Society PDF

Хүүхэд бүхэндээ
”Би чадна“ гэсэн итгэл өгье.
БОЛОВСРОЛ, СОЁЛ, ШИНЖЛЭХ УХААНЫ САЙД
Лувсаннямын ГАНТӨМӨР
2016 он
4 Хүүхэд бүхэндээ ”Би чадна“ гэсэн итгэл өгье.
БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ЦӨМ ХӨТӨЛБӨР 5
БАТЛАВ: БОЛОВСРОЛ, СОЁЛ, ШИНЖЛЭХ УХААНЫ САЙД Л.ГАНТӨМӨР
2016-2017 ОНЫ ХИЧЭЭЛИЙН ЖИЛИЙН ЗОРИЛТ
НЭГ. НИЙТЛЭГ ҮНДЭСЛЭЛ
Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Ерөнхий Ассамблейгаас баталсан “Тогтвортой

хөгжил 2030” хөтөлбөр, Монгол Улсын Их Хурлаас баталсан “Монгол Улсын тогтвортой
хөгжлийн үзэл баримтлал-2030”, “Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлого” (2014-
2024), “Боловсролын тухай болон Дээд боловсролын тухай хуульд болон холбогдох бусад
хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хууль, Үндэсний хөтөлбөрүүд, Эдийн засаг,
нийгмийг хөгжүүлэх үндсэн чиглэл зэрэг холбогдох хууль, эрх зүйн орчны хэрэгжилтийг
ханган ажиллана.
Сургуулийн өмнөх болон бага, суурь, бүрэн дунд, дээд боловсролын хөтөлбөрийн
чанар, үнэлгээний тогтолцоог боловсронгуй болгож, “Хүүхэд, сурагч, оюутан бүрийг
хөгжүүлэх” стратегийг хэрэгжүүлэн, боловсролын үйлчилгээний хүртээмж, чанар, үр ашгийг
дээшлүүлэх бодлого баримтална.
ХОЁР. ЗОРИЛТ
2.1. Сургуулийн өмнөх болон бага, суурь, бүрэн дунд боловсролын чанарын
шинэчлэлийг эрчимжүүлэх, чанартай боловсролын үйлчилгээ үзүүлэх:
i. Боловсролын тухай хууль, Сургуулийн өмнөх боловсролын тухай хууль, Бага дунд
боловсролын тухай хуулиудын нэмэлт өөрчлөлтийн оруулсан хуулийн хүрээнд
дүрэм, журам, бусад эрхийн актуудыг шинээр болон шинэчлэн боловсруулж мөрдөнө.
ii. Сургуулийн өмнөх, бага, суурь, боловсролын цөм хөтөлбөрийг үндэсний хэмжээнд
хэрэгжилтийг дэмжин, тэргүүн туршилга, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлнэ.
iii. Бүрэн дунд боловсролын цөм хөтөлбөрийг үндэсний хэмжээнд хэрэгжүүлнэ.
iv. Багшийн хөгжлийн хэрэгцээнд үндэслэн мэргэжил дээшлүүлэх танхимын болон зайн
сургалтыг хэрэгжүүлнэ.
v. Хүүхэд бүрийг хөгжүүлэх тэргүүн туршлага бүхий арга зүй, технологийг түгээн
дэлгэрүүлж, сайн хичээл, үйл ажиллагааны соёлыг сургуулийн өмнөх болон бага,
суурь, бүрэн дунд боловсролын түвшинд төлөвшүүлэн хөгжүүлнэ.
vi. Суурь, бүрэн дунд боловсролын “Амьдрах чадварт суралцах үйл ажиллагааны цаг”-
ийн хүрээнд санхүүгийн суурь мэдлэг, мэргэжлийн чиг баримжаа олгох сургалт, үйл
ажиллагааг зохион байгуулж, багш, сургууль, эцэг эх, олон нийтийн оролцоо, санал,
санаачилгыг дэмжин ажиллана.
vii. Ерөнхий боловсролын сургууль, цэцэрлэгийн багш, удирдах ажилтны мэргэжлийн ёс
зүйн хэм хэмжээ чанд мөрдүүлэн, тэдний ур чадвар, мэргэжлийн тасралтгүй хөгжлийг
хангана.
viii. Боловсролын салбарын үндэсний мэргэжлийн байгууллагууд болон аймаг, нийслэл,
дүүргийн Боловсрол, соёлын газар, хэлтсийн мэргэжилтэн, арга зүйч нарыг
чадавхжуулах ажлыг үе шаттай зохион байгуулна.
ix. Онцгой байдлын үед боловсролын салбарын бэлэн байдлыг хангах, замын
хөдөлгөөний болон бусад гамшиг ослоос урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр сургууль,
цэцэрлэгийн чадавхийг бэхжүүлэх ажлыг мэргэжлийн байгууллагын дэмжлэгтэй
зохион байгуулна.
x. Сургалтын цөм хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг дэмжин сургалтын материал,
хэрэглэгдэхүүн, тоног төхөөрөмжөөр сургууль, цэцэрлэгийг хангах ажлыг зохион
байгуулна.
xi. Цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургуулийн хичээлийн болон дотуур байрны ус,
ариун цэврийн байгууламжийг суралцагчдын нас, хүйс, хөгжлийн онцлогт нийцүүлэн
шинэчлэх хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж, үр өгөөжтэй зарцуулна.
xii. Сургалтын хөтөлбөрийн шинэчлэлтэй уялдуулан ерөнхий боловсролын сургуулийн
сурах бичиг шинэчлэх ажлыг үргэлжлүүлнэ.
xiii. Цэцэрлэг, сургуулийн орчинд хүүхдийг болзошгүй эрсдэлээс хамгаалах, хоол,
хүнсний хангамжийн үйлчилгээ болон ус, ариун цэврийн байгууламжийн аюулгүй
байдлыг хангах, нэгж байгууллага, холбогдох албан тушаалтны үүрэг, хариуцлагыг
чанд мөрдүүлнэ.
xiv. Боловсролын салбарын мэдээллийн нэгдсэн системийн хүний нөөц, суралцагчийн
удирдлагын модулийг бага, дунд болон дээд боловсролын сургалтын байгууллагад
нэвтрүүлж, хэвийн ажиллагааг хангана.
xv. Хүүхдийн дунд номыг бүтээлчээр унших хөдөлгөөн өрнүүлж, ном зохиох, хэвлэн
нийтлэх, гэрийн болон явуулын номын сан ажиллуулах зэрэг үйл ажиллагааг зохион
байгуулж байгаа иргэд, төр, иргэний нийгмийн байгууллагатай хамтран ажиллана.
xvi. Хүүхдийн үүсгэл санаачилгын байгууллагад дэмжлэг үзүүлж, суралцагчийн авьяас
чадварт тулгуурлан сурах арга барил, мэргэжлийн чиг баримжаа эзэмшүүлэх үйл
ажиллагааг сургалтын байгууллага, орон нутгийн онцлогт нийцүүлэн зохион
байгуулна.
xvii. Ерөнхий боловсролын сургуулийн насны бүх хүүхдийг нас, хүйс, хөгжлийн онцлог,
хэл, соёл, амьжиргааны түвшнээс үл хамааран сургуульд адил, тэгш хамруулж,
хамран сургалт /цэвэр жин/-ыг өмнөх хичээлийн жилээс сургуулийн өмнөх
боловсролд 1.0%, бага боловсролд 0.4%, дунд боловсролд 0.2 хувиар тус тус
ахиулна. Ерөнхий боловсролын сургуулийн мэргэжлийн багшийн хангалтыг 100 хувьд
хүргэнэ.
2.3. Тусгай хэрэгцээт боловсрол
i. Хөгжлийн бэрхшээлтэй бага насны хүүхдийг эрт илрүүлж оношлох, боловсролын

үйлчилгээнд хамруулах ажлыг үе шаттай зохион байгуулна.
ii. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд, залуучуудыг боловсролд тэгш хамруулах, онцлог,
хэрэгцээг харгалзсан боловсролын хөтөлбөрийг боловсруулж хэрэгжүүлнэ.
iii. Тусгай хэрэгцээт боловсролын багш бэлтгэх, сургалтын хөтөлбөр, сурах бичгийг
шинэчлэн боловсруулах, сургалтын орчинг сайжруулна.
2.4. Насан туршийн боловсролын тогтолцоог төлөвшүүлэх:
i. Насан туршийн боловсролын үндэсний хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлж, иргэдэд

