( II,C)2 H 6  0.613
 R( I,CH
m )
4
 2m
 R( II,C)2 H 6  11.88  0.0631
Rješavanjem sistema jednačina ima se:
- količina reagiralog metana, m R( I,CH
)
4
 0.4944 kmol/h
-  R( II,C)2 H6  0.1186 kmol/h
količina reagiralog etana, m
Udio metana u toku prirodnog plina je:
m R( I,CH
)
0.4944
y (I )
CH 4  4
  0.8065
m 1 0.613

Zadatak 32. U procesu proizvodnje CO2 gasa iz krečnjaka, kao sirovina se koristi krečnjak koji se sastoji
iz 95 % CaCO3 i 5 % jalovine. Krečnjak se pri visokim temperaturama razlaže prema reakciji
CaCO3(s)  CaO(s)  CO2(g)
i imajući u vidu da je za odvijanje reakcije potrebna toplina, ona se obezbjeđuje izgaranjem koksa koji se
sastoji iz 90 % ugljika i 10 % pepela. Izgaranje goriva se odvija prema reakciji
C  O 2  CO 2
a za izgaranje se dovodi zrak u 10.0 %-tnom suvišku. Utvrditi sastav generisanih dimnih plinova.

99
Rješenje:
Količina CaCO3 koja se razgrađuje
mCaCO3  mkr  cCaCO3  1000  0.95  950 kg/h
Količina CO2 nastala iz krečnjaka
mCaCO3 950
( kr )
m CO  m CaCO3    9.49 kmol/h
2
M CaCO3 100 .1
Količina CO2 nastala iz goriva
m ( gor) 80  0.9
( gor )
m CO  m C( gor)  C   6 kmol/h
2
MC 12.01
Suvišak kiseonika je:
m O( dov)
 m O(TP )

 2 2

m O(TP )
2

Teoretski potreban kiseonik:

m ( gor) 80  0.9
m O(TP )
  C( gor)  C
m   6 kmol/h
2
MC 12.01
Dovedena količina kiseonika:
m O( dov)  m O(TP )  (1   )  6  1.1  6.6 kmol/h
2 2

Dovedena količina zraka:

m O( dov )
6.6
m zr  2
  31.43 kmol/h
0.21 0.21
Kiseonik u dimnim plinovima:
m O( dp)  m  O( dov)  m
 O( reag)  6.6  6  0.6 kmol/h
2 2 2

Azot u dimnim plinovima:

m N( dp)  m
 zr  y Nzr2  31.43  0.79  24.83 kmol/h
2

Ugljen dioksid u dimnim plinovima:

100
 ( dp)
 CO
m 2
m ( kr )
 CO
2
m ( gor)
 CO
2
 9.49  6  15.49 kmol/h
Protok dimnog plina:
m dp  m
 O( dp)  m
 N( dp)  m ( dp)
 CO  0.6  24.83  15.49  40.92 kmol/h
2 2 2

Saržaj ugljen dioksida u dimnim plinovima:

( dp)
 CO
m 15.49
yCO2 
( dp) 2
  0.3785
m dp 40.92
Sadržaj azota u dimnim plinovima:
 N( dp) 24.83
m
y N( dp2 )  2
  0.6067
m dp 40.92
Sadržaj kiseonika u dimnim plinovima:
 O( dp)
m 0.6
yO2  2 
( dp)
 0.0146
m dp 40.92

Zadatak 33. Koksni gas slijedećeg sastava

komp. mol.udj.
H2 0.5619
CH4 0.25428
CO 0.05823
N2 0.04464
O2 0.00582
CO2 0.02135
C2H4 0.02426
H2O 0.02947

izgara sa 30 % suviškom zraka koji je pri 735 mm Hg, 25°C i relativnoj vlažnosti 43%. Utvrditi sastav
dimnih plinova.
Napon vodene pare, u zavisnosti od temperature, dat je relacijom:
3816 .44
ln p  (bar)  11.6834 
T (K)  46.13
Rješenje:

Na osnovu teskta zadataka kreirana je slijedeća procesna šema

101
Komponentama su dodijeljene oznake:
1 –vodonik; 2 –metan; 3 –ugljenmonoksid; 4 –azot; 5 –kiseonik; 6 –ugljendioksid; 7 –etilen i 8 –vodena
para

Kao bazu za proračun uzet ćemo 100 kmol/h koksnog gasa, čiji je sastav u potpunosti određen.
Zrak koji se dovodi za izgaranje, je relativne vlažnosti 43 %, pri pritisku 735 mm Hg i 25°C.

Relativna vlažnost zraka se definiše kao odnos parcijalnog pritiska vodene pare prisutne u vlažnom zraku
p H O , i ravnotežne napetosti pri temperaturi zraka p H O .
2 2

p H 2O

p H 2O (T2 )
Napon vodene pare na temperaturi zraka:
3816 .44
11.6834 
 ( 25  273 .15 )  46.13
p H 2O e  0.03143 bar
Parcijalni pritisak vodene pare u zraku za sagorijevanje:
p H O    p H O (T2 )  0.43  0.03143  0.013515 bar
2 2

Udio vodene pare u zraku za sagorijevanje:

pH O 0.013515
y8( 2)  2   0.01379
Puk 735  133 .32  10 5

Količina dovedenog zraka je određena sastavom koksnog gasa, kao i suviškom zraka.
dovedeni O 2  teoretski potreban O 2
suvišak O 2 
teoretski potreban O 2

Teoretski potreban kiseonik predstavlja ukupnu količinu teoretski potrebnog kiseonika za potpuno
sagorijevanje vodonika, metana, etilena i ugljenmonoksida.
Količinu teoretski dovedenog kiseonika umanjit ćemo za vrijednost kiseonika prisutnog u toku koksnog
gasa, koji učestvuje u sagorijevanju.
Uzet ćemo da prisutna količina kiseonika u gasu učestvuje u reakciji izgaranja vodonika, pa je količina
vodonika koja izgara sa kiseonikom iz gasa:
 H2  2  m
m  1  y5(1)  2  100  0.06  1.164 kmol/h

102
Teoretski potrebana količina kiseonika za sagorijevanje vodonika
TPO(2I )  0.5  (m
 1  y1(1)  m
 H 2 )  0.5  (100  0.5619  1.164 )  27.513 kmol/h
Teoretski potrebana količina kiseonika za sagorijevanje metana
TPO(2II )  2  m
 1  y2(1)  2  100  0.25428  50.856 kmol/h
Teoretski potrebana količina kiseonika za sagorijevanje etilena
TPO(2III )  3  m
 1  y7(1)  0.5  100  0.02426  7.278 kmol/h
Teoretski potrebana količina kiseonika za sagorijevanje ugljenmonoksida
TPO(2IV )  0.5  m
 1  y3(1)  0.5  100  0.05823  2.9115 kmol/h
Ukupna teoretski potrebna količina kiseonika
TPO2  27.513  50.856  7.278  2.9115  88.558 kmol/h
Dovedena količina kiseonika
dovedeni O 2  suvišak O 2  TPO2  TPO2
dovedeni O 2  0.3  88.558  88.558  115.126 kmol/h
Dovedena količina zraka potrebna za sagorijevanje koksnog plina je:
115.126
m2   555.886 kmol/h
(1  0.01379 )  0.21
Kako se vodonik, metan, etilen i ugljenmonoksid potpuno gube u procesu sagorijevanja, isti nisu prisutni
u toku dimnih plinova, a kako je sastav gasa u potpunosti poznat, poznate su i količine reagovalih
komponenti:
Količina reagovalog vodonika
m R1  m
 1  y1(1)  100  0.5619  56.19 kmol/h

Količina reagovalog metana

 R2  m
m  1  y2(1)  100  0.25428  25.428 kmol/h
Količina reagovalog ugljenmonoksida
 R3  m
m  1  y3(1)  100  0.05823  5.823 kmol/h
Količina regovalog etilena
 R7  m
m  1  y1(1)  100  0.02426  2.426 kmol/h
Do udjela pojedinih komponenti u toku dimnih plinova dolazimo rješavajući jednačine komponentnog
materijalnog bilansa.

Količina azota u toku dimnih plinova

m 4(3)  m 1  y 4(1)  m 2  y 4( 2)
m 4(3)  437.557 kmol/h
Količina kiseonika u toku dimnih plinova
m 5(3)  m 1  y5(1)  m 2  y5( 2)  0.5  m R1  2  m R 2  3  m R 7  0.5  m R 3
m 5(3)  26.568 kmol/h
Količina ugljendioksida u toku dimnih plinova
m 6(3)  m 1  y6(1)  m R 2  2  m R 2  m R 3
m 6(3)  38.238 kmol/h
Količina vodene pare u toku dimnih plinova

103
 m 8( 3)  m 1  y8(1)  m 2  y8( 2 )  m R1  2  m R 2  m R 7
m 8( 3)  119.752 kmol / h
Pa slijedi da je protok dimnih plinova:
8
m 3   mi(3)  437.557  26.568  38.238  119.752  622.115 kmol/h
i 1
Sastav procesnog toka dimnih plinova (mol.udjeli)
m 4( 3) 437.557
y 4( 3)    0.7033
m 3 622.115
m 5( 3) 26.568
y 5( 3)    0.0427
m 3 622.115
m 6( 3) 38.238
y ( 3)
6    0.0615
m 3 622.115
m 8( 3) 119.752
y ( 3)
8    0.1925
m 3 622.115

Zadatak 34. Formaldehid se sintetizira u procesu katalitičke oksidacije metanola, sa zrakom u suvišku, u
skladu sa sljedećom reakcijom:
CH 3OH  0.5O 2  CH 2 O  H 2 O
U reaktoru pored osnovne protiče i sporedna reakcija oksidacije formaldehida do mravlje kiseline:
CH 2 O  0.5O 2  HCO 2 H
Analizom procesnog toka produkata utvrđen je njegov slijedeći sastav (mol.%):
- metanol 8.6
- formaldehid 3.1
- mravlja kiselina 0.6
- voda 3.7
- kiseonik 16 i
- azot 68.0
Sa kolikim stepenom konverzije metanola se eksploatiše reaktor?

Rješenje:

U skladu sa tekstom zadatka može se kreirati sljedeća procesna struktura:

104
Procesnim tokovima su dodijeljene oznake:
1 – procesni tok reaktanata;
2 – procesni tok produkata.
Konstituentima procesnih tokova su dodijeljene oznake:
1-metanol; 2-formaldehid; 3-mravlja kiselina; 4-voda; 5-kiseonik i 6-azot.
Stepen konverzije metanola:
m R ,1

m 1  y1(1)
pri čemu je: m R,1 – količina transformiranog metanola;
m 1 – protok procesnog toka reaktanata i
y1(1) – sadržaj metanola u procesnom toku reaktanata.

Do vrijednosti navedenih varijabli dolazi se materijalnim bilansiranjem reaktora. Kao baza za računanje
logično slijedi protok procesnog toka produkata.
Neka je to m 2  100 kmol/h
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na metanol:
 1  y1(1)  m
m  R ,1  m
 2  y1( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na formaldehid:
 R( I, 2)  m
m  R( II, 2)  m
 2  y2( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na mravlju kiselinu:
m R ,3  m
 2  y3( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu:
m R,4  m
 2  y4( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na kiseonik:
 1  y5(1)  m
m  R( I,5)  m
 R( II,5)  m
 2  y5( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na azot:
m 1  y6(1)  m
 2  y6( 2)
Ako se količine nastalih/nestalih sudionika u sistemu izraze preko količine reagiralog metanola (I-
reakcija) i količine transformiranog formaldehida (II-reakcija), onda se mogu napisati slijedeći identiteti:

105
  R( I, 2)  m
m  R ,1
 R,4  m
m  R ,1
 R( I,5)  0.5  m
m  R ,1
 R( II,5)  0.5  m
m  R( II, 2)
 R ,3  m
m  R( II, 2)
Nakon smjenjivanja, iz jednačina za materijalni bilans reaktora u odnosu na mravlju kiselinu i vodu, ima
se:
 R( II, 2)  m
m  2  y3( 2)  100  0.006  0.6 kmol/h
 R ,1  m
m  2  y4( 2)  100  0.037  3.7 kmol/h
Sabiranjem lijevih i desnih strana jednačina materijalnog bilansa u odnosu na metanol, kiseonik i azot
m 1  y1(1)  m
 R ,1  m
 2  y1( 2)
 1  y5(1)  0.5  m
m  R ,1  0.5  m
 R( II, 2)  m
 2  y5( 2)
 1  y6(1)  m
m  2  y6( 2)
dobija se jednačina totalnog materijalnog bilansa reaktora
 1  ( y1(1)  y5(1)  y6(1) )  1.5  m
m  R,1  0.5  m
 R( II, 2)  m
 2  ( y1( 2)  y5( 2)  y6( 2) )
Kako je y1  y5  y6  1 i smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli, dobija se jednačina koja se
(1) (1) (1)

može riješiti u odnosu na protok procesnog toka reaktanata:

m 1  1.5  m
 R,1  0.5  m
 R( II, 2)  m
 2  ( y1( 2)  y5( 2)  y6( 2) )
 1  1.5  3.7  0.5  0.6  100  (0.086  0.16  0.68)  98.45 kmol/h
m

Iz jednačine materijalnog bilansa, u odnosu na metanol, proizilazi sadržaj metanola u procesnom toku
reaktanata:
m  y ( 2 )  m R ,1 100  0.086  3.7
y1(1)  2 1   0.1249
m 1 98.45

Konačno, stepen konverzije metanola je:

m R ,1 3.7
   0.3
m 1  y1 (1)
98.45  0.1249

Zadatak 35. U industrijskom procesu reformiranja cikloheksana, protiču dvije simultane reakcije:
C 6 H12  C 6 H 6  3H 2 (I)
C 6 H 12  CH 3  C 5 H 9 (II)
Tok ispred reaktora sadrži 4 mola vodonika po molu cikloheksana (vodonik se uvodi u cilju sprječavanja
termičke dekompozicije cikloheksana) a reakcioni produkti sadrže 9.25 mol.% benzena i 0.4 mol.%
cikloheksana. Izračunati potpuni sastav produkata reakcije.

Rješenje:
Sadržaj pojedinih kompenenata, u procesnom toku produkata, određen je relacijama komponentnih
materijalnih bilansa.
Komponentama procesnog sistema dodijeljene su oznake:
1- cikloheksan; 2- benzen; 3- vodonik ; 4- metilciklopentan

106
Materijalni bilans reaktora
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na cikloheksan
m UL  y1(UL)  m  R( I,1)  m  R( II,1)  m  IZ  y1( IZ ) (1)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na benzen
m R( I,1)  m IZ  y2( IZ ) (2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodonik
m UL  y3(UL)  3  m  R( I,1)  m  IZ  y3( IZ ) (3)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na ciklopentan
m R( II,1)  m IZ  y 4( IZ ) (4)
Jednačina funkcionalne veze za sastav izlaznog toka
4

y
i 1
( IZ )
i 1 (5)

Ako kao za bazu za proračun usvojimo 5 kmol smjese ispred rektora i smjenjujući, u sistem jednačina (1) -
(5) vrijednosti poznatih varijabli dobija se:
1 m R( I,1)  m
 R( II,1)  m
 IZ  0.004
 R( I,1)  m
m  IZ  0.0925
4  3 m
 R( I,1)  m
 IZ  y3( IZ ) (6)

m ( II )
R ,1 m
 IZ  y ( IZ )
4

0.004  0.0925  y3( IZ )  y4( IZ )  1

Ako se m R( I,1) i m R( II,1) supsituiraju u odgovarajuće jednačine, sistema jednačina (6), dobija se:
1 m
 IZ  0.0925  m
 IZ  y4( IZ )  m
 IZ  0.004
4  3 m
 IZ  0.0925  m
 IZ  y3( IZ )
odnosno
1  m IZ  0.004  m IZ  y4( IZ )  m IZ  0.0925
(7)
4  m IZ  y3( IZ )  3  m IZ  0.0925

Sabiranjem jednačina, sistema jednačina (7), dobija se:

5m  IZ  (0.004  0.0925  y3( IZ )  y4( IZ )  3  0.0925) (8)
Smjenjivanjem jednačine (5) u jednačinu (8), dobija se:
5  m IZ  (1  3  0.0925 )
odnosno
5m  IZ  0.7225 (9)
Iz jednačine (9), količina plinovitog toka na izlazu iu reaktora je:
5
m IZ   6.92 kmol
0.7225
Smjenjujući dobijenu vrijednost za m IZ u (2) dobija se:
m R( I,1)  6.92  0.0925  0.6401 kmol
Odnosno, iz jednačine (3), je:
m  y (UL )  3  m R( I,1) 4  3  0.6401
y3( IZ )  UL 3   0.8555
m IZ 6.92
Iz jednačine (5) je:

107
 y4( IZ )  1  0.0925  0.004  0.8555  0.048

Zadatak 36. Jedan od industrijskih postupaka produciranja etilena je krekovanje etana koje protiče u
skladu sa sljedećim reakcijama:
C2H6  C2H4  H2
C 2 H 6  0.5 C 2 H 4  CH 4
Pri potpunoj konverziji etana u procesnom toku produkata, utvrđen je sadržaj metana od 6 mol.%. Koliki
je sadržaj etilena u toku produkata?

Rješenje:
Sistem relacija materijalnog bilansa reaktora
Konstituentima procesnog toka sistema dodijeljene su oznake: 1-etan; 2-etilen; 3-vodonik i 4-metan.
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na etan
m1  m  R( I,1)  m R( II,1)  0
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na etilen
m R( I,1)  0.5  m  R( II,1)  m 2  y 2( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodonik
 R( I,1)  m
m  2  y3( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na metan:
 R( II,1)  m
m  2  y 4( 2)
Ako se sumiraju lijeve i desne strane komponentnih jednačina materijalnog bilansa ima se:
4
m 1  m R( I,1)  0.5  m R( II,1)  m 2   yi( 2)
i 1

kako je:
4
 yi( 2)  1
i 1

to se dobije da je:
1  m
m  R( I,1)  0.5  m
 R( II,1)  m
2

Relacija kojom se opisuje stepen konverzije etana je:

m R( I,1)  m R( II,1)

m 1
Ako se kao baza za računanje uzme protok toka reaktanata m 1  100 kmol/h, onda se nakon smjenjivanja
vrijednosti poznatih varijabli ima:
100  m R( I,1)  0.5  m
 R( II,1)  m
2
S obzirom da je konverzija etana potpuna onda je:
m R( I,1)  m R( II,1)
1
m 1
 R( I,1)  m
m  R( II,1)  100
Zadatkom je definisan i sadržaj metana u produktima pa se ima iz jednačine materijalnog bilansa reaktora
u odnosu na metan:
 R( II,1)  m
m  2  0.06
Formiran je sistem od tri jednačine sa nepoznatim:

108
  R( I,1) , m
m  R( II,1) , m
2
Ako se relacije za ukupno reagirali etilen i relacije za materijalni bilans reaktora u odnosu na metan riješe
u odnosu na m R,1
(I)
i m 2
 R( I,1)  100  m
m  R( II,1)
 R( II,1)
m
2 
m
0.06
i smijene u sumarnu jednačinu materijalnog bilansa
m1  m
 R( I,1)  0.5  m
 R( II,1)  m
2
dobija se:
 R( II,1)
m
100  (100  m
 ( II )
R ,1 )  0.5  m
 ( II )
R ,1 
0.06
12  0.06  m
 R( II,1)  0.03  m
 R( II,1)  m
 R( II,1)
 R( II,1)  11.65 kmol/h
m
 R( II,1)  88.35 kmol/h
m
Protok toka produkata je:
11.65
m 2   194.16 kmol/h
0.06
Sadržaj etilena u procesnom toku produkata proizilazi iz jednačine materijalnog bilansa reaktora u odnosu
na etilen:
m R( I,1)  0.5  m
 R( II,1)  m
 2  y 2( 2)
88.35  0.5  11.65
y 2( 2)   0.485
194.16

Zadatak 37. Ftalanhidrid se producira katalitičkom oksidacijom naftalena u skladu sa sljedećom

reakcijom:
C10 H 8  4.5O 2  C 8 H 4 O 3  2H 2 O  2CO 2 (I)
pri čemu protiče i sporedna reakcija:
C10 H 8  9O 2  C 4 H 2 O 3  3H 2 O  6CO 2 (II)
Ako je konverzija naftalena 70%, a selektivnost, u odnosu na ftalanhidrid, 83% izračunati sadržaj CO 2 u
procesnom toku produkata. Molski odnos zrak:naftalen u procesnom toku reaktanata je 25.

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se formirat slijedeća procesna šema

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1- procesni tok reaktanata; 2- procesni tok produkata.

109
Konstituentima procesnih tokova sistema dodijeljene su oznake: 1-naftalen; 2-kiseonik; 3-ftalanhidrid; 4-
voda; 5-ugljendioksid; 6-maleinanhidrid i 7-azot.

U tekstu zadatka dat je molski odnos zrak: naftalen je 25, pa je prema tome:
zrak : naftalen = 25
25  y NAF.
(1)
 y ZRAK
(1)

(1)
y NAF.  y ZRAK
(1)
1
Sadržaj naftalena u toku reaktanata je:
(1)
y NAF.  25  y NAF
(1)
1
26  yNAF
(1)
1
(1)
y NAF  0.0385  y1(1)  0.0385
Sadržaj kiseonika u toku reaktanata je:
y 2(1)  (1  y1(1) )  0.21  (1  0.0385)  0.21  0.202
Sistem relacija materijalnog bilansa reaktora

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na naftalen:

 1  y1(1)  m
m  R( I,1)  m
 R( II,1)  m
 2  y1( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na kiseonik:
 1  y 2(1)  4.5  m
m  R( I,1)  9  m
 R( II,1)  m
 2  y 2( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na ftalanhidrid:
 R( I,1)  m
m  2  y3( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu:
2m R( I,1)  3  m
 R( II,1)  m
 2  y 4( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na ugljendioksid:
2m R( I,1)  6  m
 R( II,1)  m
 2  y5( 2)

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na maleinanhidrid:

 R( II,1)  m
m  2  y 6( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na azot:
 1  y7(1)  m
m  2  y7( 2)
Ako se sumiraju lijeve i desne strane jednačina materijalnog bilansa ima se:
2 7
m 1   yi(1)  0.5  m R( I,1)  m 2   yi( 2)
i 1 i 1

Kako je:
2 6
 y i(1)  1 i  yi( 2)  1
i 1 i 1

onda se ima:
m 1  0.5  m
 R( I,1)  m
2
Relacija koja opisuje stepen konverzije naftalena je:
m ( I )  m ( II )
  R ,1 (1R) ,1
m 1  y1
Relacija koja opisuje selektivnost u odnosu na ftalanhidrid:

110
 m R( I,1)

m R( I,1)  m R( II,1)
Ako se uzme kao baza protok toka reaktanata m 1  100 kmol/h onda se nakon smjenjivanja poznatih
vrijednosti varijabli ima:
100  0.5  m
 R( I,1)  m
2 (1)
m R( I,1)  m R( II,1)
0.7  (2)
100  0.0385
m ( I )
0.83  ( I ) R ,1 ( II ) (3)
m R ,1  m R ,1
Ovo je sistem od tri jednačine sa nepoznatim:
m R,1
(I)
 R,1
, m (II)
2
, m
Iz jednačine (2) dobijamo relaciju:
m R( I,1)  m
 R( II,1)  2.695
na osnovu koje iz jednačine (3) proizilazi:
 R( I,1)  2.237 kmol/h
m
a iz jednačine (2) je:
m R( II,1)  0.458 kmol/h
Iz jednačine (1) izračunava se protok toka produkata:
m 1  0.5  m  R( I,1)  m
2
m 2  100  0.5  2.237  98.88 kmol/h
Sadržaj CO2 u toku produkata:
2  m R( I,1)  6  m R( II,1)
y5 
( 2)

m 2
2  2.237  6  0.458
y 5( 2)   0.0730
98.88

Zadatak 38. Kumen se u komercijalnim količinama proizvodi iz benzena i propilena u skladu sa

slijedećom hemijskom reakcijom:
C3H6 + C6H6 → C9H12 ( kumen )
pri čemu protiče i sporedna reakcija
C3H6 + C9H12 → C12H18 ( p-diizopropilbenzen )
Ako je, u procesnom toku produkata, identificiran sadržaj kumena i p-diizopropil benzena od 44.0 %
odnosno 11.0 % izračunati sa kolikim stepenom konverzije benzena se eksploatiše reaktor. Sadržaj
benzena, u procesnom toku reaktanata, iznosi 45 mol.%.

Rješenje:
Konstutuentima procesnog sistema su dodijeljene slijedeće oznake:
1-benzen; 2-propilen; 3-kumen i 4- p-diizopropil benzen
Sistem jednačina komponentnog materijalnog bilansa reaktora
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na benzen
 1  y1(1)  m
m  R( I,1)  m
 2  y1( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na propilen:
 1  y 2(1)  m
m  R( I, 2)  m
 R( II, 2)  m
 2  y 2( 2)

111
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na kumen:
 R( I,3)  m
m  R( II,3)  m
 2  y3( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na p-diizopropil benzen
 R( II, 4)  m
m  2  y 4( 2)
Iz stehiometriskih jednačina reakcija proizilaze slijedeći identiteti:
m R( I, 2)  m  R( I,3)  m
 R( I,1) ; m  R( I,1)
 R( II,3)  m
m  R( II, 4)  m
 R( II, 2) ; m  R( II, 2)
Sumiranjem lijevih i desnih strana dvaju zadnjih jednačina ima se:
 R( I,1)  m
m  2  ( y 3( 2)  y 4( 2) )
Kako je iz ograničenja, u tekstu bilansnog problema, suma sadržaja kumena i p-diizopropil benzena
y3( 2)  y 4( 2) = 0.44 + 0.11 = 0.55
Nakom smjenjivanja se ima:
m R( I,1)  m
 2  0.55
Za protok procesnog toka produkata od 100 kmol/h se ima :
m R( I,1)  100  0.55  55 kmol/h
Iz treće je jednačine količina produciranog p-diizopropilbenzena:
m R( II, 2)  m R( I, 2)  m 2  y3( 2)  55  100  0.44  11 kmol/h
Sabiranjem prvih dvaju jednačina komponentnog materijalnog bilansa ima se:
m 1  ( y1(1)  y2(1) )  2  m R( I,1)  m R( II, 2)  m 2  ( y1( 2)  y2( 2) ) ,
kako je
( y1( 2)  y2( 2) )  1  ( y3( 2)  y4( 2) )  1  0.55  0.45
i smjenjivanjem izračunatih vrijednosti za
m R( I, 2) i m R( II, 2)
ima se:
m 1  2  55  11  100  0.45  166 kmol/h
Konačno stepen konverzije benzena je :
m R( I,1) 55
   0.7363
 1  y1
m (1)
166  0.45

Zadatak 39. U katalitičkom reaktoru se provodi sinteza dihloretana, iz etilena i hlora, u skladu sa
reakcijom:
C2H4 + Cl2 → C2H4Cl2 (I)
pri čemu protiče i, sporedna rekcija nastajanja trihloretana iz dihloretana i hlora
C2H4Cl2 + Cl2 → C2H3Cl3 +HCl (II)
Reaktor poji procesni tok reaktanata, koji predstavlja sistem etilen-hlor-azot, slijedećih parametara:
- protok 120 kmol/h
- sadržaj etilena 0.5 mol.udj. i
- sadržaj hlora 0.45 mol.udj.
Hemijskom analizom je, u procesnom toku produkata utvrđen sadržaj azota od 7.96 mol.% pri prinosu
dihloretana, u odnosu na reagirali etilen, od 85%. Sa kolikim stepenom konverzije hlora se eksploatiše
reaktor?

Rješenje:
Konstituentima procesnog sistema dodijeljene su slijedeće oznake:
1 – Cl2 ; 2 – C2H4; 3 – C2H4Cl2; 4 – C2H4Cl3; 5 – HCl i 6 – N2.

112
Protok procesnog toka reaktanata i produkata je označen sa m reak i m prod .
Količina hlora reagirala u toku procesa označena je sa m R ,Cl . 2

Sistem jednačina materijalnog bilansa reaktora

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na Cl2:
 reak  y1( reak )  m
m  R( I,Cl
)
2
m
 R( II,Cl) 2  m
 prod  y1( prod )
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na C2H4:
 reak  y 2( reak )  m
m  R( I,Cl
)
2
m
 prod  y 2( prod )
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na C2H4Cl2:
 R( I,Cl
m )
2
m
 R( II,Cl) 2  m
 prod  y3( prod )
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na C2H3Cl3:
 R( II,Cl) 2  m
m  prod  y 4( prod )
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na HCl:
 R( II,Cl) 2  m
m  prod  y5( prod )
Relacija koja sumira sadržaje konstituenata u procesnim tokovima reaktanata i produkata:
y1( reak)  y2( reak)  y6( reak)  1
6

y i 1
( prod)
i 1

Ako se saberu lijeve i desne strane sistema jednačina dobija se:

5
 reak  ( y1( reak)  y2( reak) )  m
m  R( I,Cl
)
2
 prod   yi( prod)
m
i 1
Kako je:
y1( reak)  y2( reak)  1  y6(reak)
5

y i 1
( prod)
i  1  y6( prod)

To se nakon supstitucije ima:

 reak  (1  y 6( reak ) )  m
m  R( I,Cl
)
2
m
 prod  (1  y 6( prod ) )
120  (1  0.05)  m
 R( I,Cl
)
2
m
 prod  (1  0.0796 )
Jednačina materijalnog bilansa reaktora u odnosu na azot:
m reak  y 6( reak )  m prod  y 6( prod )
120  0.05  m
 prod  0.0796
Protok procesnog toka produkata je:
120  0.05
m prod   75.38 kmol/h
0.0796
Količina reagiralog hlora u skladu sa (I) reakcijom:
 R( I,Cl
m )
2
 120  0.95  75.38  (1  0.0796 )  44.62 kmol/h
Količina hlora koja je reagirala u skladu sa drugom reakcijom proizilazi iz relacije za prinos dihloretana u
odnosu na reagirali etilen:
m R( I,Cl) 2  m R( II,Cl) 2

m R( I,Cl) 2
 R( II,Cl) 2  m
m  R( I,Cl
)
2
 (1   )  44.62  (1  0.85)  6.69 kmol/h
Stepen konverzije hlora je:

113
 m R( I,Cl
)
 m R( II,Cl) 2 44.62  6.69
 2
  0.95
m reak  y1,reak 120  0.45

Zadatak 40. Hidratacija dietiletera u etilalkohol protiče u skladu sa slijedećom reakcijom:

(C2H5)2O + H2O  2C2H5OH
pri čemu protiče i sporedna reakcija:
C2H5OH  C2H4 +H2O.
Ako je prinos u odnosu na dozirani eter 0.72 mola alkohola/mol etera, izračunati sastav procesnog toka
produkata reakcije. Reaktor poji procesni tok reaktanata u kome je molarni odnos, eter/voda, iznosi 1:1.5 a
u reaktoru se postiže konverzija etera od 83.0%.

Rješenje:
Sastav procesnog toka produkata određen je materijalnim bilansom procesne jedinice u odnosu na
konstituente procesnog sistema. Neka su konstituentima dodijeljene sljedeće vrijednosti; 1- eter; 2- voda;
3- alkohol; 4-etilen;
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na eter
 ul  y1(ul )  m
m  R( I,1)  m
 iz  y1(iz )
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu
 ul  y 2(ul )  m
m  R( I,1)  m
 R( II,3)  m
 iz  y 2(iz )
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na alkohol
 R( I,1)  m
2m  R( II,3)  m
 iz  y 3(iz )
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na etilen
 R( II,3)  m
m  iz  y 4(iz )
Stepen konverzije etera
m R( I,1)

m ul  y1(1)
Prinos alkohola u odnosu na dozirani eter
2m R( I,1)  m R( II,3)

m ul  y1(ul )
Sadržaj etera u procesnom toku reaktanata
1
y1(ul )   0.4
2.5
Sadržaj vodene pare u procesnom toku reaktanata
y 2(ul )  1  y1(ul )  1  0.4  0.6
Ako se kao baza za računanje uzme protok procesnog toka reaktanata od m ul  100 kmol/h onda se nakon
smjenjivanja ima slijedeći sistem bilansnih relacija:
100  0.4  m
 R( I,1)  m
 iz  y1(iz )
100  0.6  m
 R( I,1)  m
 R( II,3)  m
 iz  y 2(iz)
 R( I,1)  m
2m  R( II,3)  m
 iz  y 3(iz )
 R( II,3)  m
m  iz  y 4(iz )
Sabiranjem lijevih i desnih strana bilansnih jednačina dobija se:
4
100  m R( II,3)  m iz  y
i 1
( iz )
i

114
odnosno:
100  m
 R( II,3)  m
 iz
Iz relacije za stepen konverzije etera ima se:
m R( I,1)
0.83  ;  m R( I,1)  33.2 kmol/h
100  0.4
Iz relacije za prinos dobija se:
2m  R( I,1)  m  R( II,3)
0.72   m R( II,3)  37.6 kmol/h
100  0.4
Protok procesnog toka produkata je:
m iz  100  37.6  137 .6 kmol/h
Iz komponentnih jednačina materijalnog bilansa proizilazi sastav procesnog toka produkata.
Sadržaj etera u procesnom toku produkata
m ul  y1(ul)  m R( I,1) 100  04  33.2
y1 
( iz)
  0.0494
m iz 137 .6
Sadržaj vode u procesnom toku produkata
m ul  y 2(ul)  m R( I,1)  m R( II,3) 100  0.6  33.2  37.6
y 2(iz)    0.4680
m iz 137.6
Sadržaj alkohola u procesnom toku produkata
2m R( I,1)  m R( II,3) 2  33.2  37.6
y 3(iz)    0.2093
m iz 137.6

Sadržaj etilena u procesnom toku produkata:

m R( II,3) 37.6
y4 
( iz)
  0.2732
m iz 137.6
Zadatak 41. Reaktor za konverziju metana poji procesni tok koji predstavlja smješu CH 4, H2O, O2 i N2. U
reaktoru protiču ravnotežne reakcije:
CH4 + H2O → CO +3H2
CO + H2O → CO2 + H2
a sav kisik, prisutan u procesnom toku reaktanata, reagira sa H2 uz nastajanje vode.
Za molski odnos sadržaja konstituenata, u procesnom toku reaktanata:
CH4 : H2 : O2 : N2 =1 : 1 : 0.6 : 0.9
ostvaruje se stepen konverzije CH4 od 99.3% i stepen konverzije CO od 32.3%. Izračunati količinu
procesnog toka produkata u odnosu na 1 kmol procesnog toka reaktanata.

Rješenje:
Procesnim varijablama dodijeljene su oznake:
m ul , m
 iz -količina procesnog toka reaktanata i procesnog toka produkata.

Konstituentima procesnog sistema dodijeljene su slijedeće oznake:

1-CH4; 2-H2O; 3-O2; 4-N2; 5-CO; 6-H2; 7-CO2
yi ,ul , yi ,iz - sadržaj i-tog konstituenta u procesnom toku reaktanata odnosno produkata,
m R( j,i) -količina i-tog konstituenta nastala/nestala u skladu sa j-tom reakcijom.
Sastav procesnog toka reaktanata proizilazi iz ograničenja, na molske odnose konstituenata u procesnom
toku, datog u tekstu bilansnog problema.

115
Sadržaj CH4:
1 1
y1,ul    0.2857
1  1  0.6  0.9 3.5
Sadržaj H2O:
1
y 2,ul   0.2857
3.5
Sadržaj O2:
0.6
y3,ul   0.1714
3.5
Sadržaj N2:
0.9
y 4,ul   0.2571
3.5

Sistem jednačina materijalnog reaktora

Hemizam procesa u reaktoru opisan je reakcijama:
CH4 + H2O ↔ CO + 3H2 (I)
CO + H2O ↔ CO2 +H2 (II)
H2 + 0.5O2 → H2O (III)
Jednačina materijalnog bilansa reaktora u odnosu na CH4:
 ul  y1,ul  m
m  R( I,5)  m
 iz  y1,iz
Jednačina materijalnog bilansa reaktora u odnosu na H2O:
 ul  y 2,ul  m
m  R( I,5)  m
 R( II,5)  m , 6  miz  y 2,iz
 R( III )


Jednačina materijalnog bilansa reaktora u odnosu na O2:

 ul  y3,ul  0.5  m
m , 6  miz  y3,iz
 R( III )

Jednačina materijalnog bilansa reaktora u odnosu na N2:
 ul  y4,ul  m
m  iz  y4,iz
Jednačina materijalnog bilansa reaktora u odnosu na CO:
 R( I,5)  m
m  R( II,5)  m
 iz  y5,iz
Jednačina materijalnog bilansa reaktora u odnosu na H2:
3 m
 R( I,5)  m
 R( II,5)  m , 6  miz  y 6,iz
 R( III )

Jednačina materijalnog bilansa reaktora u odnosu na CO2:
 R( II,5)  m
m  iz  y7,iz
Stepen konverzije metana dat je relacijom:
1 = CH4 transferiran/CH4 u toku reaktanata
m R( I,5)
=
m ul  y1,ul

Kako je stepen konverzije metana 0.993 to je količina metana transformirana u skladu sa reakcijom I:
m  R( I,5)  1  m
 R( I,1)  m  ul  y1,ul  0.993  1  0.2857  0.2837 kmol
Stepen konverzije CO:
5 = CO reagovao po reakciji II/CO reagovao po reakciji I
m R( II,5)
= (I )
m R ,5

116
Odavde je količina CO reagirala u skladu sa reakcijom (II):
m R( II,5)   5  m
 R( I,5)  0.323  0.2857  0.0916 kmol

Kako je tekstom bilansnog problema postavljeno ograničenje na sadržaj kiseonika u procesnom toku
produkata (sav kiseonik iz procesnog toka reaktanata reagira) to iz jednačine materijalnog bilansa
reaktora, u odnosu na kisik, proizilazi:
m ul  y3,ul  0.5  m ,6  0
 R( III )

Nakon smjenjivanja ima se:

1  0.1714  0.5  m ,6  0
 R( III )

odakle slijedi količina producirane vode

0.1714
m R( III, 6 )   0.3428 kmol
0.5
Ako se sumiraju lijeve i desne strane komponentnih jednačina materijalnog bilansa dobija se:
4 7
 ul   y1,ul  2  m
m  R( I,5)  0.5  m , 6  miz   y1,iz
 R( III )

i 1 i 1
Kako su:
4 7

y
i 1
1,ul 1 i y i 1
1,iz 1

to je protok procesnog toka produkata:

m iz  m
 ul  2  m
 R( I,5)  0.5  m , 6  1  2  0.2837  0.5  0.3428  1.396 kmol
 R( III )

Reakcije izgaranja
Zadatak 42. U procesnoj peći izgara prirodni plin sa sadržajem metana od 95.0 mol.% (ostatak je azot) sa
20.0 % suviškom dovedenog zraka. Pri konverziji metana od 95.0 %, 90.0 % od reagiralog metana,
transformira se u CO2 a ostatak u CO. Utvrditi količinu zraka koja se mora dopremiti za izgaranje 10
kmol/h prirodnog plina.