насан туршийн тасралтгүй боловсрол эзэмшүүлэхэд чиглэсэн боловсрол, эрүүл мэнд,
нийгмийн хамгаалал, соёл, эдийн засаг, эрх зүй, байгаль орчин зэрэг салбар дундын
зохицуулалтын суурийг тавина.
ii. Насан туршийн боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөрийг салбар дундын
оролцоотойгоор боловсруулж, багш, мэргэжилтний ур чадварыг дээшлүүлэх
сургалтыг үе шаттайгаар зохион байгуулна.

2.5. Дээд боловсролын шинэчлэлийг гүнзгийрүүлж, сургалтын байгууллагын

академик эрх чөлөө, бие даасан байдлыг хангаж, хөтөлбөрт суурилсан
сургалтыг хөгжүүлэх:
i. Боловсролын тухай хууль, Дээд боловсролын тухай хууль, Дээд боловсролын

санхүүжилт, суралцагчийн нийгмийн баталгааны тухай хуулиудын нэмэлт өөрчлөлтийн
оруулсан хуулийн хүрээнд дүрэм, журам, бусад эрхийн актуудыг шинээр болон
шинэчлэн боловсруулж мөрдөнө.
ii. Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яам, АНУ-ын Массачусэтсийн технологийн
институттэй байгуулсан хамтран ажиллах гэрээний хэрэгжилтийг ханган ажиллана.
iii. Дээд боловсролын зэрэг, баримт бичгийг харилцан хүлээн зөвшөөрөх тухай Ази Номхон
далайн бүсийн конвенцэд нэгдэж, Монгол улсад эзэмшсэн боловсролыг Олон улсад
хүлээн зөвшөөрүүлэхэд ахиц гаргана.
iv. Бакалавр, магистр, докторын хөтөлбөрт тавигдах шаардлагын хэрэгжилтийг

эрчимжүүлнэ.
v. Инженерийн боловсролын шинэчлэлийг хэрэгжүүлж, олон улсын CDIO загварыг

туршилтыг өргөжүүлэн 30 хөтөлбөрт хэрэгжүүлнэ.
vi. Байгалийн ухаан, инженер технологи, анагаах, хөдөө аж ахуйн хөтөлбөрүүдийг дотоодын
болон Олон улсад магадлан итгэмжлүүлнэ.
vii. Япон Улсын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжаар Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний
их сургуулийн сургалтын эмнэлэг барих бүтээн байгуулалтын ажлыг эрчимжүүлнэ.
viii. Япон Улсын Засгийн газрын зээлийн хөрөнгөөр хэрэгжиж буй “Инженер, технологийн
дээд боловсрол” төслийн хүрээнд Япон Улстай хамтарсан бакалаврын хөтөлбөрийг нээн
хичээллүүлж, коосэн, магистр, докторын хөтөлбөр, зэргийн бус мэргэжил дээшлүүлэх
хөтөлбөрт судлаач багш, инженерүүдийг сургана.
ix. Дэлхийн шилдэг сургуулиудад бакалавр, магистр, докторын хөтөлбөрт оюутан сургах
арга хэмжээг үе шаттай авч хэрэгжүүлнэ.
x. Дээд боловсролын сургалтын байгууллагын сургалтын бааз, сургалт, судалгааны

лабораторийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлж, ашиглалтыг сайжруулна.
БОЛОВСРОЛ, СОЁЛ, ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ЯАМ

Сургалтын төлөвлөгөө шинэчлэн
батлах тухай
Боловсролын тухай хуулийн 11 дүгээр зүйлийн 11.5 дахь хэсэг, Бага, дунд
боловсролын тухай хуулийн 7 дугаар зүйлийн 7.3 дахь хэсэг, Боловсрол, шинжлэх
ухааны сайдын “Бага, дунд боловсролын шинэчлэлийн зураглал, багийн бүрэлдэхүүн
батлах тухай” 2013 оны А/155 дугаар тушаалын нэгдүгээр хавсралтаар батлагдсан
“Бага, дунд боловсролын шинэчлэлийн ерөнхий зураглал”-ыг тус тус үндэслэн
ТУШААХ нь:
1.Ерөнхий боловсролын сургуулийн ахлах ангийн сургалтын талаар баримтлах