Rješenje:
Količina dovedenog zraka u procesu izgaranja, proizilazi iz relacije za suvišak zraka:
m  TPzr
zr  zr
TPzr
Teoretski potreban zraka je:
TPO2
TPzr 
0.21
a teoretski potreban kiseonik proizilazi iz stehiometrijske jednačine potpunog izgaranja goriva.

Reakcija potpunog izgaranja metana je:

CH 4  2O 2  CO 2  2H 2 O
Protok metana u procesnom toku goriva
m CH  m
  yCH  10  0.95  9.5 kmol/h
4 4

Teoretski potrebna količina kiseonika za proces izgaranja

TPO  2  m
2
 CH  2  9.5  19 kmol/h
4

117
Teoretska potreba za zrakom
TPO2 19
TPzr    90.48 kmol/h
0.21 0.21
Protok toka zraka za proces izgaranja
m zr  TPzr  (1  zr )  90.48 1.2  108 .57 kmol/h

Zadatak 43. Staklenički plinovi, u koksarama, generišu se pri izgaranju koksnog gasa. Utvrditi masu CO2
koja se emituje pri potpunom izgaranju 1 nm3/h koksnog gasa slijedećeg sastava (mol.%):
H2 (56.3); CH4 (26.9); O2 (1.1); N2 (4.6); C2H4 (2.1); CO (6.7) i CO2 (2.3)

Rješenje:
Ugljendioksid se producira izgaranjem: CH 4, C2H4, i CO. Reakcije izgaranja komponenata koksnog gasa
koje produciraju CO2:
CH 4  2O 2  CO 2  2H 2 O (I)
C 2 H 4  3O 2  2CO 2  2H 2 O (II)
CO  1 / 2O 2  CO 2 (III)
Ako je baza 1 Nm3 koksnog gasa onda se ima:
1
m GAS   4.464 10 2 kmol
22.4
Producirani CO2 iz CH4:
(I )
 CO
m 2
 GAS  yCH 4  4.464  10 2  0.269  0.01201 kmol
m
Producirani CO2 iz C2H4:
m CO
( II )
2
 2  m GAS  yC2 H 4  2  4.464 10 2  0.021  0.00187 kmol

Producirani CO2 iz CO:

( III )
 CO
m 2
 GAS  yCO  4.464  10 2  0.067  0.00299 kmol
m
Emitovani CO2:
( emis.)
m CO 2
 m CO
(I )
2
 m CO
( II )
2
 m CO
( III )
2
 m GAS  y CO
( GAS )
2
 0.01687  4.464  10 2  0.023
( emis.)
m CO 2
 0.01789 kmol
Masa emitovanog CO2:
( emis.)
mCO 2
m ( emis.)
 CO 2
 M CO2  0.01789  44  0.7872 kgCO 2 /nm 3

Zadatak 44. Propan izgara u skladu sa reakcijom:

C3 H 8  5O 2  3CO 2  4H 2 O
Za izgaranje 1050 Nm3/h propana se dovodi zrak u suvišku od 20.0 %. Utvrditi volumni protok zraka ako
se on dovodi pri 35°C i 770 mm Hg.

Rješenje:
Potrošnja zraka u procesu izgaranja određena je preko potrošnje kiseonika:
m O2
m zr 
0.21
Količina dovedenog kisika je određena suviškom kiseonika

118
 m O2  TPO2
O 
2
TPO2
Teoretski potreban kiseonik je:
TPO  5  m
2
C H 3 8

Molski protok propana je:

1050
m C3H8   46.87 kmol/h
22.4
Pa je teoretski potreban kiseonik:
TPO  5  m
2
 C H  5  46.87  234.35 kmol/h
3 8

Količina dovedenog kisika:

m O  TPO  (1  O )  234.35  1.2  281.22 kmol/h
2 2 2

Količina dovedenog zraka:

281.22
m zr   1339.14 kmol/h
0.21
Volumni protok zraka:
m  R  T 1339 .14  8314  (35  273.15)
Vzr  zr   33425.5 m3 /h
P 770  133.3

Zadatak 45. U ložištu parnog kotla kao gorivo se koristi prirodni plin koji sadrži 97 mol.% metana, a
ostatak je azot. Ako se proces izgaranja izvodi dovođenjem zraka u količini od 11.16 kmol/(kmol plina),
utvrditi sastav dimnih plinova. Sa kojim suviškom zraka/kiseonika se eksploatiše parni kotao?

Rješenje:
U skladu s tekstom problema može se formirati slijedeća procesna struktura:

Procesnim tokovima su dodijeljene oznake: 1 –tok prirodnog plina; 2 –zrak za sagorijevanje i 3 –tok
dimnih plinova

U ložištu parnog kotla, s obzirom na sastav prirodnog plina, protiče reakcija izgaranja metana:
CH 4  2O 2  CO 2  2H 2 O
Sastav dimnih plinova proizilazi iz jednačina komponentnog materijalnog bilansa
Suvišak upotrijebljenog zraka/kiseonika je:
m O( 22)  TPO2

TPO2
Kao baza za proračun se može uzeti 100 kmol/h prirodnog plina.

119
Teoretski potrebna količina kiseonika, za potpuno prevođenje metana do ugljendioksida i vode je:
TPO2  2  m CH
(1)
4
 2  m 1  yCH
(1)
4
 2  100  0.97  194 kmol/h
Količina dovedenog kiseonika je:
 O( 22)  m
m  2  0.21
Količina dovedenog zraka
m 2  100  11.16  1116 kmol/h
pa je
 O( 22)  1116  0.21  234.4kmol/ h
m
Kako se za sagorijevanje dovodi kiseonik u količini koja je veća od teoretski potrebne, proizilazi da se
izgaranje odvija u suvišku kiseonika, i to:
234.36  194
  0.208
194

Kako se kiseonik dovodi u suvišku, uzet će se da je sav metan izgorio u struji kiseonika, tako da metan
nije prisutan u dimnim plinovima.
Kiseonik u toku dimnih plinova
m O(32)  m O( 22)  m R ,O2  234 .4  194  40.4 kmol/h

Azot u toku dimnih plinova

m N(32)  m N(12)  m N( 22)  100  0.03  1116 .1  0.79  884.72 kmol/h
Ugljendioksid u toku dimnih plinova
m CO
( 3)
2
 m R ,CH 4  100  0.97  97 kmol/h

Vodena para u toku dimnih plinova

m H(32)O  2  m R ,CH 4  2  100  0.97  194 kmol/h
Protok toka dimnih plinova je:
m 3  m N(32)  m O(32)  m H(32)O  m CO
( 3)
2
 884 .72  40.4  194  97  1216.12 kmol/h
Udio komponenti u toku dimnih plinova je:
m O(32) 40.4
yO2 
( 3)
  0.0332
m 3 1216 .2
m N(32) 884.72
y ( 3)
N2    0.7275
m 3 1216 .12
m CO
( 3)
97
y ( 3)
CO2  2
  0.07976
m 3 1216 .2
m H(32)O 194
y ( 3)
H 2O    0.1595
m 3 1216 .2

Zadatak 46. U ložištu parnog kotla kao gorivo se koristi prirodni plin koji sadrži 97 mol.% metana, a
ostatak je azot. Analizom dimnih plinova utvrđen je njihov sljedeći sastav (mol.%):
- kiseonik 3.22
- ugljendioksid 8.
- voda 16.0 i ostatak je azot.
Sa kolikim suviškom dovedenog zraka se izvodi proces izgaranja?

120
Rješenje:
U skladu s tekstom problema može se formirati slijedeća procesna šema

U ložištu parnog kotla, s obzirom na sastav prirodnog plina i sastav produkata izgaranja, protiče reakcija
izgaranja metana:
CH 4  2O 2  CO 2  2H 2 O
Kako je poznat potpun sastav procesnog toka produkata, onda je zgodno kao bazu za računanje uzeti, npr.
100 kmol/h procesnog toka dimnih plinova.
U tom slučaju je u dimnim plinovima prisutno CO2:
m CO
( 3)
2
 100  0.08  8 kmol/h
Za generisanje ove količine ugljen dioksida potrebno je isto toliko metana, odnosno, dvostruko više
kiseonika. Znači, teoretski potreban kiseonik je:
TPO  2  8  16 kmol/h
2

Kako je sadržaj metana u prirodnom plinu 97%, to se izgaranju podvrgava slijedeća količina prirodnog
plina:
8
m 1   8.2474 kmol/h
0.97
Azot koji u ložište dospijeva sa prirodnim plinom:
 N(12)  8.2474  0.03  0.2474 kmol/h
m
Kako se kiseonik dovodi sa zrakom i budući da je sadržaj azota, koji u procesu izgaranja prolazi
nepromijenjen, u dimnim plinovima poznat, to je dovedeni zrak preko bilansa azota:
 2  y N( 22)  0.2474  m
m  3  y N(32)
Odavde je dovedeni zrak :
100  (1  0.0322  0.08  0.16)  0.2474
m 2   91.8134 kmol/h
0.79
Dovedeni kiseonik je:
 O( 22)  91.8134  0.21  19.281 kmol/h
m
Suvišak upotrijebljenog zraka/kiseonika je :

121
 m O( 22)  TPO2 19.281  16
   0.20506
TPO2 16

Zadatak 47. Potpuno izgaranje etanola protiče u skladu sa reakcijom:

C 2 H 5OH  3O 2  2CO 2  3H 2 O
Koliko se Nm3/h dovodi zraka, za izgaranje 125 m3/h etanolnih para pri 120°C i
790 mm Hg i koliko kg/h vodene pare je prisutno u dimnim plinovima? Zrak se dovodi u 20.0 %-tnom
suvišku.

Rješenje:
Količina zraka koja se dovodi za izgaranje proizilazi iz suviška kisika/zraka:
m ( zr)  TPO2
O2  O2
TPO2
Teoretski potreban kiseonik:
TPO  3  m
2
 EtOH
Molski protok etanolnih para:
P  VEtOH 790  133 .3  125
m EtOH    4.03 kmol/h
R T 8314  (120  273 .15)
pa je
TPO  3  4.03  12.09 kmol/h
2

Količina dovedenog kiseonika:

m O( zr )  TPO  (1  O )  12.09  (1  0.2)  14.51 kmol/h
2 2 2

Količina dovedenog zraka:

 ( zr ) 14.51
m
m zr  O2   69.1 kmol/h
0.21 0.21
Volumni protok zraka u Nm3/h je:
VEtOH  22.4  69.1  1547.8 Nm3 /h
Količina nastale vodene pare:
mH O  3  m
2
 EtOH  M m (H 2 O)  3  4.03  18  12.09  18.05  218.2 kg/h

122
Zadatak 48. Gasovito gorivo, slijedećeg sastava (mol.%):
- CH4 81 %
- C3H8 4 % i
- N2 15 %
Potpuno izgara sa 50.0 % zraka u suvišku. Utvrditi molski protok procesnog toka produkata ako je za
izgaranje dovedeno 12 kmol/h zraka.

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Procesnim tokovima su dodijeljene oznake 1 – gorivo; 2 – produkti izgaranja; 3 – zrak

Komponentama procesnog sistema su dodijeljene oznake: 1 – CH4; 2 – C3H8; 3 – O2; 4 – CO2; 5 – H2O i 6
– N2

Pri izgaranju goriva protiču slijedeće reakcije

CH 4  2O 2  CO 2  2H 2 O (I)
C3H 8  5O 2  3CO 2  4H 2O (II)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na metan
m 1  y1(1)  m R( I,1)  0
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na propan
m 1  y1(1)  m R( II, 2)  0
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na kiseonik
m 3  y3(3)  2  m  R( I,1)  5  m  R( II, 2)  m
 2  y3( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na CO2
m R( I,1)  3  m  R( II, 2)  m  2  y4( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na H2O
2m  R( I,1)  4  m  R( II, 2)  m  2  y5( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na azot
m 1  y6(1)  m  3  y6(3)  m  2  y6( 2)
Sumiranjem komponentnih jednačina materijalnog bilansa dobija se
6
 1  ( y1(1)  y2(1)  y6(1) )  m
m  R( II, 2)  m  2   yi( 2)
 3  ( y3(3)  y6(3) )  m odnosno
i 3

1  m
m  R( II, 2)  m
3  m
2

123
Suvišak dovedenog zraka:
m  TPZR
 3
TPZR
Teoretski potreban zrak u procesu je:
m 12
TPZR  3   8 kmol/h
1   1.5
Teoretski potreban kiseonik:
TPO2  8  0.21  1.68 kmol/h
Teoretski potreban kiseonik je:
TPO2  2  m
 R( I,1)  5  m
 R( II, 2)  1.68
Ova relacija sa jednačinama materijalnog bilansa u odnosu na metan i propan
m 1  0.81  m R( I,1)
m 1  0.04  m R( II, 2)
predstavlja sistem od tri jednačine sa tri nepoznate.
Nakon supstituiranja se ima:
2  m 1  0.81  5  m 1  0.04  1.68
pa je protok toka gasovitog goriva
1.68
m1   0.9231 kmol/h
2  0.81  5  0.04
Protok procesnog toka produkata je:
m 2  0.9231  0.9231  0.04  12  12.96 kmol/h

Zadatak 49. U ložištu parnog kotla kao gorivo se koristi prirodni plin koji sadrži 97 mol.% metana, a
ostatak je azot. Ako se proces izgaranja izvodi sa 20.0 % suviškom zraka utvrditi sastav dimnih plinova.

Rješenje:
U skladu s tekstom problema može se formirati slijedeća procesna šema:

Procesnim tokovima su dodijeljene oznake: 1 –tok prirodnog plina; 2 –zrak za sagorijevanje i 3 –tok
dimnih plinova

U ložištu parnog kotla, s obzirom na sastav prirodnog plina, protiče reakcija izgaranja metana:
CH 4  2O 2  CO 2  2H 2 O
Kako je poznat potpun sastav procesnog toka reaktanata, onda je zgodno kao bazu za računanje uzeti, npr.
100 kmol/h procesnog toka prirodnog plina.

124
 m 1  100 kmol/h
Sastav dimnih plinova proizilazi iz jednačina komponentnog materijalnog bilansa.
Suvišak upotrijebljenog zraka/kiseonika je :
m O( 22)  TPO2

TPO2
Teoretski potrebna količina kiseonika, za potpuno prevođenje metana do ugljendioksida i vode je:
TPO2  2  m
 CH
(1)
4
 2m
 1  yCH
(1)
4
 2  100  0.97  194 kmol/h
Količina dovedenog kiseonika za sagorijevanje je:
m O( 2 )  TPO  (1   )  194  (1  0.2)  232 .8 kmol/h
2 2

Količina dovedenog zraka za sagorijevanje je:

m O( 22) 232.8
m2 
   1108 .6 kmol/h
0.21 0.21
Kako se sagorijevanje odvija u suvišku kiseonika uzima se da metan u procesu sagorijevanja u potpunosti
izreaguje, tako da nije prisutan u toku produkata.

Kiseonik u toku dimnih plinova:

 O(32)  m
m  O( 22)  m
 R ,O2  232 .8  194  38.8 kmol/h
Azot u toku dimnih plinova:
 N(32)  m
m  N(12)  m
 N( 22)  100  0.03  1108 .6  0.79  878 .8 kmol/h
Ugljendioksid u toku dimnih plinova:
 CO
m ( 3)
2
m
 R ,CH 4  100  0.97  97 kmol/h
Vodena para u toku dimnih plinova:
 H( 32)O  2  m
m  R ,CH 4  2  100  0.97  194 kmol/h
Protok toka dimnih plinova je:
3  m
m  N(32)  m
 O(32)  m
 H(32)O  m
 CO
( 3)
2
 878 .8  38.8  194  97  1208 .6 kmol/h
Udio kiseonika u toku dimnih plinova je:
m O(3) 38.8
y O(32)  2   0.0321

m3 1208 .6
Udio azota u toku dimnih plinova je:
m N(32) 878.8
y N2 
( 3)
  0.7271
m 3 1208 .6
Udio ugljendioksida u toku dimnih plinova je:
m CO
( 3)
97
y CO2 
( 3) 2
  0.0802
m 3 1208 .6

Udio vodene pare u toku dimnih plinova je:

m H(32)O 194
y H(32)O    0.1605
m 3 1208 .6

Zadatak 50. Gasoviti procesni tok slijedećeg sastava (mol.%): metan- 20; zrak- 60 i ugljendioksid- 20
izgara bez dovođenja zraka. Utvrditi sastav procesnog toka dimnih plinova za slučaj da metan izgara do
ugljendioksida. Stepen konverzije mjerodavnog reaktanta je 0.9.

125
Rješenje:
Reakcija izgaranja metana
CH 4  2O 2  CO 2  2H 2 O
Da bi ustanovili koji od reaktanata je mjerodavni utvrditi ćemo molarni odnos kiseonika i metana u
procesnom toku:
20 : 60  0.21  20 : 12.6 odnosno
1 : 0.63
Iz molarnog odnosa učesnika hemijske reakcije može se ustanoviti da je mjerodavni reaktant kiseonik.
Za bazu 100 kmol/h procesnog toka ima se:
Protok kiseonika u procesnom toku reaktanata
 O( ul2 )  100  0.6  0.21  12.6 kmol/h
m
Količina reagiralog kiseonika
m R,O  12.6  0.9  11.34 kmol/h
2

Količina reagiralog metana

m R ,CH  11.34  0.5  5.67 kmol/h
4

Protok metana u toku dimnih plinova

 CH
m ( iz )
4
 100  0.2  5.67  20  5.67  14.33 kmol/h

Protok kiseonika u toku dimnih plinova

m O(iz )  12.6  11.34  1.26 kmol/h
2

Protok azota u toku dimnih plinova

 N( iz2 )  60  0.79  47.4 kmol/h
m
Protok ugljenmdioksida u toku dimnih plinova
m CO
( iz )
2
 100  0.2  5.67  25.67 kmol/h
Protok vode u toku dimnih plinova
m H(iz )O  11.34 kmol/h
2

Pa proizilazi da je protok dimnih plinova

m iz  14.33  1.26  47.4  25.67  11.34  100 kmol/h
Sadržaj pojedinih konstituenata u procesnom toku dimnih plinova (mol.%)
- metan 14.33
- kisik 1.26
- azot 47.4
- ugljendioksid 25.67
- voda 11.34

Zadatak 51. U kotlovskom postrojenju neke tvornice za generisanje vodene pare, kao gorivo se koristi
prirodni plin slijedećeg sastava:
 metan - 94.0 mol.%
 etilen - 3.0 mol.%
 azot - 3.0 mol.%.
Ako se za izgaranje 1200 m3/h plina, pri 125°C i 900 mmHg, doprema 12000 m3/h zraka, pri 22°C i 770
mmHg, izračunati sastav dimnih plinova generisanih pri izgaranju goriva.

Rješenje:

126
Sastav procesnog toka produkata/dimnih plinova proizilazi iz sistema jednačina komponentnog
materijalnog bilansa procesne jedinice/ložišta parnog kotla.

Ako se proces izgaranja izvodi sa teoretskom potrebnom količinom kiseonika, onda, u procesnom toku
produkata nije prisutan kiseonik. Ako je sa tokom zraka dovedena količina kiseonika manja od teoretske,
onda se ima proces nepotpunog izgaranja a u suprotnom u sastav procesnog toka produkata ući će
kiseonik. Prema tome, hipotetski sudionici procesnog toka produkata su:
1 – metan; 2 – etilen; 3 –ugljendioksid; 4 –voda; 5 –kiseonik i 6 –azot.

Očito je, za režimske uslove provođenja procesa izgaranja, najprije nužno utvrditi da li se proces izgaranja
izvodi sa zrakom u suvišku.

U tom smislu je najprije potrebno utvrditi molske protoke tokova prirodnog plina i dovedenog zraka.
Molski protok prirodnog plina:
P  V1 900  133 .3  1200
m 1    43.49 kmol/h
R  T 8314  (273 .15  125)
Molski protok dovedenog zraka je:
P  V2 700  133 .3  12000
m 2    456 .31 kmol/h
R  T 8314  (273 .15  22)
odnosno količina kiseonika prisutna u procesnom toku dovedenog zraka
 O( 22)  m
m  2  yO( 22)  456 .31  0.21  95.82 kmol/h
Teoretski potrebna količina kiseonika za provođenje reakcija izgaranja:
CH 4  2O2  CO 2  2 H 2 O (I)
C 2 H 4  3O2  2CO 2  2 H 2 O (II)
S obzirom na zadati sastav prirodnog plina imaju se slijedeći molski protoci metana i etilena:
 CH
m (1)
4
m
 1  yCH
(1)
4
 43.49  0.94  40.88 kmol/h
 C(12)H 4  m
m  1  yC(12)H 4  43.49  0.03  1.305 kmol/h
Teoretski potrebna količina kiseonika za reakcije I i II je:
 O(TP
m 2
)
m
 O(TP
2 ,
)
m
 O(TP )
2 , 
 2  40.88  3 1.305  85.675 kmol/h

127
Kako je protok kiseonika, u procesnom toku zraka, veći od teoretske potrebe za kiseonikom, to proizilazi
da se proces izgaranja izvodi uz suvišak zraka, pa će, u skladu sa prezentiranom analizom, u procesnom
toku produkata biti prisutan i kiseonik. U dimnim plinovima nisu prisutni metan i etilen.

Količina ugljen dioksida generisanog u procesu izgaranja/količina ugljen dioksida u dimnim plinovima:
 CO
m ( 3)
2
m
 R( I,CO
)
2
m
 R( II,CO
)
2
 40.88  2 1.305  43.49 kmol/h
Količina kiseonika u dimnim plinovima:
 O( 32)  m
m  O( 22)  m
 O(TP
2
)
 95.82  85.675  10.145 kmol/h
Količina vode u dimnim plinovima:
 H(32)O  m
m  R( I, )H 2O  m
 R( II, H) 2O  2  40.88  2  1.305  84.37 kmol/h
Količina azota u dimnim plinovima:
 N( 32)  m
m  N( 22)  m
 N(12)  456 .31  0.79  43.49  0.03  361 .79 kmol/h
Molski protok dimnih plinova:
3  m
m (3)
 CO 2
m
 H(32)O  m
 O(32)  m
 N(32)  43.49  84.37  10.145  361.79  499.795 kmol/h

Sastav dimnih plinova (molski udjeli):

( 3)
m CO 43.49
( 3)
yCO  2
  0.0870
2
m 3 499.795
m O(32) 10.145
y ( 3)
O2    0.0203
m 3 499.795
m H(32)O 84.37
y ( 3)
H 2O    0.1688
m 3 499.795
m ( 3)
361.79
y N(32)    0.7239
N2

m 3 499.795

Zadatak 52. Plinska smješa, koja sadrži 70 mol.% butana i 30 mol. % vodonika, izgara sa 25 % suviškom
zraka pri čemu se postiže konverzija butana od 80 % i vodonika od 99 %. Koliki je molski udio vode, u
dimnim plinovima, u slučaju da 93 % butana izgara do CO2 a 7 % do CO.

Rješenje:
U sakladu sa tekstom bilansnog zadatka može se kreirati slijedeća procesna šema:

128
S obzirom na sastav procesnog toka koji izgara i uslove izgaranja u procesu protiču slijedeće reakcije:
C4 H10  6.5O2  4CO2  5H 2O (I)
H 2  0.5O 2  H 2 O (II)
C4 H10  4.5O2  4CO  5H 2O (III)

Zrak doveden za proces izgaranja plinske smjese dat je relacijom za suvišak zraka:

zrak doveden  teoretski potreban zrak

suvišak zraka 
teoretski potreban zrak

Teoretski potreban zrak predstavlja sumu teoretski potrebnog zraka za reakcije potpunog izgaranja butana
i vodika, prema reakcijama (I) i (II). Reakciju (III) ne uzimamo u obzir jer se radi o nepotpunom
sagorijevanju.
Konstituentima ćemo dodijeliti slijedeće oznake: 1 – butan; 2 – vodonik; 3 – kiseonik; 4 – ugljendioksid; 5
– ugljenmonoksid; 6 – voda; 7 – azot

Ako se za bazu uzme 100 kmol/h plinske smjese, onda je teoretski potrebna količina zraka za prvu
reakciju:
6.5 6.5
m zr( I )  m 1  y1(1)   100  0.7   2166 .67 kmol/h
0.21 0.21
Teoretski potrebna količina zraka za drugu reakciju:
0.5 0.5
m zr( II )  m 1  y2(1)   100  0.3   71.43 kmol/h
0.21 0.21
Ukupni teoretski potreban zrak, za potpuno sagorjevanje butana i vodonika:
m zr(uk)  m  zr( I )  m
 zr( II )  2166.67  71.43  2238.1 kmol/h
Dovedena količina zraka:
m2  m  zr(uk)  (1  suvišak zraka)  2238.1 (1  0.25)  2797.625 kmol/h

U dimnim plinovima su prisutni sljedeći konstituenti: butan, vodonik, kiseonik, voda, ugljendioksid,
ugljenmonoksid i azot. Do njihovih količina se dolazi iz jednačina materijalnog bilansa.

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na butan

 1(3)  m
m  1  y1(1)  m
 R( I,1)  m
 R( III
,1
)

Količina reagovalog butana po prvoj reakciji iznosi:

m  1  y1(1)    0.93  100  0.7  0.8  0.93  52.08 kmol/h
 R( I,1)  m
Količina reagovalog butana po trećoj reakciji iznosi:
,1  m1  y1    0.07  100  0.7  0.8  0.07  3.92 kmol/h
m R( III )
 (1)

Pa slijedi:
m 1(3)  m
 1  y1(1)  m
 R( I,1)  m ,1  100  0.7  52.08  3.92  14 kmol/h odnosno
 R( III )

 1(3)  m
m  1  y1(1)  (1  0.8)  100  0.7  0.2  14 kmol/h
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodonik
 2(3)  m
m  1  y2(1)  m
 R( II, 2)
Količina reagovalog vodonika u skladu sa reakcijom (II)
m R( II, 2)  m
 1  y2(1)  0.99  100  0.3  0.99  29.7 kmol/h

129
Pa slijedi da je količina vodonika u toku dimnih plinova:
m 2(3)  m
 1  y2(1)  m
 R( II, 2)  100  0.3  29.7  0.3 kmol/h odnosno
 2(3)  m
m  1  y2(1)  (1  0.99)  100  0.3  0.01  0.3 kmol/h
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na kiseonik
 3(3)  m
m  2  y3( 2)  m
 R( I,3)  m
 R( II,3)  m
 R( III
,3
)

Na osnovu hemijskih reakcija proizilaze identiteti

m R( I,3)  6.5  m R( I,1)  338 .52 kmol/h
m R( II,3)  0.5  m R( II, 2)  14.85 kmol/h
m R( III,3 )  4.5  m R( III,1 )  17.64 kmol/h

Pa slijedi da je količina kiseonika u toku dimnih plinova:

m 3(3)  m 2  y3( 2 )  m R( I,3)  m R( II,3)  m R( III
,3
)

m 3(3)  2797 .625  0.21  338 .52  14.85  17.64  216 .49 kmol/h
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na ugljendioksid
 4(3)  m
m  R( I, 4)
Količina nastalog ugljendioksida slijedi iz identiteta
m R( I, 4)  4  m
 R( I,1)  208.32 kmol/h
Pa slijedi da je količina ugljendioksida u toku dimnih plinova
m 4(3)  208.32 kmol/h
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na ugljenmonoksid
m 5(3)  m R( III
,5
)

Količina nastalog ugljenmonoksida slijedi iz identiteta

, 5  4  mR ,1  15.68 kmol/h
m R( III )
 ( III )
Pa slijedi da je količina ugljenmonoksida u toku dimnih plinova
m 5(3)  15.68 kmol/h
Jednačnina materijalnog bilansa u odnosu na vodu
m 6(3)  m R( I,6)  m
 R( II,6)  m
 R( III
,6
)

Količine nastale vode proizilaze iz stehiometrijskih koeficijenata hemijskih reakcija, iz čega proizilaze
identiteti:
m R( I, 6)  5  m R( I,1)  260 .4 kmol/h
m R( II, 6)  1  m R( II, 2)  29.7 kmol/h
m R( III, 6 )  5  m R( III,1 )  19.6 kmol/h
Pa slijedi da je količina vodene pare u toku dimnih plinova
m6(3)  260.4  29.7  19.6  309.7 kmol/h
Količina azota u dimnim plinovima jednaka je količina ulaznog azota, koji se uvodi u sistem sa tokom
zraka:
m7(3)  m
 2  y7( 2)  2797.625  0.79  2210.124 kmol/h
Količina produciranih dimnih plinova:
7
 3   mi(3)  2974 .614 kmol/h
m
i 1

130
Udio vode u dimnim plinovima :
309.7
y6(3)   0.1041
2974 .614

Zadatak 53. U energani neke tvornice kao gorivo se koristi propan-butan smješa sa 30.0 mol.% propana.
Izgaranje se izvodi sa 20.0 % suviškom zraka koji se doprema pri 20°C i 735 mm Hg. Utvrditi potrošnju
zraka, u m3/h, i sastav dimnih plinova u odnosu na mokru i suhu bazu. Konverzija ugljikovodika u procesu
izgaranja je 98.0 % a u dimnim plinovima nije identificirana prisutnost ugljen monoksida. Protok goriva je
100 kmol/h.

Rješenje:
S obzirom na istinu da, u dimnim plinovima, nije identificiran CO proces izgaranja ugljikovodika je
potpun
C 3 H 8  5O 2  3CO 2  4H 2 O (I)
C 4 H10  6.5O 2  4CO 2  5H 2 O (II)

1 – tok goriva; 2 – tok zraka i 3 – tok dimnih plinova

Komponentama procesnog sistema dodijeljene su oznake:

1 – C3H8; 2 – C4H10; 3 – O2; 4 – CO2; 5 – H2O i 6 – N2
Potrošnja zraka proizilazi iz relacije za suvišak dopremljenog zraka
m  TPzr
zr  2
TPzr
Teoretski potreban zrak je:
TPO2
TPzr 
0.21
Teoretski potreban kiseonik proizilazi iz stehiometrijskih jednačina reakcija izgaranja:
TPO2  TPO(2I )  TPO(2II )  5  m
 1(1)  6.5  m
 2(1)
Protoci ugljikovodika u toku goriva su:
 1(1)  m
m  1  y1(1)  100  0.3  30 kmol/h
m 2(1)  m
 1  y2(1)  100  0.7  70 kmol/h
Teoretski potreban kiseonik i zrak su:

131
 TPO2  5  30  6.5  70  605 kmol/h
605
TPzr   2880.95 kmol/h
0.21
Dopremljeni zrak za proces izgaranja:
m 2  TPzr  (1  zr )  2880.95 1.2  3457.14 kmol/h
Volumni protok zraka je:
m  R  T 3457.14  8.314  (273.15  20)
V2  2   86000.19 m /h
3

P 735  133.3  10 3

Sastav odnosno sadržaj komponenata, u procesnom toku dimnih plinova, proizilazi iz jednačina
komponentnog materijalnog bilansa procesa izgaranja.
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na propan
m 1  y1(1)  m  R( I,1)  m
 3  y1(3)
Stepen konverzije propana je:
m R( I,1)

m 1  y1(1)
pa količina reagiralog propana iznosi
m  1  y1(1)    100  0.3  0.98  29.4 kmol/h
 R( I,1)  m
Smjenjivanjem i sređivanjem jednačine materijalnog bilansa izgaranja propana dobija se:
100  0.3  29.4  m  3  y1(3)
0.6  m
 3  y1(3) (1)
Jednačina materijalog bilansa u odnosu na butan
 1  y2(1)  m
m  R( II, 2)  m
 3  y2(3)
Stepen konverzije propana je:
m R( II, 2)

m 1  y 2(1)
pa količina reagiralog propana iznosi
 1  y2(1)    100  0.7  0.98  68.6 kmol/h
 R( II, 2)  m
m
Smjenjivanjem i sređivanjem jednačine materijalnog bilansa izgaranja butana dobija se:
100  0.7  68.6  m
 3  y2(3)
1.4  m
 3  y2(3) (2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na kiseonik
 2  y3( 2)  5  m
m  R( I,1)  6.5  m
 R( II, 2)  m
 3  y3(3)
3457.14  0.21  5  29.4  6.5  68.6  m 3  y 3( 3)
133.09  m 3  y 3(3) (3)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na ugljen dioksid
3 m
 R( I,1)  4  m
 R( II, 2)  m
 3  y4(3)
3  29.4  4  68.6  m
 3  y4(3)
362.6  m 3  y4(3) (4)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu
4m
 R( I,1)  5  m
 R( II, 2)  m
 3  y5(3)

132
 4  29.4  5  68.6  m
 3  y5(3)
460.6  m  3  y5(3) (5)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na azot
m 2  y6( 2)  m  3  y6(3)
3457.14  0.79  m 3  y6(3)
2731.14  m 3  y 6(3) (6)
Sabiranjem komponentnih jednačina (1 – 6), materijalnog bilansa, dobija se:
6
3688.83  m 3   y i(3)
i 1
Pa je protok toka generisanih dimnih plinova
m 3  3688.83 kmol/h

Iz jednačina (1 – 6) proizilaze sadržaji komponenata u toku dimnih plinova

0.6
y1(3)   1.63 10 4
3688.83
1.4
y2(3)   3.79 10 4
3688.83
133.09
y3 
( 3)
 0.0361
3688.83
362.6
y 4(3)   0.0982
3688.83
460.6
y 5(3)   0.1249
3688.83
2731.13
y 6(3)   0.7403
3688.83

Sadržaj suhog dimnog plina u toku dimnog plina (mokrog) je:

y s  (1  y w )  (1  y 5(3) )  1  0.1249  0.8751

Sastav dimnih plinova u odnosu na suhu bazu je:

y (3) 1.63 104
y1(,3s)  1   1.86 104
ys 0.8751
3.79 104
y2(3,s)   4.3 104
0.8751
0.0361
y3(3,s)   0.0413
0.8751
0.0982
y4(3,s)   0.1122
0.8751
0.7403
y3(3,s)   0.8459
0.8751

133
Parametri procesnih tokova
Zadatak 1. Procesni tok koji predstavlja gasno-parni sistem, azot-ugljen tetrahlorid, ima slijedeće
parametre:
- sadržaj ugljen tetrahlorida 1.24 kg/(kg N2)
- pritisak 770 mm Hg
Utvrditi rosišnu temperaturu procesnog toka. Napon para ugljen tetrahlorida, u zavisnosti od temperature,
dat je relacijom:
2808 .19
ln p (bar)  9.254 
T (K)  45.99

Rješenje:
Temperatura rosišta procesnog toka određena je činjenicom, da je na rosišnoj temperaturi parcijalni
pritisak, jednak naponu para CCl4 :
pCCl
   4 1
pCCl 4 (t ros )
Parcijalni pritisak para ugljen tetrahlorida u smjesi je:
pCCl 4  yCCl 4  Puk
Sadržaj ugljen tetrahlorida u gasno-parnom toku:
1.24 1.24
M CCl4 153 .823
yCCl4    0.1842
1.24 1 1.24 1
 
M CCl4 M N 2 153 .823 28.013
Parcijalni pritisak para ugljen tetrahlorida u smjesi je:
pCCl 4  0.1842  770  133 .3  10 5  0.1891 bar
Temperatura rosišta procesnog toka:
2808 .19
Tros   45.99  301 .16 K
9.254  ln( 0.1891)
t ros  28.01C

Zadatak 2. Atmosferski zrak ima slijedeće parametre: pritisak 752 mm Hg, temperaturu suhog
termometra 35°C i rosište 21.0°C. Koliki je sadržaj vlage u zraku u mol.%? Napon vodene pare na 21°C
iznosi 18.650 mm Hg.

Rješenje:
Sadržaj vlage u zraku je:
pH 2 O
yH 2O 
Puk
Parcijalni pritisak vode u zraku jednak je ravnotežnoj napetosti vode na rosišnoj temperaturi vode iz zraka:
pH 2O  pH* 2O (21C)  18.65 mm Hg
pa je sadržaj vlage u zraku:

134
 18.65
yH2O   2.48 10 2
752

Zadatak 3. Reakcijska smješa u procesu sinteze vinilacetata, iz acetilena i sirćetne kiseline, priprema se
zasićavanjem acetilena njegovim barbotiranjem kroz tečnu sirćetnu kiselinu. Ako je u procesnom toku
reaktanata 20 mol.% sirćetne kiseline, a proces u saturatoru se izvodi pri pritisku 1.3 bar izračunati
temperaturu procesnog toka reaktanata na izlazu iz saturatora.

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se kreirati slijedeća struktura.

Kako procesni tok reaktanata, na izlazu iz saturatora predstavlja acetilen zasićen sirćetnom kiselinom, to
je procesni tok na temperaturi rosišta.

Sadržaju sirćetne kiseline od 20 mol.% odgovara parcijalni pritisak sirćetne kiseline:

pkis  y kis  Puk  0.2 1.3  0.26 bar
Ravnotežnoj napetosti sirćetne kiseline, od 0.26 bar, odgovara rosišna temperatura iz Antoine-ove relacije:
3405 .57
Tros   56.34  351 .58 K
10.1878  ln( 0.26)
t ros  78.43 °C

Zadatak 4. Procesni tok koji predstavlja gasno-parni sistem, azot-etanol, ima slijedeće parametre:
- rosište 32.1°C
- relativno zasićenje 0.12
- pritisak 785 mm Hg
Utvrditi temperaturu procesnog toka i sadržaj etanola u kg/kg N2. Napon para etanola, u zavisnosti od
temperature, dat je relacijom:
1652 .1
log p  (mmHg)  8.2133 
t (C)  231.48

Rješenje:
Temperatura procesnog toka određena je relativnom vlažnošću gasno-parnog toka:
p
   EtOH
p EtOH (t )
Parcijalni pritisak para etanola u smjesi je:

p EtOH  p EtOH (32.1C)

135
Napon para etanola na rosišnoj temperaturi je:
1652 .1
8.2133 
( t rose )
p EtOH  10 32.1 231 .48
 88.1807 mm Hg

Napon para etanola na temperaturi procesnog toka:

 p 88.1807
p EtOH (t )  EtOH   734.84 mm Hg
 0.12
Temperatura procesnog toka:
1652 .1
t  231.48  77.49C
8.2133  log( 734.84)
Molski udio etanola u smjesi:
p 88.1807
y EtOH  EtOH   0.1123
Puk 785
Sadržaj etanola u smjesi:
0.1123  M m( EtOH )) 0.1123  46.069
  0.208 kg EtOH/kg N2
(1  0.1123)  M m ( N2 )
(1  0.1123 )  28.013

Zadatak 5. Reaktor poji procesni tok koji predstavlja smješu acetilena i parovite sirćetne kiseline, na
pritisku 1 bar i temperaturi 90°C. Ako je pregrijana para sirćetne kiseline, u procesnom toku reaktanta
35°C izračunati sadržaj kiseline u procesnom toku.