бодлогыг нэгдүгээр, ахлах ангийн сургалтын төлөвлөгөөг хоёрдугаар, 2016-2017
оны хичээлийн жилд XI–XII ангид, 2017-2018 оны хичээлийн жилд XII ангид мөрдөх
сургалтын төлөвлөгөөг гуравдугаар хавсралт ёсоор тус тус баталсугай.
2. Энэхүү тушаалын хоёрдугаар хавсралтаар батлагдсан ахлах ангийн

сургалтын төлөвлөгөөг 2016-2017 оны хичээлийн жилээс эхлэн ерөнхий боловсролын
сургуулийн X ангид, 2017-2018 оны хичээлийн жилээс XI ангид, 2018-2019 оны
хичээлийн жилээс XII ангид тус тус хэрэгжүүлсүгэй.
3. Ахлах ангийн сургалтын төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд ерөнхий боловсролын

сургуулийн багш, ажилтныг мэргэжил, арга зүйн удирдлагаар хангаж ажиллахыг
аймаг, нийслэлийн боловсрол, соёлын газрын дарга нарт даалгасугай.
4. Энэхүү тушаал батлагдсантай холбогдуулан Боловсрол, шинжлэх ухааны

сайдын “Сургалтын төлөвлөгөө, хичээлийн жилийн бүтцийг шинэчлэн батлах тухай”
2013 оны А/311 дүгээр тушаалын хоёрдугаар хавсралтаар баталсан “Ерөнхий
боловсролын 12 жилийн сургуулийн I-XII ангийн сургалтын төлөвлөгөөний X-XII ангид
хамаарах хэсэг, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын “Багийн бүрэлдэхүүн,
чиглэл батлах тухай” 2015 оны А/424 дүгээр тушаалыг тус тус хүчингүй болсонд
тооцсугай.

Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын

2016 оны......
Боловсрол, дугаар
соёл, сарын
шинжлэх ..... өдрийн
ухааны сайдын
.........тушаалын
2016 нэгдүгээр
оны...... дугаар сарын хавсралт
..... өдрийн
.........тушаалын нэгдүгээр хавсралт
ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН АХЛАХ АНГИЙН СУРГАЛТЫН ТАЛААР
ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫНБАРИМТЛАХ
СУРГУУЛИЙН АХЛАХ АНГИЙН СУРГАЛТЫН ТАЛААР
БОДЛОГО
БАРИМТЛАХ БОДЛОГО
НЭГ. ҮНДЭСЛЭЛ
НЭГ. ҮНДЭСЛЭЛ
Монгол Улсын Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлогод “Бүрэн дунд
Монгол
боловсролыг Улсын Төрөөс
сонголттой, уян хатан боловсролын
хөтөлбөрөөрталаармэдээлэл баримтлах бодлогод
боловсруулах, “Бүрэн
шийдвэр дунд
гаргах
боловсролыг
чадвар сонголттой,
бүхий, ирээдүйд уян хатан
эзэмших хөтөлбөрөөр
мэргэжлийн суурь мэдээлэл
баримжааболовсруулах,
олгох үе хэмээн шийдвэр гаргах
хөгжүүлнэ.”
чадвар бүхий, ирээдүйд эзэмших мэргэжлийн суурь баримжаа
гэж, Боловсролын тухай хуульд “Монгол Улсын боловсролын зорилго нь иргэнийг оюун олгох үе хэмээн хөгжүүлнэ.”
гэж, Боловсролын
ухаан, ёс суртахуун, тухай хуульд зохих
бие бялдрын “Монгол Улсын боловсролын
чадавхитай, хүмүүнлэг ёсыг зорилго
дээдлэн нь иргэнийг
сахидаг, биеоюун
ухаан,
даан ёс суртахуун,
сурах, бие бялдрын
ажиллах, амьдрах зохих болгон
чадвартай чадавхитай, хүмүүнлэг оршино.”
төлөвшүүлэхэд ёсыг дээдлэн гэж, сахидаг,
Бага, дунд бие
даан сурах, ажиллах, амьдрах чадвартай болгон төлөвшүүлэхэд
боловсролын тухай хуульд “Бага боловсролын зорилго нь эх хэлний суурь чадамжтай, оршино.” гэж, Бага, дунд
боловсролын
бүтээлч, сурах арга тухайбарилтай
хуульд “Бага
монголболовсролын зорилго нь
сурагч төлөвшүүлэх, эх боловсролын
суурь хэлний суурь зорилгочадамжтай,нь
амьдрах ухаан, шинжлэх ухааны суурь мэдлэг, чадвар эзэмшсэн, бие даан бүтээлчээрнь
бүтээлч, сурах арга барилтай монгол сурагч төлөвшүүлэх, суурь боловсролын зорилго
амьдрах чадамжтай
суралцах ухаан, шинжлэх иргэн ухааны суурь бүрэн
төлөвшүүлэх, мэдлэг,дунд чадвар эзэмшсэн,зорилго
боловсролын бие даан бүтээлчээр
нь мэдээлэл
суралцах чадамжтай
боловсруулах, шийдвэриргэн төлөвшүүлэх,
гаргах, бүрэн дунд
суралцах чадвар бүхийболовсролын зорилго мэргэжлийн
ирээдүйд эзэмших нь мэдээлэл
ерөнхий суурь чадамжтай иргэн төлөвшүүлэхэд тус тус оршино.”гэж тус тус заасан.мэргэжлийн
боловсруулах, шийдвэр гаргах, суралцах чадвар бүхий ирээдүйд эзэмших
1
ерөнхий суурь чадамжтай иргэн төлөвшүүлэхэд тус тус оршино.”гэж тус тус1 заасан.
НҮБ-ын Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байгууллагаас зохион байгуулсан “Хүн
НҮБ-ын Боловсрол,
бүрт хүртээмжтэй, тэгш, насан соёл, шинжлэх
туршдаа ухааны чанартай
суралцах, байгууллагаас зохионсэдэвт
боловсрол" байгуулсан
Дэлхийн“Хүн
бүрт хүртээмжтэй,
боловсролын форумаас тэгш, насан туршдаа
Инчеоны тунхаглалыгсуралцах,
гаргасан.чанартай боловсрол"
Тус тунхаглалд 2030сэдэвт Дэлхийн
он хүртэлх
Дэлхийн форумаас
боловсролын алсынИнчеоны
харааг тунхаглалыг гаргасан.
“Нэгдсэн зорилго, хүсэлТус тунхаглалд хүн
эрмэлзэлтэй, 2030бүртон хүрсэн
хүртэлх
Дэлхийн боловсролын
боловсролын хөтөлбөрийг алсын харааг “Нэгдсэн
боловсруулна.” хэмээн зорилго, хүсэл эрмэлзэлтэй,
тодорхойлсон. Мөн “Чанартай хүн боловсрол
бүрт хүрсэн
боловсролын хөтөлбөрийг боловсруулна.” хэмээн тодорхойлсон.
нь бүтээмж болон мэдлэгийг дэмжин хөгжүүлж, бичиг үсэг, математикт суралцахтай Мөн “Чанартай боловсрол
ижил
нь бүтээмж
задлан болон мэдлэгийг
шинжилгээ хийх, асуудалдэмжин хөгжүүлж, бичиг