Rješenje:
Pregrijanje t preg parovite komponente, u plinovitom procesnom toku, je razlika između temperature
procesnog toka, t ptoka, i temperature zasićenja/rosišta isparljive komponenete t ros , odnosno:
t preg  t ptoka  tros
odakle je rosište sirćetne kiseline:
tros  t ptoka  t preg  90  35  55C
Ovoj temperaturi odgovara ravnotežna napetost kiseline:
3405 .57
10.1878 
*
pkis e 273 .15 55 56.34
 0.09619 bar
čiji je parcijalni pritisak u procesnom toku, s obzirom na uslove zasićenja procesnog toka, jednak
ravnotežnoj napetosti pa je sadržaj kiseline u procesnom toku:
*
p kis p kis
y kis    0.09619
Puk Puk

136
Fazno stanje procesnog toka
Zadatak 6. Manometar i termometar, instalirani na cjevovodu kroz koga se transportuje smješa
etilenoksida i azota, pokazuju pritisak 3.1 bar, odnosno temperaturu 56 °C. Ako je sadržaj etilenoksida u
procesnom toku 56 mol. % utvrditi fazno stanje procesnog toka. Barometarski pritisak iznosi 1 bar.
Kritične temperature etilenoksida i azota iznose 469 odnosno 126.2 K. Napon para etilenoksida, u
ovisnosti o temperaturi, dat je relacijom:
2567 .61
ln p (bar)  10.1198  .
T (K)  29.01
Rješenje:
S obzirom na vrijednost temperature procesnog toka od 56°C i kritične temperature etilenoksida i azota od
185.85 odnosno -146.96 proizilazi da, na temperaturi procesnog toka, može biti otekućen etilenoksid.
Etilenoksid je, otekućen, u procesnom toku u slučaju da je temperatura procesnog toka manja od rosišne
temperature etilenoksida za uslove procesnog toka.

Rosišna temperatura etilenoksida je ona temperatura za koju je ravnotežna napetost etilenoksida jednaka
njegovom parcijalnom pritisku u procesnom toku. Kako je zavisnost ravnotežne napetosti etilenoksida, u
ovisnosti o temperaturi, data Antoine-ovom relacijom to je rosište etilenoksida:
2567 .61
Tros   29.01
10.1198  ln peox
*

Parcijalni pritisak etilenoksida u procesnom toku je:

peox  y eox  Puk
Pritisak procesnog toka, na osnovu pokazivanja manometra, je:
Puk  pman  pbar  3.1  1  4.1 bar
Parcijalni pritisak etilenoksida u procesnom toku je:
peox  0.56  4.1  2.296 bar
Kako je za uslove rosišta:
*
peox  peox
to je rosište etilenoksida za uslove procesnog toka:
2567 .61
Tros   29.01  305 .435 K  32.28 C
10.1198  ln( 2.296 )
Kako je temperatura rosišta manja od temperature toka:
t ros  t tok
to proizilazi da je etilenoksid, u procesnom toku, u parovitom stanju.

Zadatak 7. Analizom procesnog toka, koji je sistem acetilen – sirćetna kiselina, utvrđen je sadržaj
sirćetne kiseline od 10.8 mol.%.
Uzorak je uzet pri pritisku 880 mm Hg i temperaturi 95°C. Utvrditi fazno stanje procesnog toka.

Rješenje:
Procesni tok je dvokomponentni sistem i, za slučaj da je tok jednafazan, broj stepeni slobode je:

137
 F  2  2 1  3

Kako su specificirane vrijednosti baš za tri parametra procesnog toka to je potrebno potvrditi pretpostavku
o jednofaznosti procesnog toka. Procesni tok je jednofazan ako je rosišna temperatura sirćetne kiseline, za
uslove procesnog toka, manja od temperature procesnog toka.

Parcijalni pritisak sirćetne kiseline u procesnom toku

p kis  y kis  Puk  0.108  880  95.04 mmHg
Napon para sirćetne kiseline, u ovisnosti o temperaturi, dat je Antoine-ovom relacijom:
 1533 .313
log p kis (mmHg)  7.38782  .
t (C)  223 .09

Za pkis  pkis ima se rosišna temperatura kiseline:
 1533 .313
t ros (C)  log p kis (mmHg)  7.38782   223 .09  61.08C
7.38782  log( 95.04)
Kako je temperatura procesnog toka 95°C i veća je od rosišne temperature sirćetne kiseline 61.08°C, za
uslove procesnog toka, to proizilazi da je procesni tok jednofazan.

Zadatak 8. Procesni tok zraka, pri pritisku 790 mm Hg, sadrži 2.8 mol.% vodene pare. Utvrditi uslove pri
kojima je procesni tok jednofazan.

Rješenje:
Broj stepeni slobode zraka, kao gasno-parnog sistema, je:
F  k  2   odnosno
F  2  2 1  3
pa proizilazi da je za potpuno određenje sistema potrebno specificirati vrijednosti triju parametara. U
promatranom slučaju date su vrijednosti za pritisak procesnog toka P i sadržaj vodene pare u toku yw i
treći parametar čiju vrijednost treba zadati je temperatura procesnog toka.
Kako je postavljeno ograničenje da je procesni tok jednofazan to njegova temperatura mora biti veća od
rosišne temperature vodene pare t > tros.

Rosišna temperatura vode, iz procesnog toka, određena je kao vrijednost koja odgovara ravnotežnoj
napetosti vode pw (t ros ) jednakoj parcijalnom pritisku vodene pare u toku zraka.

Za uslove zasićenja (rosišta) vrijedi jednakost

pw  pw (t ros )
Parcijalni pritisak vodene pare u toku zraka je:
p w  y w  Puk  0.0.028  790  22.12 mmHg
Pritisku zasićenja vode od 22.12 mm Hg odgovara temperatura zasićenja 23.8°C.

Prema tome, dodjeljivanjem temperaturi procesnog toka vrijednost t  23.8C , u potpunosti je određen
procesni tok kao jednosfazni sistem.

Zadatak 9. Procesni tok zraka sa parametrima:

- protok 450 kmol/h
- pritisak 755 mm Hg
- temperatura 29°C
- rosište 29°C

138
hladi se u procesnoj jedinici sa kontaktnom površinom na 20°C. Utvrditi sadržaj vodene pare u tkou zraka
uspred hladnjaka i fazno stanje procesnog toknakon hladnjaka. Napon vodene pare, u zavisnosti od
temperature, dat je relacijom:
1750 .286
log p w (mmHg)  8.10765 
t (C)  235

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Sadržaj vodene pare u pojnom toku hladnjaka je:

p (ul )
y w(ul )  w
Puk
Parcijalni pritisak vodene pare u toku zraka jednak je ravnotežnoj napetosti na rosišnoj temperaturi
pw(ul)  pw (t ros )
Ravnotežna napetost vodene pare, na temperaturi rosišta, je:
1750 .286
8.10765 
p w  e 29  235
 30.05 mmHg
Sadržaj vodene pare u toku ulaznog zraka je:
30.05
y w(ul)   3.98 10 2
755
Kako je tok zraka na ulazu u hladnjak, već zasićen, to će uslijed hlađenja doći do kondenziranja određene
količine vodene pare pa je procesni tok, na izlazu iz hladnjaka, u dvofaznom stanju.

Zadatak 10. Tok reaktanata, u procesu sinteze vinilacetata, predstavlja gasno-parna smjesa acetilena i
sirćetne kiseline.
Pri manometarskom pritisku 0.3 bar i temperaturi 40°C uvtrđen je sadržaj kiseline u procesnom toku od
20.0 mol.%. Utvrditi protoke gasno-parne smjese i tečne faze procesnog toka. Barometarski pritisak iznosi
745 mm Hg.

Rješenje:
Fazno stanje procesnog toka utvrđuje se računanjem rosišne temperature procesog toka. Ukoliko je
temperatura procesnog toka niža od rosišne temperature, procesni tok je u dvofaznom stanju, u suprotnom,
procesni tok je u gasnom faznom stanju (pogledati sliku).

Za uslove rosišta vrijedi da je parcijalni pritisak kiseline u procesnom toku, jednak njenoj ravnotežnoj
napetosti, na temperaturi rosišta

pkis  pkis (t rose)
Parcijalni pritisak sirćetne kiseline u procesnom toku
pkis  ykis  Puk  0.2  (0.3  745  133.3  10 5 )  0.258617 bar

Ovoj vrijednosti parcijalnog pritiska, odnosno pritiska zasićenja, odgovara temperatura zasićenja sirćetne
kiselineod 78.29°C.

139
Kako je temperatura procesnog toka manja od rosišne temperature proizilazi da je, procesni tok u
dvofaznom stanju.

Sadržaj kiseline u procesnom toku

y kis    (1 -  )  y kis


pri čemu je α – udio tečne faze u procesnom toku.

Ravnotežni udio kiseline u gasno-parnom toku

 p  (40C) 0.04627
ykis  kis   0.03578
Puk (0.3  745 133.3 10 5 )
Udio tečne faze u procesnom toku je:
y  y 0.2  0.03578
  kis  kis   0.1703
1  y kis 1  0.03578
Ako se kao baza za proračun uzme 100 kmol/h procesnog toka ima se:
Protok tečne faze u procesnom toku
m L  m    100  0.1703  17.03 kmol/h
Protok gasno-parne faze u procesnom toku:
mG  m  m  L  100  17.03  82.97 kmol/h

Hlađenje preko kontaktne površine

Zadatak 11. Tok vlažnog zraka sa 100°C i 5260 mm Hg sadrži 10.0 mol.% vodene pare. Napon vodene
pare u ovisnosti o temperaturi dat je slijedećom relacijom:
1668 .21
log p * (mm Hg)  7.9668 
t (C)  228.0
Izračunati:
a) rosište zraka i pregrijanje vodene pare u zraku
b) koliki je procenat kondenzovane vode ako se zrak ohladi, pri konstantnom pritisku, do 80°C

Rješenje:
Rosište zraka je ona temperatura za koju je ravnotežna napetost vode jednaka njenom parcijalnom pritisku
u zraku.

Parcijalni pritisak vode u toku zraka

140
 p w  y  Puk  0.1  5260  526 mmHg
Ravnotežnoj napetosti od 526 mm Hg odgovara, iz Antoine-ove relacije, temperatura zasićenja:
1668 .21
t ros   228 .0  90 °C
7.9668  log 526
Pregrijanje vodene pare u toku vlažnog zraka
t pr  t zr  t ros  100  90  10 °C

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1- tok zraka na ulazu u hladnjak; 2- tok kondenzata (vode) i 3-
gasno parni tok na izlazu iz hladnjaka

Jednačina totalnog materijalnog bilansa hladnjaka:

m 1  m 2  m 2
Jednačina materijalnog bilansa hladnjaka u odnosu na vodu
m 1  yw(1)  m 2 m  3  yw(3)
Sadržaj vode u procesnom toku zraka koji napušta hladnjak je:
p ( 3) p  (80)
y w( 3)  w  w
Puk 5260
Ravnotežna napetost vode na 80°C:
1668 .21
( 7.9668  )
p w  10 80  228 .0
 355 .25 mmHg
355.25
y w(3)   0.067538
5260
Smjenjivanjem se, za bazu pojnog zraka od 100 kmol/h, dobija:
100  m 2  m 3
100  0.1  m 2  m 3  0.067538
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- količina kondenzata, m 2  3.4813 kmol/h
- količina zasićenog zraka na izlazu iz hladnjaka, m 3  96.518 kmol/h

Zadatak 12. Procesni tok izrabljenog zraka napušta sprej sušnicu, za produkciju paradajza u prahu, sa
slijedećim parametrima:
- temperatura 65°C
- pritisak 1.02 bar
- sadržaj vlage 17 mol.%
i hladi se u hladnjaku sa kontaktnom površinom, do 30°C. Utvrditi količinu vodene pare koja kondenzira u
procesu hlađenja. Napon vodene pare u funkciji temperature, dat je slijedećom relacijom:
3826 .44
ln p  (bar)  11.6834 
T (K)  46.13

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

141
Kao baza za proračun uzet je protok toka 1u količini 100 kmol/h.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
1  m
m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu
 1  y w(1)  m
m 2 m 3  y w(3)
Udio vodene pare u zraku je:
p  (30C )
y w( 3)  w
Puk
Napon vodene pare na temperaturi 30°C proizilazi iz Antoine-ove relacije.
3826 .44
11.6834 

p e  0.042197 bar
30  273.15  46.13

Pa je udio vodene pare u zraku na izlazu iz hladnjaka

0.42197
y w(3)   0.04137
1.02
Smjenom vrijednosti poznatih varijabli u sistem relacija materijalnog bilansa ima se:
100  m 2  m 3
100  0.17  m 2  m 3  0.04137
Rješavanjem sistema relacija materijalnog bilansa dobija se:
- količina kondenzovale vodene pare, m 2  13.42 kmol/h
- protok toka zasićenog zraka, m 3  86.58 kmol/h

Zadatak 13. Procesni tok hlornog gasa slijedećeg sastava: hlor -96 mol.%; vodonik 0.6 mol% i ostatak je
zrak, sa parametarima:
- protok 500 kmol/h
- temperatura 80°C
- pritisak 5 bara
u cilju kondenzacije hlora vodi se u uređaj sa kontaktnom površinom, pri čemu se isti hladi. Do koje
temperature je potrebno ohladiti procesni tok da bi se ostvario stepen kondenzacije hlora od 90%.
Napon para hlora, u funkciji temperature dat je relacijom:
1978 .32
ln p  (bar)  9.3408 
T (K )  27.01
Rješenje:
U skladu sa tekstom zadatka može se kreirati procesna struktura prikazana na slici

142
Procesni, tokovima dodijeljenje su oznake: 1- hlorni gas; 2- tok iskondenzovanog hlora; 3- gasno-parni
tok na izlazu iz hladnjaka.

Jednačina totalnog materijalnog bilansa

m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na hlor
m 1  yCl(1)2  m 2  m 3  yCl( 32)

Iz ograničenja da je potrebno ostvariti stepen kondenzacije 90 % proizilazi relacija:

m 2  m 1  yCl(1)2  0.9
Iz koje slijedi da je količina kondenziranog hlora:
m 2  500  0.96  0.9  432 kmol/h
Iz jednačine totalnog materijalnog bilansa proizilazi količina gasno-parnog toka na izlazu iz hladnjaka:
m 3  500  432  68 kmol/h
Iz jednačine materijalnog bilansa u odnosu na hlor, udio hlora u toku gasa na izlazu iz hladnjaka je:
m 1  y Cl
(1)
 m 2 500  0.96  432
y Cl2 
( 3) 2
  0.7059
m 3 68
Gas na izlazu iz hladnjaka je zasićen hlorom ta temperaturi koja vlada u hladnjaku, pa je parcijalni pritisak
jednak naponu para hlora temperaturi u hladnjaku.

Parcijalni pritisak hlora toku gasa na izlazu iz hladnjaka

pCl(32)  Puk  yCl(32)  5  0.7059  3.5295 bara
Iz relacije za napon para hlora dolazimo do vrijednosti temperature u hladnjaku:
1978 .32
Thl   27.01  271.86 K
9.3408  ln( 3.5295)
odnosno -1.29°C.

Zadatak 14. U industrijskoj praksi kondenzacije hlora iz hlornog gasa jedan od ograničavajućih faktora je
udio vodinika u smjesi sa hlorom. Naime, vodonik sa udjelom 5-6 mol.% u hloru je eksplozivna smjesa,
što ograničava kondenzaciju hlora.
Procesni tok 1000 kmol/h hlornog gasa pri pritisku 15 bara i temperaturi 70°C, koji se sastoji od 97
mol.% hlora, 1 mol.% vodonika i ostatak je azot, se hladi u procesnoj jedinici sa kontaktnom površinom.
Utvrditi temperaturu do koje se hladi procesni tok, koja bi bila mogući uzrok eksplozije u postrojenju.

Rješenje:
Na osnovu bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

143
Procesni, tokovima dodijeljenje su oznake: 1- hlorni gas; 2- tok iskondenzovanog hlora; 3- gasno-parni
tok na izlazu iz hladnjaka.
Vrijednost temperature na izlazu iz hladnjaka proizilazi iz činjenice da je gasno-parni tok na izlazu iz
hladnjaka zasićen sa hlorom, pa je:
pCl(23)  pCl(32)  Puk  yCl( 32)
Sadržaj hlora u gasno-parnom toku na izlazu iz hladnjaka proizilazi iz sistema jednačina materijalnog
bilansa.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na hlor
m 1  y Cl(1)2  m 2  m 3  y Cl(32)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodonik
m 1  y H(12)  m 3  y H(32)
Smjenjujući vrijednosti poznatih varijabli dobije se:
1000  m 2 m3
1000  0.97  m 2  m 3  y Cl( 32)
1000  0.01  m
 3  0.05
Rješavanjem sistema jednačina dobije se:
- količina gasno-parne smjese na izlazu iz hladnjaka, m 3  200 kmol/h
- količina kondenziralog hlora, m 2  800 kmol/h
- udio hlora u toku gasa na izlazu iz hladnjaka, y Cl( 32)  0.85
Vrijednost napona para hlora na izlaznoj temperaturi je:
pCl(23)  pCl(32)  Puk  yCl( 32)  15  0.85  12.75 bara
Iz Antoine-ove relacije za napon para hlora dilazimo do vrijednosti temperature na izlazu iz hladnjaka,
čijim uslostavljanjem bi bili ostvareni preduslovi za izbijanje ekplozije u pogonu:
1978 .32
Tekspl .   27.01  818 .15 K
9.3408  ln(12.75)
odnosno 45°C.

Zadatak 15. Reaktor za sintezu dihloretana, iz etilena i hlora, napušta gasno-parni tok slijedećih
parametara:
- protok 190 kmol/h
- temperatura 80°C
- pritisak 2.5 bara
- sastav (mol.%)
o etilen (1.21)
o dihloretan (24.22)
o azot (71.66)

144
 o ugljenmonoksid (2.91)
i poji hladnjak u kome mu se, pri konstantnom pritisku, temperatura smjanji na 10°C. Utvrditi stepen
kondenzacije dihloretana. Napon para dihloretana, u zavisnosti od temperature, dat je relacijom:
2697.29
9.464
 T (K)45.03
p DHE (bar)  e

Rješenje:
Na osnovu teksta problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Rosišna temperatura toka proizilazi iz Antoine-ove relacije, uzimajući u obzir činjenicu da je na rosištu
parcijalni pritisak jednak naponu para.
Parcijalni pritisak dihloretana u procesnom toku iznosi
(1)
pDHE  Puk  yDHE(1)
 2.5  0.2422  0.6055 bar
Rosišna temperatura toka je:
2697 .29
Tros   45.03  315 .69 K
9.464  ln( p DHE (1)
)
t ros  42.54C
Proizilazi da dolazi do kondenzacije dihloretana.
Stepen kondenzacije dihloretana je:
m 2

m 1  y DHE
(1)

Količina iskondezovanog dihloretana proizilazi iz jednačina materijalnog bilansa.

Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na dihloretan
m 1  yDHE
(1)
m 2 m 3  yDHE
( 3)

Smjenom vrijednosti poznatih varijabli dobije se:

190  m 2  m 3
190  0.2422  m2 m 3  yDHE
(3)

Udio dihlor etana u toku gasno-parnog toa na izlazu iz separatora

p ( 3) p  (10C )
( 3)
y DHE  DHE  DHE
Puk Puk
Napon para dihloretana na temperaturi 10°C iznosi:
2697.29
9.464
 (10 273.15)45.03
pDHE (bar)  e  0.15514 bar

Udio dihloretana u gasno-parnom toku na izlazu iz separatora je:

0.15514
( 3)
y DHE   0.0621
2.5

145
Rješavanjem sistema jednačina
190  m 2  m 3
190  0.2422  m 2 m
 3  0.0621
dobija se:
- protok toka kondenzata, m 2  36.485 kmol/h
- protok parno-gasnog toka na izlazu iz separatora, m 3  151 .515 kmol/h

Zadatak 16. Iz procesnog toka izrađenog zraka, koji napušta sušnicu, potrebno je njegovim hlađenjem
preko kontaktne površine, pri konstantnom pritisku, kondenzovati određenu količinu vode.
Formirati i riješiti sistem relacija materijalnog bilansa procesnog sistema.

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Procesna struktura bilansiranog procesa

I – sušnica; II – hladnjak i III – separator
1 – tok izrađenog zraka; 2 – tok kondenzata i 3 – tok zraka nakon separatora.

Sistem relacija materijalnog bilansa

Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu:
m 1  yw(1)  m
2  m
 3  yw(3)
U formiranom sistemu relacija figuriše pet nepoznatih pa proizilazi da za tri varijable treba dodijeliti
vrijednost.
Neka su to parametri izrađenog zraka
- protok m 1
- sadržaj vlage yw(1) i sadržaj vlage u toku zraka nakon separatora, yw(3)

Za vrijednosti varijabli
m 1  100 kmol/h
yw(1)  2.5 mol.% i
yw(3)  0.45 mol.%
ima se sistem relacija materijalnog bilansa
100  m 2  m 3
100  0.025  m  3  0.45  10 2
2  m
čijim se rješavanjem dobija:
- količina nastalog kondenzata, m 2  2.6 kmol/h
- protok zraka na izlazu iz separatora, m 3  97.4 kmol/h

146
Zadatak 17. Industrijski hladnjak poji procesni tok metana koji je zasićen parama etilbenzena na
temperaturi 100°C. U hladnjaku se, pri konstantnom pritisku 9000 mmHg, procesni tok hladi na
temperaturu pri kojoj se ostvaruje stepen kondenzacije etilbenzena od 92.0 %. Kolika je temperatura na
izlazu iz hladnjaka?
Napon para etilbenzena, u funkciji temperature, dat je relacijom:
1424 .3
log p  (mmHg)  6.95719 
t (C)  213.206

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1 – pojni tok hladnjaka; 2 – gasno-parni tok na izlazu iz
hladnjaka i 3 – otekućeni etilbenzen

Temperatura procesnog toka na izlazu iz hladnjaka proizilazi iz činjenice da je procesni tok zasićen
parama etilbenzena, pa slijedi da je:

pEB (t hl )  pEB ( 2)

Parcijalni pritisak etilbenzena u gasno-parnom toku na izlazu iz hladnjaka

( 2)
pEB  yEB ( 2)
 Puk
Sadržaj etilbenzena u gasno-parnom toku na izlazu iz hladnjaka proizilazi iz relacija materijalnog bilansa
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na etilbenzen
m 1  y EB
(1)
m 3  m  2  y EB
( 2)

Sadržaj parovitog etilbenzena u procesnom toku ulazu u hladnjaka, s obzirom da se radi o ravnotežnim
uslovima, određen je ravnotežnom napetošću etilbenzena na temperaturi 100°C:
p  (100 C )
(1)
y EB  EB
Puk
Napon para etilbenzena na 100°C iznosi:
1424 .3
6.95719 

p EB (100 C )  10 100  213 .206
 256.86 mmHg
Pa je sadržaj etilbenzena u pojnom toku
256.86
(1)
y EB   0.0285
9000
Ako se kao baza uzme 100 kmol/h pojnog toka i smjenom vrijednosti poznatih varijabli ima se:
100  m 2  m 3
100  0.0285  m
3  m
 2  y EB
( 2)

Iz ograničenja na stepen kondenzacije proizilazi da je količina kondenziralog etilbenzena

m 3  100  0.0285  0.92  2.622 kmol/h

147
Rješavanjem sistema jednačina materijalnog bilansa dobija se:
- protok gasno-parno procesnog toka, m 2  97.378 kmol/h
- sadržaj etilbenzena u gasno-parnom toku, y EB ( 2)
 2.34110 -3
Parcijalni pritisak etilbenzena u gasno-parnom toku na izlazu iz hladnjaka
pEB( 2)
 2.341 10 3  9000  21.07 mmHg
Temperatura procesnog toka na izlazu iz hladnjaka
1424 .3
t hl   213 .206  39.6 C
6.95719  log( 21.07 )

Zadatak 18. Industrijski hladnjak poji procesni tok metana koji je zasićen parama etilbenzena na
temperaturi 100°C. U hladnjaku se, pri konstantnom pritisku, procesni tok hladi na 40°C. Ako je protok
pojnog toka 120 m3/h, sa sadržajem etilbenzena 3 mol.%, izračunati količinu etilbenzena koja se otekući u
procesu hlađenja procesnog toka. Napon para etilbenzena na 100°C i 40°C iznosi 256.95 odnosno 21.49
mm Hg.

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se kreirati slijedeća struktura

Kako je, po ograničenjima iz teksta zadatka, procesni tok zasićen parama etilbenzena na 100°C to
proizilazi da je parcijalni pritisak etilbenzena, u procesnom toku jednak njegovoj ravnotežnoj napetosti na
100°C i iznosi 256.95 mm Hg. Pritisak u hladnjaku određen je sadržajem etilbenzena i njegovim
parcijalnim pritiskom u procesnom toku.
p (1) 256 .95
Puk  (EB 1)
  8565 mm Hg
y EB 0.03
Protok procesnog toka ispred hladnjaka je:
P  V 8565  133 .3  120
m 1  uk 1   4.416  10 4 mol/h
R T 8.314  273 .15  100 
Količina otekućenog benzena proizilazi iz materijalnog bilansa hladnjaka.
Jednačina totalnog bilansa hladnjaka
m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa hladnjaka u odnosu na etilbenzen
m 1  yEB
(1)
m  2  yEB
( 2)
m3
Sadržaj parovitog etilbenzena u procesnom toku na izlazu iz hladnjaka, s obzirom da se radi o
ravnotežnim uslovima, određen je ravnotežnom napetošću etilbenzena na temperaturi u hladnjaku:
p * (40C) 21.49
( 2)
y EB  EB   0.002509
Puk 8565
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli u sistem formiranih relacija ima se:
44.16  m 2  m 3
44.16  0.03  m 2  0.002509  m 3

148
Rješavanjem sistema jednačina dobije ima se:
- količina otekućenog etilbenzena, m 3  1.22 kmol/h
- protok gasno-parno procesnog toka, m 2  42.94 kmol/h

Zadatak 19. Reaktor napušta procesni tok koji predstavlja inert (smješa etilena i azota) zasićen
dihloretanom pri pritisku 2.6 bar i temperaturi 80°C. Na koju temperaturu, pri konstantnom pritisku, treba
ohladiti procesni tok da bi, iz njega, kondenziralo 95% od količine dihloretana prisutne u pojnom toku.
Napon para dihloretana, u ovisnosti o temperaturi, dat je slijedećom relacijom:
2927 .17
ln p (bar)  9.5562 
T (K )  50.22

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna šema:

Procesnim tokovima su dodijeljene oznake: 1 – gasno-parni tok na ulazu u kondenzator; 2 – tok

kondenziranog dihloretana i 3 –gasno-parni tok na izlazu iz separatora

Kako, u procesu hlađenja, dolazi do kondenzacije dihloretana, temperatura u hladnjaku je određena

ravnotežnom napetošću dihloretana:
2927 .17
ln pC* 2 H 4Cl2  9.5562 
Thl  50.22
odnosno temperatura u hladnjaku je:
2927 .17
Thl   50.22
9.5562  ln pC* 2 H 2Cl 2
Ravnotežna napetost dihloretana jednaka je njegovom parcijalnom pritisku u procesnom toku i povezana
je sa njegovim sadržajem relacijom:
pC(3)H Cl pC* H Cl (t hl )
yC(32)H 4Cl2  2 4 2  2 4 2
Puk Puk
Sadržaj dihloretana u izlaznom toku određen je materijalnim bilansom kondenzatora.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa kondenzatora:
m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa kondenzatora u odnosu na dihloretan:
m 1  yC(12)H 4Cl 2  m 3  yC( 32)H 4Cl 2  m 2
Po ograničenjima iz teksta bilansnog problema u kondenzatoru se otekući 95% od dihloretana prisutnog u
pojnom toku pa se ima:
m 2  0.95  m 1  y C(12)H 4Cl 2
Sadržaj dihloretana u pojnom toku kondenzatora određen je istinom da se radi o zasićenom toku pri 80°C i
pritisku 2.6 bar. Može se napisati da je:

149
 pC(12)H 4Cl2 pC* 2 H 4Cl2 (80C)
yC(12)H 4Cl2  
Puk Puk
Ravnotežna napetost dihloretana, na 80°C, je iz Antoine-ove relacije:
2927 .17
9.5562 
( 273 .15  80 )  50.22
pC* 2 H 4Cl 2  e  0.89883 bar
0.89883
yC(12)H 4Cl2   0.3461
2.6
Količina otekućenog dihloretana, za bazu od 100 kmol/h pojnog toka je:
m 2  0.95  100  0.3461  32.88 kmol/h
Protok gasovite faze u procesnom toku hladnjaka:
m 3  m 1  m 2  100  32.88  67.12 kmol/h
Sadržaj dihloretana u gasnoj fazi procesnog toka na izlazu iz hladnjaka je:
(m 1  yC(12)H 4Cl2  m
 2 ) 100  0.3461  32.88
yC(32)H 4Cl2    0.02577
m3 67.12
Ravnotežna napetost dihloretana je:
pC* H Cl  yC(3)H Cl  Puk  0.02577  2.6  0.067 bar
2 4 2 2 4 2

Ovoj ravnotežnoj napetosti odgovara temperatura u hladnjaku:

2927 .17
Thl   50.22  289 K
9.5562  ln( 0.067 )
t hl  15.85 C

Zadatak 20. Gasno-parni procesni tok, koji je smjesa azota i etilamina, hladi se u dva redno vezana
hladnjaka sa kontaktnom površinom. Temperature procesnih tokova, na izlazu iz hladnjaka su 90 odnosno
10ºC. Ako procesni tok, koji poji prvi hladnjak, ima protok 120 kmol/h, temperaturu 190ºC, pritisak 3 bar
i sadržaj etilamina od 40.0 mol.% izračunati količinu kondezovanog etilamina u svakom od hladnjaka.
Napon para etilamina na 10 odnosno 90ºC iznosi 558.6 odnosno 7763 mm Hg.

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Uslov za ostvarenje kondenzacije:


(ul)
petilam  petilam(t )
Parcijalni pritisak etilamina u pojnom toku kondenzatora:
(ul)
petilam  yetilam
(ul)
 Puk  0.4  3  1.2 bar
odnosno
1.2 10 5
( ul)
petilam   900.22 mmHg
133.3
Kako je
 
petilam(10C)  petilam
(ul)
 petilam(90C)
proizilazi da samo u drugom stepenu dolazi do kondenzacije etilamina.
Sadržaj etilamina u gasno-parnoj smjesi na izlazu iz sistema hladjenja:

150
 558.6  133.3
p(*10C )
y ( iz)
   0.2482
3  10 5
etilam
Puk
Količina kondenzovanog etilamina proizilazi iz sistema relacija materijalnog bilansa.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa sistema:
120  mt  m
 gp
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na etilamin:
120  y etilami
( ul )
 m t  m gp  y etilam
( iz )

Nakon smjenjivanja se ima:

120  mt  m
 gp
120  0.4  m
t  m
 gp  0.2482
Rješavanjem sistema od dvije jednačine dobija količina kondenzovanog etilamina:
m t  24.23 kmol/h

Zadatak 21. Reaktor za sintezu maleinanhidrida, katalitičkom oksidacijom benzena, napušta procesni tok
produkata sa slijedećim parametrima:
 sadržaj maleinanhidrida 0.96 mol. % (ostatak je inert)
 pritisak 1.4 bar i
 temperatura 335°C
i vodi se u hladnjak, sa kontaktnom površinom, u kome se ostvaruje temperatura 57°C. Utvrditi vrijednost
stepena kondenzacije maleinanhidrida?

Napon para maleinanhidrida, u ovisnosti o temperaturi, dat je relacijom:

3765 .65
ln p  (mmHg)  16.2747 
T (K )  82.15
Rješenje:
Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1 – pojni tok hladnjaka; 2 – tok kondenziranog AMK i 3 –
gasno parni tok na izlazu iz separatora

Stepen kondenzacije maleinanhidrida može se definirati kao odnos količine kondenziranog

maleinanhidrida u odnosu na ukupno uvedenu količinu AMK sa pojnim tokom:
m 2

m 1  y AMK
(1)

Protok toka kondenziranog AMK proizilazi iz relacija materijalnog bilansa.

Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na AMK
m 1  y AMK
(1)
m 2 m
 3  y AMK
(3)

151
Sadržaj AMK u gasno-parnom toku na izlazu iz hladnjaka proizilazi iz činjenice da je procesni tok zasićen
sa AMK pri temperaturi 57°C.
p ( 3) p ( 57C )
( 3)
y AMK  AMK  AMK
Puk Puk
Napon para AMK proizilazi iz Antoine-ove relacije:
3765 .65
16.2747 
p AMK
( 57C )
e 57  273 .15 82.15
 2.9761 mmHg
Molski udio AMK u gasno-parnom toku na izlazu iz hladnjaka:
2.9761  133.3
( 3)
y AMK   2.834  10 3
1.4  10 5

Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli ima se:

100  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na AMK
100  0.96 10 2  m
2 m  3  2.834 10 3
Rješavanjem sistema jednačina materijalnog bilansa dobije se:
- količina kondenziralog AMK, m 2  0.68 kmol/h
- protok gasno-parnog toka na izlazu iz hladnjaka, m 3  99.32 kmol/h
Stepen kondenzacije maleinanhidrida iznosi:
0.68
  0.7083 odnosno
100  0.0096
  70.83%

Kondenzacije parne komponente kompresijom procesnog toka

Zadatak 22. Tok vlažnog zraka sa temperaturom 100C i pritisku 5260 mmHg se izotermski komprimira
na 8500 mmHg. Ako se u procesu ostvari stepen kondenzacije vodene pare od 11.63 % izračunati rosište
toka zraka koji poji kompresor. Temperatura zasićenja vodene pare u zavisnosti od pritiska data je
relacijom:
1668 .21
t (C)   228
7.9668  log p (mm Hg)

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se kreirati slijedeća struktura

152
Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1-pojni tok zraka; 2-tok zasićenog zraka i 3-tok kondenzata
vodene pare.

Za uslove rosišta zraka vrijedi:

p w  p w (t ros )
Parcijalni pritisak vodene pare u zraku je:
pw(1)  y w(1)  Puk
Sadržaj vodene pare, u ulaznom zraku, proizilazi iz materijalnog bilansa procesnog sistema.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu
m 1  yw(1)  m 3  m 2  yw( 2)
Iz ograničenja na stepen kondenzacije vodene pare, u procesu kompresije, ima se:
m 3  0.1163  m  1  y w(1)
Sadržaj vode u izlaznom zraku je:
p ( 2) p  (100 ) 760
y w( 2)  w  w   0.08941
Puk Puk 8500
Ako se kao baza uzme:
m 1  100 kmol/h
nakon smjenjivanja, ima se:
100  m 2  m 3
100  y w(1)  m
3  m 2  0.08941
 3  11.63  y w
m (1)

Rješavanjem formiranog sistema jednačina dobija se:

- količina kondenzovane vode, m 3  1.163 kmol/h
- protok gasne faze, m 2  98.837 kmol/h
- sadržaj vode u pojnom toku, y w(1)  0.1
Parcijalni pritisak vode u toku zraka ispred kompresora
pw(1)  0.1  5260  526 mm Hg
Rosište zraka je:
1668 .21
t ros   228  90C
7.9668  log 526

Zadatak 23. Iz procesnog toka,koji predstavlja smjesu fozgena i zraka, vrši se ukapljivanje fozgena.
Procesni tok čiji su parametri:
- protok 980 kmol/h
- temperatura 30°C
- pritisak 5.8 bar
- sadržaj fozgena 11.0 mol.%
komprimira se, pri konstantnoj temperaturi na 30 bar. Izračunati količinu kondenziranog fozgena.
Napon para fozgena, u funkciji temperature, dat je relacijom:
2167 .31
ln p * (bar)  9.1363 
T (K)  43.15

Rješenje:

153
Najprije je potrebno provjeriti da li na pritisku od 30 bara dolazi do kondenzacije fozgena. Pritisak na
kojem kondenzira prva kap fozgena, za parametre procesnog toka, je:
p fozgen p *fozgen(30C)
y fozgen  
Ptoka Ptoka
odakle je pritisak pri kome nastaje prva kap:
p *fozgen(30C)
Ptoka 
y fozgen
Ravnotežna napetost fozgena na temperaturi 30°C iznosi:
2167.31
9.1363
p *
fozgena e 273.15 30 43.15

p *
fozgena  2.2266 bar
Pritisak pri kojem kondenzuje prva kap je:
p fozgen(30C ) 2.2266
Ptoka    20.242 bar
y fozgen 0.11
Kako je pritisak procesnog toka veći od pritiska na kome kondenzuje prva kap, to proizilazi da u procesu
kompresije dolazi do kondenzacije/otekućivanja fozgena.

Na osnovu činjenice da u procesu dolazi do kondenzacije može se kreirati slijedeća procesna struktura

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1 – pojni tok kondenzatora, 2 – tok otekućenog fozgena i 3 –
gasno-parni tok na izlazu iz separatora.

Količina fozgena koja kondenzira proističe iz jednačine materijalnog bilansa procesa kompresije.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na fozgen
m 1  y (fozgen
1)
 m 2  m 3  y (fozgen
3)

Sadržaj fozgena u plinovitom toku koji napušta separator:

p (fozgen
3)
p fozgen(30C ) 2.2266
y (fozgen
3)
    0.0742 bar
Puk Puk 30
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabali u sistemu jednačina materijalnog bilansa ima se:
980  m 2  m 3
980  0.11  m 2  m 3  0.0742
Rješavanjem sistema jednačina dobije se :
- količina kondenzovanog fozgena, m 2  37.9 kmol/h
- protok gasno-parnog toka na izlazu iz separatora, m 3  942 .1 kmol/h

154
Zadatak 24. Ukapljivanje vode, iz procesnog toka zraka, izvodi se u procesu izotermskog povećanja
pritiska. Procesni tok ispred kompresora ima temperaturu 65°C, pritisak 740 mm Hg i relativno zasićenje
0.85. Utvrditi vrijednost pritiska, komprimiranog toka, za slučaj da je potrebno kondenzirati 25 % od vode
prisutne u procesnom toku.

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

1 – pojni tok; 2 – tok kondenzata i 3 – tok zasićenog zraka

Procesni tok na izlazu iz separatora, je zasićen pri temperaturi 65°C. Parcijalni pritisak vodene pare, u
procesnom toku 3, je jednak ravnotežnoj napetosti čija vrijednost proizilazi iz Antoine-ove relacije:
B 1668 .210
A 7.96681 
p w(3)  p w  10 t C  10 65  228
 187 .61 mmHg
Sadržaj vodene pare u toku 3 je:
p ( 3)
y w( 3)  w
Puk
Zahtijevana vrijednost pritiska, nakon kompresora, P3 moći će se utvrditi nakon izračunavanja sadržaja
vodene pare u toku 3. Vrijednost sadržaja vodene pare proizilazi iz sistema relacija materijanog bilansa i
ograničenja na funkcionisanje procesnog sistema.

Sistem relacija materijalnog bilansa

Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu
m 1  yw(1)  m 2  m  3  yw(3)
Ograničenje na funkcionisanje procesnog sistema
m 2  0.25  m  1  yw(1)
Relativno zasićenje procesnog toka zraka ispred kompresora je
p (1)
  w
p w (t1 )
pa je parcijalni pritisak vodene pare u procesnom toku:
pw(1)    pw (t1 )  0.85 187.61  159.47 mmHg
Sadržaj vodene pare u toku zraka ispred kompresora je:
p (1) 159 .47
y w(1)  w   0.2155
Puk 740
Za m 1  1 kmol/h ima se sistem relacija
1  m 2  m 3
1  0.2155  m
2  m
 3  yw(3)

155
 m 2  0.25  1  0.2155
čijim se rješavanjem dobija:
 količina kondenzovane vodene pare, m 2  0.0539 kmol/h
 protok gasno-parnog toka na izlazu iz separatora, m 3  0.9461 kmol/h
 sadržaj vode u toku na izlazu iz separatora, yw(3)  0.1708

Pritisak procesnog toka, nakon kompresora, iznosi:

p (3) 187 .61
Puk  w(3)   1098 .4 mmHg
yw 0.1708

Kombinovani proces kondenzacije

Zadatak 25. Elektrohemijski reaktor, u kome se izvodi elektroliza vodene otopine natrijum hlorida,
napušta gasoviti procesni tok (hlor + azot) slijedećih parametara:
- protok 2345 kmol/h
- sadržaj hlora 96%
- temperatura 35°C i
- pritisak 1.1 bar
Koliki se stepen kondenzacije hlora postiže u svakom od navedenih procesa:
a) procesni tok se hladi, pri konstantnom pritisku, u procesnoj jedinici sa kontaktnom površinom do
– 40°C?
b) pri konstantnoj temperaturi procesnom toku se povećava pritisak na 15 bar?
c) procesni tok se komprimira na 7 bar i potom hladi na 10°C?
Napon para hlora, u ovisnosti o temperaturi, dat je relacijom:
1978 .32
ln p * (bar)  9.3408 
T (K)  27.01
Rješenje:
Stepen kondenzacije hlora, iz hlor gasa, određen je slijedećim odnosom:
  količina otekućenog hlora /hlor u pojnom toku
Količina otekućenog hlora proizilazi iz sistema jednačina materijalnog bilansa procesa.

a) proces hlađenja u procesnoj jedinici sa kontaktnom površinom

Jednačina totalnog materijalnog bilansa

m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na hlor
m 1  y Cl(1)2  m 2  m 3  y Cl(32)

156
Sadržaj hlora u gasno-parnom toku koji napušta procesni sistem određen je ravnotežnom napetošću hlora
na temperaturi procesnog toka:
( 3) 
pCl pCl
y Cl2 
( 3) 2
 2

Puk Puk
Ravnotežna napetost hlora na temperaturi procesnog toka je:
B 1978 .32
A 9.3408 
( 273 .15  40 )  27.01
p *
Cl 2 e T C
e  0.774 bar

Sadržaj hlora u parno-gasnom toku je:

0.774
( 3)
yCl   0.7036
2
1.1

Nakon smjenjivanja vrijednosti poznatih varijabli, u sistem formiranih jednačina materijalnog bilansa, ima
se:
2345  m 2  m 3
2345  0.96  m 2  m 3  0.7036
Rješavanjem sistema jedančina dobija se:
 protok toka otekućenog hlora, m 2  2028 .54 kmol/h
 protok toka gasno-parne smjese, m 3  316 .46 kmol/h
Stepen kondenzacije hlora je:
m 2
  0 .9
m1  y Cl(1)2


b) proces povećanja pritiska u kompresoru

Kako se proces kompresije izvodi u izotermskim uslovima to je parcijalni pritisak hlora, u toku nakon
kompresora, jednak ravnotežnoj napetosti hlora na temperaturi toka, pa se ima:
( 3)
pCl *
pCl (35C)
yCl2 
( 3) 2
 2
Puk Puk
Ravnotežna napetost hlora na temperaturi toka je:
1978 .32
9.3408 
( 273 .15 35 )  27.01
p *
Cl 2 e  10.014 bar
10.014
( 3)
yCl   0.668
2
15

157
Sistem jednačina materijalnog bilansa procesa je
2345  m 2  m 3
2345  0.96  m2 m
 3  0.668
Rješavanjem sistema jedančina dobija se:
 protok toka otekućenog hlora m 2  2062 .47 kmol/h
 protok toka gasno-parne smjese m 3  282 .53 kmol/h

Stepen kondenzacije hlora je:

2062 .47
  0.916
2345  0.96

c) kombinovani proces

Sadržaj hlora gasno-parne smjese je:

pCl2 pCl*
(10C)
yCl2 
( 3)
 2
puk puk
Ravnotežna napetost hlora na temperaturi toka je:
1978 .32
9.3408 
( 273 .15 10 )  27.01
p *
Cl 2 e  5.039 bar
5.039
( 3)
yCl   0.7199
2
7
Vrijednost protoka kondenziranog hlora i gasno-parnog toka proizilaze iz sistema jednačina materijalnog
bilansa procesa.
2345  m  2  m 3
2345  0.96  m 2  m 3  0.7199
Rješavanjem sistema jedančina dobija se:
 protok toka otekućenog hlora m 2  2010 .12 kmol/h
 protok toka gasno-parne smjese m 3  334 .88 kmol/h
Stepen kondenzacije hlora je:
2010 .12
  0.893 .
2345  0.96

Zadatak 26. U procesu elektrohemijske produkcije hlora kao primarni produkt nastaje hlorni gas
slijedećeg sastava:

158
  hlor 96 mol.%
 vodonik 0.3 mol.% i
 ostatak je zrak
Procesni tok gasa slijedećih parametara:
 protok 1000 kmol/h
 temperatura 70°C i
 pritisak 1 bar
u cilju kondenzacije hlora iz hlornog gasa, se podvrgava slijedećoj procesnoj putanji: U kompresoru se tok
gasa izotermski komprimira na pritisak 12 bara, a zatim isti hladi pri konstantom pritisku do temperature
10°C.
Utvrditi sastav toka gasa na izlazu iz hladnjaka, kao i stepen kondenzacije hlora.
Napon para hlora, u funkciji temperature dat je relacijom:
1978 .32
ln p  (bar)  9.3408 
T (K)  27.01

Rješenje:
Procesna struktura koja odgovara procesu kondenzacije hlora

Da li će nakon izotermske kompresije doći do kondenzacije hlora?

Da bi došli do odgovora na ovo pitanje, utvrditi ćemo do kojeg pritiska je potrebno procesni tok hlornog
gasa izotermski komprimirat da bi došlo do kondenzacije hlora.
Za uslove rosišta vrijedi da je parcijalni pritisak hlora jednak njegovoj ravnotežnoj napetosti na 70°C.

Ravnotežna napetost hlora na 70°C iznosi:

1978 .32
9.3408 
 ( 70  273 .15 )  27.01
p Cl 2 e  21.825 bar
Vrijednost pritiska pri kome će doći do kondenzacije hlora je:

pCl 21.825
Pkond  (1)2   22.73 bara
yCl2 0.96
Kako je vrijednost pritiska ka izlazu iz kompresora 12 bara, proizilazi da nije došlo do kondenzacije hlora.
Nadalje, procesni tok se nakon kompresije hladi do temperature 10°C.
Da li će i nakon hlađenja procesnog toka doći do kondenzacije hlora?
Tok koji poji hladnjak je parametara: temperatura 70°C, pritisak 12 bara i sadržaj hlora 96 mol.%.
Za uslove pri kojima će doći do kondenzacije hlora (zasićenje), vrijedi da je parcijalni pritisak hlora
jednak njegovoj ravnotežnoj napetosti na temperaturi rosišta.
pCl 2 (t rose )  p Cl(1)2
Parcijalni pritisak hlora u toku koji poji hladnjak:
p Cl(1)2  Puk  y Cl(1)2  12  0.96  11.52 bar

Iz relacije za napon para hlora dolazimo do vrijednosti rosišne temperature:

159
 1978 .32
Tros   27.01  313 .86 K
9.3408  ln(11.52)
odnosno 40.71°C.

Kako je procesni tok ohlađen do temperature 10°C, proizilazi da će doći do kondenzacije hlora.
Do vrijednosti količine otekućenog hlora i sastava gasa na izlazu iz hladnjaka dolazimo rješavajući sistem
bilansnih relacija procesnog sistema.

Jednačina totalnog materijalnog bilansa

m1  m 2 m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na hlor
m 1  y Cl(1)2  m 2  m 3  y Cl(32)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodonik
m 1  y H(12)  m 3  y H(32)
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli dobije se:
1000  m 2 m 3
1000  0.96  m 2  m 3  yCl(32)
1000  0.003  m 3  y H(32)
Udio hlora u toku izlaznog gasa ovisi prije svega od ravnotežnih uslova, pritiska i temperature. Gas na
izlazu iz hladnjaka je zasićen parama hlora pri temperaturi 10°C, i napon para hlora je jednak njegovom
parcijalnom pritisku.
Napon para hlora pri temperaturi 10°C:
1978.32
9.3408
 (10 273.15)  27.01
pCl2
e  5.039 bar
Udio hlora u toku gasa na izlazu iz hladnjaka:

pCl (10C ) 5.039
yCl2 
( 3) 2
  0.41992
Puk 12
Smjenom vrijednosti udjela hlora u gasu na izlazu iz hladnjaka dobije se sistem jednačina:
1000  m 2 m 3
1000  0.96  m 2  m 3  0.41992
1000  0.003  m 3  y H(32)
čijim rješavanjem se dobije:
- količina kondenzovanog hlora, m 2  931 .04 kmol/h
- količina gasa na izlazu iz hladnjaka, m 3  68.96 kmol/h
- udio vodonika u gasu na izlazu iz hladnjaka, y H(32)  0.0435
Stepen kondenzacije hlora iznosi:
m 2 931.04
α   0.9698
m 1  yCl 2
(1)
960

Gasno-parni sistemi + izgaranje

Zadatak 27. Procesni tok zraka, zasićen etanolom pri 750 mm Hg, izgara bez uvođenja dodatne količine
zraka. Procesni tok generisanih dimnih plinova se vodi u hladnjak u kome se kondenzira vodena para u

160
količini 10 kmol u odnosu na 100 kmol procesnog toka. Utvrditi temperaturu procesnog toka koji se
podvrgava izgaranju. Temperatura toka dimnih plinova na izlazu iz hladnjaka je 25°C.

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se kreirati sledeća procesna struktura

Komponentama procesnog sistema dodjeljene su slijedeće oznake:

1-alkohol; 2-kiseonik; 3-ugljendioksid; 4-voda; 5-azot.

Hemijska reakcija izgaranja etanola je:

C 2 H 6 O  3O 2  2CO 2  3H 2 O
Neka je mjerodavni reaktant alkohol.
Sistem jednačina materijalnog bilansa procesa izgaranja
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na alkohol je:
 1  y1(1)  m
m  R1  0
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na kiseonik je:
 1  y 2(1)  3  m
m  R1  m
 2  y 2( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na ugljendioksid je:
2m  R1  m2  y3( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu je:
3 m  R1  m2  y 4( 2)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na azot je:
 1  y5(1)  m2  y5( 2)
m
Sumarna jednačina bilansa procesne jedinice:
5
 1  ( y1(1)  y 2(1)  y5(1) )  m
m  2   yi( 2)
 R1  m
i 2
Odnosno:
m 1  m R1  m 2

Protok toka dimnih plinova je:

 2  100  m
m  R,1
Sadržaj vode u toku dimnih plinova je:

161
 3  m R ,1
y 4( 2 ) 
m 2

Sistem jednačina materijalnog bilansa kondenzacije

Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m 2  m 3  m 4
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu:
m 2  y4( 2)  m 3  m
 4  y4( 4)
Sadržaj vode u toku dimnih plinova na izlazu iz hladnjaka je:
p(*25)
y4 
( 4)

puk
Ravnotežna napetost vodene pare na temperaturi 25°C:
3816.44
11.6834
p*  e 273.15 25 46.13
 0.0314297 bar
0.0314297
y 4( 4)   0.031437
0.99975
Po ograničenju iz teksta zadatka ima se:
m 3  0.1  m1
i nakon smjenjivanja se dobija:
100  m R ,1  10  m 4
3  m R ,1
m 2   10  m 4  0.031437
m 2
Rješavanjem sistema od dvije jednačine u odnosu na nepoznate m R,1 i m 4 dobija se:
- količina alkohola u pojnom toku m  R,1  4.322 kmol/h
- protok toka dimnih plinova nakon hladnjaka, m 4  94.32 kmol/h
Sadržaj alkohola u procesnom toku je:
m 4.322
y1(1)  R ,1   0.04322
m1 100
Parcijalni pritisak alkohola u procesnom toku:
p1(1)  y1(1)  puk  0.04322  750  32.415 mm Hg
p1(1)  0.043209 bar

Kako je, po ograničenju iz teksta bilansnog problema procesni tok zrak zasićen alkoholom to je parcijalni
pritisak jednak ravnotežnoj napetosti na temperaturi toka. Temperatura toka proizilazi iz Antoine-ove
relacije za napon para alkohola u funkciji temperature:
B 3803 .98
T1  C   52.36  298.789 K
A  ln p1
(1)
12.2947  ln 0.043209
Temperatura procesnog toka je:
t1  25.639 °C

Zadatak 28. Procesni tok, koji predstavlja zrak zasićen benzenom pri 15°C i 2500 mm Hg, podvrgava se
slijedećem tretmanu:
a) procesni tok se upali i izgara u procesnoj jedinici bez dovođenja zraka

162
 b) tok generisanih dimnih plinova se vodi u hladnjak u kome mu se temperatura smanji do
vrijednosti koja je za 15°C manja od rosišne temperature vode.
Izračunati količinu vode koja se kondenzuje u odnosu na 120 kmol/h procesnog toka.

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura.

Hemijska reakcija pri izgaranju procesnog toka zraka zasićenog benzenom je:
C 6 H 6 + 7.5 O 2 → 6 CO 2 + 3 H 2 O
Količina kondenzirane vode proizilazi iz sistema jednačina materijalnog bilansa i ravnoteže podsistema
hlađenja dimnih plinova.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa podsistema hlađenja:
m 2  m 3  m 4
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu:
m 2  y H( 22)O  m 3  m 4  y H( 42)O
Protok toka dimnih plinova m 2 i sadržaj vode u dimnim plinovima y H( 22)O određen je sistemom jednačina
materijalnog bilansa procesa izgaranja.
Sadržaj vode u gasno-parnom toku, dimnih plinova, koji napušta hladnjak y H( 4 )O određen je ravnotežnim 2

sadržajem vodene pare na temperaturi toka.

Jednačina materijalnog bilansa podsistema izgaranja u odnosu na benzen.
m 1  y C(16)H 6  m R ,C6 H 6
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na kiseonik:
m 1  yO(12)  7.5  m R,C6 H 6  m 2  yO( 22)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na CO2:
6  m R,C6 H 6  m 2  yCO
( 2)
2

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu:

3  m R,C6 H 6  m 2  y H( 22)O
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na azot:
 1  y N(1)  m
m  2  y N( 2)
2 2

Jednačina totalnog materijalnog bilansa podsistema izgaranja:

 1  ( yC(1)H  yO(1)  y N(1) )  0.5  m
m  R,C6 H 6  m
 2  ( yO( 2)  yCO
( 2)
 y H( 22)O  y N( 22) )
6 6 2 2 2 2

163
odnosno:
m 1  0.5  m R ,C6 H 6  m 2

Sadržaj benzena u procesnom toku je:

pC(16)H 6
y C6 H 6 
(1)

Puk
Kako je procesni tok zrak zasićen benzenom pri 15°C to je parcijalni pritisak benzena, u toku, jednak
njegovoj ravnotežnoj napetosti na temperaturi toka.
Ravnotežna napetost benzena na 15°C je:
2788.51
9.2816
pC 6 H 6 e ( 273.1515) 52.36
 7.8422  10 2 bar
Sadržaj benzena u procesnom toku:
pC(16)H 6 pC 6 H 6 7.8422  10 2
y C6 H 6 
(1)
  2.3533  10 2
Puk Puk 2500  133.3  10 5
Benzen u procesnom toku:
 R,C H  m
m  1  yC(1)H  120  2.3533  10 2  2.82396 kmol/h
6 6 6 6

Protok toka generisanih dimnih plinova:

m 2  120  0.5  2.82396  121 .412 kmol/h
Sadržaj vode u toku dimnih plinova:
3  m R ,C6 H 6 3  2.82396
y H( 22)O    6.9777  10  2
m 2 121 .412
Rosišna temperatura vode u toku dimnog plina:
B
Tros  C
A  ln p *
Ravnotežna napetost vode jednaka je parcijalnom pritisku vode:
p *  p H( 22)O  y H( 22)O  6.9777  10 2  2500  133.3  10 5  0.23253 bar
Rosišna temperatura je:
3816.44
Tros   46.13  336.53 K
11.6834  ln( 0.23253)
t ros  63.38 °C
Po uslovima iz teksta bilansnog problema temperatura toka nakon hladnjaka je:
t 3  t ros  15  48.38 °C
Sadržaj vode u toku dimnog plina koji napušta hladnjak:
p H( 4)O p H* O (48.38C )
y H( 42)O  2  2 ;
Puk Puk
Ravnotežna napetost vode na temperaturi u hladnjaku:
3816.44
11.6834
( 273.15 48.38)  46.13
p H* 2O  e  0.11368 bar
Sadržaj vode u toku dimnog plina:
0.11368
y H( 42)O  5
 3.4111  10 2
2500  133 .3  10
Protok toka kondenzovane vode dobija se iz sistema jednačina materijalnog bilansa hladnjaka:

164
 121 .412  m 3  m 4
121.412  6.9777  10 2  m  4  3.4111  10 2
3  m
Protok toka kondenzovane vode je:
m 3  4.4832 kmol/h.
Zadatak 29. Pocesni tok zraka, zasićen etanolnim parama, u kome je prisutna teoretska količina kiseonika
potrebna za izgaranje etanola, izgara bez dovođenja zraka. Utvrditi potrebnu temperaturu procesnog toka
koji je na pritisku 735 mm Hg. Ravnotežna napetost etanola, u zavisnosti od temperature, data je
relacijom:
3803 .98
ln p  (bar)  12.2917 
T (K )  41.68

Rješenje:
Izgaranje etanola protiče u skladu sa sljedećom hemijskom reakcijom:
C 2 H 5OH  3O 2  2CO 2  3H 2 O
Potpuno izgaranje etanola, sa teoretskom količinom kiseonika, izvodi se pri molarnom odnosu etanol :
kiseonik = 1 : 3.0.
Kako kiseonik, potreban za izgaranje, potiče iz zraka to je sadržaj etanola u procesnom toku jednak:
1
y alk   0.06542
3.0
1
0.21
Kako se radi o procesnom toku zraka, zasićenog etanolnim parama, to je parcijalni pritisak etanola jednak
njegovoj ravnotežnoj napetosti pri temperaturi procesnog toka:
p * (T )
y alk 
Puk
Odavdje je ravnotežna napetost alkohola:
p * (T )  Puk  yalk  735  0.06542  48.0844 mmHg odnosno
p*  6.4107  10 2 bar
Ovoj ravnotežnoj napetosti, iz Antoine-ove relacije za napon pare u funkciji temperature, odgovara
temperatura zasićenja etanola:
B 3803 .98
T C   41.68  294 .62 K
A  ln p *
12.2917  ln( 6.4107  10  2 )
t  21.47 C
Prema tome, u procesnom toku zraka koji je, pri 735 mmHg i 21.47°C, zasićen etanolnim parama, prisutna
je teoretski potrebna količina kisika za izgaranje alkohola.

Direktni kontakt fluida

Zadatak 30. U procesnoj jedinici se dovode u direktan kontakt procesni tok tečnog ugljentetrahlorida i
gasno-parni tok azot-ugljentetrahlorid. Utvrditi količinu ugljen tetrahlorida koja kondenzira iz gasno-
parnog toka, u procesu hlađenja. Napon para ugljen tetrahlorida, u zavisnosti od temperature, dat je
relacijom
2808 .19
ln p  (bar)  9.254 
T (K)  45.99

165
Rješenje:
Količina kondenzovanog ugljen tetrahlorida proizilazi iz relacije materijalnog bilansa gasno-parnog toka:
m 1  m kond  m 2
Protok parno gasnog toka ispred procesne jedinice:
m N(1)
m 1  (1)2
y N2
Protok azota u gasno-parnom toku:
m N(12) 10500
m N 2  ( N ) 
(1)
 374.83 kmol/h
Mm 2
28.013
Sadržaj azota u gasno-parnom toku:
y N(12)  1  y CCl
(1)
4

Sadržaj ugljen tetrahlorida u gasno-parnom toku:

1.4 1.4
n M m(CCl4 ) 153 .823
y CCl4     0.20316
(1) CCl4

nuk 1.4 1 1.4 1

 
M m(CCl4 ) M m( N 2 ) 153 .823 28.013
Nakon smjenjivanja utvrđenih vriijednosti za varijable m N(12)  374 .83 kmol/h i y CCl
(1)
4
 0.2032 ima se
vrijednost protoka gasno parnog toka:
m N(12) m N(12) 374 .83
m 1  (1)    470 .39 kmol/h
y N 2 1  y CCl 4 1  0.20316
(1)

Sadržaj ugljik tetrahlorida u gasno-parnom toku, na izlazu iz procesne jedinice, odgovara uslovima
zasićenja za temperaturu 25°C i ukupni pritisak 750 mm Hg.
( 3) 
pCCl pCCl
y CCl4 
( 3) 4
 4

Puk Puk
Ravnotežna napetost ugljen tetrahlorida na temperaturi procesnog toka:
2808 .19
9.254 
 ( 273 .15  25 )  45.99
pCCl 4
e  0.1522 bar

166
Sadržaj ugljen tetrahlorida u toku:
0.1522
( 3)
y CCl   0.1522
4
750  133 .3  10 5
Sadržaj azota u toku je:
y N(32)  1  y CCl
( 3)
4
 1  0.1522  0.8478
Protok gasno-parnog toka na izlazu iz procesne jedinice, proizilazi iz relacije materijalnog bilansa u
odnosu na nekondenzirajuću komponentu:
m 1  y N(12) 470 .39  0.7968
m 3    442 .1 kmol/h
y N( 32) 0.8478
Količina kondenzovanog ugljen tetrahlorida iznosi:
m kond  m
1  m
 2  470 .39  442 .1  28.29 kmol/h

Zadatak 31. U procesnoj jedinici se dovode u direktan kontakt procesni tok tečnog ugljentetrahlorida i
gasno-parni tok azot-ugljen tetrahlorid. Ako iz gasno-parnog toka, u procesu hlađenja, kondenzira 35
kmol/h ugljen tetrahlorida, utvrditi temperaturu zasićenog gasno-parnog toka na izlazu iz procesne
jedinice.
Napon para ugljen tetrahlorida, u zavisnosti od temperature, dat je relacijom:
2808 .19
ln p  (bar)  9.254 
T (K)  45.99

Rješenje:
Temperatura gasno-parnog toka na izlazu iz procesne jedinice, proizilazi iz činjenice da je, procesni tok
zasićen ugljen tetrahloridom:

( 3)
pCCl 4
 p CCl 4
(t )
Parcijalni pritisak ugljen tetrahlorida u gasno-parnom toku na izlazu iz procesne jedinice je:
( 3)
pCCl 4
 y CCl
( 3)
4
 Puk
Sadržaj ugljen tetrahlorida u izlaznom toku proizilazi iz relacija materijalnog bilansa
Relacija totalnog materijalnog bilansa gasno-parnog toka
m 1  m kond  m 2

167
Relacija materijalnog bilansa gasno-parnog toka u odnosu na azot
m 1  y N(12)  m 2  y N( 22)
Protok parno-gasnog toka ispred procesne jedinice:
m N(1)
m 1  (1)2
y N2
Molski protok azota u gasno-parnom toku:
m N(12) 11000
m N 2  ( N ) 
(1)
 392.67 kmol/h
Mm 2 28.013
Sadržaj azota u gasno-parnom toku:
y N(12)  1  yCCl
(1)
4

Sadržaj ugljen tetrahlorida u gasno-parnom toku:

1.4 1.4
n ( CCl 4 )
CCl M 153 .823
(1)
y CCl  4
 m
  0.2032
4
nuk 1.4 1 1.4 1
 
M m(CCl 4 ) M m( N 2 ) 153 .823 28.013
 N(1)  392.67 kmol/h i y CCl
Nakon smjenjivanja utvrđenih vriijednosti za varijable m (1)
 0.2032 ima se
2 4

vrijednost protoka gasno parnog toka:

m N(1) m N(12) 392 .67
m 1  (1)2    492 .81 kmol/h
y N 2 1  y CCl 4
(1)
1  0.2032
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli u sistem relacija materijalnog bilansa ima se:
492 .81  35  m
2
492.81  (1  0.2032 )  m 3  y N(32)
Rješavanjem sistema jednačina materijalnog bilansa ima se:
 protok gasno-parnog toka na izlazu iz procesne jedinice,
m 2  457 .81 kmol/h
 udio azota na izlazu iz procesne jedinice, y N(32)  0.8577
Parcijalni pritisak ugljen tetrahlorida u izlaznom toku je:
( 3)
pCCl 4
 y CCl
( 3)
4
 Puk  (1  0.8577 )  750  106.725 mm Hg
Ravnotežna napetost ugljen tetrahlorida na temperaturi procesnog toka:

pCCl 4
 106.725  133.3  10 5  0.14226 bar

Temperatura zasićenog toka na izlazu iz procesne jedinice:

2808 .19
T2   45.99  296.63 K odnosno
9.254  ln( 0.14226 )
t 2  23.48C

168
Zadatak 32. Sušnicu u kojoj se suši vlažni kristalni produkt, nastao kristalizacijom iz otopine ugljen
tetrahlorida, napušta gasno-parni tok, koji je smješa azota i ugljen tetrahlorida, slijedećih parametara:
 protok azota u toku 11500 kg/h
 sadržaj CCl4 u toku 1.2 (kg CCl4)/(kg N2)
 temperatura 65°C i
 pritisak 700 mm Hg
Izdvajanje ugljen tetrahlorida izvodi se kondenzacijom procesnog toka u direktnom kontaktu sa 40000
kg/h uglje tetrahlorida izuzetno niske temperature.
Ako procesnu jedinicu napušza gasno-parni tok, zasićen sa CCl4, pri temperaturi 25°C i tečni tok sa
temperaturom 20°C utvrditi elemente materijalnog bilansa procesne jedinice.

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Jednačina totalnog materijalnog bilansa u odnosu na gasno-parni tok

m 1  m CCl
( kond )
4
 m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na CCl4
m 1  y CCl
(1)
4
 m CCl
( kond )
4
 m 3  y CCl
( 3)
4

Molski protok pojnog toka:

m N(1)
m 1  (1)2
yN2
Protok azota u gasno-parnom toku:
mN(1) 11500
m N(12)  ( N22 )   409 .21 kmol/h
Mm 28.013
Sadržaj azota u gasno-parnom toku:
mN2
1
M 28.013
y N(12)    0.8253
N2

mN2 mCCl4 1 1.2

 
MN M CCl 28.013 158 .823
2 4

169
Molski protok gasno-parnog toka ispred procesne jedinice:
m N(12) 409 .21
m1  (1) 
  495 .82 kmol/h
y N 2 0.8253
Sadržaj uglje tetrahlorida u pojnom toku:
(1)
y CCl 4
 1  y N(12)  1  0.8253  0.1747
Sadržaj ugljik tetrahlorida u gasno-parnom toku, na izlazu iz procesne jedinice, odgovara uslovima
zasićenja za temperaturu 25°C i ukupni pritisak 700 mm Hg.
( 3) 
pCCl pCCl
yCCl4 
( 3) 4
 4

Puk Puk
Ravnotežna napetost ugljen tetrahlorida na temperaturi procesnog toka:
2808 .19
9.254 
 ( 273 .15  25 )  45.99
p CCl 4 e  0.1522 bar
Sadržaj ugljen tetrahlorida u toku:
0.1522
( 3)
yCCl   0.1631
4
700 133.3 10 5
Nakon smjenjivanja utvrđenih vrijednosti varijabli, u sistem bilansnih relacija, ima se:
495 .21  m CCl
( kond )
4
 m 3
495 .21  0.1747  m CCl
( kond )
4
 m 3  1631
Rješavanjem sistema relacija materijalog bilansa dobija se:
 protok kondenzovanog CCl4, m CCl( kond )
4
 7.17 kmol/h
 šrotok gasno-parnog toka na izlazu iz procesne jedinice, m 3  7.17 kmol/h
Protok tečnog CCl4 na izlazu iz procesne jedinice proizilazi iz totalnog bilansa u odnosu na tečni tok:
m 2  m CCl
( kond )
4
 m 4
Molski protok ugljen tetrahlorida ispred procesne jedinice:
m2 40000
m 2    251 .85 kmol/h
M CCl4 158 .823
Molski protok ugljen tetrahlorida na izlazu:
m 4  251 .85  7.17  259 .02 kmol/h

Miješanje zračnih struja

Zadatak 33. Ispred kalorifera industrijske sušnice miješaju se tokovi svježeg i recirkulacionog zraka. Tok
svježeg zraka ima parametre:
 temperatura 23°C
 relativna vlažnost 42.0 %
i miješa se sa izrađenim (recirkulacionim) zrakom čija je temperatura 68°C i relativna vlažnost 71.0 %.
Ako je protok toka miješanog zraka 80 kmol/h sa sadržajem vodene pare 4.5 mol.% utvrditi elemente
materijalnog bilansa procesa miješanja zračnih tokova. Procesni tokovi su pri pritisku 735 mm Hg.

Rješenje:
Procesna struktura procesa miješanja zračnih tokova predstavljena je na slici.

170
1 –tok svježeg zraka; 2 –tok recirkulacionog zraka i 3 –tok miješanog zraka

Jednačina totalnog materijalnog bilansa

m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu
m 1  y w(1)  m  2  y w( 2)  m
 3  y w(3)
Sadržaj vodene pare u zračnim tokovima
p (i )
y w( i )  w ; i=1, 2
Puk
Parcijalni pritisci vodenih para u zračnim tokovima su:
pw(i )  φ  pw(i )
Ravnotežna napetost vodene pare u zavisnosti od temperature data je relacijom:
3816 .44
ln p(bar)  11.6834  ;
T (K)  46.13
Nakon smjenjivanja i rješavanja ima se:
Ravnotežna napetost vodene pare na temperaturi atmosferskog zraka
3816 .44
11.6834 
(1)
p w e 296 .15  46.13
 0.027844 bar

Parcijalni pritisak vodene pare u toku atmosferskog zraka

pw(1)  φ1  pw(1)  0.42  0.027844  0.011694 bar
Sadržaj vodene pare u toku atmosferskog zraka
p (1) 0.011694
y w(1)  w   0.01936
Puk 735 133 .3 10 5
Analogno se dobijaju parametri recirkulacionog zraka:
Ravnotežna napetost vodene pare na temperaturi zraka
3816 .44
11.6834 
p w( 2 )  e 341 .15  46.13
 0.2857 bar
Parcijalni pritisak vodene pare u recirkulacionom zraku
pw( 2)  φ2  pw( 2)  0.72  0.2857  0.2057 bar
Sadržaj vodene pare u toku recirkulacionog zraka
p ( 2) 0.2057
y w( 2 )  w   0.20995
Puk 735  133 .3  10 5
Nakon smjenjivanja u sistem bilansnih relacija ima se:
m1  m  2  80
m 1  0.027844  m 2  0.20995  m  3  0.045
Rješavanjem sistema relacija materijalnog bilansa dobija se:
- protok toka svježeg zraka, m 1  66.56 kmol/h
- protok toka izrađenog zraka, m 2  13.44 kmol/h

171
Zadatak 34. Zrak, za proces sušenja, priprema se miješanjem toka atmosferskog zraka i toka
recirkulacionog zraka. Parametri zračnih tokova su:
- atmosferski zrak; temperatura 15°C i relativna vlažnost 23.0 %
- recirkulacioni zrak, temperatura 65°C i relativna vlažnost 68.0 %
Ako miješani zrak ne smije imati rosišnu temperaturu veću od 30°C utvrditi molski odnos u kome treba da
budu pomiješani tokovi atmosferskog i recirkulacionog zraka. Zračni tokovi su pri pritisku 745 mm Hg.

Rješenje:
U skladi sa tekstom bilansnog problema ima se slijedeća procesna struktura

Vrijednost odnosa molskih protoka zračnih tokova proizilazi iz sistema jednačina materijalnog bilansa
procesa miješanja.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
1  m
m 2 m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu
 1  yw(1)  m
m  2  yw( 2)  m
 3  yw(3)
Sadržaj vodene pare u zračnim tokovima
p (i )
y w( i )  w ; i=1, 2
Puk
Parcijalni pritisak vodene pare, u toku miješanog zraka, jednak je ravnotežnoj napetosti na rosišnoj
temperaturi:
pw(3)  pw (t r )
Ravnotežna napetost vodene pare na rosišnoj temperaturi:
3816.44 3816.44
11.6834 11.6834
Tr  46.13
p w (t r )  e e 303.15 46.13
 0.042197 bar
Sadržaj vodene pare u zračnom toku
p ( 3) 0.042197
y w(3)  w   0.04249
Puk 745 133 .3 10 5

Parcijalni pritisak vodene pare u toku atmosferskog zraka

pw(1)  φ1  pw (t1 )
Ravnotežna napetost vodene pare na temperaturi t1 atmosferskog zraka je:
3816 .44
11.6834 

p (t1 )  e
w  0.01681 bar
288 .15  46.13

Parcijalni pritisak vodene pare:

pw(1)  0.23  0.01681  0.003866 bar
Sadržaj vodene pare u zraku je:
p (1) 0.003866
y w(1)  w   0.003893
Puk 745  133 .3  10 5
Analogno se, za tok izrađenog zraka, dobija:

172
Ravnotežna napetost vodene pare na temperaturi toka
3816 .44
11.6834 
p w (t 2 )  e 338 .15  46.13
 0.25015 bar
Parcijalni pritisak vodene pare u toku
pw( 2)  φ2  pw (t2 )  0.68  0.25015  0.1701 bar
Udio vodene pare u izrađenom zraku
p ( 2) 0.1701
y w( 2)  w   0.17128
Puk 745 133 .3 10 5
Za , na primjer, protok toka miješanog zraka od m 3  100 kmol/h ima se:
m 1  m 2  100
m 1  0.003893  m 2  0.17128  m 3  0.04249
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- protok toka svježeg zraka, m 1  82.02 kmol/h
- protok toka izrađenog zraka, m 2  17.98 kmol/h
Odnos protoka procesnih tokova je:
m 1 82.02
   4.56
m 2 17.98

Zadatak 35. Zrak, za proces sušenja, priprema se miješanjem toka atmosferskog zraka i toka
recirkulacionog zraka. Parametri zračnih tokova su:
- atmosferski zrak; temperatura 15°C i sadržaj vlage 0.4 mol.%
- recirkulacioni zrak, temperatura 65°C i relativna vlažnost 68.0 %
Ako je odnos molskih protoka svježeg i recirkulacionog zraka 4.5, utvrditi rosišnu temperaturu toka
miješanog zraka. Zračni tokovi su pri pritisku 745 mm Hg.
Napon vodene pare, u funkciji temperature, dat je relacijom:
3816 .44
ln pw (bar)  11.6834 
T (K)  46.13
Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema ima se slijedeća procesna struktura

Rosišna temperatura procesnog toka, miješane zračne struje, proizilazi iz činjenice, da je na rosištu
procesni tok zasićen vodenom parom, pa se ima:
pw(3)  pw (tr )
Parcijalni pritisak vodene pare u toku miješanog zraka
pw(3)  yw(3)  Puk
Sadržaj vodene pare u toku miješanog zraka, proizilazi iz jednačina materijalnog bilansa.

173
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu
m 1  yw(1)  m  2  yw( 2)  m
 3  yw(3)
Sadržaj vodene pare u toku recirkulacionog zraka
p ( 2)
y w( 2 )  w
Puk
Ravnotežna napetost vodene pare na temperaturi toka
3816 .44
11.6834 
p w (t 2 )  e 338 .15  46.13
 0.25015 bar
Parcijalni pritisak vodene pare u toku
pw( 2)  φ2  pw (t2 )  0.68  0.25015  0.1701 bar
Udio vodene pare u izrađenom zraku
p w( 2) 0.1701
y w( 2)    0.17128
Puk 745 133 .3 10 5
Za, odnos protoka svježeg i recirlukacionog zraka 4.5 ima se:
4.5  1  m 3
4.5  0.004  m
 2  0.17128  m
 3  y w(3)
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- protok toka miješane zračne struje, m 3  5.5 kmol/h
- sadržaj vlage u toku miješane zračne struje, y w(3)  0.0344
Parcijalni pritisak vodene pare u toku miješane zračne struje:
pw(3)  0.0344  745  133.3  10 5  0.034177 bar
Rosište toka miješane zračne struje:
3816 .44
Trose   46.13  299.55 K
11.6834  ln( 0.034177 )
t rose  26.4C

Zadatak 36. Za neki proces podešavanje parametara zraka izvodi se miješanjem sa tokom vodene pare.
Koliko je vodene pare potrebo uvesti u kmol/h zraka, čije je rosište – 17°C, da bi se dobio zrak sa
relativnom vlažnošću 68 % pri 60°C i
745 mm Hg.

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Količina vodene pare koja se uvodi u tok zraka, proizilazi iz relacija materijalnog bilansa
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodenu paru
m 1  y w(1)  m
2 m
 3  y w(3)

174
Sadržaj vlage u zraku na ulazu u mješač proizilazi iz činjenice da je za uslove rosišta parcijalni pritisak
vodene pare jednak naponu vodene pare:
p (1) p  (15C) 1.436
yw(1)  w  w   1.928  10 -3
Puk Puk 745
Sadržaj vlage u zraku nakon dodavanja pare:
p ( 3)
y w( 3)  w
Puk
Parcijalni pritisak vodene pare u zraku:
pw(3)    pw (60C)
Napon vodene pare na temperaturi 60°C iznosi
1750 .286
8.10765 
p w (60C)  10 60  226 .655
 100.4044 mmHg
pa je vrijednost parcijalnog pritiska vodene pare u toku zraka:
pw(3)  0.68  100.4044  68.2750 mmHg
Molski udio vodene pare u zraku nkon dodavanja vodene pare:
68.2750
y w(3)   0.0916
745
Smjenjivanjem vrijednosti u relacije materijalnog bilansa se ima:
15  m 2  m 3
15  1.928  10 3  m
2 m
 3  0.0916
Rješavanjem sistema relacija se dobija:
- količina pare koja se uvodi u tok zraka, m 2  1.48 kmol/h
- protok toka vlažnog zraka nakon dodavanja pare, m 3  16.48 kmol/h

Sušenje
Zadatak 37. Pri sušenju vlažnog prehrambenog produkta, sa 70 mas.% vlage, izdvoji se 80.0 % od vlage
prisutne u materijalu. Utvrditi:
a) Masu izdvojene vode pri sušenju u odnosu na 1 kg vlažnog materijala
b) Sadržaj vlage, u mas.%, u osušenom materijalu

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansog problema kao baza za računanje nameće se 1 kg vlažnog materijala.
Voda prisutna u vlažnom materijalu:
mw(ul)  mmat
(ul)
 cw(ul)  1  0.7  0.7 kg
Voda izdvojena iz materijala u procesu sušenja:
mw  mw(ul)  0.8  0.7  0.8  0.56 kg
Sadržaj vlage u osušenom materijalu
m (iz)
cw(iz)  w(ul)
mmat
Vlaga u osušenom materijalu
mw(iz)  mw(ul)  mw  0.7  0.56  0.14 kg
Masa osušenog materijala

175
 mmat (iz)
 mmat
(ul)
 mw  1  0.56  0.44 kg
Sadržaj vlage
0.14
c w(iz)   0.3182
0.44

Zadatak 38. Pri sušenju vlažnog prehrambenog produkta, sa 70 mas.% vlage, dobija se osušeni materijal
sa 12.0 mas.% vlage. Utvrditi:
c) Masu izdvojene vode pri sušenju u odnosu na 1 kg vlažnog materijala
d) Procenat izdvojene vode iz materijala pri sušenju

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansog problema kao baza za računanje nameće se 1 kg vlažnog materijala.
Količina izdvojene vlage proizilazi iz materijalnog bilansa u odnosu na materijal koji se suši.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
mmat( ul)
 mw  mmat ( iz)

Jednačina bilansa u odnosu na vlagu

mmat( ul)
 cw(ul)  mw  mmat ( iz)
 cw(iz)
Smjenom varijabli ima se:
1  mw  mmat ( iz)

1  0.7  mw  mmat (iz)

 0.12
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- količina osušenog materijala, mmat ( iz)
 0.341 kg
- količina izdvojene vlage, mmat  0.659 kg (iz)

Procenat izdvojene vlage iz materijala:

m 0.659
  (wul )  100   94.11
mw 1  0.7

Zadatak 39. U sušnicu u kojoj se suši ječmeni slad, dozira se 1200 kg/h slada sa sadržajem vlage 45
mas.% a osušeni slad sušnicu napušta sa 3.5 mas.% vlage. Agens za sušenje je atmosferski zrak, sa
rosištem 12°C pri pritisku 755 mm Hg. Tok izrađenog zraka sušnicu napušta pri 750 mm Hg, 35°C i
relativnoj vlažnosti od 80 %. Utvrditi potrebu zraka u procesu sušenja. Ravnotežne napetosti vode, pri 12 i
35°C, iznose 10.52 odnosno 42.175 mm Hg.

Rješenje:
Potreba zraka, u procesu sušenja, proizilazi iz jednačina materijalnog bilansa sušnice.
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na objekat sušenja
( ul)
mslad  mw  mslad ( iz)

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na suhu materiju slada

(ul)
mslad  csm
(ul)
 mslad
(iz)
 csm
(iz)

Nakon smjenjivanja se ima:

1200  mw  mslad ( iz)

1200  (1  0.45)  mslad (iz)

 (1  0.035)
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- kapacitet sušnice u odnosu na osušeni slad, mslad ( iz)
 683.9 kg/h
- kapacitet sušnice u odnosu na isparenu vodu, mw  516 .1 kg/h
Materijalni bilans sušnice u odnosu na agens za sušenje

176
Jadnačina totalnog materijalnog bilansa
m zr(ul)  m w  m  zr(iz)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vlagu u zraku
m zr(ul)  y w(ul)  m
w m  zr(iz)  y w(iz)
Sadržaj vlage u toku zraka ispred sušnice
p (ul) p  (12C) 10.52
yw(ul)  w  w   1.3932 10  2
Puk Puk 755
Sadržaj vlage u toku izrađenog zraka
p (iz)   p  (35C) 0.8  42.175
yw(iz)  w  iz w   4.4987  10  2
Puk Puk 755
Smjenjivanjem vrijednosti izračunatih varijabli u sistem jednačina materijalnog bilansa ima se
516.1
m zr(ul)   m zr(iz)
18
516.1
m zr 1.3932 10 2 
( ul)
 m zr(iz)  4.4987 10 2
18
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- protok zraka ispred sušnice, m  zr
(ul)
 881.73 kmol/h
- protok zraka nakon sušnice, mzr  910.4 kmol/h  (iz)

Zadatak 40. U industrijskoj sušari, za sušenje nekog materijala, zahtijeva se 28000 kg/h zraka, pri
temperaturi 20°C i relativnoj vlažnosti 30.0 %, za sušenje 500 kg/h materijala od početne vlažnosti 78.0
mas.% do konačne vlažnosti od 8.0 mas.%. Ako je temperatura toka zraka, na izlazu iz sušnice, 56°C
utvrditi njegovu relativnu vlažnost. Proces se provodi pri pritisku 745 mmHg. Napon vodene pare, u
zavisnosti od temperature, dat je relacijom:
1750.286
log pw (mmHg)  8.10765 
t (C)  235.0

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Relativna vlažnost zraka, na izlazu iz sušnice, je:

pW( iz )
 iz  
pW (t iz )

177
Ravnotežna napetost vodene pare, na temperaturi izlaznog zraka, iznosi:
1750.286
8.10765 
p w  10 56  235.0
 123 .86 mmHg
Parcijalni pritisak vodene pare, u toku izrađenog zraka, je:
pW(iz)  yW(iz)  Puk
Sadržaj vodene pare proizilazi iz relacija materijalnog bilansa sušnice.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa u odnosu na materijal koji se suši
mmat (ul)
 mw  mmat (iz)

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na suhu materiju u materijalu

mmat (ul)
 (1  cw(ul) )  mmat (iz)
 (1  cw(iz) )
Nakon smjenjivanja vrijednosti poznatih varijabli ima se:
500  (1  0.78)  mmat (iz)
 (1  0.08)
Kapacitet sušnice u odnosu na osušeni materijal:
500  (1  0.78)
m mat( iz )
  119 .6 kg/h
(1  0.08)
Kapacitet sušnice u odnosu na izdvojenu vodu:
mw  mmat (ul)
 mmat (iz)
 500  119.6  380.4 kg/h
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m zr(ul)  m w  m  zr(iz)
Jednačina materijalnog bilans au odnosu na vlagu u zraku
m zr(ul)  y w(ul)  m w m  zr(iz)  y w(iz)
Kapacitet sušnice po ulaznom zraku:
m ( ul ) 28000
m zr(ul )  zr( zr )   965 .52 kmol/h
Mm 29
Sadržaj vodene pare u ulaznom zraku
p ( ul )
y w( ul )  W
Puk
Parcijalni pritisak vodene pare u toku ulaznog zraka
pw(ul)  ul  pW (tul )
Ravnotežna napetost vodene pare na temperaturi toka ulaznog zraka
1750.286
8.10765 
p w  10 20  235.0
 17.53 mmHg
p w 0.3  17.53  5.26 mmHg
(ul)

5.26
y w(UL)   7.06  10 3
745
Nakon smjenjivanja sistem bilansnih relacija ima izgled:
380.4
965.52   m zr(iz)
18
380.4
965.52  7.06  10 3   m zr(iz)  y w(iz)
18
Rješavanjem sistema jednačina ima se:
 protok zraka na izlazu iz sušnice, m  zr(iz)  986.65 kmol/h
 udio vodene pare u izlaznom zraku, y w(iz)  2.832  10 2

178
Parcijalni pritisak vodene pare u toku izlaznog zraka:
pw(iz)  2.832  10 2  745  21.1 mmHg
Relativna vlažnost toka zraka:
p ( iz ) 21.1
 iz   w   0.17
p w (t iz ) 123 .86

Zadatak 41. Sušenje amonijum sulfata izvodi se u sušnici sa fluidiziranim slojem kristala u kojoj je agens
za sušenje zrak sa temperaturom 135°C i sadržajem vlage 5∙10 -3 mol.udjela. Ako izrađeni zrak napušta
sušnicu sa 75°C i relativnom vlažnošću 48 %, pri pritisku 735 mm Hg, utvrditi potrošnju zraka za
kapacitet od 1900 kg/h amonijum sulfata sa vlažnošću 3.0 mas.%. Sadržaj vlage, u osušenom materijalu,
iznosi 0.1 mas.%.

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1 – tok vlažnog materijala; 2 – tok osušenog materijala; 3 –
tok svježeg zraka i 4 – tok izrađenog zraka

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na materijal koji se suši

m1  mw  m2
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vlagu u materijalu
m1  cw(1)  mw  m2  cw( 2)
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli ima se:
1900  m w  m 2
1900  0.03  m w  m 2  0.001
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- količina isparene vode iz materijala, mw  55.15 kg/h
- količina osušenog materijala na izlazu iz sušnice, m2  1844 .84 kg/h
Vlagu koja se izdvoji u procesu sušenja, preuzima u potpunosti tok zraka koji se koristi kao medij za
sušenje.
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na zrak
m
m 3  w  m 4
18
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vlagu u zraku
m
m 3  y w(3)  w  m 4  y w( 4)
18

179
Sadržaj vlage u izrađenom zraku:
p ( 4)
y w( 4 )  w
Puk
Parcijalni pritisak vodene pare u zraku:
pw( 4)    pw (75C)
Napon vodene pare na temperaturi 75°C iznosi
1668 .21
7.96681 

p (75C)  10
w
75  228
 289.179 mmHg
Pa je parcijalni pritisak vodene pare u izrađenom zraku:
pw( 4)  0.48  289.179  138.806 mmHg
Molski udio vodene pare u izrađenom zraku:
138.806
y w( 4)   0.189
735
Smjenjivanjem vrijednosti u relacije materijalnog bilansa u odnosu na zrak se ima
55.15
m 3   m 4
18
55.15
m 3  0.005   m 4  0.189
18
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- protok toka zraka za sušenje, m 3  13.5 kmol/h
- protok toka izrađenog zraka, m 4  16.57 kmol/h

Zadatak 42. U sušnici, čiji je kapacitet u odnosu na vlažni materijal 1500 kg/h, izvodi se sušenje
anorganske soli od sadržaja vlage 4.8 mas.% do sadržaja vlage, u osušenom materijalu od 0.35 mas.%.
Agens za sušenje je zrak koji se uzima iz atmosfere pri 18°C, relativnom vlažnošću 32 % i pritisku 745
mm Hg.
Mjerenjima na cjevovodu izrađenog zraka utvrđene su slijedeće vrijednosti njegovih parametara:
- temperatura 60°C
- rosište 52°C i
- pritisak 736 mm Hg
Utvrditi kapacitet ventilatora, m3/h, koji usisava atmosferski zrak.

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1 – tok vlažnog materijala; 2 – tok osušenog materijala; 3 –
tok svježeg zraka i 4 – tok izrađenog zraka

180
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na materijal koji se suši
m1  mw  m2
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vlagu u materijalu
m1  cw(1)  mw  m2  cw( 2)
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli ima se:
1500  m w  m2
1500  0.048  mw  m2  0.0035
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- količina isparene vode iz materijala, mw  66.98 kg/h
- količina osušenog materijala na izlazu iz sušnice, m2  1433 .02 kg/h
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na zrak
m
m 3  w  m 4
18
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vlagu u zraku
m
m 3  y w(3)  w  m 4  y w( 4)
18
Sadržaj vlage u svježem atmosferskom zraku:
p ( 3)
y w( 3)  w
Puk
Parcijalni pritisak vodene pare u zraku:
pw(3)    pw (18C)
Napon vodene pare na temperaturi 18°C iznosi
1750 .286
8.10765 
p w (18C)  10 18  226 .655
 8.9857 mmHg
pa je parcijalni pritisak vodene pare u atmosferskom zraku:
pw(3)  0.32  8.9857  2.8754 mmHg
Molski udio vodene pare u atmosferskom zraku:
2.8754
y w(3)   3.86  10 -3
745
Sadržaj vlage u izrađenom zraku proizilazi iz činjenice da je napon vodene pare zasićenog zraka jednak
parcijalnom pritisku vodene pare u zraku:
p ( 4) p  (52C)
y w( 4)  w  w
Puk Puk
Napon vodene pare na temperaturi 52°C iznosi
1750 .286
8.10765 
p w (52C)  10 52  226 .655
 67.0589 mmHg
Molski udio vodene pare u izrađenom zraku:
67.0589
y w( 4)   0.0911
736
Smjenjivanjem vrijednosti u relacije materijalnog bilansa u odnosu na zrak se ima:
66.98
m 3   m 4
18
66.98
m 3  3.86  10 3   m 4  0.0911
18

181
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- protok toka zraka za sušenje, m 3  38.77 kmol/h
- protok toka izrađenog zraka, m 4  42.49 kmol/h
Kapacitet ventilatora, u suštini, predstavlja volumni protok atmosferskog zraka kojeg ventilator usisava.
Volumni protok toka atmosferskog zraka:
m  R  T 38.77  8314  (18  273.15)
V3  3   945 m 3 /h
P 745  133.3

Zadatak 43. U sušari za drvo, kapaciteta 1 t/h sirovog drveta, kao medij za sušenje se koristi zrak čija
vlažnost, ispred sušare, iznosi 2 mas.%. Zrak se obezbjeđuje miješanjem toka svježeg zraka, sa 1 mas.%
vlage, i dijela izrađenog zraka, koji napušta sušaru sa 4 mas.% vlage (izrađeni zrak se dijeli na tok
recirkulacionog zraka i zraka koji napušta sistem). Koliki je protok recirkulacionog toka zraka za slučaj da
su ulazna i izlazna vlažnost drveta 20 odnosno 5 mas.%.

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Procesnim tokovima su dodijeljene oznake: 1 –sirovo drvo; 2 –osušeno drvo; 3 –tok svježeg zraka; 4 –tok
recirkulacionog zraka i 5 –tok miješanog zraka na ulazu u sušnicu; 6 –tok zraka na izlazu iz sušnice (prije
separatora)

Protok toka recirkulacionog zraka proizilazi iz sistema relacija materijalnog bilansa sušnice.
Jednačina materijalnog bilansa sušnice u odnosu na suhu materiju iz drveta
m1  csm
(1)
 m2  csm
( 2)

Količina osušenog drveta:

m  c (1) 1000  0.8
m2  1 ( 2 )1   842 .1 kg/h
c1 0.95
Količina izdvojene vlage:
m1  mw  m2
mw  1000  842 .1  157 .9 kg/h
Svu izdvojenu vlagu preuzima zrak pa je jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu u zraku:
m5  y w(5)  mw  m6  y w(6)
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na plinsku fazu (zrak):
m5  mw  m6
Smjenjivanjem se dobija:
m5  157.9  m6
m5  0.02  157.9  m6  0.04

182
Rješavanjem sistema jednačina dobije se:
- protok zraka neposredno na izlazu iz sušnice, m6  7737.1 kg/h
- protok zraka na ulazu u sušnice (2 % vlage), m5  7579 .2 kg/h
Sistem relacija materijalnog bilansa za mjesto miješanja svježeg i zraka iz recirkulacije:
m3  m4  m5
m3  yw(3)  m4  yw( 4)  m5  yw(5)
Smjenjivanjem se dobija:
m3  m4  7579 .2
m3  0.01  m4  0.04  7579 .2  0.02
Rješavanjem sistema jednačina dobije se:
- protok svježeg zraka, m3  5052.8 kg/h
- protok recirkulacionog zraka, m4  2526 .4 kg/h

Zadatak 44. U prvu sekciju sušnice, u kojoj se suše makarone, doziraju se kratko sječene makarone sa
vlažnošću 29.0 mas.% a sekciju napuštaju sa vlažnošću 24.0 mas.%. Sušenje se izvodi zrakom koji ulazi
sa parametrima:
- temperatura 85°C
- relativna vlažnost 2.5 % i
- pritisak 745 mm Hg
a sušnicu napušta sa rosištem od 31.8°C. Utvrditi potrošnju zraka u procesu sušenja za kapacitet sušnice
od 8 t/dan vlažnih makarona. Napon vodene pare, u zavisnosti od temperature, dat je relacijom:
3816 .44
ln p w (bar)  11.6834 
T (K )  46.13

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1 – tok zraka na ulazu u sušnicu, 2 – tok izrađenog zraka; 3 –
tok vlažnog materijala i 4 – tok osušenog materijala

Potrebna količina zraka, u procesu sušenja, određena je sistemom jednačina materijalnog bilansa procesa
sušenja.

Jednačina totalnog materijalnog bilansa u odnosu na materijal koji se suši

m3  mW  m4
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na suhu materiju vlažnih makarona

183
 m3  csm ( 4)
 m  csm
( 4)

Nakon smjenjivanja vrijednosti poznatih varijabli ima se:

8  10 3
 (1  0.29)  m4  (1  0.24)
24
kapacitet sušnice u odnosu na osušene makarone
m4  311 .4 kg/h
Kapacitet sušnice u odnosu na isparenu vodu je
8 10 3
m4   311.4  21.93 kg/h
24

Jednačine materijalnog bilansa sušnice u odnosu na agens za sušenje

Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m 1  m W  m 2
Jednačina materijalnog bilans au odnosu na vlagu u zraku
m 1  yw(1)  m w  m  2  yw( 2)
Sadržaj vlage u toku zraka na ulazu u sekciju sušare
p (1)
y w(1)  w
Puk
Parcijalni pritisak vodene pare u toku ulaznog zraka
pw(1)  1  pw (t1 )
Ravnotežna napetost vodene pare na temperaturi toka ulaznog zraka
3816.44
11.6834
pw  e ( 273.1585)  46.13
 0.5781 bar
p (1)
w  0.025  0.5781  0.01445 bar
0.01445
y w(1)   0.01455
745  133 .3  10 5
Sadržaj vodene pare u toku izrađenog zraka
p ( 2)
y w( 2 )  w
Puk
Parcijalni pritisak vodene pare u toku izrađenog zraka
pw( 2)  pw (t ros )
Ravnotežna napetost vodene pare na rosišnoj temperaturi toka
3816.44
11.6834
 ( 273.1531.8 )  46.13
p ew  0.0468 bar
0.0468
y w( 2)   0.0472
745  133 .3  10 5
Smjenjivanjem vrijednosti izračunatih varijabli u sistem relacija materijalnog bilansa ima se:
21.93
m 1   m 2
18
21.93
m 1  0.01455   m 2  0.0472
18
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- zahtijevani protok zraka, m 1  35.55 kmol/h
- protok izrađenog zraka, m 2  36.77 kmol/h

184
 1200  0.34  m w  m3  0.13
Simultanim rješavanjem sistema formiranih bilansnih relacija dobijaju se vrijednosti varijabli:
- količina isparene vode, m w  289.66 kg/h
- količina osušenog materijala, m3  910 .34 kg/h
Izdvojenu vodu, u sušnici, prihvata zrak pa se na osnovu jednačine materijalnog bilansa sušnice u odnosu
na gasnu fazu i vodenu paru u zraku ima:
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m
m 2  w  m 4
18
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vlagu u zraku
m
m 2  y w( 2)  w  m 4  y w( 4)
18
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli dobija se
289.66
m 2   m 4
18
289.66
m 2  1.469  10 2   m 4  y w( 4)
18
Formiranjem jednačine toplinskog bilansa sušnice:
m 2  Hˆ 2  m1  hˆ1  m 4  Hˆ 4  m3  hˆ3
i smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli ima se:
m 2  4174 .3  1200  36.0  m  4  4040 .3  910 .34  21.05
Simultanim rješavanjem jednačine totalnog materijalnog bilansa sušnice, u odnosu na gasnu fazu, i
jednačine toplinskog bilansa dobijaju se vrijednosti za:
- protok toka zraka ispred sušare, m 2  305 .81 kmol/h
- protok toka zraka nakon sušare, m 4  321 .90 kmol/h

185
Materijalni bilans u sistemima para-tečnost i gas/para-tečnost.
Destilacija. Apsorpcija.

Zadatak 1. Parni procesni tok koji predstavlja binarni sistem, o-ksilen-maleinanhidrid, slijedećih
parametara:
- protok 85kmol//h
- sadržaj o-ksilena 73.1 mol.%
- temperatura 74.5°C
poji hladnjak u kome se temperatura toka smanji na 72°C. Proces u hladnjaku se izvodi pri pritisku 60
mmHg. Izračunati stepen kondenzacije procesnog toka i vrijednost refluksnog odnosa destilaijske kolone.
Podaci o ravnoteži tečnost-para u sistemu o-ksilen-maleinanhidrid pri 60 mmHg dati su u tabeli.

Sadržaj o-ksilena
Temperatura (mol.%)
ključanja
(°C) u tečnosti u pari
(x) (y)
75.0 25.00 71.82
74.5 26.60 73.10
73.7 30.86 74.80
72.8 39.90 77.67
72.0 50.50 83.52

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema, može se kreirati slijedeća procesna struktura.

Procesnim tokovima su dodijeljene oznake: 1 – pojni tok; 2 – otekućeni tok i 3 – parni tok
Stepen kondenzacije procesnog toka je:
m
 2
m 1
Protok otekućenog toka, m 2 proizilazi iz sistema jednačina materijalnog bilansa i fazne ravnoteže.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa:
m1  m 2  m
3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na o-ksilen:
m1  y1(1)  m  2  x1( 2)  m
 3  y1(3)
Za izotermu 72°C se imaju sadržaji o-ksilena u tečnoj i parnoj fazi:
x1( 2)  0.5050 i y1(3)  0.8352

186
Nakon smjenjivaja vrijednosti poznatih varijabli, u sistem formiranih jednačina materijalnog bilansa, ima
se:
85  m 2  m 3
85  0.731  m  2  0.505  m
 3  0.8352
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- protok parnog toka, m 3  58.17 kmol/h
- protok tečnog toka, m 2  26.82 kmol/h
Stepen kondenzacije procesnog toka je:
m 26.82
 2   0.3155
m 1 85

Zadatak 2. Isparivač koji se eksploatiše pri pritisku 2.5 bar, poji tečni binarni sistem propilen oksid –
metanol slijedećih parametara:
- protok 200 kmol/h
- sadržaj propilen oksida 1.5 mol.%
- temperatura 23°C
Ako sistem u isparivaču ključa na 89°C, utvrditi parametre parnog i tečnog toka koji napuštaju isparivač.
Naponi para propilen oksida i metanola, dati su relacijama:
 2107 .58
ln p PO (bar)  8.7025 
T (K)  64.87
 3626 .55
ln p MeOH (bar)  11.9673 
T (K)  34.29

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1 - pojni tok; 2 – tečni tok i 3 – parni tok
Protoci tokova koji napuštaju isparivač određeni su materijalnim bilansom.

187
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na propilen oksid
m 1  x PO
(1)
m
 2  x PO
( 2)
m
 3  y PO
(3)

Parni i tečni procesni tok, koji napuštaju isparivač, su ravnotežni i za slučaj da vrijedi Raoult-ov zakon
mogu se napisati slijedeće relacije:
Konstanta fazne ravnoteže komponenti data je relacijom:
y ( 3)
k i  i( 2 )
xi
iz Raoult-ovog zakona proizilazi:
pi*
ki 
Puk
Ravnotežna napetost propilen oksida, u funkciji temperature, data je Antoine-ovom relacijom:
2107.58
8.7025
( 273.1589) 64.87
p e
*
PO  5.0176 bar
Ravnotežna napetost metanola na temperaturi ključanja sistema je:
3626.55
11.9673
( 273.1589) 34.29
p*
MeOH e  2.4745 bar
Konstante fazne ravnoteže, propilen oksida i metanola, za uslove u isparivaču su:
5.0176 2.4745
k PO   2.007 ; k MeOH   0.9898
2.5 2.5
Konstante fazne ravnoteže komponenti, mogu se izraziti kao:
y ( 3) 1  y PO
( 3)
k PO  (PO ; k 
1  x PO
MeOH
x PO2 ) ( 2)

Lako je, dozvoljenim operacijama nad sistemom jednačina, doći do sadržaja propilen oksida u tečnom i
parnom toku isparivača:
1  k MeOH 1  0.9898
( 2)
x PO    10.041  10 3
k PO  k MeOH 2.0007  0.9898
(3)
y PO  k PO  x PO
( 2)
 2.007  10.04  10 3  2.015  10 2
Nakon smjenjivanja vrijednosti poznatih varijabli, u sistem jednačina materijalnog bilansa, dobija se:
200  m 2  m 3
 2  10.041  10 3  m
200  0.015  m  3  2.015  10 2
Simultanim rješavanjem sistema jednačina materijalnog bilansa dobija se vrijednost protoka tečnog i
parnog toka na izlazu iz isparivača:
 protok tečnog toka, m 2  101 .89 kmol/h
 protok parnog toka, m 3  98.11 kmol/h

188
Zadatak 3. U apsorpcionoj koloni se izvodi apsorpcija amonijaka, iz njegove smjese sa zrakom, vodom.
Sadržaj amonijaka, u toku koji poji kolonu iznosi 5.0 mol.% a na izlazu iz kolone sadržaj iznosi 0.27
mol.%. Tok vode, na ulazu u kolonu, sadrži 0.2 mas.% amonijaka a sadržaj amonijaka u tečnm toku na
izlazu iz kolone je 85 % od ravnotežnog. Apsorpcija se izvodi pri 20°C i 740 mm Hg. Utvrditi elemente
materijalnog bilansa za protok gasnog toka, ispred kolone, od 10000 m3/h.

Ravnotežna topivost amonijaka u vodi data je u slijedećoj tabeli:

X Y*
2.12∙10-3 1.53∙10-3
5.3∙10-3 4.25∙10-3
1.06∙10-2 9.7∙10-3
1.59∙10-2 1.65∙10-2
2.12∙10-2 2.5∙10-2
2. 65∙10-2 3.6∙10-2
3.18∙10-2 4.85∙10-2
3.7∙10-2 6.3∙10-2

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Procesnim tokovima dodijeljene su slijedeće oznake: 1 – gasni tok na ulazu u kolonu; 2 – gasni tok na
izlazu iz kolone; 3 – tok vode na ulazu u kolonu i 4 – tok vode na izlazu iz kolone
Jednačine materijalnog bilansa u odnosu na gasni tok
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m 1  m NH3  m 2
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na amonijak
m 1  y NH
(1)
3
 m NH 3  m 2  y NH
( 2)
3

Molski protok pojnog toka:

745 133.3 10000
m 1   404.73 kmol/h
8314  (20  273.15)

189
Nakon smjenjivanja vrijednosti poznantih varijabli u sistem jednačina materijalnog bilansa ima se:
404 .73  m NH3  m 2
404.73  0.05  m NH3  m 2  0.0027
Rješavanjem sistema jednačina ima se:
 NH3  19.2 kmol/h
 količina apsorbovanog amonijaka, m
 protok gasnog toka na izlazu iz kolone, m 2  385 .53 kmol/h
Relativni molski sadržaj amonijaka u pojnom toku
0.05
(1)
YNH   0.05263
3
1  0.05
Za uslove ravnoteže molski udio amonijaka u pojnom toku, jednal je ravnotežnom:

(1)
YNH 3
 YNH 3

Iz tabele za ravnotežnu topivost amonijaka u vodi ,slijedi da je:


X NH 3
 3.33  10 2
Ravnotežni molski udio amonijaka u tečnom toku dna kolone
0.0333
x *NH( 4)
  3.223  10 2
3
1  0.0333
Stvarni udio amonijaka je 85 % od ravnotežnog
( 4)
x NH 3
 0.85  3.223  10 2  2.739  10 2
Protok vode proizilazi iz relacija materijalnog bilansa sa strane tečnog toka
Jednačina totalnog bilansa
3  m
m  NH 3  m
4
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na amonijak
m 3  x NH
( 3)
3
 m NH 3  m 4  x NH
( 4)
3

Molski udio amonijaka u apsorpcionoj vodi

0.002
( 3)
xNH  17  2.12 10 3
3
0.002 1  0002

17 18
Smjenom vrijednosti poznatih varijabli u sustem jednačina ima se:
 3  19.2  m
m 4
 3  2.12 10 3  19.2  m
m  4  0.02739
Rješavanjem sistema relacija ima se:
 protok apsorpcionog sredstva, m  3  738.98 kmol/h

Zadatak 4. U apsorpcionoj koloni izvodi se izdvajanje para metil alkohola iz smješe sa inertom pri 27°C i
745 mm Hg. Apsorpciono sredtsvo je voda koja na ulazu u procesnu jedinicu ne sadrži metanol. Protok
inerta, u gasnom toku, ispred apsorpcione koloneje 1200 m3/h sa sadržajem metanolnih para od 100 g/(m3
inerta). U apsorpcionoj koloni se separira 98.0 % od prisutnog metanola u pojnom toku. Ako je sadržaj
metanola u toku apsorpcionog sredstva, na izlazu iz kolone, 67.0 % od ravnotežnog utvrditi zahtijevani
protok apsorpcionog sredstva. Relacija koja opisuje topivost metanola u vodi, u relativnim molskim
sadržajima, je:
Y   1.15  X

Rješenje:

190
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Protok apsorpcionog sredstva proizilazi iz relacija materijalnog bilansa procesne jedinice.

Procesnim tokovima dodijeljene su slijedeće oznake: 1 – gasni tok na ulazu u kolonu; 2 – gasni tok na
izlazu iz kolone; 3 – tok vode na ulazu u kolonu i 4 – tok vode na izlazu iz kolone

Jednačine materijalnog bilansa u odnosu na gasni tok

Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m 1  m MeOH  m 2
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na metanol
m 1  y MeOH
(1)
m MeOH  m  2  y MeOH
( 2)

Količina izdvojenog metanola

m MeOH  0.98  m  1  y MeOH
(1)

Protok inerta na ulazu u kolonu

745  133.3  1200
m inerta
(1)
  47.755 kmol/h
8314  (27  273.15)
Protok metanola u pojnom toku:
100  1200
m MeOH
(1)
  3.75 kmol/h
1000  32
Protok pojnog toka iznosi:
m1  m  inerta
(1)
m MeOH
(1)
 47.755  3.75  51.51 kmol/h

Molski udio metanola u gasnom toku:

m (1) 3.75
(1)
y MeOH  MeOH   0.0728
m 1 51.51
Nakon smjenjivanja vrijednosti poznantih varijabli u sistem jednačina materijalnog bilansa ima se:
51.51  m
 MeOH  m
2
51.51  0.0728  m
 MeOH  m
 2  y MeOH
( 2)

 MeOH  0.98  51.51  0.0728

m

191
Rješavanjem sistema jednačina ima se:
 količina apsorbovanog metanola, m MeOH  3.675 kmol/h
 protok gasnog toka na izlazu iz apsorpcione kolone, m 2  47.835 kmol/h
 ( 2)
molski udio metanola u gasu na izlazu iz kolone, y MeOH  1.568  10 3

Jednačine bilansa u odnosu na tečnu fazu

Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m3  m  MeOH  m 4
Jednačima materijalnog bilansa u odnosu na metanol
m MeOH  m  4  xMeOH
( 4)

Sadržaj metanola u tečnom toku na izlazu iz kolone

( 4)
( 4)
xMeOH  0.67  xMeOH
Ravnotežni sadržaj metanola u tečnom toku, proizilazi iz relacije koja opisuje topivost metanola u vodi:
Y Y (1)
( 4)
X MeOH   MeOH
1.15 1.15
Relativni molski sadržaj metanola u pojnom toku
m MeOH
(1)
3.75
(1)
YMeOH   0.0785

min(1)
47.755
0.0785
( 4)
X MeOH   0.0683
1.15
Sadržaj metanola u tečnom toku na izlazu iz kolone:
( 4 ) 0.0683
( 4)
x MeOH  0.67  x MeOH  0.67   0.04283
1  0.0683
Smjenom vrijednosti poznatih varijabli ima se:
m 3  3.675  m 4
3.675  m
 4  0.04283
Rješavanjem sistema jednačina ima se:
 protok vode na ulazu u kolonu, m 3  82.125 kmol/h
 protok vode na izlazu iz kolone, m 4  85.80 kmol/h

ZADACI ZA VJEŽBU

VJ1. Destilacijsku kolonu, za separaciju sistema maleinanhidrid–o-ksilen, napušta parni tok slijedećih
parametara:
- protok 115 kmol/h
- sadržaj o-ksilena je ravnotežni pri temperaturi 80.2°C.
Parni tok se vodi u parcijalni kondenzator u kome se održava temperatura od 72 °C. Dvofazni tok se, na
izlazu iz kondenzatora, separira na tečni tok i parni tok destilata. Utvrditi vrijednost elemente materijalnog
bilansa kondenzatora. Podaci o ravnoteži tečnost-para u sistemu maleinanhidrid–o-ksilen pri pritisku u
kondenzatoru dati su u tabeli.

192
 Sadržaj o-ksilena
Temperatura (mol.%)
ključanja
(°C) u tečnosti u pari
(x) (y)
87.4 7.44 56.39
80.2 11.70 64.90
74.5 26.60 73.10
72.8 39.90 77.67
72.0 50.50 83.52
71.6 59.00 86.19

VJ2. Utvrditi elemente materijalnog bilansa, destilacionog uređaja, uz slijedeće polazne podatke:
- procesni tok koji predstavlja sistem etialacetat-toluen sa protokom 12000 kg/h, se uvodi u destiler
sa sadržajem etilacetata 40 mol.%
- parni tok koji se izvodi sa vrha destilera sadrži 95.0 mol.% etilacetata
- tečni tok sa dna kolone, sadrži 1.8 mol.% etilacetata
Molekulske mase etilacetata i toluena iznose 88.1 odnosno 92.14 g/mol.

VJ3. Parcijalni isparivač poji tečni binarni sistem o-DCB-TDI sa slijedećih parametara:
- protok 123 kmol/h
- sadržaj o-DCB 0.3 mol. udjela
- pritisak, 0.2 bar
Ako se proces u isprivaču izvodi pri P=const. i temperaturi 170°C utvrditi sadržaj sadržaj parne i tečne
faze na izlazu iz isparivača
Napon para o-dihlorbenzena odnosno toluendiizocijanata, u zavisnosti od temperature dat je relacijama:
3798 .23
ln p o* DCB (bar)  9.6597 
T  59.84
4858 .69
*
ln pTDI (bar)  10.3639 
T  58.41

VJ4. U isparivaču, pri pritisku 760 mmHg, ključa sistem alilhlorid-sirćetna kiselina. Za sadržaj alilhlorida
u parnom toku 80.0 mol.% procesnu jedinicu napušta 20 kmol/h parnog i 64 kmol/h tečnog toka. Utvrditi
sadržaj alilhlorida u pojnom toku. Ravnoteža u sistemu alilhlorid-sirćetna kiselina data je u tabeli

Sadržaj alilhlorida, mol.udio

Temperatura, °C
Para (y) Tečnost (x)
46.1 0.991 0.93
51.5 0.960 0.675
57.5 0.930 0.500
70.1 0.870 0.340
76.0 0.80 0.260
95.6 0.565 0.1

193
Materijalni bilans procesa koncentriranja i kristalizacije
Zadatak 1. Procesni tok koji predstavlja sistem NH 4Cl-H2O koncentrira se, do stanja zasićenja, u dva
redno vezana isparivača. Utvrditi elemente materijalnog bilansa procesnog sistema za slučaj da se u prvom
isparivaču ispari 40 % od količine vode koju je potrebno ispariti do postizanja zasićenja. Temperature
ključanja sistema u isparivačima su 100 odnosno 80°C.
Procesni tok poji prvi isparivač sa parametrima
- protok 12000 kg/h
- sadržaj soli 18.0 mas.% i
- temperatura 35°C
Topivost NH4Cl pri 100 i 80°C iznosi 77.3 odnosno 65.6 g/(100 gH2O).

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura:

Procesnim tokovima su dodijeljene oznake: 1 –pojni tok; 2 –isparena voda u I stepenu; 3 –koncentrirani
tok na izlazu iz I stepena; 4 –tok zasićene otopine i 5 –generisana vodena para II stepena.

Jednačina totalnog materijalnog bilansa procesnog sistema

m1  m 2  m5  m 4
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na amonijum hlorid
m1  c NH
(1)
4 Cl
 m4  c NH
( 4)
4 Cl

Ograničenje na funkcionisanje sistema, u odnosu na isparenu vodu

m2  0.4  (m2  m5 )
Kako je otopina na izlazu iz sistema zasićena, na 80°C udio amonijum hlorida je:
65.6
( 4)
c NH   0.3961
4Cl
100  65.6
Smjenom vrijednosti poznatih varijabli u sistem jednačina totalnog bilansa dobije se:
12000  m2  m5  m4
12000  0.18  m4  0.3961
m2  0.4  (m2  m5 )

194
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
 protok zasićene otopine, m4  5453 .17 kg/h
 količina isparene vode u prvom stepenu, m2  2618 .73 kg/h
 količina isparene vode u drugom stepenu, m5  3928 .1 kg/h
Do parametara toka (3) dolazimo rješavanjem sistema jednačina materijalnog bilansa prvog isparivačkog
stepena.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m1  m2  m3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na amonijum hlorid
m1  c NH
(1)
4 Cl
 m3  c NH
( 3)
4 Cl

Smjenom vrijednosti poznatih varijabli dobije se:

12000  2618 .73  m3
12000  0.18  m3  c NH
( 3)
4 Cl

Protok koncentriranog toka na izlazu iz prvog isparivačkog stepena:

m3  12000  2618 .73  9381 .27 kg/h
Udio amonijum hlorida u toku koncentrirane otopine na izlazu iz prvog stepena:
12000  0.18
( 3)
c NH 4Cl
  0.2302
9381 .27

Zadatak 2. Izotermski isparivač, koji se eksploatiše pri 85°C, poji procesni tok koji predstavlja binarni
sistem KCl-H2O slijedećih parametara:
 protok 10 t/h
 sadržaj KCl 20.0 mas.%.
pri čemu se generiše 3.5 t/h sekundarne pare. Da li dolazi do kristalizacije KCl, i ukoliko nastaju kristali
koliki je udio kristala u procesnom toku?
Ravnotežna topivost KCl (mas.udio), u sistemu KCl-H2O, u funkciji temperature (°C) data je relacijom:

cKCl  0.21685  2.0367 103  t  9.1678 106  t 2  3.336 108  t 3

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

195
Fazno stanje će se utvrditi na osnovu činjenice da, ako je sadržaj KCl u koncentriranom toku veći od
topivost soli na temperaturi u procesnoj jedinici, proizilazi da je doško do kristalizacije KCl.
Sadržaj soli u koncentriranom toku proizilazi iz relacija materijalnog bilansa.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m1  m2  m3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na KCl
m1  cKCl
(1)
 m2  cKCl
( 2)

Smjenom vrijednosti poznatih varijabli ima se:

10000  m2  3500
10000  0.20  m2  cKCl
( 2)

Rješavanjem sistema jednačina se dobije:

 protok koncentriranog toka, m2  10000  3500  6500 kg/h
10000  0.20
 sadržaj soli u koncentriranom toku, cKCl ( 2)
  0.3077
6500
Temperaturi u procesnoj jedinici odgovara ravnotežni sadržaj KCl:

cKCl  0.21685  2.0367  10 3  85  9.1678  10 6  (85) 2  3.336  10 8  (85)3

cKCl  0.3442

( 2)
Kako je cKCl  cKCl proizilazi da u procesnoj jedinici ne dolazi do kristalizacije soli.

Zadatak 3. Otpadni tok predstavlja vodenu otopinu sa 42.0 mas.% amonijum sulfata. Separacija
amonijum sulfata izvodi se izotermskom kristalizacijom, pri 100°C, isparavanjem dijela prisutne vode.
Kristalizator poji 4200 kg/h otpadnog toka, a u procesu se ispari 90 % od prisutne količine vode u pojnom
toku. Utvrditi kapacitet kristalizatora u odnosu na kristalni produkt i količinu amonijum sulfata koja se
izvede sa tokom matične otopine. Matična otopina suspenzije sadrži 103.3 g (NH 4)2SO4/(100 g H2O)

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

196
Kapacitet kristalizatora u odnosu na kristalni produkt, proizilazi iz sistema relacija materijalnog bilansa
kristalizatora.

Jednačina totalnog materijalnog bilansa

m1  m2  m3
Kako je naglašeno u tekstu bilansnog problema količina isparene vode iznosi 90 % od vode uvedene u
sistem sa amonijum sulfatom
m2  0.9  m1  cw(1)  0.9  4200  (1  0.42)  2192.4 kg/h
Pa slijedi da je protok suspenzije
m3  4200  2192 .4  2007.6 kg/h
Iz jednačine materijalnog bilansa u odnosu na sulfat
m1  c((1NH
)
4 ) 2 SO4
 m3  c((NH
3)
4 ) 2 SO4

Proizilazi sadržaj amonijum sulfata u toku produkcione suspenzije kristalizatora

4200  0.42
c((NH
3)
4 ) 2 SO4
  0.8787
2007 .6
Sadržaj amonijum sulfata u toku produkcione suspenzije kristalizatora je
c((NH
3)
4 ) 2 SO4
  kr  (1   kr )  c(NH 4 ) 2 SO4
iz čega prizilazi udio kristala amonijum sulfata u toku suspenzije
c((NH
3)
 c(NH 4 ) 2 SO4 0.8787  0.5081
 kr  4 ) 2 SO4
  0.7534
1  c(NH 4 ) 2 SO4 1  0.5081
Količina kristalnog produkta je:
mkr  m3   kr  2007 .6  0.7534  1512.5 kg/h
Količina matične otopine je:
mmo  m3  (1   kr )  2007 .6  (1  0.7534 )  495.1 kg/h

Zadatak 4. Procesni tok koji predstavlja zasićeni binarni sistem MgSO4-H2O, pri 80°C, se hladi na 30°C u
kristalizatoru sa kontaktnom površinom. Utvrditi protok pojnog toka za kapacitet kristalizatora od 1000
kg/h MgSO4∙7H2O. Topivost MgSO4 na 30°C i 80°C iznosi 40.8 odnosno 64.2 g/(100 g H2O).

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

197
Protok pojnog toka proizilazi iz sistema jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice.

Jednačina totalnog materijalnog bilansa:

mul  miz
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na magnezijum sulfat:
mul  c MgSO
( ul )
4
 miz  c MgSO
( iz )
4

Sadržaj magnezijum sulfata u toku produkcione suspenzije:

( iz )
c MgSO 4
  kr  c MgSO
( kr )
4
 (1   kr )  c MgSO
( 30 )
4

Produkcija kristalizatora u odnosu na kristalni produkt je:

mkr(iz)  miz   kr
Sadržaj magnezijum sulfata u pojnom toku je:
64.2
( ul)
cMgSO   0.391
4
64.2  100
Sadržaj magnezijum sulfata u matičnoj otopini produkcione suspenzije je:
( 30C ) 40.8
cMgSO   0.2898
4
40.8  100
Sadržaj magnezijum sulfata u kristalohidratu je:
M MgSO4 120 .3
( kr )
cMgSO    0.4884
4
M MgSO4 7 H 2O 246 .3
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli u sistem jednačina materijalnog bilansa dobije se:
mul  0.391  miz  c MgSO ( iz )
4

( iz )
c MgSO 4
  kr  0.4884  (1   kr )  0.2898
1000  miz   kr
Kako je
mul  miz
slijedi da je:
( iz )
c MgSO 4
 0.391
Udio kristala u toku produkcione suspenzije je:
 kr  0.5095
Protok pojnog toka kristalizatora iznosi:
1000
mul   1962 .7 kg/h
0.5095

Zadatak 5. Procesnu jedinicu kristalizator sa kontaktnom površinom poji binarni sistem BaBr 2 – H2O
slijedećih parametara:
 protok 1000 kg/h
 sadržaj soli 15.0 mas.%
 temperatura 30°C

Ako se temperatura u kristalizatoru održava na -20°C utvrditi kapacitet kristalizatora po kristalnom

produktu i sadržaj kristala u toku produkcione suspenzije kristalizatora. Ravnoteža u sistemu BaBr2 – H2O
data je u tabeli

198
 Temperatura, Sadržaj soli,
Kruta faza
°C mas.%
-1.23 7.0 led
-2.31 12.04 led
-5.30 21.8 led
-9.02 29.94 led
-19.03 42.71 led
-22.60 46.6 led+BaBr2·H2O
25 50.0 BaBr2·H2O
35 50.9 BaBr2·H2O
75 54.7 BaBr2·H2O
110.0 58.3 BaBr2·H2O
120.0 59.4 BaBr2·H2O
130.0 59.9 BaBr2·H2O

Rješenje:
S obzirom na parametre binarnog sistema i ravnotežu u sistemu proizilazi da pri hlađenju sistema dolazi
do kristalizacije leda.
Na osnovu teksta bilansog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

1 – pojni tok kristalizatora; 2 – tok produkcione suspenzije kristalizatora

Kapacitet kristalizatora u odnosu na kristalni produkt:

m KR  m2   KR  m1   KR
Sadržaj soli u produkcionoj suspenziji je:
c1(1)  c1( 2)  (1   KR )  c1
Sadržaj soli u matičnoj otopini kristalizatora:
c1  c(20C)  0.4357
Sadržaj kristala leda u produkcionoj suspenziji kristalizatora:
c (1) 0.15
 KR  1  1  1   0.6557
c1 0.4357
Kapacitet kristalizatora u odnosu na kristalni produkt:
mKR  1000  0.6557  655 .7 kg/h

199
Zadatak 6. Vakuum kristalizator poji procesni tok, koji predstavlja sistem Na 2SO4- K2SO4-H2O,
slijedećih parametara:
 protok 3357 kg/h
 sadržaj Na2SO4 30.59 mas.%
 sadržaj K2SO4 1.62 mas.%
U kristalizatoru, uz isparavanje 455 kg/h vode, kristalizira natrijum sulfat dekahidrat (Na 2SO4·10H2O).
Ako je sadržaj natrijum sulfata, u matičnoj otopini kristalizatora, 7.9 mas.% utvrditi sadržaj kristala u toku
produkcione suspenzije kristalizatora i kapacitet kristalizatora u odnosu na kristalni produkt.

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

1 –pojni tok; 2 –tok kristalnog produkta; 3 –tok matične otopine; 4 –tok isparene vode

Do vrijednosti kapaciteta kristalizatora u odnosu na kristalni produkt dolazimo rješavajući sistem relacija
materijalnog bilansa vakuum kristalizatora.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa kristalizatora
m1  m 2  m3  m 4
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na natrijum sulfat
m1  c Na
(1)
2 SO4
 m2  c Na
( 2)
2 SO4
 m3  c Na
( 3)
2 SO4

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na kalijum sulfat

m1  c K(12)SO4  m3  c K(32)SO4
Kako je tok kristalnog produkta kristalohidrat sa deset molekula vode udio natrijum sulfata u toku
kristalnog produkta je:
M ( Na2 SO4 ) 142
( 2)
c Na 2 SO4
   0.441
M ( Na2 SO4 10H 2O ) 322
Smjenom vrijednosti poznatih varijabli u sistem jednačina materijalnog bilansa dobija se:
3357  m2  m3  455
3357  0.3059  m2  0.441  m3  0.079
3357  0.0162  m3  c K( 32)SO4
Rješavanjem sistema jednačina materijalnog bilansa dobije se:
 količina kristalnog produkta, m2  2203 .45 kg/h
 količina matične otopine, m3  698 .552 kg/h
 udio kalijum sulfata u rmatičnoj otopini, c K( 32)SO4  0.07785

200
ZADACI ZA VJEŽBU

VJ1. Topivost natrijum bikarbonata u vodi na 20°C i 60°C, iznosi 9.6 g/100g H2O, odnosno 16.4 g/100g
H2O. Procesni tok otopine, zasićene na 60°C, vodi se u kristalizator sa kontaktnom površinom, u kome, na
20°C, dolazi do kristalizacije soli. Koliki će procenat soli, u odnosu na so prisutnu u pojnom toku,
kristalizirati u procesnoj jedinici?

VJ2. Kristalizator, hlađen preko kontaktne površine, poji procesni tok 71.0 % vodene otopine limunske
kiseline. Ako se u kristalizatoru održava temperatura 10°C utvrditi sadržaj kristala u toku produkcione
suspenzije kristalizatora. Pri temperaturama t < 36.6°C limunska kiselina kristalizira kao monohidrat.
Molekulska masa limunske kiseline je 192.13 kg/kmol, a ravnotežna topivost kiseline na 10°C iznosi
54.00 mas.%

VJ3. U kristalizatoru sa hlađenjem preko kontaktne površine izvodi se kristalizacija limunske kiseline.
Kristalizator poji procesni tok koji je vodena otopina limunske kiseline slijedećih parametara:
- protok 4000 kg/h
- sadržaj kiseline 163.15 g/(100 g H2O)
- temperatura 40°C
Ako se u kristalizatoru održava temperatura od 5°C utvrditi količinu iskristalizirane monohidratne
limunske kiseline.Topivost kiseline na 5°C je 51.5 mas.%. Molekulska masa limunske kiseline je 192
g/mol.

VJ4. Vakum kristalizator poji 4500 kg/h vodene otopine KOH sa sadržajem soli 50 mas.%, u kome se
otopina hladi na 0ºC uz isparavanje dijela prisutne vode i kristalizaciju KOH·2H 2O. Koliko vode ispari, u
kristalizatoru, za slučaj da iskristalizira 65 % od količine KOH prisutne u pojnom toku. Topivost KOH, na
0ºC, iznosi 97 g/(100g H2O).

VJ5. Koncentriranje vodene otopine NH4Cl odvija se u dva redno vezana isparivača/koncentratora. Pojni
tok sistema poji prvi isparivača sa parametrima:
- protok 15 t/h
- sadržaj soli 20 mas.%
- temperatura 50°C
Temperature ključanja otopina u isparivačkim stepenima iznose 80 odnosno 60°C. Ako se u prvom
isparivačkom stepenu ispari 15 % više vode u odnosu na drugi isparivački stepen utvrditi elemente
materijalnog bilansa procesnog sistema. Topivost amonijum hlorida u funkciji temperature data je u tabeli

Temperatura,°C 10 30 40 60 80
g/(100g H2O) 33.4 41.4 45.8 55.2 65.6

VJ6. Zasićena otopina amonijum hlorida na 60°C, poji kristalizator sa hlađenjem preko kontaktne
površine sa protokom 1000 kg/h. Ako se u kristalizatoru održava temperaura od 10°C utvrditi sadržaj
kristala NH4Cl u toku suspenzije kristalizatora. Topivost NH4Cl je data u tabeli zadatka VJ5.

VJ7. Otpadni tok predstavlja vodenu otopinu sa 40.0 mas.% amonijum sulfata u količini od 4450 kg/h.
Separacija amonijum sulfata izvodi se izotermskom kristalizacijom, pri 100°C, isparavanjem dijela
prisutne vode. Ako je sadržaj kristala u suspenziji 70 mas.% utvrditi količinu vode koju je potrebno
ispariti u procesu. Matična otopina suspenzije sadrži 103.3 g (NH4)2SO4/(100 g H2O)

201
VJ8. Kristalizacija limunske kiseline, iz njene vodene otopine, izvodi se u procesu u čiju strukturu ulazi
izotermski isparivač i kristalizator hlađen preko kontantne površine.

Ako se u isparivaču sistem dovodi do satnja zasićenja utvrditi kapacitet kristalizatora, u odnosu na
limunsku kiselinu, i sadržaj kristala u produkcionom toku suspenzije kristalizatora. Topivost limunske
kiseline pri 10 i 90°C iznosi 54.0 odnosno 81.4 mas.%. Limunska kiselina kristalizira na 1 molekulom
vode a mekulska masa bezvodne kiseline je 192.13 kg/kmol.

VJ9. Procesni tok koji predstavlja sistem C6H12O6 – H2O, sa parametrima:

- protok 500 kg/h
- sadržaj glukoze od 40 mas.%,
- temperatura 80°C
podvrgava hlađenju preko kontaktne površine do 0°C. Da li u procesnoj jedinici kristalizira glukoza?
Topivost glukoze u vodi, na 0°C, iznosi 50 g/(100 g H2O). Ukoliko dolazi do kristalizacije glukoze
utvrditi elemente bilansa (glukoza kristalizira kao monohidrat).

VJ10. Otpadni tok predstavlja vodenu otopinu sa 45.0 mas.% amonijum sulfata. Separacija amonijum
sulfata izvodi se izotermskom kristalizacijom, pri 100°C, isparavanjem dijela prisutne vode. Kristalizator
poji 1.167 kg/s otpadnog toka, a u procesu se ispari 90 % od prisutne količine vode u pojnom toku.
Utvrditi kapacitet kristalizatora u odnosu na kristalni produkt i količinu amonijum sulfata (kg/h) koja se
izvede sa tokom matične otopine.
Matična otopina suspenzije sadrži 1.033 kg (NH4)2SO4/(kg H2O).

202
 UNIVERZITET U TUZLI
TEHNOLOŠKI FAKULTET

Suljkanović M., Ibrić N.

MODELI ISPITNIH ZADATAKA IZ ENERGETSKIH BILANSA

Tuzla, juni 2013

203
Opšta jednačina toplinskog bilansa

Zadatak 1. Dva toka vode, različitih parametara, ulaze u isparivač u kome se generiše vodena para.
Podaci za tokove vode su slijedeće:
- Tok 1
o Protok 120 kg/min
o Temperatura 30°C
o Specifična entalpija 125.7 kJ/kg
- Tok 2
o Protok 175 kg/min
o Temperatura 65°C
o Specifična entalpija 271.9 kJ/kg
Pritisak u isparivaču je 17 bar (apsolutni). Ako isparivač napušta suhozasićena para (204°C, specifična
entalpija 2793 kJ/kg), izračunati količinu dovedene topline kJ/min.

Rješenje:
Na osnovu teksta zadatka može se kreirati slijedeća procesna struktura

Procensim tokovima su dodijeljene oznake:1- tok vode temperature 30°C; 2- tok vode temperature 65°C i
3- tok zasićene vodene pare.

Relacija materijalnog bilansa

m1  m2  m3
Relacija toplinskog bilansa isparivača
m1  hˆ1  m2  hˆ2  QTR  m3  Hˆ 3
Smjenom vrijednosti poznatih varijabli dobija se:
120  175  m3
120  125 .7  175  271 .9  QTR  m3  2793
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- Protok generisane zasićene pare, m3  295 kg/min
- Vrijednost transferiranog toplinskog toka preko ogrijevne površine, QTR  761268.5 kJ/min

204
Zadatak 2. Tok plina, koji sadrži 60 mas.% etana i 40 mas.% butana, treba zagrijati od 300 do 400 K pri
pritisku 5 bar. Izračunati toplinski tok koji treba dovesti po 1 kg smjese.
Specifične entalpije etana i butana na temperaturama procesnih tokova i pritisku 5 bar, date su u tabeli:

Komponenta Temperatura, K
300 400
Etan (kJ/kg) 1060.3 1260.7
Butan (kJ/kg) 352.9 904.3

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Toplinski tok potreban da se smjesa ugrije od 300 do 400 K proizilazi iz relacije toplinskog bilansa
procesne jednice izmjenjivača topline.
mul  Hˆ ul  QTR  mul  Hˆ iz
Specifična entalpija pojnog toka izmjenjivača topline:
Hˆ ul  Hˆ C(ul2 H) 6  yC(ul2 H) 6  Hˆ C(ul4 H) 10  yC(ul4 H) 10
Hˆ ul  1060 .3  0.6  352.9  0.4  777.34 kJ/kg
Specifična entalpija izlaznog toka iz izmjenjivača topline:
Hˆ iz  Hˆ C(iz2H) 6  yC(iz2H) 6  Hˆ C(iz4H) 10  yC(iz4H) 10
Hˆ iz  1260 .7  0.6  904.3  0.4  1118.14 kJ/kg
Vrijednost transferiranog toplinskog toka iznosi:
QTR  mul  ( Hˆ iz  Hˆ ul )  1 (1118 .14  777.34)  340.8 kJ/kg

Zadatak 3. Suhozasićena para pri pritisku 1 atm napušta turbinu sa protokom 1000 kg/h i miješa se sa
tokom pregijane vodene pare temperature 400°C i pritiska 1 atm da bi se dobila ogrijevna para, za neki
izmjenjivač topline, sa parametrima 300°C i 1 atm. Ako jedinica za miješanje tokova pare radi adijabatski,
izračunati maseni protok toka vodene pare pri 300°C kao i volumni protok pare pri 400°C.

Rješenje:
Vrijednosti specifičnih entalpija, izlaznih i ulaznih tokova vodene pare, očitane su iz tabela i date su na
procesnoj šemi

Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1- para iz turbine; 2- pregrijana para; 3- miješana para

Protoci procesnih tokova proizilaze iz relacija materijalnog i toplinskog bilansa.

205
Relacija materijalnog bilansa mješača
m1  m2  m3
Relacija toplinskog bilansa mješača
m1  Hˆ 1  m2  Hˆ 2  m3  Hˆ 3
Smjenom vrijednosti poznatih varijabli dobija se
1000  m2  m3
1000  2676  m2  3278  m3  3074
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- Maseni protok pregrijane pare, m2  1951 kg/h
- Maseni protok miješane pare, m3  2951 kg/h

Volumni protok pregrijane pare 400°C proizilazi iz tabela za pregrijanu vodenu paru, na osnovu
vrijednosti specifičnog volumena.
V2  m2  v  1951  3.11  6070 m3 /h

Zadatak 4. Pri izgaranju ulja za loženje, u ložištu kotla oslobađa se 2∙10 9 J/h topline pri čemu 90 % ide na
generisanje zasićene vodene pare pritiska 15 bar (apsolutni) iz tekuće vode temperature 30°C. Koliki je
kapacitet kotla, u kg/h, u odnosu na paru.

Rješenje:
Na osnovu teksta problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Toplinski tok koji se transferira sa dimnih plinova na tok vode

QTR  2  106  0.9  1.8  106 kJ/h
Kapacitet kotla u odnosu na paru proizilazi iz toplinskog bilansa
mw  hˆw  QTR  mw  Hˆ p
Kapacitet kotla u odnosu na paru:
QTR 1.8  10 6
mw    675 kg/h
Hˆ p  hˆw 2792 .2  125.79

206
Zadatak 5. U izmjenjivaču topline, u kome se vrši izobarno (1.013 bar) zagrijavanje 30000 Nm3/h etana
od 27 do 127°C. Kao ogrijevni medij se koristi suhozasićena vodena para temperature 150°C. Ako se iz
izmjenjivača topline izvodi zasićeni kondenzat izračunati:
a) Toplinski tok potreban za zagrijavanje etana
b) Potrošnju pare

Rješenje:
Na osnovu teksta problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Toplinski tok potreban za zagrijavanje etana proizilazi iz toplinskog bilansa u odnosu na etan
mul  Hˆ ul  QTR  mul  Hˆ iz odnosno
Q  m  ( Hˆ  Hˆ )
TR ul iz ul
Molski protok procesnog toka etana
30000
 ul 
m  1339 .3 kmol/h
22.4
Maseni protok procesnog toka etana
mul  m ul  M C2 H 6  1339  30  40179 kg/h
Transferirani toplinski tok
QTR  40179  (1265 .3  1068 .3)  7915263 kJ/h
Potrošnja ogrijevne pare:
Q 7915263
m pare  TR   3743.7 kg/h
Hˆ v 2114 .3

Zadatak 6. U mješač ulazi tok vode temperature 30°C i sa protokom 150 kg/min i miješa se sa drugim
tokom vode čiji je protok 230 kg/min i temperature 85°C. Ako se miješanje izvodi adijabatski napisati
jednačinu energetskog bilansa, za ovaj proces, i riješiti je u odnosu na specifičnu enetalpiju izlaznog toka.
Odrediti temperaturu izlaznog toka.

Rješenje:
Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1- voda temperature 30°C; 2- voda temperature 85°C;
3- tok izlazne vode

Relacija materijalnog bilansa mješača

m1  m2  m3
Relacija toplinskog bilansa mješača
m1  hˆ1  m2  hˆ2  m3  hˆ3
Specifične entalpije vode temperature 30 i 85°C porizilaze iz tabela za vodu i vodenu paru:
hˆ1  125 .79 kJ/kg
hˆ  355 .90 kJ/kg
2

207
Smjenom vrijednosti poznatih varijabli ima se:
150  230  m3
150  125 .79  230  355 .90  m  hˆ
3 3
Rješavanjem sistema jednačina ima se:
- Protok izlaznog toka, m3  380 kg/min
- Specifična entalpija izlaznog toka, hˆ  265.1 kJ/kg
3
Na osnovu specifične entalpije toka vode može se odrediti njena temperatura, 63.3°C, iz tabela za vodu i
vodenu paru.

Zadatak 7. Pri generisanju vodene pare, u parnom kotlu, vrlo često se dobija „mokra“ para koja
predstavlja smješu suhozasićene vodene pare i ponijetih kapi zasićene vode. Kvalitet mokre pare definisan
je udjelom uhozasićene pare u mokroj pari. Koliko iznosi specifična entalpija mokre pare pritiska 1 bar u
kojoj je sadržaj suhozasićene pare 0.7. Uzeti za bazu 1 kg mokre pare

Rješenje:
Specifična entalpija mokre pare data je relacijom
Hˆ  Hˆ zas(v)
 x  hˆzas
(c)
 (1  x)
Specifične entalpije zasićenog kondenzata i zasićene pare pritisak 1 bar proizilaze iz tabela za zasićenu
vodenu paru:
hˆzas
(c)
 417 .46 kJ/kg
Hˆ ( v )  2675 .5 kJ/kg
zas
Pa je vrijednost specifične entalpije mokre pare:
Hˆ  2675 .5  0.7  417.46  (1  0.7)  1998 kJ/kg

208
Zadaci za vježbu

VJ 1. Tok tečne vode, sa pritiska 80 bar i temperature 240C, ekspandira na pritisak 2 bar. Koliko se
vodene pare izdvoji u procesu ekspanzije? Specifične entalpije procesnih tokova su:
- vode na 250C, 1037.9 kJ/kg
- zasićene pare na 2 bar, 2707 kJ/kg
- zasićenog kondenzata na 2 bar, 504.8 kJ/kg.

VJ 2. Za neki proces topla procesna voda se priprema direktnim uvođenjem vodene pare u tok vodovodne
vode temperature 15°C. Ako je u procesu potrebno obezbjediti 3 t/h, vode temperature 90ºC, izračunati
potrošnju zasićene vodene pare temperature 130ºC. Specifična entalpija zasićene vodene pare temperature
130°C iznosi 2720.5 kJ/kg (u odnosu na tref = 0 i vodu u tečnom stanju). Specifična entalpija vode na
temperaturama 15 i 90°C iznosi 62.85 odnosno 377.1 kJ/kg.

VJ 3. U izmjenjivaču topline se pri konstantnom pritisku vrši zagrijavanje 3000 kg/h etana od 27 do
127°C. Utvrditi transferirani toplinski tok preko ogrijevne površine i potrošnu ogrijevne pare čija je
entalpija kondenzacije 2114.3 kJ/kg. Promjena specifične entalpije etana od 27 do 127°C iznosi 5910
kJ/kmol.

VJ4. U nekom procesu generiše se otpadni tok koji predstavlja višekomponentni elektrolitički sistem
NaCl-CaCl2-H2O. Korištenje dijela entalpije procesnog toka, izvodi se njegovim hlađenjem uslijed
smanjenja pritiska sistemu. Za podatke sa procesne šeme utvrditi količinu sekundarne pare koja se
generiše iz 70 m3/h procesnog toka čija je gustoća 1080 kg/m3.

209
Specifična entalpija procesnog toka (procesi bez promjene faznog stanja)

Zadatak 1. Preko ogrijevne površine izmjenjivača topline u kome se predgrijava vodene otopina barijum
hlorida se, dovođenjem iz okoline, transferira toplinski tok 80 kW. Ako su parametri pojnog toka
izmjenjivača:
- protok 1800 kg/h
- temperatura 5°C i
- sadržaj BaCl2 20.0 mas.%
utvrditi temperaturu izlaznog toka i potrošnju zasićene vodene pare kao energenta. Toplina kondenzacije
vodene pare je 2189 kJ/kg.
Specifični toplinski kapacitet 20 %-tne vodene otopine barijum hlorida u funkciji temperature dat je
relacijom:
c p (J/(kg  K))  3149 .8  2.2075  t (C)

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura:

Temperatura izlaznog toka proizilazi iz specifične entalpije izlaznog toka, do čije vrijednosti se dolazi iz
relacije toplinskog bilansa:
hul  Qtr  hizl odnosno
m  hˆ  Q  m  hˆ
ul ul tr izl izl

pri čemu je mizl  mul .

Kao referentne uslove za računanje entalpija tokova uzet ćemo temperaturu ulaznog toka, tako da je
hˆul  0 .
Specifična entalpija izlaznog toka:
Q 2.88  10 8
hˆizl  tr   160000 J/kg
m ul 1800
Specifična entalpija izlaznog toka iz izmjenjivača topline, je funkcija temperature:
tizl

hˆizl   c p (t )dt
t ref

Specifični toplinski kapacitet 20 %-tne vodene otopine barijum hlorida u funkciji temperature dat je
relacijom:
c p (J/(kg  K))  3149 .8  2.2075  t (C)

210
Specifična entalpija izlaznog toka:
tizl tizl tizl tizl

hˆizl   c p (t )dt   (3149 .8  2.2075  t )dt   3149 .8 dT   (2.2075  t )dt 

t ref 5 5 5

2.2075 2
hˆizl  3149 .8  (tizl  5)   (tizl  5 2 )
2
2.2075 2
hˆizl  3149 .8  tizl  15749   tizl  27.59375
2
Nakon sređivanja se dobija
175776 .6  3149.8  t izl  1.1035  t izl2
0
i rješavanjem kvadratne jednačine ima se vrijednost temperature na izlazu iz izmjenjivača topline od:
tizl  54.75C
Zahtijevani količina vodene pare je :
QTR 2.88  10 8
m pare    131566.93 kg / h
H V 2189

Zadatak 2. Prema zahtjevima tehnološkog procesa tok reaktanata, u produkciji acetona iz acetilena i
vodene pare, treba da poji reaktor pri 370°C. Priprema toka reaktana izvodi se se miješanjem, u
adijabatskim uslovima, tokova acetilena i pregrijane vodene pare. Utvrditi sadržaj acetilena i vodene pare,
u toku reaktanata, za slučaj da su njihove specifične entalpije, u odnosu na referentu temperaturu 370°C,
- 16984.2 i 710.6 kJ/kmol.

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Jednačina totalnog materijalnog bilansa

m 1  m 2  m 3
Jednačina toplinskog bilansa
 1  Hˆ 1  m
m  2  Hˆ 2  m
 3  Hˆ 3
Ako se bazu uzme, npr. m 3  100 kmol/h , i nakon smjenjivanja poznatih vrijednosti u sistem formiranih
bilansnih relacija ima se:
m 1  m 2  100
m 1  (16984 .2)  m 2  (710 .0)  0

Rješavanjem sistema jednačina dobija se:

- protok toka acetilena, m 1  4.013 kmol/h
- protok toka vodene pare, m 2  95.987 kmol/h

211
Sadržaj komponenata u toku reaktanata proizilazi iz relacija komponentnog materijalnog bilansa mjesta
miješanja.
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na acetilen
m1  m  3  yac
(3)

Sadržaj acetilena u procesnom toku reaktanata je:

m 4.013
( 3)
yac  1   4.103 10 2
m 3 100
Sadržaj vodene pare u toku reaktanata:
yw(3)  1  yac(3)
 1  0.04103  0.95897

Zadatak 3. Vodena otopina saharoze poji predgrijač sa parametrima:

- protok 5540 kg/h
- sadržaj saharoze 10 mas.%
- temperatura 30°C
Koliko topline je potrebno dovesti u predgrijač da bi se vodena otopina saharoze dovela do stanja
ključanja pri manometarskom pritisku 75 mmHg? Specifični toplinski kapacitet otopine saharoze iznosi
4.03 kJ/(kgK). Napon vodene pare, u zavisnosti od temperature, dat je relacijom:
3816.44
11.6834
 T ( K )  46.13
p (bar)  e
w
Zanemariti povišenje vrelišta vodene otopine saharoze. Atmosferski pritisak je 755 mmHg.

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Ako se zanemari povišenje vrelišta 10%-tne otopine saharoze, otopina u tom slučaju pri pritisku 755
mmHg ključa na istoj temperaturi kao i čista voda. Temperatura vrelišta proizilazi in Antoine-ove
relacijeza vodu:
3816 .44
t vrel   46.13  273 .15  99.81C
11.6834  ln( 755  133 .3  10 5 )
Dovedeni toplinski tok proizilazi iz relacije toplinskog bilansa
hul  QTR  hizl odnosno
m  hˆ  Q  m  hˆ
ul ul TR izl izl

pri čemu je mul  mizl .

Kao referentne uslove uzet ćemo stanje toka na ulazu u izmjenjivač, iz čega proizilazi da je hˆul  0 .
Iz toplinskog bilansa proizilazi da je specifične entalpija izlaznog toka:
99.81
hˆizl   3.04dT  3.04  (99.81  30)  212.22 kJ/kg
30
Pa proizilazi da je vrijednost transferiranog toplinskog toka
QTR  mizl  hˆizl  5540  212 .22  1175699 kJ/h
QTR  326 .58 kW

212
Zadatak 4.U mješač ulazi tok vode temperature 30°C i sa protokom 2.5 kg/s i miješa se sa drugim tokom
vode čiji je protok 3.80 kg/s i temperature 80°C. Ako se miješanje izvodi adijabatski utvrditi temperaturu
toka na izlazu iz mješača. Specifična entalpija vode u funkciji temperature data je relacijom:
hˆw (kJ/kg )  0.2175  4.1838  t (C)

Rješenje:
Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1- voda temperature 30°C; 2- voda temperature 85°C;
3- tok izlazne vode
Relacija materijalnog bilansa mješača
m1  m2  m3
Relacija toplinskog bilansa mješača
m1  hˆ1  m2  hˆ2  m3  hˆ3
Specifične entalpije vode temperature 30 i 80°C porizilaze iz relacije za specifičnu entalpiju vode:
hˆ1  0.2175  4.1838  30  125 .73 kJ/kg
hˆ  0.2175  4.1838  80  334.92 kJ/kg
2
Smjenom vrijednosti poznatih varijabli ima se:
2.5  3.8  m3
2.5  125 .73  3.8  334 .92  m  hˆ 3 3

Rješavanjem sistema jednačina ima se:

- Protok izlaznog toka, m3  6.3 kg/s
- Specifična entalpija izlaznog toka, hˆ3  251.91 kJ/kg
Na osnovu specifične entalpije toka vode može se odrediti njena temperatura:
hˆ  0.2175 251.91  0.2175
hˆ3  0.2175  4.1838  t3  t3  3   60.16C
4.1838 4.1838

Zadatak 5. Utvrditi specifičnu entalpiju pregrijanih para benzena temperature 200°C, u odnosu na
referentnu temperaturu 100°C i benzen u parnom stanju. Na raspolaganju su slijedeći podaci:
Specifični toplinski kapacitet benzena u parnoj fazi dat je polinomalnom zavisnošću:
c p , g  33.917  4.743  10 1  T  3.017  10 4  T 2  7.130  10 8  T 3 kJ/(kmol  K)
Koliko je potrebno dovesti topline za pregrijavanje para benzena od 100 do 200°C u odnosu na 1000 kg/h
benzenskih (C6H6) para?

Rješenje:
Specifična entalpija pregrijenih para benzena temperature 200°C, u odnosu na referentno stanje 100°C i
parno fazno stanje proizilazi iz relacije:
Tpare 473
Hˆ benz  c p ,G (T )dT  c p ,G (T )dT
Tref 373
473
Hˆ benz   (33.917  4.743 10
1
 T  3.017  10 4  T 2  7.130  10 8  T 3 )dT
373

213
 1
4.743  10
Hˆ benz  33.917  (473  373)   (473 2  373 2 ) 
2
3.017  10 4 7.130  10 8
 (474 3  373 3 )   (473 4  373 4 )  11794.95 kJ/kmol
3 4
Kako se tekstom zadatka traži zahtijevani toplinski tok potreban za pregrijavanje 1000 kg/h benzenskih
para od 100°C do 200°C, može se iskoristiti prethodno izračunata promjena specifične entalpije:
m 1000
QTR  benz  Hˆ benz  11794.95  151217.3 kJ/h
M benz 78

Zadatak 6. U izmjenjivaču topline sa ogrijevnom površinom grije se tok mlijeka. Ako se na raspolaganju
ima 200 kg/h ogrijevne pare (toplina kondenzacije pare je 2182 kJ/kg) do koje temperature će se ugrijati
tok mlijeka, ako 2000 kg/h mlijeka poji izmjenjivač sa temperaturom 20°C. Srednji toplinski kapacitet
mlijeka je 3.9 kJ/(kgK).

Rješenje:
Na osnovu teksta zadatka može se kreirati slijedeća procesna struktura

Transferirani toplinski tok preko ogrijevne površine izmjenjivača topline zavisi od količine dovedene
vodene pare. Ako para odaje samo latentnu toplinu kondenzacije, transferirani toplinski tok je:
QTR  mpare  Hˆ v  200  2182  436400 kJ/h
Temperatura procesnog toka mlijeka na izlazu iz izmjenjivača topline proizilazi iz specifične entalpije
toka mlijeka.
t iz t iz

hˆiz   c p dt   3.9dt  3.9  (tiz  tref )

t ref t ref

Specifična entalpija toka mlijeka na izlazu iz izmjenjivača topline,proizilazi iz jednčine toplinskog bilansa
izmjenjivača topline u odnosu na tok mlijeka:
m  hˆ  Q  m  hˆ
ul ul TR ul iz

Ako se za referentne uslove uzme temperatura pojnog toka, proizilazi da je hˆul  0 , pa je:
Q  m  hˆ
TR ul iz
odnosno
Q 436400
hˆiz  TR   218.2 kJ/kg
mul 2000
Temperatura toka mlijeka na izlazu iz izmjenjivača topline:
hˆ 218 .2
tiz  iz  tref   20  74.95C
3.9 3.9

214
Zadaci za vježbu
VJ 1. U izmjenjivaču topline vrši se pregrijavanje zasićenih para etilacetata pritiska 1.2 bar pri čemu se iz
okoline transferira toplinski tok od 660 kW. Ako je specifični toplinski kapacitet para etilacetata 142.74
kJ/(kmol°C), utvrditi izlaznu temperaturu pregrijanih para ako pregrijač poji 100 kmol/h zasićenih para
etilacetata. Napon para etilacetata, u zavisnosti od temperature, dat je relacijom:
2790 .15
ln p  (bar)  9.5314 
T (K )  57.15
Molekulska masa etilacetata je 88.11 kg/kmol.

VJ 2. Procesni tok reaktanata u sintezi vinilacetata, koji prestavlja acetilen zasićen parama sirćetne
kiseline pri pritisku 1.4 bar, prije ulaska u reaktor pregrijava se za 20°C (u odnosu na rosišnu
temperaturu). Izračunati transferirani toplinski tok u pregrijaču za slučaj da je protok procesnog toka 95
kmol/ h uz sadržaj kiseline od 12.0 mol.%. Specifični toplinski kapaciteti gasovitog acetilena i kiseline je
46.63 odnosno 70.51 kJ/(kmolK). Napon para sirćetne kiseline u funkciji temperature dat je relacijom:
3405 .57
ln p  (bar)  10.1878 
T (K)  56.34

215
Specifična entalpija procesnog toka (procesi uz promjenu faznog stanja)
Zadatak 1. Utvrditi specifičnu entalpiju zasićenih para benzena temperature 100°C, u odnosu na
referentnu temperaturu 20°C i benzen u tečnom stanju. Napisati najmanje dvije moguće trajektorije
pomoću kojih možete odrediti specifičnu entalpiju para benezena koristeći slijedeće podatke:
Specifični tplinski kapacitet za tečni benzen dat je relacijom:
c p ,l  7.273  7.705  10 1  T  1.648  10 3  T 2  1.898  10 6  T 3 kJ/(kmol  K)
Specifični toplinski kapacitet benzena u parnoj fazi dat je polinomalnom zavisnošću:
c p , g  33.917  4.743  10 1  T  3.017  10 4  T 2  7.130  10 8  T 3 kJ/(kmol  K)
Entalpija isparavanja benzena u funkciji temperature:
0.38
 562 .2  T 
Hˆ V(T )  30781   
 562 .2  353 .2 
Temperatura normalnog vrelišta benzena 353.2 K.
Entalpija isparavanja na normalnom vrelištu 30781 kJ/kmol.

Rješenje:
Varijanta I
T
Hˆ benz   c p ,l (T )dT  Hˆ v(T )
Tref

0.38
 562 .2  373 .15 
Hˆ v(373.15 )  30781     29629.63 kJ/kmol
 562 .2  353 .2 
373 .15
Hˆ benz   (7.273  7.705  10
1
 T  1.648  10 3  T 2  1.898  10 6  T 3 )  29629 .6
293 .15

Hˆ benz  10945.8  29629 .6  40575.4 kJ/kmol

Varijanta II
T
Hˆ benz  Hˆ v ref  c
(T )
p,g (T )dT
Tref

0.38
 562 .2  293 .15 
Hˆ v( 293.15 )  30781     33881.6 kJ/kmol
 562 .2  353 .2 
373 .15
Hˆ benz  33881 .6   (33.917  4.743  10
1
 T  3.017  10 4  T 2  7.130  10 8  T 3 )dT
293 .15

Hˆ benz  33881 .6  7449.9  41331.5 kJ/kmol

Varijanta III
Tnvr T
Hˆ benz   c p , g (T )dT  Hˆ v(Tnvr )   c p , g (T )dT
Tref Tref

353 .2 373 .15

Hˆ benz   c p,l (T )dT  Hˆ v 
( 353 .2 )
c p,g (T )dT
293 .15 353 .2

216
 353.2
Hˆ benz   (7.273  7.705  10
1
 T  1.648  10 3  T 2  1.898  10 6  T 3 )  30781
293.15
373.15

 (33.917  4.743  10
1
  T  3.017  10 4  T 2  7.130  10 8  T 3 )dT
353.2

Hˆ benz  8030.7  30781  2033.9  40845.7 kJ/kmol

Zadatak 2. Utvrditi vrijednost toplinskog toka koji se mora transferirati preko ogrijevne površine
procesne jedinice u kojoj se, iz tečnog izopropanola temperature 25°C, generišu zasićene pare
izopropanola temperature 100°C. Specifična toplina isparavanja metanola, pri 100°C, iznosi 632.81 kJ/kg
a srednji toplinski kapacitet, tečnog izopropanola u temperaturnom intervalu od 25 do100°C iznosi 196.6
kJ/(kmolK). Kapacitet procesne jedinice je 6000 kg/h izopropanola. Kolika je potrošnja ogrijevne pare
temperature 120°C čija je entalpija kondenzacije 2202 kJ/kg?
(M=60.1 kg/kmol)

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Transferirani toplinski tok, preko ogrijevne površine procesne jedinice, proizilazi iz relacije njenog
toplinskog bilansa procesne jedinice:
hul  QTR  H iz
odnosno:
ˆ
mul  hul  QTR  m ul  Hˆ iz

Ako se kao referentni uslovi uzmu uslovi pojnog toka onda je hˆ  0 pa je transferirani toplinski tok:
ul

QTR  m  ul  Hˆ iz
Specifična entalpija toka zasićenih para je:
Tiz

Hˆ iz  c P,L dT  Hˆ v(Tiz )

TREF

Toplina isparavanja izopropanola je:

Hˆ v(Tiz )  632.81  60.1  38031.88 kJ/kmol
odnosno nakon smjenjivanja poznatih varijabli ima se:
Hˆ iz  196.6  (100  25)  38031 .88  52776.88 kJ/kmol
Toplinski tok transferiran preko ogrijevne površine procesne jedinice:
6000
QTR  m ul  Hˆ iz   52776 .88  5.27  10 6 kJ/h
60.1

217
Potrošnja ogrijevne pare
Q 5.27  10 6
m pare  TR   2393.3 kg/h
Hˆ V 2202

Zadatak 3. Utvrditi vrijednost toplinskog toka koji se mora transferirati preko ogrijevne površine
procesne jedinice u kojoj se pri pritisku 1.21 bar isparava čisti metanol. Napon para metanola, u zavisnosti
od temperature, dat je relacijom:
3626 .55
ln p  (bar)  11.9673 
T (K)  34.29
Specifična toplina isparavanja metanola, na pritisku 1.21 bar, iznosi 34927.7 kJ/kmol a srednji toplinski
kapaciteti, tečnog i parovitog metanola, iznose 85.7 odnosno 48.5 kJ/(kmolK). Kapacitet procesne
jedinice je 11000 kg/h.

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura.

Transferirani toplinski tok, preko ogrijevne površine procesne jedinice, proizilazi iz relacije njenog
toplinskog bilansa procesne jedinice:
hul  QTR  H iz
odnosno:
m ul  hˆul  QTR  m ul  Hˆ iz
Ako se kao referentni uslovi uzmu uslovi pojnog toka onda je hˆ  0 pa je transferirani toplinski tok:
ul

QTR  m ul  Hˆ iz
Temperatura toka generisanih para je:
3626 .55
Tzas   34.29  342 .23 K odnosno 69.08°C.
11.9673  ln(1.21)
Specifična entalpija toka metanolnih para je:
Tiz

Hˆ iz  c P ,l (T ) dT  Hˆ v(Tiz )
TREF

odnosno nakon smjenjivanja poznatih varijabli ima se:

Hˆ iz  85.7  (69  30)  34927 .7  38270 kJ/kmol

Toplinski tok transferiran preko ogrijevne površine procesne jedinice:

11000
QTR  m ul  Hˆ iz   38270  13155312 .5 kJ/h
32

218
Zadatak 4. Za neki procesni sistem, potrebno je obezbjediti pregrijane pare etilacetata pritiska 1.2 bar i
temperature 250°C. Procesni tok tečnog etilacetata se uvodi u isparivač, gdje se generišu zasićene pare
etilacetata pritiska 1.2 bar, a zatim se pare pregrijavaju do 250°C
Utvrditi zahtijevane toplinske tokove u isparivaču odnosno pregrijaču, u odnosu na 1 kmol tečnog
etilacetata temperature 20°C.
Na raspolaganju su slijedeći podaci:
 Srednji toplinski kapacitet tečnog i parovitog etilacetata 182.52 odnosno 142.74 kJ/(kmolK)
 Toplina isparavanja na temperaturi u isparivaču je 361.77 kJ/kg
Napon para etilacetata, u zavisnosti od temperature, dat je relacijom
2790 .15
ln p  (bar)  9.5314 
T (K)  57.15
Molekulska masa etilacetata je 88.11 kg/kmol.

Rješenje:
Vrijednost transferiranog toplinskog toka proizilazi iz toplinskog bilansa procesne jedinice
m ul  hˆul  QTR
( ISP )
 m iz  Hˆ zas

Ako su referentni uslovi:

 temperatura 20°C i
 tečno fazno stanje
ima se da je:
hˆul  0
Pa je, u odnosu na 1 kmol etilacetata, zahtijevani toplinski tok
QTR  Hˆ zas
Temperatura zasićenih para etilacetata
2790 .15
Tnvr   57.15  355.63 K
9.5314  ln(1.2) odnosno
t nvr  82.48C
Specifična entalpija zasićenih etilcetatnih para je:
t zas 82.48
Hˆ zas   c p ,L dt  Hˆ V(tzas )  182.52dt  361.77  88.11  43279.4 kJ/kmol
tref 20
( ISP)
QTR  Hˆ zas  43279 .4 kJ/mol

Transferirani toplinski tok preko ogrijevne površine pregrijača:

m iz  Hˆ zas  QTR
( PREG)
 iz  Hˆ preg
m
Ako se kao referentni uslovi usvoje temperatura 82.48°C i parno fazno stanje ima se:
Q( PREG)  Hˆ
TR preg

Specifična entalpija pregrijanih para etilacetata

t preg 250
Hˆ preg   c p,G dt   142.74dt  23911.8 kJ/kmol
t ref 82.48

( PREG)
QTR  Hˆ preg  23911.8 kJ/kmol

219
Zadatak 5. U procesnoj jedinici, pri 70°C, se vrši isparavanje tečnog metanola koji poji procesnu jedinicu
sa temperaturom 30°C. Pri kojem pritisku se odvija proces isparavanja? Ako se preko ogrijevne površine
transferira toplinski tok od 4000 kW, koliki je kapacitet procesne jedinice u t/h?
Napon para metanola u funkciji temperature dat je relacijom:
3626 .55
ln p  (bar)  11.9673 
T (K)  34.29
Srednji toplinski kapacitet tečnog metanola je 84.31 kJ/(kmol∙K).
Entalpija isparavanja metanola na temperaturi u procesnoj jedinici iznosi 34856.2 kJ/kmol.

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Pritisak u procesnoj jedinici je:

3626 .55
ln p  (bar)  e11.9673   1.26 bar
(70  273 .15)  34.29
Kapacitet procesne jedinice proizilazi iz jednačine toplinskog bilansa
hul  QTR  H iz
odnosno
ˆ
m ul  hul  QTR  m ul  Hˆ iz
Ako se kao referentni uslovi uzmu uslovi pojnog toka onda je hˆul  0 :
Q  m  Hˆ
TR ul iz
Specifična entalpija toka metanolnih para je:
tiz

Hˆ iz  c
t REF
P ,l dt  Hˆ v(tiz )

Hˆ iz  84.31  (70  30)  34856 .2  38228.6 kJ/kmol

Kapacitet procesne jedinice iznosi:
Q 4000  3600
m ul  TR   376.6 kmol/h
ˆ
H iz 38228 .6
odnosno
 ul  32 376.6  32
m
mul    12.05 t/h
1000 1000

220
Zadatak 6. Zasićavanje zraka vodom, izvodi se u adijabatskim uslovima. Za parametre procesa date na
šemi utvrditi udio vodene pare u zraku koji ulazi u procesnu jedinicu.

Napon vodene pare, u ovisnosti o temperaturi, dat je relacijom:

3816 .44
ln p  (bar)  11.6834 
T (K )  46.13
Specifične entalpije su date u odnosu na temperaturu 25°C i vodu u tečnom stanju.

Rješenje:
Neka su procesnim tokovima dodijeljene oznake:1- vlažan zrak na ulazu u procesnu jedinicu; 2- voda i 3-
zasićeni zrak.
Rosišna temperatura procesnog toka na ulazu u procesnu jedinicu, proizilazi iz činjenice da je za uslove
rosišta parcijalni pritisak vode u zraku jednak naponu vodene pare na rosišnoj temperaturi:
p w(1)  p w (t rose)
Vrijednost parcijalnog pritiska proizilazi iz udjela komponente u procesnom toku:
p (1)
y w(1)  w
Puk
Udio vodene pare u procesnom toku proizilazi iz relacija materijalnog bilansa.
Totalni materijalni bilans
m 1  m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilans au odnosu na vodu
m 1  yw(1)  m 2  m  3  yw(3)
Jednačina toplinskog bilansa
m 1  Hˆ 1  m 2  hˆ2  m 3  Hˆ 3
Ako su referenetni uslovi 25°C i voda u tečnom stanju proizilazi da specifična entalpija toka dva jednaku
nuli.
Procesni tok na izlazu iz procesne jedinice je zasićen vodenom parom, pa je:
p (43.2C )
yw(3)  w
Puk
Napon vodene pare na 43.2°C iznosi:
3816 .44
11.6834 
pw  e 43.2  273 .15  46.13
 0.08715 bar
Pa je udio vodene pare u zasićenom zraku:
0.08715
yw(3)   0.0581
1.5

221
Smjenom vrijednosti poznatih varijabli dobija se:
150  m 2  m 3
150  yw(1)  m
2  m 3  0.0581
150  3109  m 3  3083
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- protok toka zasićenog zraka, m3  151 .265 kmol/h


protok toka vode za zasićavanje, m2  1.265 kmol/h


-
sadržaj vodene pare u zraku na ulazu u procesnu jedinicu, yw  0.05016
(1)
-

Zadatak 7. Tok od 5500 kg/h kondenzata vodene pare pri temperaturi 120°C, ekspandira u flash
procesnoj jedinici, na pritisak 0. 5 bar.
Specifična entalpija vodene pare (referentna temperatura 0°C i tečna voda) u funkciji temperature data je
relacijom:
Hˆ  2496 .3  2.0354  t  0.0024  t 2
Specifični toplinski kapacitet kondenzata iznosi 4.1868 kJ/(kgK). Napon vodene pare, u funkciji
temperature, dat je relacijom:
3816 .44
ln p w (bar)  11.6834 
T (K)  46.13
Rješenje:
Na osnovu teksta zadatka može se kreirati slijedeća procesna struktura

1-kondenzat vodene pare (120°C); 2-kondenzat (pritisak0.5 bar); 3-zasićena para pritiska 0.5 bar;
Ekspanzija procesnog toka se odvija u adijabatskim uslovima (pri konstantnoj entalpiji)
Jednačina materijalnog bilansa
m1  m2  m3
Ekspanzija procesnog toka se odvija u adijabatskim uslovima (pri konstantnoj entalpiji), pa je jednačina
toplinskog bilansa
m  hˆ  m  hˆ  m  Hˆ
1 1 2 2 3 3
Temperatura procesnih tokova na izlazu iz flash jedinice je ravnotežna za pritisak 0.5 bar:
3816 .44
t zas   46.13  273 .15  81.34C
11.6834  ln( 0.5)
Specifična entalpija tokova kondenzata:
t1 120
hˆ1   c p ,L dt   4.1868 dt  4.1868  (120  0)  502.42 kJ/kg
tref 0

222
 t zas 81.34
hˆ2   c p ,L dt   4.1868dt  4.1868  (81.34  0)  340.55kJ/kg
tref 0

Specifična entalpija zasićene pare:

Hˆ 3  2496 .3  2.0354  81.34  0.0024  (81.34) 2  2645.98 kJ/kg
Smjenom vrijednosti poznatih varijabli u sistem jednačina dobija se:
5500  m2  m3
5500  502 .42  m2  340 .55  m3  2645 .98
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- protok toka kondenzata na izlazu iz flash jedinice, 5113.83 kg/h
- protok toka zasićene pare, 386.17 kg/h

Zadatak 8. Tok zasićenog etilacetata pri pritisku 6 bar, u redukcionom ventilu ekspandira na pritisak 0.45
bar. Utvrditi sadržaj parne faze u dvofaznom toku nakon redukcionog ventila. Proces u redukcionom
ventilu protiče u adijabatskim uslovima.
Srednji toplinski kapacitet tečnog etilacetata je 197 kJ/kmol a toplina isparavanja pri temperaturi u
expanzionoj posudi iznosi iznosi 33805.6 kJ/kmol.Napon para etilacetata, u zavisnosti od temperature, dat
je relacijom:
2790 .5
ln p  (bar)  9.5314 
T (K)  57.15

Rješenje:
Na osnovu teksta zadataka može se kreirati slijedeća procesna struktura

1-zasićeni etilacetat (6 bar); 2-zasićeni etilacetat (pritisak 0.45 bar); 3-zasićena para etilacetata pritiska
0.45 bar;
Jednačina materijalnog bilansa
m 1  m 2  m 3
Ekspanzija procesnog toka se odvija u adijabatski uslovima (pri konstantnoj entalpiji), pa je jednačina
toplinskog bilansa
m  hˆ  m  hˆ  m  Hˆ
1 1 2 2 3 3
Temperatura procesnih tokova na ulazu i izlazu iz flash jedinice je ravnotežna za pritisake 6 odnosno 0.45
bar, pošto su tokovi zasićenog etilacetata:

2790 .5
tUL   57.15  273 .15  144 .5C
9.5314  ln( 6)
2790 .5
t IZ   57.15  273 .15  54.1C
9.5314  ln( 0.45)

223
Ako se kao referentni uslovi uzmu:
- temperatura pojnog toka 144.5°C i tečno fazno stanje
slijedi da je specifična entalpija ilaznog toka jednaka nuli.
Specifična entalpija toka zasićenog tečnog etilacetata, pri pritisku 0.45 bar:
t IZ 54.1
hˆ2   c p ,L dt   (197.0)dt  197.0  (54.1  144.5)  17808.8 kJ/kmol
tref 144.5

Specifična entalpija zasićenih para etilacetata:

t IZ 54.1
Hˆ 3   c p ,L dt  H v(54.1)   (197.0)dt  33805 .6  15996.8 kJ/kmol
tref 144.5

Ako se kao baza uzme protok pojnog toka od 100 kmol/h i smjenom vrijednosti poznatih varijabli u sistem
jednačina dobija se:
100  m 2  m 3
0  m 2  (17808 .8)  m 3  15996 .8
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- protok toka tečnog etilacetata na izlazu iz procesne jedinice, m 2  47.32 kmol/h
- protok toka zasićene pare etilacetata, m 3  52.68 kmol/h
Sadražaj pare u dvofaznom toku na izlazu iz procesne jedinice:
m
  3  0.5268
m 1

Zadatak 9. Izračunati specifičnu entalpiju toka vlažnog zraka, u odnosu na 0C i vodu u tečnom stanju,
ako zrak ima slijedeće parametre: temperatura 55°C, pritisak 740 mm Hg i relativnu vlažnost 63%. Srednji
toplinski kapacitet suhog zraka 1 kJ/(kg·K) a toplina isparavanja vode na 55°C iznosi: 2406.7 kJ/kg.
Ravnotežna napetost vode na temperaturi data je relacijom:
1668.21
7.9668
pw (mm Hg)  10 t ( C ) 228

Rješenje:
Vlažni zrak je smjesa suhog zraka i vodene pare, pa se specifična entalpija toka računa kao entalpija
smjese:
Hˆ ZR  Hˆ W  yW  Hˆ SZR  (1  yW )
Specifična entalpija suhog zraka u smjesi je:
55
Hˆ SZR   c p ,szr dt  1  (55  0)  55 kJ/kg
0

Hˆ SZR  55  29  1595 kJ/kmol

Specifična entalpija vodene pare u zraku:

55
Hˆ W   c p ,W dt  Hˆ v(55C )  4.1868  (55  0)  2406 .7  2636.97 kJ/kg
0

Hˆ W  2636.97  18  47465.53 kJ/kmol

Molski udio vodene pare u zraku je:
  pw(55C )
yW 
Puk

224
Napon vodene pare na 55°C iznosi:
1668 .21
7.9668 
p w (55C)  10 55  228
 188 .05 mmHg
0.63  188.05
yW   0.1
740
Specifična entalpija procesnog toka je:
Hˆ ZR  47465 .53  0.1  1595  (1  0.1)  6182.05 kJ/kmol

Zadatak 10. Procesnu jedinicu kondenzator poji gasno-parni tok koji predstavlja sistem etanol-zrak. Za
ograničenja sa procesne šeme utvrditi vrijednost toplinskog toka koji se tranferira u okolinu.

Napon para etanola, u zavisnosti od temperature, dat je relacijom:

3803 .98
ln p  (bar)  12.2917 
T (K)  41.68
Rješenje:
Procesnim tokovima dodijeljene su oznake:
1 –pojni tok kondenzatora; 2 –tok kondenziranog etanola; 3 –parno-gasni tok na izlazu iz hladnjaka

Transferirani toplinski tok proizilazi iz relacije toplinskog bilansa:

H1  QTR  h2  H 3
odnosno
m 1  Hˆ 1  QTR  m 2  hˆ2  m 3  Hˆ 3
Protoci procesnih tokova proizilaze iz relacija materijalnog bilansa.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
1  m
m 2  m 3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na etanol
m 1  yEtOH
(1)
m 2  m
 3  yEtOH
( 3)

Sadržaj etanola u gasno parnom toku na izlazu iz separatora je:

p ( 3)
( 3)
y EtOH  EtOH 
Puk
Kako je tok na izlazu iz separatora zasićen etanolom, na temperaturi 40°C, to je parcijalni pritisak etanola
jednak njegovoj ravnotežnoj napetosti na 40°C.

Ravnotežna napetost etanola na 40°C iznosi:

3803 .98
12.2917 

p EtOH (40C)  e 40  273.15  41.68
 0.17892 bar
Udio etanola u gasno-parnom toku na izlazu iz hladnjaka:

225
 
p EtOH 0.17892
( 3)
y EtOH    0.1491
Puk 1.2
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli u jednačine materijalnog bilansa dobije se:
200  m 2  m 3
200  0.5  m2  m  3  0.1491
Rješavanjem sistema jednačina ima se:
m 2  82.5 kmol/h
 količina iskondenziranog etanola,
m  117 .5 kmol/h
 količina parno-gasne smjese na izlazu iz hladnjaka, 3
Iz jednačine toplinskog bilansa proizilazi da je transferirani toplinski tok preko ogrijevne površine
hladnjaka:
 QTR  82.5  4847  117 .5  21287  200  22821  1663100 kJ/h
odnosno
QTR  461 .97 kW

226
Zadaci za vježbu
VJ1. Cijevni hladnjak poji tok parovitog etilacetata, sa protokom 123 kmol/h i pri temperaturi 50°C.
Ako se u hladnjaku temperatura smanji na 15°C utvrditi vrijednost transferiranog toplinskog toka, pri
potpunoj kondenzaciji parovitog etilacetata. Toplina isparavanja etilacetata, pri 50°C, iznosi, 34075
kJ/kmol. Napon para etilacetata, u zavisnosti od temperature, dat je relacijom:
2790 .15
ln p  (bar)  9.5314 
T (K )  57.15
a srednji toplinski kapacitet, tečnog etilacetata, iznosi 177.37 kJ/(kmolK).

VJ2. Nakon redukcionog ventila, u parno-tečnom toku etilacetata, potrebno je ostvariti sadržaj parne faze
od 48.0 % pri pritisku od 0.45 bar. Utvrditi pritisak pri kome je zasićeni tok etilacetata ispred redukcionog
ventila.

Proces u redukcionom ventilu protiče u adijabatskim uslovima. Napon para etilacetata, u zavisnosti od
temperature, dat je relacijom
2790 .5
ln p  (bar)  9.5314 
T (K )  57.15
Srednji toplinskim kapacitet tečnog etilacetata je 196.6 kJ/kmol a toplina isparavanja pri temperaturi 54°C
iznosi 33805.6 kJ/kmol.

VJ3. Utvrditi vrijednost toplinskog toka potrebnog za generisanje 1400 kg/h zasićenih para butana
temperature 44°C, iz tečnog butana temperature 20°C. Specifični toplinski kapacitet tečnog butana u
funkciji tempetarure dat je relacijom:
c p , g J /( kmol  K )  191030  1675  T  12.5  T 2  0.03874  T 3  4.6121  10 5  T 4
Molekulska masa butana iznosi 58.122 g/mol, a entalpija kondenzacije vodene pare pritiska 8 bar je 2048
kJ/kg. Entalpija isparavanja butana pri pritisku u isparivaču iznosi 19626.19 kJ/(kmol·K).

VJ4. Izračunati specifičnu entalpiju toka vlažnog zraka, u odnosu na 0C i vodu u tečnom stanju, ako zrak
ima slijedeće parametre:
- temperatura 65°C
- pritisak 755 mm Hg i
- rosište 46.8°C
Srednji toplinski kapacitet suhog zraka je 1 kJ/(kg·K) a toplina isparavanja vode na 65°C iznosi 2346.2
kJ/kg. Napon vodene pare u funkciji temperature dat je relacijom:

227
 1668 .21
log p w (mmHg)  7.9668 
t (C)  228

VJ5. 1500 kg/h tečnog etanola, temperature 20°C, treba transferirati u parno stanje pri pritisku
47 kPa i na temperaturi 150°C. Utvrditi toplinski tok koji se iz okoline dovodi na sistem ako se raspolaže
sa slijedećim podacima:
- Srednji toplinski kapacitet tečnog etanola
c p ,l  2.261  0.007  t , kJ/(kgK)
- Napon para u zavisnosti od temperature
1592 .864
log p (mmHg)  8.1122 
t  226.184
- Toplina isparavanja etanola, pri 60°C, 880.1 KJ/kg
- Srednji toplinski kapacitet parovitog etanola
c p , g  1.897 kJ/(kgK)

VJ6. Procesni tok, koji predstavlja gasno-parni sistem zrak-etanol, hladi se u procesnoj jedinici sa
izmjenjivačkom površinom pri čemu se ostvari stepen kondenzacije etanola od 80.0 %. Za podatke sa
procesne šeme utvrditi vrijednost toplinskog toka koja se transferira u okolinu, kao i temperaturu toka
rashladnog medija na ulazu ako je ona za 20°C manja od izlazne temperature procesnog toka.

Napon para etanola, u zavisnosti od temperature dat je relacijom:

3803 .98
*
ln p EtOH (bar)  12.2917 
T  41.68

VJ7. Rekuperacija etanola, iz toka zraka, izvodi se hlađenjem procesnog toka u hladnjaku sa kontaktnom
površinom, pri konstantnom pritisku 1.05 bar, do temperature 7°C.
Ako je stepen kondenzacije etanola 52 % na osnovu podataka sa procesne šeme utvrditi toplinski tok koji
se transferira u okolinu.

Napon para etanola, u zavisnosti od temperature, dat je relacijom:

3803 .98
ln p * (bar)  12.2917 
T (K )  41.68

VJ8. Procesnu jedinicu hladnjak poji tok koji predstavlja parno-gasni sistem, CS2-zrak, sa slijedećim
parametrima: protok 120 kmol/h; temperatura 130°C i sadržaj CS2, 45 mol.%. Utvrditi vrijednost
toplinskog toka koji se preko kontaktne površine transferira u okolinu za slučaj da se procesni tok ohladi
na 10°C.

228
Napon para CS2 u funkciji temperature, dat je relacijom:
1168 .42
log p  (mmHg )  6.9419 
t (C)  241 .54

Entalpija isparavanja CS2 na 10°C je 28624.8 kJ/kmol a srednji toplinski kapacitet parovitog CS 2 je 44.66
kJ/kmol.

VJ9. Preko ogrijevne površine isparivača, u kome se generišu pare etilbenzena, transferira se toplinski tok
od 7.1∙105 kJ/h.

Ako je srednji toplinski kapacitet tečnog etilbenzena 195 kJ/(kmolK) i toplina isparavanja pri pritisku u
procesnoj jedinici 31650 kJ/kmol utvrditi radni pritisak (bar) pri kome se eksploatiše isparivač. Napon
para etilbenzena u zavisnosti od temperature dat je relacijom.
1424 .206
log p  (mm Hg)  6.95719 
t (C)  213 .206

VJ10. Ekvimolarna tekuća smješa, benzena i toluena, sa temperaturom 10°C poji isparivač. Režimski
parametri u isparivaču su:
 pritisak 255 mm Hg
 temperatura 60°C
Uz pretpostavku da se sistem vlada po Raoult-ovom zakonu, izračunati toplinski tok koga treba dovesti za
kapacitet isparivača od 100 kmol/h polazne smjese.
Topline isparavanja benzena i toluena, na 60°C, iznose (kJ/kmol) 32390 i 36550, a srednji toplinski
kapaciteti tečnog benzena i toluena iznose (kJ/(kmol·K)) 135.1 i 161.29.
B
Parametri u Antione-ovoj relaciji ln p  (bar)  A  , za benzen i toluen dati su u tabeli:
T (K )  C

komponenta A B C
benzen 9.2806 2788.51 -52.36
toluen 9.3935 3096.52 -53.67

229
Koncentriranje i kristalizacija

Zadatak 1. Procesnu jedinicu, sa ogrijevnom površinom, poji 6 t/h vodene otopine saharoze pri
temperaturi 67°C, i sadržaju saharoze 8.0 mas.%. Ogrijevni medij je para pritiska 1 bar koja se dovodi u
količini 0.8 t/h, čija je entalpija kondenzacije 2257 kJ/kg. Manometar instaliran na procesnoj jedinici
pokazuje 0.1 bar dok je barometarski pritisak 760 mm Hg. Srednji toplinski kapacitet vodene otopine
saharoze iznosi 4.0356 kJ/(kg·K), dok se povišenje vrelišta može zanemariti. Napon vodene pare, u
zavisnosti od temperature, dat je relacijom:
3816.44
11.6834
 T ( K )  46.13
p (bar)  e
w
Da li procesna jedinica funkcionira kao isparivač ili kao predgrijač?

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Da bi se utvrdio režim rada procesne jedinice, izračunat će se koliko je potrebno dovesti topline u sistem,
da bi otopina proključala. Ukoliko je dovedeno više topline nego je potrebno da otopina proključa, znači
da procesna jedinica funkcionira kao isparivač, u protivnom je predgrijač.
Radni pritisak u procesnoj jedinici je:
P  Pman  Pbar  0.1  760 133.3 10 5  1.113 bar
Iz Antoine-ove relacije za napon para čiste vode slijedi temperatura ključanja otopine:
3816 .44
Tklj.   46.13  375.8 K
11.6834  ln(1.113)
t klj.  102 .65C
Transferirani toplinski tok potreban da bi otopina proključala:
( klj.)
QTR  m  (hˆklj.  hˆul )

gdje je: hˆklj. - specifična entalpija ključale otopine

ĥul - specifična entalpija ulazne otopine
Kao referentni uslovi uzet će se temperatura 0°C, pa slijedi da je:
Specifična entalpija pojnog toka:

230
 67
hˆul   4.0356 dt  270.38 kJ/kg
0

Specifična entalpija ključale otopine:

102.65

hˆklj.   4.0356 dt  414.25 kJ/kg

0

Pa je transferirani toplinski tok potreban da bi otopina proključala:

QTR( klj.)
 6000  (414 .25  270 .38)  863220 kJ/h
QTR( klj.)
 239.78 kW
Dovedeni toplinski tok proizilazi iz potrošnje ogrijevne pare:
QTR  m p  Hˆ v  800  2257  1805600 kJ/h
(1bar )

QTR  501.5 kW
Kako je toplinski tok koji se dovodi sa parom 501.5 kW, veći od toplinskog toka koji treba dovesti da bi
otopina proključala, proizilazi da procesna jedinica funkcionira kao isparivač.

Zadatak 2. Procesnu jedinicu isparivač koji se eksploatiše pri 92°C, poji tok vodne otopine saharoze
slijedećih parametara:
 protok 5000 kg/h
 sadržaj saharoze 8.0 mas.%
 temperatura 67°C
i koncentrira se do sadržaja saharoze u koncentriranom toku od 40.0 mas.%. Utvrditi potrošnju ogrijevne
pare čija je entalpija kondenzacije 2230.2 kJ/kg. Specifična entalpija generisane vodene pare iznosi
2263.196 kJ/kg, a specifični toplinski kapacitet vodene otopine saharoze (J/(kg·K)) u funkciji sadržaja
saharoze (mas.%) i temperature (°C) dat je relacijom:
c p  4190  0.01  csah  (2510  7.54  t )

Rješenje:
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

231
Potrošnja ogrijevne pare proizilazi iz relacije toplinskog bilansa ogrijevne komore isparivača
Q
m pare  TR
Hˆ v

Transferirani toplinski tok proizilazi iz toplinskog bilansa procesne jedinice

h1  QTR  h2  H 3 odnosno
m  hˆ  Q  m  hˆ  m  Hˆ
1 1 TR 2 2 3 3

Protoci procesnih tokova proizilaze iz relacija materijalnog bilansa.

Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m1  m2  m3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na suhu materiju
m1  csm
(1)
 m2  csm
( 2)

Smjenom vrijednosti poznatih varijabli ima se:

5000  m2  m3
5000  0.08  m2  0.4
Rješavanjem sistema relacija dobija se
- protok koncentriranog toka, m2  1000 kg/h
- protok toka generisane pare, m3  4000 kg/h
Specifična entalpija pojnog toka:
67
hˆ1   (4190  0.01  8  (2510  7.54  t )dt  268 .63 kJ/kg
0

Specifična entalpija koncentriranog toka:

92
hˆ2   (4190  0.01  40  (2510  7.54  t )dt  305 .87 kJ/kg
0

Transferirani toplinski tok iznosi:

QTR  1000  305.87  4000  2263.196  5000  268.63  9615508.3 kJ/h
QTR  2671 kW
Potrošnja ogrijevne pare je:
9615508 .3
m pare   4311 .5 kg/h
2230 .2

Zadatak 3. U dvostepenom isparivačkom sistemu vrši se koncentriranje 5000 kg/h vodene otopine
saharoze sa sadržajem suhe materije 8.0 do sadržaja suhe materije 40.0 mas.%. Temperatura na ulazu u
prvi isparivač je 67°C. Utvrditi potrošnju svježe pare čija je entalpija kondenzacije 2230.2 kJ/kg, ako se u
drugom stepenu generiše 2017.85 kg/h vodene pare. Isparivači eksploatišu pri 92 odnosno 80°C a,
specifične entalpije tokova generisanih para su 2663.196 odnosno 2643.49 kJ/kg, respektivno. Specifični
toplinski kapacitet vodene otopine saharoze (J/(kg·K)) u funkciji sadržaja saharoze (mas.%) i temperature
(°C) dat je relacijom:
c p  4190  0.01  csah  (2510  7.54  t )

Rješenje:

232
Na osnovu teksta bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

Potrošnja svježe pare proizilazi iz relacije toplinskog bilansa prvog isparivačkog stepena u odnosu na
vodenu paru:
Q(I )
m pare  TR
Hˆ v
Transferirani toplinski tok proizilazi iz relacije toplinskog bilansa I isparivačkog stepena
h1  QTR
(I )
 h3  H 2 odnosno
m  hˆ  Q ( I )  m  Hˆ  m  hˆ
1 1 TR 2 2 3 3

Protoci procesnih tokova proizilaze iz relacija materijalnog bilansa procesnog sistema

Jednačina totalnog materijalnog bilansa procesnog sistema
m1  m 2  m4  m5
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na saharozu
m1  csah
(1)
 m5  csah
( 5)

Smjenom vrijednosti poznatih varijabli ima se:

5000  m2  2017 .85  m5
5000  0.08  m5  0.4
Rješavanjem sistema relacija dobije se:
- protok koncentriranog toka, m5  1000 kg/h
- količina generisane pare u prvom stepenu, m2  1982.15 kg/h
Do parametara koncentriranog toka na izlazu iz prvog stepena dolazi se rješavanjem sistema relacija
drugog isparivačkog stepena.

Jednačina totalnog materijalnog bilansa

m3  m 4  m5
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na saharozu
m3  csah
(3)
 m5  csah
( 5)

Smjenom vrijednosti poznatih varijabli ima se:

m3  2017 .85  1000

233
 m3  csah
(3)
 1000  0.4

Rješavanjem sistema relacija dobija se:

- protok koncentriranog toka na izlazu iz prvog stepena, m3  3017 .85 kg/h
- sadržaj saharoze u koncetriranom toku, csah  0.1325
(3)

Relacija toplinskog bilansa drugog isparivačkog stepena

h3  QTR
( II )
 h5  H 4 odnosno
m  hˆ  Q ( II )  m  Hˆ  m  hˆ
3 3 TR 4 4 5 5

Specifična entalpija koncentriranog toka na izlazu iz prvog isparivačkog stepena:

92
hˆ3   (4190  0.01 13.25  (2510  7.54  t )dt  359 .1 kJ/kg
0

Specifična entalpija koncentriranog toka na izlazu iz drugog isparivačkog stepena:

80
hˆ5   (4190  0.01  40  (2510  7.54  t )dt  264 .53 kJ/kg
0

Transferirani toplinski tok u drugom isparivačkom stepenu:

QTR( II )
 2017.85  2643.49  1000  264.53  3017.85  359.1  4514996.4 kJ/h
Specifična entalpija pojnog toka:
67
hˆ1   (4190  0.01  8  (2510  7.54  t )dt  268 .63 kJ/kg
0

Transferirani toplinski tok u prvom isparivačom stepenu:

QTR(I )
 1985.17  2263.196  3017.85  359.1  5000  268.63  5019408 kJ/h

Potrošnja svježe pare iznosi:

Q ( I ) 5019408
m pare  TR   2250.6 kg/h
Hˆ v 2230 .2

Zadatak 4. Kristalizacija natrijum sulfata iz njegove vodene otopine izvodi se, u skladu sa slijedećom
procesnom putanjom:
Procesni tok sa parametrima:
- protok 5000 kg/h
- sadržaj Na2SO4 10.0 mas.%
- temperatura 30°C
poji kristalizator hlađen preko kontaktne površine, u kome se održava temperatura od 0°C. Tok
produkcione suspenzije kristalizatora vodi se na centrifugu, gdje se separira na tok kristalnog mirabilita
(Na2SO4∙10H2O) sa 3.0 % vlage kao vode i tok matične otopine, sa sadržajem natrijum sulfata 4.5 mas.%.
Toplina kristalizacije Na2SO4∙10H2O iznosi 237.8 kJ/kg. Utvrditi elemente materijalnog bilansa
kristalizatora.

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura

234
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m1  m3  m4
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na natrijum sulfat
m1  csulf
(1)
 m3  csulf
( 3)
 m4  csulf
( 4)

Sadržaj natrijum sulfata u toku kristala

( 3)
csulf  (1  cw( 4) )  csulf
( KR )

Sadržaj čistog natrijum sulfata u toku kristalohidrata

M m, Na 2 SO4 142
( KR )
csulf    0.441
M m, Na 2 SO4 10 H 2O 322
Sadržaj natrijum sulfata u toku kristala
( 3)
csulf  (1  0.03)  0.441  0.4278
Smjenom vrijednosti u sistem bilansih relacija ima se:
5000  m3  m4
5000  0.1  m3  0.4278  m4  0.045
Rješavanjem sistema relacija ima se:
- količina vlažnog kristalnog produkta, m3  718 .45 kg/h
- protok toka matične otopine, m4  4281 .55 kg/h
Iz relacije toplinskog bilans aproizilazi vrijednost toplinskog toka koji se izvodi iz sistema:
h1  QTR  QKR  h4  h5 odnosno
1
ˆ
m  h  Q  m  (1  c )  qˆ  m  hˆ  m  hˆ
1 TR 4
( 3)
w KR 4 4 5 5

Ako se kao referentna temperature uzme 0°C, proizilazi da je

hˆ4  0 i hˆ5  0
Specifična entalpija pojnog toka:
30
hˆ1   3.906 dt  3.906  (30  0)  117 .18 kJ/kg
0

Pa je vrijednost transferiranog toplinskog toka:

QTR  m1  hˆ1  m4  (1  cw(3) )  qˆ KR
QTR  5000 117 .18  718 .45  (1  0.03)  237 .8  751628 .5 kJ/h

235
 QTR  208 .8 kW
Zadatak 5. U izotermskom kristalizeru pri 100C, provodi se kristalizacija K2CO3·1.5H2O. Kristalizator
poji procesni tok slijedećih parametara: protok 25000 kg/h, sadržaj soli 50 mas.% i temperatura 40C. Ako
je potrošnja ogrijevne pare u procesu 7535 kg/h izračunati sadržaj kristala u procesnom toku suspenzije.
Topivost soli pri 100C iznosi 61.05 mas.%, toplina kondenzacije ogrijevne pare 2203 kJ/kg, toplina
kristalizacije soli je 11.4 kJ/kg, a toplinski kapacitet kristalnog produkta je 0.91 kJ/kgK. Specifične
entalpije pojnog toka otopine i toka matične otopine su 94.45 kJ/kg odnosno 228 kJ/kg, a specifična
entalpija generisane sekundarne pare je 2676 kJ/kg.

Rješenje:
U skladu sa tekstom bilansnog problema može se kreirati slijedeća procesna struktura.

Procesna struktura bilansnog problema

1-pojni tok; 2-tok suspenzije; 3-tok generisane sekundarne pare; 4-tok matične otopine i 5-tok kristalnog
produkta

Sadržaj kristala u produkcionom toku suspenzije na izlazu iz kristalizatora:

m m5
 5 
m2 m4  m5
Vrijednosti protoka tokova 4 i 5 proizilaze iz sistema jednačina materijalnog bilansa procesne jedinice.
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m1  m3  m4  m5
Jednačina materijalnog bilansa kristalizatora u odnosu na so:
m1  c1(1)  m4  c1(4)  m5  c1(5)
Sadržaj bezvodne soli u toku kristalohidrata je:
Mm 138 .21
c1(5)    0.8366
M m,kr 138 .21  1.5  18
Nakon smjenjivanja vrijednosti poznatih varijabli ima se:
25000  0.50  m4  0.6105  m5  0.8366
U formiranom sistemu, od dvije jednačine materijalnog bilansa, figurišu tri nepoznate pa je nužno
formirati i jednačinu toplinskog bilansa procesne jedinice:

236
 h1  QTR  Qkr  H 3  h4  h5 odnosno
m1  hˆ1  QTR  m5  qkr  m3  Hˆ 3  m4  hˆ4  m5  hˆ5
Toplinski tok transferiran na ogrijevnoj površini kristalizatora proizilazi iz jednačine toplinskog bilansa
ogrijevne komore u odnosu na vodenu paru:
QTR  m p  Hˆ v, p  7535  2203  1.66 10 7 kJ/h
Nakon smjenjivanja parametara u relaciju toplinskog bilansa ima se:
25000  94.45  1.66 10 7  m5 11.4  m3  2676  m4  228  m5  0.91100
Rješavanjem sistema od tri jednačine :
25000  m3  m4  m5
12500  0.6105  m4  0.8366  m5
1.896 10 7  2676  m3  228  m4  79.6  m5
dobijaju se slijedeće vrijednosti nepoznatih varijabli:
m3  5591 .2 kg/h
m4  16529 .9 kg/h
m5  2878 .9 kg/h
Sadržaj kristala u procesnom toku suspenzije je:
m5 2878 .9
   0.1483
m4  m5 16529 .9  2878 .9

Zadatak 6. Vakuum kristalizator poji tok vodene otopine limunske kiseline i u kristalizatoru se hladi, uz
isparavanje dijela prisutne vode, na 42°C. Za podatake date na slici utvrditi sadržaj kristala u toku
produkcione suspenzije kristalizatora. Toplina kristalizacije limunske kiseline je 117.73 kJ/kg.

Rješenje:
Neka su procesnim tokovima dodijeljene oznake:
1 –pojni tok; 2 –tok produkcione suspenzije; 3 –tok generisane pare; 4 –kristalnog produkta i 5 –tok
matične otopine

237
Sistem bilansnih relacija kristalizatora
Jednačina totalnog bilansa
m1  m2  m3
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na kiselinu
m1  ckis
(1)
 m2  ckis
( 2)

Sadržaj kiseline u toku produkcione suspenzije kristalizatora

( 2)
ckis   kr  (1   kr )  ckis
( 2)

Kapacitet kristalizatora u odnosu na kristalni produkt

mkr  m2   kr
Jednačina toplinskog bilansa kristalizatora
h1  QKR  h2  H 3 odnosno
m  hˆ  m  qˆ  m  hˆ  m  Hˆ
1 1 kr KR 2 2 3 3

Specifična entalpija toka produkcione suspenzije kristalizatora

hˆ2   kr  hˆkr  (1   kr )  hˆ2
Nakon smjenjivanja vrijednosti poznatih varijabli, u sistem formiranih relacija, ima se:
12000  m2  m3
12000  0.76  m2  ckis
( 2)

( 2)
ckis   kr  (1   kr )  0.6956
mkr  m2   kr
12000  177  mkr  117 .3  m2  hˆ2  m3  2580
hˆ2   kr  52.66  (1   kr )  97.84
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
- kapacitet kristalizatora u odnosu na kristalni produkt, mkr  4015 .54 kg/h
- protok toka suspenzije, m2  11353 .8 kg/h
- protok toka generisane sekundarne pare, m3  646 .25 kg/h
- sadržaj kristala u toku suspenzije,  kr  0.3537
udio kiseline u toku suspenzije, ckis  0.8033
( 2)
-

238
Zadaci za vježbu
VJ1. Jednostepeni isparivač poji vodena otopina saharoze slijedećih parametara:
- protok 5000 kg/h
- temperatura 40°C
- sadržaj saharoze 35 mas.%
i koncentrira se do stanja zasićenja pri 92°C. Utvrditi količinu isparene vode u procesu kao i potrebnu
količinu ogrijevne pare čija je entalpija kondenzacije 2208 kJ/kg.
Topivost saharoze u vodi na 92°C iznosi 0.814 mas.udjela. Specifična entalpija generisane sekundarne
pare iznosi 2663 kJ/kg, a specifični toplinski kapacitet vodene otopine saharoze (J/(kgK)) u funkciji
sadržaja saharoze (mas.%) i temperature (°C) dat je relacijom:
c p (J/(kg  K)  4190  0.01  csah  (2510  7.54  t )

VJ2. U isparivaču se u izotermskim uslovima (80°C), izvodi koncentriranje binarnog sistema CuSO 4-H2O.
Pojni tok isparivača je sa parametrima:
- protok 12000 kg/h
- sadržaj CuSO4 7 mas.%
- temperatura 30°C
Ako se koncentriranje odvija do stanja zasićenja, utvrditi potrošnju ogrijevne pare čija je toplina
kondenzacije 2258.2 kJ/kg. Topivost CuSO4, pri 80°C, je 35.7 mas.%. Srednji toplinski kapacitet pojnog
toka je 2.54 kJ/(kgK), a toplinski kapacitet zasićenog sistema, u zavisnosti od temperature dat je
relacijom:
 kJ 
c p    2.27  4.35  10  t (C )
 k gK 

VJ3. U procesnoj jedinici, u izotermskim uslovima pri 95 °C, vrši se isparavanje vode iz sistema K 2CO3-
H2O. Pojni tok, procesne jedinice, ima protok 8000 kg/h, sadržaj soli od 32.0 mas% i temperatura 50°C.
Ako se u procesu ispari 4260 kg/h vode, izračunati potrošnju ogrijevne pare čija je temperatura 110°C
(entalpija kondenzacije vodene pare je 2230.5 kJ/kg). Srednji toplinski kapaciteti pojnog toka i toka
izlazne matične otopine su 2869 odnosno 2281.5 J/(kg K). Toplina kristalizacije K2CO3∙1.5H2O je 9.36
kJ/kg, a toplinski kapacitet kristala iznosi 0.9058 kJ/(kg K). Topivost K2CO3 na 95°C iznosi 60.27 mas.%.

VJ4. Iz otpadnog toka za koga se može uzeti da predstavlja binarni sistem K2CO3-H2O izvodi se, u
izotermskim uslovima, kristalizacija kalijum karbonata. Ako se iz okoline, na sistem, transferira toplinski
tok od 2.3·107 kJ/h utvrditi kapacitet kristalizatora u odnosu na pojni tok.

239
Kalijum karbonat, za uslove u kristalizatoru, kristalizira kao kristalohidrat (K2CO3·1.5H2O). Toplina
kristalizacije kristalohidrata je 9.36 kJ/kg a ravnotežna topivost soli, pri 100°C, iznosi 60.9 mas.%.
(MK2CO3=138 g/mol)

VJ5. U jednostepenom isparivaču se u izotermskim uslovima pri 91°C koncentrira vodena otopina
saharoze. Pojni tok isparivača sa parametrima
- protok 5500 kg/h
- temperatura 65°C
- sadržaj saharoze 8 mas.%
uvodi se u isparivač u kojem se generiše 2192 kg/h sekundarne pare.
Ako koncetrirani tok napušta isparivač sa parametrima:
- protok 3308 kg/h
- sadžaj saharoze 13.3 mas.%
utvrditi vrijednost transferiranog toplinskog toka preko ogrijevne površine isparivača.
Toplinski kapaciteti pojnog i koncentriranog toka vodene otopine saharoze iznose 4.029 i 3.949 kJ/(kg·K),
a specifična entalpija sekundarne pare u odnosu na 0°C i vodu u tečnom stanju iznosi 2661.4 kJ/kg.

VJ6. Kristalizacija limunske kiseline iz vodene otopine, izvodi se u kristalizatoru sa hlađenjem preko
kontaktne površine. Kristalizator poji tok slijedećih parametara: sadržaj kiseline 62.0 mas.%; temperatura
40°C i specifična entalpija, 100.4 kJ/kg (u odnosu na 0°C), i preko kontaktne površine, u okolinu, se
transferira toplinski tok od 234 kW. Ako je temperatura u kristalizatoru 5°C utvrditi kapacitet
kristalizatora u odnosu na kristalni produkt. Limunska kiselina, pri temperaturama t  36.6C , kristalizira
kao monohidrat. Toplina kristalizacije monohidratne kiseline je 450.45 kJ/kg a srednji toplinski kapacitet
kristala je 1.333 kJ/(kg·K). Specifična entalpija matične otopine, na 5°C iznosi 13.64 kJ/kg. Topivost
kiseline na 5°C je 51.5 mas.% a molekulska masa limunske kiseline je 192 g/mol.

VJ7. Otpadni tok koji predstavlja sistem Na2SO4 – H2O sa parametrima:

 protok 9498 kg/h
 8.0 mas.% natrijum sulfata i
 specifična entalpija 146.2 kJ/kg

240
koncentrira se u izotermskom isparivaču pri čemu se utroši 2060 kg/h pare čija je entalpija kondenzacije
2202 kJ/kg. Utvrditi kapacitet procesne jedinice u odnosu na koncentrirani tok. Specifične entalpije
koncentriranog toka i toka sekundarne pare iznose 385.3 odnosno 2675.5 kJ/kg.

VJ8. Vodena suspenzija natrijum hlorida, za produkciju natrijum hlorata, priprema se izotermskim
isparavanjem vode, pri 60°C, iz binarnog sistema NaCl-H2O. Potrebno je utvrditi potrošnju ogrijevne pare
pritiska 1 bar, čija je entalpija kondenzacije 2258.2 kJ/kg, kao i udio kristala u toku suspenzije.

Zasićena otopina natrijum hlorida, pri 60°C, je 27.04 mas.% i ima toplinski kapacitet 3295 J/(kgK).
Toplinski kapacitet pojnog toka je 3266 J/(kgK), a toplinski kapacitet kristalnog NaCl je 830 J/(kgK).
Toplina kristalizacije NaCl je - 0.93 kcal/mol, a molekularna masa NaCl 58.5 g/mol.

241
Sušenje
Zadatak 1. U industrijskoj sušnici suši se amonijum sulfat od sadržaja vlage 25.0 mas.% do sadržaja
vlage 5.0 mas.%. Za sušenje se koristi atmosferski zrak, sa sadržajem vlage od 1.5 mol.%, koji se prije
ulaska u sušnicu pregrijava na temperaturu 120°C. Ako se proces sušenja izvodi pri 1 bar, na osnovu
parametara sa procesne šeme, utvrditi potrebnu količinu zraka za sušenje, kao i sadržaj vlage u zraku na
izlazu iz sušnice. Kapacitet sušnice je 10000 kg/h vlažnog amonijum sulfata.

Rješenje:
Procesnim tokovima dodjeljene su slijedeće oznake:
1 – tok zraka na ulazu u sušnicu; 2 – tok izrađenog zraka; 3 – tok vlažnog materijala; 4 – tok osušenog
materijala

Sistem bilansnih relacija sušnice

Jednačina totalnog materijalnog bilansa u odnosu na materijal koji se suši
m3  mw  m4
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vlagu u materijalu
m3  cw(3)  mw  m4  cw( 4)
Smjenom vrijednosti poznatih varijabli ima se:
10000  mw  m4
10000  0.25  mw  m4  0.05
Rješavanjem sistema jednačina ima se:
- količina izdvojene vlage, mw  2105 .26 kg/h
- količina osušenog materijala, m4  7894 .74 kg/h
Jednačina totalnog materijalnog bilansa u odnosu na zrak
m 1  m w  m 2
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vlagu u zraku
m 1  yw(1)  m
w  m  2  yw( 2)
Jednačina toplinskog bilansa sušnice
m 1  Hˆ 1  m3  hˆ3  m 2  Hˆ 2  m4  hˆ4

242
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli u sistem relacija materijalnog i toplinskog bilansa ima se:
2105 .26
1 
m m 2
18
2105 .26
 1  0.015 
m m  2  y w( 2)
18
 1  4166 .57  10000  27.75  m
m  2  3885 .92  7894 .74  63.64

Rješavanjem sistema relacija ima se:

- količina zraka za sušenje, m 1  2420 .789 kmol/h
- količina zraka na izlazu iz sušnice, m 2  2537 .75 kmol/h
- udio vlage u zraku na izlazu iz sušnice, yw( 2)  0.0604

Zadatak 2. U kaloriferu sušnice, u kojoj se suši slad transferira se toplinski tok od 1.72∙10 6 kJ/h, i zrak se
ugrije do 85°C. Ako u sušnicu iz vlažnog slada u tok zraka pređe 520 kg/h vode utvrditi sadržaj vodene
pare u toku izrađenog zraka. Razlika specifičnih entalpija zraka ispred i nakon kalorifera iznosi 1856
kJ/kmol, a sadržaj vode u ulaznom zraku je 1.5 mol.%.

Rješenje:
Sadržaj vodene pare u toku izrađenog zraka proizilazi iz jednačine materijalnog bilansa sušnice u odnosu
na vodu u agensu za sušenje:
m zr
( ul)
 y w(ul)  m w  m  zr
( iz)
 y w(iz)
Jednačina totalnog materijalnog bilansa u odnosu na agens za sušenje
m zr(ul)  m w  m  zr(iz)
Iz toplinskog bilansa kalorifera u odnosu na toka zraka ima se:
m zr(ul)  Hˆ zr(ul)  QTR  m zr(iz)  Hˆ zr(iz) odnosno
QTR 1.72  10 6
m zr(ul )    926 .72 kmol/h
Hˆ zr(iz )  Hˆ zr(ul ) 1856
Nakon smjenjivanja u jednačine materijalnog bilansa ima se:
520
926.72   m zr(iz)
18
520
926.72  0.015   m zr(iz)  y w(iz)
18
Rješavanjem sistema jednačina ima se:
- protok toka izrađenog zraka, m  zr(iz)  955.6 kmol/h
- sadržaj vodene pare, u toku izrađenog zraka, yw(iz)  4.48 10 2

243
Zadatak 3. Sušnica, u kojoj se suši vlažni kristalni produkt od sadržaja vlage 10.0 mas.% do sadržaja
vlage 1.5 mas.%, eksploatiše se u tehnološkom režimu čiji su parametri dati na procesnoj šemi

Utvrditi kapacitet sušnice u odnosu na isparenu vlagu, i rosište izrađenog zraka. Napon vodene pare, u
zavisnosti od temperature, dat je relacijom:
1750 .286
log pw (mmHg)  8.10765 
t (C)  235.0

Rješenje:
Procesnim tokovima dodijeljene su oznake: 1 – zrak na ulazu u sušnicu; 2 – izrađeni zrak; 3 – tok vlažnog
kristala i 4 – tok osušenog kristala

Kapacitet sušnice, u odnosu isparenu vodu, proizilazi iz relacije materijalnog bilansa sušnice
po materijalu:
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m3  m4  mw
Jednačina materijalnog bilansa sušnice u odnosu na vodu
m3  cw(3)  mw  m4  cw( 4)
Smjenjivanjem vrijednosti ponatih varijabli ima se:
520  m4  mw
520  0.1  mw  m4  0.015
Rješavanjem se dobija:
 kapacitet sušnice u odnosu na osušeni materijal, m4  475.13 kg/h
 kapacitet sušnice u odnosu na isparenu vodu, mw  44.87 kg/h
Do rosišta izrađenog zraka dolazi se na osnovu činjenice da je, na rosištu, parcijalni pritisak vodene pare u
zraku jednak ravnotežnoj napetosti vodene pare na temperaturi rose
pw( 2)  pw (tros )
Parcijalni pritisak vodene pare u izrađenom zraku je:
pw( 2)  yw( 2)  Puk
Udio vodne pare u zraku proizilazi iz jednačina materijalnog bilansa sušnice u odnosu na zrak
Jednačina totalnog materijalnog bilansa
m 1  m w  m 2
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu
m 1  yw(1)  m w  m
 2  yw( 2)

244
Protok toka zraka na ulazu u sušnicu proizilazi iz toplinskog bilansa kalorifera sušnice.
Toplinski bilans kalorifera u odnosu na zrak
m 1  Hˆ zr(1)  QTR  m 1  Hˆ zr( 2)
Protok zraka je:
Q 7.91  10 5
m 1  ( 2 ) TR (1)   259 .5 kmol/h
Hˆ zr  Hˆ zr 3678 .3  630 .2
Nakon smjenjivanja u sistem jednačina materijalnog bilansa, u odnosu na vlažan zrak, ima se:
44.87
259.5  m 2
18
44.87
259.5  4.27  10 3  m
 2  yw( 2)
18
Rješavanjem sistema jednačina dobija se:
 protok toka zraka na izlazu iz sušnice, m 2  262 kmol/h
 sadržaj vodene pare u toku izrađenog zraka, yw( 2)  1.3734  10 2
Parcijalni pritisak vodene pare u toku izrađenog zraka:
pw( 2)  1.3734  10 2  750  10.307 mmHg
Rosišna temperatura toka izrađenog zraka je:
1750 .286
t rose   235 .0  11.71 C
8.10765  log(10.307 )

245
Zadaci za vježbu
VJ1. U kaloriferu sušnice, u kojoj se suši neki materijal, dovodi se 0.215 kg/s vodene pare (entalpija
kondenzacije pare 2230.2 kJ/kg) da bi se zrak ugrijao do 85°C. Razlika specifičnih entalpija zraka ispred i
nakon kalorifera iznosi 1856 kJ/kmol. Na ulazu i izlazu iz sušnice utvrđen je sadržaj vlage od 1.5 odnosno
4.5 mol.%. Utvrditi količinu vlage koja se može uklonuti sušenjem, sa raspoloživom količinom zraka.

VJ2. U kaloriferu sušnice, u kojoj se suši slad, transferira se toplinski tok od 1.72∙10 6 kJ/h pri čemu se
specifična entalpija zraka poveća za 1856 kJ/kmol. Atmosferski zrak, ispred kalorifera, ima sadržaj vlage
od 1.396 mol.% a rosište izrađenog zraka, pri pritisku 755 mm Hg iznosi 30.5°C. Utvrditi količinu vlage
koja se izdvoji iz vlažnog slada. Ravnotežna napetost vodene pare, pri 30.5°C, iznosi 32.75 mm Hg.

VJ3. Kapacitet sušnice, za sušenje začinske paprike, u odnosu na svježe paprike, sa sadržajem vlage od
81.5 mas.%, iznosi 1200 kg/dan. Sušenje se izvodi do sadržaja vlage od 10.0 mas.% u tunelskoj sušari sa
zrakom kao medijm za sušenje. Za parametre procesnih tokova dati na procesnoj šemi utvrditi relativnu
vlažnost toka izrađenog zraka

Napon vodene pare, u zavisnosti od temperature, dat je relacijom:

1750 .286
log p w (mmHg)  8.10765 
t (C)  235

VJ4. Sušnica, u kojoj se suši vlažni kristalni produkt od sadržaja vlage 10.0 mas.% do sadržaja vlage 1.5
mas.%, eksploatiše se u tehnološkom režimu čiji su parametri dati na procesnoj šemi

246
Ako procesni tok zraka, na izlazu iz sušnice, ima rosišnu temperaturu 11.7°, pri 760 mm Hg, utvrditi
kapacitet sušnice u odnosu na vlažni materijal. Napon vodene pare, u zavisnosti od temperature, dat je
relacijom
1750 .286
log pw (mmHg)  8.10765 
t (C)  235.0

247
Toplinski bilans procesa sa hemijskom rekacijom

Zadatak 1. Benzen se u industrijskim količinama produkuje hidrodealkilacijom toluena, u gasnoj fazi, pri
pritisku 25 bar, po reakciji:
C 7 H 8  H 2  C 6 H 6  CH 4
Reaktor poji reakcijska smjesa sa slijedećim parametrima:
- protok 1204 kmol/h
- sastav (mol.%); toluen (12), vodonik (61), metan (26.3) i ostatak je benzen.
- temperatura 600°C
Entalpije nastajanja sudionika u reakciji ΔĤ f (kJ/mol) su:
- toluen 25.6
- benzen 62.6 i
- metan -89.0
Koliki je stepen konverzije toluena ako reaktor napuštaju produkti sa 670°C, čiji je srednji toplinski
kapacitet 66.58 (kJ/kmolK).

Rješenje:
Stepen konverzije toluena je:
m R ,tol

m ul  ytol
( ul)

Količina reagiralog toluena proizilazi iz toplinskog bilansa reaktora:

m ul  Hˆ ul Q REAK m iz  Hˆ iz
ˆ
Ako se kao referentni uslovi usvoje 600°C i gasno fazno stanje ima se da je H ul  0 pa je
m R ,tol qˆ R  m iz  Hˆ iz
Specifični toplinski efekat reakcije:
qˆ R  Hˆ R
Promjena entalpije sistema uslijed proticanja reakcije:
Hˆ R  (89.0  62.6)  25.6  51.99 kJ/mol
Hˆ  51990 kJ/kmol
R
Toplinski efekat reakcije je:
q R  Hˆ R  51990 kJ/kmol
Specifična entalpija toka produkata
Hˆ iz  66.58  (670  600)  4660.6 kJ/kmol
Smjenjivanjem vrijednosti poznatih varijabli u relaciju toplinskog bilansa, ima se:
m  Hˆ 1204  4660 .6
m R,tol  iz iz   107.93 kmol/h
qˆ R 51990
Stepen konverzije toluena
107.93
  0.747
1204  0.12

248
Zadatak 2. Jedan od komercijalnih načina produciranja acetona predstavlja katalitička dehidrogenacija
izopropanola prema reakciji:
C3 H 7 OH  CH 3COCH 3  H 2 - 85.47 kJ/mol
Reakcija se provodi u izotermskom reaktoru, u parnoj fazi, pri pritisku 2 bar i temperaturi 300°C.
Reaktor poji parni procesni tok slijedećih parametara:
- 100 kmol/h
- sadržaj izopropanola 67 mol.% (ostatak je voda/para)
- temperatura 145.3°C
Ako je stepen konverzije izopropanola, u jednom prolazu kroz reaktor 90%, utvrditi toplinski tok koji se
transferira preko ogrijevne površine izotermskog reaktora. Specifični toplinski kapacitet procesnog toka
produkata je 62.13 kJ/(kmolK).

Rješenje:
Toplinski tok transferiran preko ogrijevne površine proizilazi iz toplinskog bilansa reaktora za sintezu
acetona.
m Ul  Hˆ UL  QTR  QREAK  m
 IZ  Hˆ IZ
Ako se kao referentni uslovi usvoje, temperatura pojnog toka i gasno fazno stanje ima se da je:
Hˆ UL  0
Toplinski tok uslijed odvijanja hemijske reakcije je:
QREAK  m  R,izo  qˆ R
Specifični toplinski efekat reakcije je:
Hˆ R
qˆ R    85.47 kJ/mol
1
Količina reagiralog izopropanola
m R,izo  m
 UL  yizo
(UL)
   100  0.67  0.9  60.3 kmol/h
QREAK  60.3  (84.47) 103  -5093541 kJ/h
Protok procesnog toka produkata proizilazi iz relacija materijalnog bilansa reaktora.
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na izopropanol
m UL  yizo
(UL)
 m R,izo  m IZ  yizo
( IZ )

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na aceton

m R,izo  m IZ  yac
( IZ )

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodonik

m R,izo  m IZ  yvod
( IZ )

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodu

m UL  yw(UL)  m  IZ  yw( IZ )
Sumiranjem jednačina materijalnog bilansa se ima:
m IZ  m  UL  m  R,izo  100  60.3  160.3 kmol/h
Specifična entalpija toka produkata
tR

Hˆ IZ   c p dT  62.13  (300  145.3)  9611.5 kJ/kmol

tref

Toplinski tok transferira preko ogrijevne površine reaktora:

QTR  m IZ  Hˆ IZ  QREAK  160 .3  9611 .5  (5093541 )  6.63 10 6 kJ/h
QTR  1841.6 kW

249
Zadatak 3. Utvrditi temperaturu procesnog toka produkata koji napuštaju reaktor za sintezu metanola
CO  2H 2  CH 3OH + 90085 kJ/kmol
Reaktor poji tok reaktanata, koji predstavlja smjesu od 20.0 mol.% CO i 80 mol.% H2, sa protokom 35000
Nm3/h i temperaturom 473 K. Konverzija CO je 25 % a srednji toplinski kapacitet toka reaktanata i
produkata iznosi 32.3 kJ/(kmolK).
Iz reakcijske zone u okolinu se transferira 3.6∙106 kJ/h.

Rješenje:
Temperatura procesnog toka produkata proizilazi iz njihove specifične entalpije:
Tprod  f ( Hˆ prod ) odnosno
Hˆ prod  c p  (Tprod  Tref )
Naeka su referentni uslovi, uslovi pojnog toka reaktora:
Tref  473 K i tada je:
Hˆ prod
T prod   473
cp
Specifična entalpija procesnog toka produkata proizilazi iz toplinskog bilansa reaktora
H reak  QREAK  QTR  H prod odnosno
 reak  Hˆ reak  QREAK  QTR  m
m  prod  Hˆ prod
Kako je, s obzirom na utvrđene referentne uslove, Hˆ reak  0 ima se:
Q  QTR
Hˆ prod  REAK
 prod
m
Protok procesnog toka produkata proizilazi iz relacija materijalnog bilansa reaktora.
Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na CO
m reak  y CO
( reak )
m
 R(CO )  m
 prod  y CO
( prod )

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na vodonik

m reak  y H( reak
2
)
 2  m R(CO )  m prod  y H( prod
2
)

Jednačina materijalnog bilansa u odnosu na metanol

m R( CO )  m prod  y MeOH
( prod )

Sumiranjem jednačina materijalnog bilansa ima se:

m reak  ( y CO
( reak )
 y H( reak
2
)
)  2  m R(CO )  m
 prod  ( y CO
( prod )
 y H( prod
2
)
 y MeOH
( prod )
)
odnosno
m reak  2  m R(CO )  m prod
Po uslovima bilansnog problema protok procesnog toka reaktanata je:
V 35000
m reak  reak   1562 .5 kmol/h
22.4 22.4
Iz određenja stepena konverzije
m R(CO )
 CO  ima se:
m reak  y CO
( reak )

m R(CO)  0.25 1562 .5  0.2  78.125 kmol/h

Protok procesnog toka produkata
m prod  m reak  2  m R(CO )  1562 .5  2  78.125  1406 .25 kmol/h

250
Toplinski efekat reakcije je:
QR  90085 kJ/kmol
Specifični toplinski efekat u odnosu na CO je:
Q 90085
qˆ R(CO)  R   90085 kJ/(kmol CO)
 CO 1
Toplinski tok uslijed proticanja reakcije je:
QREAK  m  R(CO)  qˆ R(CO)  78.125  90085  7.04  10 6 kJ/h
Specifična entalpija procesnog toka produkata:
7.04  10 6  3.6  10 6
Hˆ prod   2446.22 kJ/kmol
1406 .25
Temperatura procesnog toka produkata je:
2446 .22
Tprod   473  548.7 K
32.3

Zadatak 4. U reaktoru koji se eksploatiše u izotermskom režimu protiče reakcija

C 2 H 5OH  CH 3CHO  H 2
Reaktor poji plinoviti procesni tok slijedećih parametara
- protok 100 kmol/h
- sadržaj etanola 90.0 mol.% (ostatak je acetaldehid)
- temperatura 300°C
- specifična entalpija 23171 kJ/kmol
i u reaktor se iz okoline transferira toplinski tok od 5.3·10 6 kJ/h. Utvrditi stepen konverzije koji se
ostvaruje u reaktoru za slučaj da je reakcijska temperatura 265°C i entalpija procesnog toka produkata
5.446·106 kJ/h. Entalpije nastajanja etanola i acetaldehida, na reakcijskoj temperaturi, su -245.2 kJ/mol i -
173.6 kJ/mol.

Rješenje:
Stepen konverzije etanola je:
etanol reagirao m R( EtOH)  R( EtOH)
m
  
dovedeni etanol m  ul  y EtOH
( ul)
100  0.9
Količina etanola stupila u reakciju proizilazi iz jednačine toplinskog bilansa
H ul  QREAK  QTR  H iz odnosno
m  Hˆ  m
ul
 ( EtOH)  qˆ  Q  m
ul R R TR iz
  Hˆ
iz
Nakon smjenjivanja vrijednosti poznatih varijabli ima se:
100  23171  m R( EtOH)  qˆ R  5.3  106  5.446  106
Toplinski efekat reakcije:
 Hˆ R
qˆ R 
 EtOH
Promjena entalpije sistema uslijed proticanja hemijske reakcije:
Hˆ R  Hˆ f ,CH3CHO  Hˆ f ,C2 H5OH  173.6  (245.2)  71.6 kJ/mol
 Hˆ R
qˆ R   71600 kJ/kmol
 EtOH
Količina reagiralog etanola:
5.446 10 6  5.3 10 6  100  23171
m R( EtOH)   32.36 kmol/h
 71600

251
Stepen konverzije etanola je:
32.36
  0.36
100  0.9

Zadatak 5. U procesu proizvodnje metiletilketona, dehidrogenacijom sec-butanola u izotermskom

reaktoru se, pri 280°C i 2 bar, ostvaruje stepen konverzije sec-butanola 85.4 %. Ako reaktor poji procesni
tok slijedećih parametara:
- protok 30 kmol/h
- sadržaj sec-butanola 98% (ostatak je metiletilketon)
- temperatura 280 oC
izračunati toplinski tok koji se transferira preko ogrijevne površine. Entalpije nastajanja sec-butanola i
metiletil ketona, na reakcijskoj temperaturi, iznose:
Hˆ f ,bu tan ol  308.5 kJ/mol i Hˆ f , MEK  251.16 kJ/mol
Reakcija koja protiče u reaktoru je:
C 4 H 10 O  C 4 H 8 O  H 2

Rješenje:
Radi se o reaktoru u kome, u izotermskom režimu, protiče reakcija:
C 4 H 10 O  C 4 H 8 O  H 2
Stepen konverzije sec-butanola je:
m R

m ul  ybut
(ulaz)

iz čega proizilazi količina izreagovalog sec-butanola:

R m
m  ul  ybut
(ulaz)
   30  0.98  0.854  25.107 kmol/h
Transferirani toplinski tok proizilazi iz relacije toplinskog bilansa.
Jednačina toplinskog bilansa reaktora
H ul  QTR  QR  H iz odnosno
 H m
m ˆ  q Q m   Hˆ
ul ul R R TR iz iz

Ako se, kao referentni uslovi, uzmu: Tref  280 º C i parno fazno stanje onda su Hˆ ul  Hˆ iz  0
pa jednačina toplinskog bilansa ima oblik:
QR  QTR  0
Toplinski efekat reakcije je:
q R  Hˆ R
Promjena entalpije sistema usljed proticanja hemijske reakcije:
Hˆ R  Hˆ f ,MEK  Hˆ f ,bu tan ol  251.16  (308.5)  57.34 kJ/mol
q R  57340 kJ/kmol
Reakcija je endotermna i u sistem se mora dovoditi energija.
Jednačina toplinskog bilansa reaktora je:
QTR  QR  0 odnosno
QTR  m R  (q R )  0
QTR  25.107  (57340 )  0
QTR  1439635 .38 kJ/h
QTR  399 .89 kW

252
Zadatak 6. U reaktoru, koji se eksploatiše u izotermskim uslovima, protiče reakcija sinteze acetona iz
acitelena i vodene pare:
2C2H2 + 3H2O → CH3COCH3 + CO2 +2H2
Reaktor poji procesni tok reaktanata slijedećih parametara:
- protok 545 kmol/h
- sadržaj acetilena 22 mol.% i
- specifična entalpija 7845 kJ/kmol.
Ako je stepen konverzije acetilena 30 % a promjena specifične entalpije sistema, usljed proticanja
rekacije, Hˆ R  336.0 kJ/mol izračunati vrijednost reakcijske temperature. Specifični toplinski kapacitet
procesnog toka produkata je 39.11 kJ/(kmol∙K) a iz reaktora se u okolinu transferira toplinski tok od
1.8·106 kJ/h. Vrijednosti specifičnih entalpija se odnose na referentnu temperaturu 25°C i gasno fazno
stanje.

Rješenje:
Vrijednost reakcijske temperature proizilazi iz specifične entalpije procesnog toka produkata:
Hˆ iz  c p  (tiz  25)  39.11  (t iz  25)
Specifična entalpija procesnog toka produkata proizilazi iz toplinskog bilansa
H ul  QTR  QREAK  H iz odnosno
m ˆ
 H Q  m  ( ac)
 qˆ ( ac)
  Hˆ
m
ul ul TR R R iz iz
Količina reagiralog acetilena je:
m R( ac)    m  ul  yac (ul)
 0.3  545  0.22  35.97 kmol/h
Protok procesnog toka produkata određen je materijalnim bilansom reaktora.
Jednačina materijalnog bilansa reaktora u odnosu na acetilen
m ul  y ac (ul)
m  R( ac)  m  iz  y ac
( iz)

Jednačina materijalnog bilansa reaktora u odnosu na vodu

m ul  y w(ul)  1.5  m  R( ac)  m  iz  y w(iz)
Jednačina materijalnog bilansa reaktora u odnosu na aceton
0.5  m  R(ac)  m  iz  yaceton
(iz)

Jednačina materijalnog bilansa reaktora u odnosu na CO2

0.5  m R( ac )  m iz  y CO ( iz )
2

Jednačina materijalnog bilansa reaktora u odnosu na H2

m R( ac )  m iz  y H(iz2)
Sabiranjem lijevih i desnih strana jednačina komponentnih materijalnih bilansa dobija se:
m  iz  545  0.5  m  R( ac)  545  0.5  35.97  527 kmol/h
Specifični toplinski efekat reakcije:
Q  Hˆ R  (336 .0)
qˆ R( ac )  REAK    168 kJ/mol
 ac  ac 2
Specifična entalpija procesnog toka produkata je:
545  7845  1.8  10 6  35.97  168  10 3
Hˆ iz   16164.11 kJ/kmol
527
slijedi da je temperatura procesnog toka produkata:
16164.11
t iz   25  438.3C
39.11

253
Zadaci za vježbu

VJ1. Dehidrogenacija etanola, u acetaldehid, protiče u adijabatskim uslovima, pri 200°C.

C2 H 5OH ( para)  CH 3CHO( para)  H 2 ( gas)
Koliki se stepen konverzije etanola ostvaruje za slučaj da reaktor poji 4600 kg/h etanolnih para pri 360°C.
Specifične entalpije nastajanja alkohola i aldehida, pri reakcijskoj temperaturi, su (-241.2) odnosno
(-166.2) kJ/mol. Srednji toplinski kapacitet, procesnog toka produkata, iznosi 89.2 kJ/(kmolK).

VJ2. Alilhlorid se, u industrijskim količinama, sintetizira iz propilena i hlora i reakcija

C3H6 + Cl2 → C3H5Cl + HCl
Protiče u gasnoj fazi, u izotermskim uslovima pri 510°C. Reaktor poji tok reaktanata sa protokom 95
kmol/h, temperaturom 510°C i molarnim odnosom propilen/hlor=3.86. Utvrditi vrijednost toplinskog toka
koji se transferira u okolinu za slučaj potpune konverzije propilena. Promjena entalpije sistema uslijed
proticanja hemijske reakcije iznosi Hˆ R  112 kJ/mol.

VJ3. Sinteza metanola se odvija u skladu sa reakcijom

CO  2H 2  CH 3 OH + 90.085 kJ/mol
Reaktor poji tok reaktanata, koji predstavlja smjesu CO i H2, sa protokom 1560 kmol/h i temperaturom
200°C. Entalpija procesnog toka produkata iznosi 3.407·106 kJ/h u odnosu na referentne uslove pojnog
toka, a transferirani toplinski tok u okolinu 1010 kW.
Utvrditi stepen konverzije CO sa kojim se eksploatiše reaktor, ako je količina CO koja se uvodi u reaktor
310 kmol/h.

VJ4. Benzen se u industrijskim količinama produkuje hidrodealkilacijom toluena, u adijabatski uslovima,

u gasnoj fazi, pri pritisku 25 bar, po reakciji:
C 7 H 8  H 2  C 6 H 6  CH 4 +51.99 kJ/mol
Reaktor poji reakcijska smjesa sa slijedećim parametrima:
- temperatura 600°C
- sastav (mol.%); toluen (12), vodonik (61), metan (26.3) i ostatak je benzen.
Ako je stepen konverzije toluena 75 %, utvrditi sastav i temperaturu procesnog toka produkata čiji je
srednji toplinski kapacitet 66.58 (kJ/kmolK). Protok procesnog toka produkata je 1204 kmol/h.

VJ5. U reaktoru, koji se eksploatiše u adijabatskim uslovima, izgara propan sa stehiometrijskom

količinom zraka. Kolika je temperatura procesnog toka produkata za slučaj da se reaktanti uvode sa 25°C
a srednji toplinski kapacitet toka produkata je 28.3 kJ/(kmolK). Entalpije nastajanja sudionika u reakciji
su (kJ/mol): propan (-129.24 ); voda (-257.86 ) i ugljendioksid (-394.63 ).

VJ6. U procesnoj peći izgara paroviti CS2 i tok produkata izgaranja se vodi preko kotla utilizatora u kome
se generiše vodena para. Za podatke sa procesne šeme utvrditi količinu vodene pare koja se generiše
izgaranjem 500 kg/h CS2 sa 25.0 % suviškom zraka. Reakcija izgaranja je:
CS2  3O2  CO2  2SO2 + 1126.5 kJ/mol

254
Molekulska masa CS2 iznosi 76.14 kg/kmol.

255