шийдвэрлэх, танинүсэг, математикт
мэдэхүйн, хувьсуралцахтай
хүний хөгжил, ижил
задлан шинжилгээ
харилцааны чадваруудыг хийх, асуудалгэдгийг
хөгжүүлдэг” шийдвэрлэх, танин мэдэхүйн, хувь хүний хөгжил,
онцлон тэмдэглэжээ.
харилцааны чадваруудыг хөгжүүлдэг” гэдгийг онцлон тэмдэглэжээ.
Өнөөгийн олон улсын чиг хандлага суралцагчийг бие даан, бүтээлчээр суралцахуйд
суралцахӨнөөгийн
боломж олон олгох,улсын
цаашид чиг дээд
хандлага
болонсуралцагчийг
мэргэжлийнбие даан, бүтээлчээр
боловсрол эзэмшихэд суралцахуйд
бэлтгэх,
суралцах боломж
мэргэжлийн чиг баримжааолгох, цаашид дээд болон дамжуулан
олгох хөтөлбөрөөр мэргэжлийнмэдлэгт
боловсрол эзэмшихэд
суурилсан бэлтгэх,
тогтвортой
мэргэжлийн
хөгжлийг чиг бүтээлч
дэмжигч, баримжаа олгох төлөвшүүлэхийг
иргэдийг хөтөлбөрөөр дамжуулан
зорьж байна. мэдлэгт суурилсан тогтвортой
хөгжлийг
Монголдэмжигч,
Улс бүрэнбүтээлч
дундиргэдийг төлөвшүүлэхийг
боловсролын зорьж байна.
цөм хөтөлбөрийг сурагчдад сонголт хийх өргөн
Монгол боловсруулан
боломжтойгоор Улс бүрэн дундхэрэгжүүлэх,
боловсролын цөм хөтөлбөрийг
цаашдаа сурагчдад
ахлах сургуулийг сонголт хийх
хөгжүүлэх өргөн
зорилго
боломжтойгоор боловсруулан хэрэгжүүлэх, цаашдаа ахлах сургуулийг
тавин ажиллаж байна. Ахлах сургуулийг хөгжүүлэхдээ орон нутгийн хөгжлийн чиг хандлага, хөгжүүлэх зорилго
тавиннөөцийн
хүний ажиллажхөгжил,байна. Ахлах
сурагчсургуулийг хөгжүүлэхдээ
бүрийн авьяас, хүсэл орон нутгийн
зорилго, хөгжлийнсуурилан
сонирхолд чиг хандлага,үе
хүний нөөцийн
шаттайгаар, хөгжил,шийдэх
тасралтгүй сурагчучиртай.
бүрийн Ахлах
авьяас,сургуулийг
хүсэл зорилго,
хөгжүүлэхсонирхолд
бодлогосуурилан
чиглэлийгүе
шаттайгаар, сургуулийн
хэрэгжүүлэхэд тасралтгүй удирдлага,
шийдэх учиртай. Ахлах
сургалтын сургуулийг
менежер, хөгжүүлэх
нийгмийн ажилтан, бодлого
багш, чиглэлийг
эцэг эх,
хэрэгжүүлэхэд
олон нийтийн хамтын сургуулийн удирдлага,
хариуцлага, харилцансургалтын менежер,
ойлголцол, нийгмийн
зөв соёл, ажилтан,
менежмент багш,
чухал эцэг эх,
үүрэгтэй.
олон нийтийн хамтын хариуцлага, харилцан ойлголцол, зөв соёл, менежмент чухал үүрэгтэй.
Бүрэн дунд боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлснээр
сурагч бүрБүрэн дунд боловсролын
байгаль, сургалтын
нийгэм, хүмүүнлэг, цөм хөтөлбөрийг
математик амжилттай
гэсэн чиглэлээр хэрэгжүүлснээр
сонгон гүнзгийрч
сурагч бүр
суралцах, хувьбайгаль, нийгэм, урхүмүүнлэг,
хүний сонирхол, математик агуулга
чадварыг хөгжүүлэх гэсэн чиглэлээс
чиглэлээр сонгонсонгонсуралцах,
гүнзгийрч
суралцах,
сургууль, хувь
орон хүний сонирхол,
нутгийн ур чадварыг
онцлогт тохирсон ажил, хөгжүүлэх
мэргэжлийн агуулга чиглэлээсамьдрах
чиг баримжаа, сонгон чадварт
суралцах,
сургууль, орон нутгийн онцлогт тохирсон ажил,
суралцах хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлэх боломжтой болно. мэргэжлийн чиг баримжаа, амьдрах чадварт
суралцах хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлэх боломжтой болно.
1
Монгол Улсын Боловсролын тухай хуулийн 4.1, Бага дунд боловсролын тухай хуулийн 2.1, 12.2, 12.3, Төрөөс
1 талаар
Монгол Улсын баримтлахтухай
Боловсролын бодлогын 3.5 заалт
хуулийн 4.1, Бага дунд боловсролын тухай хуулийн 2.1, 12.2, 12.3, Төрөөс
боловсролын талаар баримтлах бодлогын 3.5 заалт 1
1
ХОЁР. СУРГАЛТЫН ЦӨМ ХӨТӨЛБӨР
2.1. Бүрэн дунд боловсролд заавал судлах, сонгон гүнзгийрүүлж судлах сургалтын цөм
хөтөлбөр, заавал сонгон судлах хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ.
2.2. Сургалтын хөтөлбөрүүд нь дараах зорилготой байна. Үүнд:

a) Заавал судлах цөм хөтөлбөрийн зорилго нь сурагчид шинжлэх ухааны үндэс,
судалгааны аргыг эзэмшүүлэх, иргэний болон нийгмийн үнэт зүйл, бие даан суралцах,
бүтээлчээр насан туршдаа суралцах хандлага, чадвартай болгох;
b) Сонгон гүнзгийрүүлж судлах цөм хөтөлбөрийн зорилго нь сурагчид шинжлэх ухааныг
гүнзгийрүүлэн судалж суралцах, ажил мэргэжлийн чиг баримжаагаа тодорхойлж
суралцах, өөрийн сонирхсон, сонгосон чиглэлээр авьяас, давуу тал, чадварыг
хөгжүүлэх;
c) Заавал сонгон судлах хөтөлбөрийн зорилго нь тухайн суралцагчийг цаашид ямар ч
төрөл салбараар мэргэшиж суралцахаас үл хамааран хувь хүний хөгжил, иргэн болж
төлөвшихөд шаардлагатай ур чадварыг эзэмшүүлэх зэрэг болно.
2.3. Заавал судлах болон сонгон гүнзгийрүүлж судлах хөтөлбөрийг Боловсролын асуудал
эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага батална.
2.4. Заавал сонгох судлагдахуун, сургуулийн мэдлийн цаг нь хэрэгжүүлэх хөтөлбөр буюу
тавигдах шаардлага, чиглэл зөвлөмжтэй байна. Үүнийг Боловсролын асуудал эрхэлсэн
төрийн захиргааны төв байгууллагаас батална. Тухайн тавигдах шаардлага, чиглэл
зөвлөмжийн дагуу сургууль бүр сурагчдынхаа хэрэгцээ сонирхол, хүний нөөц, ур чадвар,
орон нутгийн онцлогийг харгалзан өөрийн онцлогтой сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулан
хэрэгжүүлнэ.
2.5. Сурагчид дараах байдлаар суралцана. Үүнд:

a) Заавал судлах судлагдахууныг нийт сурагчид судална.
b) Заавал сонг он судлах судлаг дахууныг нийт сураг чид судлах бөг өөд судлаг дахуун т ус
бүрээс нэг чиг лэлийг сонг он судална.
c) Сонгон гүнзгийрүүлэх хөтөлбөрөөс сурагч бүр X ангид 3-4, XI ангид 3, XII ангид
3 судлагдахууныг тус тус гүнзгийрүүлэн сонгон судална.
- Сонгон гүнзгийрүүлэх судлагдахууныг багц харгалзахгүй сонгоно.
- Сурагч XI, XII ангид сонгон гүнзгийрүүлэх аль нэг судлагдахууныг
өөрчлөх зайлшгүй тохиолдолд судлаагүй кредитийг нөхөж судална.
2.6. Сурагчид X, XI ангид заавал судлах, заавал сонгох, сонгон гүнзгийрүүлж судлах нийт
14, XII ангид нийт 9 судлагдахууныг тус тус судална. (Аль нэг хичээлийг сонгон гүнзгийрүүлж
судлахад, тухайн сонгосон хичээл нь заавал судлах болон заавал сонгон судлах хичээлтэй
давхцаж байгаа тохиолдолд кредитийг нийлүүлж судална.)
2.7. Ерөнхий боловсролын ахлах ангийн сургалтын төлөвлөгөө нь сургалтын хөтөлбөрийг

хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулахад баримтлах суурь баримт бичиг болно. Ахлах ангийн
сургалтыг зохион байгуулах хугацаа, багшийн ачааллыг тооцох сургуулийн менежмент,
зохион байгуулалтыг шийдэхэд сургалтын төлөвлөгөөг баримтална.
2.8. Бүрэн дунд боловсролын агуулгын нэгжийг кредитээр хэмжинэ. Нэг кредитэд 43
цагийг тооцно. Үүнээс 35 цагийг танхимд судалсан цагаар, үлдсэн 8 цагийг сурагчийн бие
даан гүйцэтгэсэн ажлаар тооцно. Сурагчдын бие даан гүйцэтгэх ажилд даалгавар гүйцэтгэх,
эсээ, эрэгцүүлэл бичих, дадлага, лабораторийн, судалгааны болон төсөлт ажил, бүтээл хийх,
тайлан бичих, хамгаалах зэрэг танхимын бус цагаар хэрэгжүүлэх сургалтын үйл ажиллагааг

2
багтаан ойлгоно. Бүрэн дунд боловсролд судлах хичээлийн кредитийг хүснэгт 1-ээр
харууллаа.
Хүснэгт 1. Кредит
Анги
X XI XII Нийт
Судлагдахуун
Заавал судлах 21 20 9 50
Заавал сонгох 10 7 10 27
Сонгон гүнзгийрүүлж судлах 4 9 15 28
Нийт 35 36 34 105
2.9. Сурагч бүрэн дунд боловсролын түвшинд заавал судлахын 50, заавал сонгон
судлахын 27, сонгон гүнзгийрүүлэх 28 кредит судална.
2.10. Сурагч тухайн судлагдахууныг судалж, холбогдох шалгалтаа амжилттай өгсөн

тохиолдолд энэ судлагдахууны кредитийг бүрэн тооцно.
ГУРАВ. СУРГАЛТЫН ЦӨМ ХӨТӨЛБӨРИЙН ХЭРЭГЖИЛТ
3.1. Бүрэн дунд боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөрийг ерөнхий боловсролын сургууль
хэрэгжүүлнэ. Ерөнхий боловсролын сургууль нь ердийн, төрөлжсөн гэсэн хэв шинжтэй
байна.
 Ердийн ерөнхий боловсролын сургууль болон ахлах сургууль нь байгаль, нийгэм,
хүмүүнлэг, математикийн шинжлэх ухааны чиглэл тус бүрээр заавал судлах, заавал
сонгон судлах, заавал сонгон гүнзгийрэн судлах хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ. Ердийн
сургуулийн сурагч нь бүрэн дунд боловсролын ахлах ангийн сургалтын төлөвлөгөөний
заавал сонгон судлах, судлагдахууны чиглэл тус бүрээс, сонгон гүнзгийрэх
судлагдахууны багцуудаас 3-4 хичээлийг өөрийн сонирхол ирээдүйн зорилгын дагуу
сонгон гүнзгийрч суралцана.
 Төрөлжсөн ахлах сургууль нь хэл, урлаг, спорт, зохион бүтээх, техник технологи, тусгай
хэрэгцээт, зэрэг чиглэл тус бүрээр төрөлжсөн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх тусгай
зөвшөөрөлтэй байна. Төрөлжсөн сургуулийн сурагч нь бүрэн дунд боловсролын ахлах
ангийн сургалтын төлөвлөгөөний заавал судлах, заавал сонгон судлах хичээлийг судалж
тухайн сургуулийн төрөлжсөн чиглэлээр сонгон гүнзгийрч суралцана.
3.2.Сургуулийн удирдлага:
- Бүрэн дунд боловсролын сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд оновчтой бүтэц,
шаардлагатай зохион байгуулалтыг хийж ажиллана.
- Заавал сонгон судлах судлагдахуунаар сургуулийн хөтөлбөр боловсруулан
хэрэгжүүлж, үнэлгээ, дүгнэлт өгч ажиллана.
3.3. Бүрэн дунд боловсролын шатанд сурагчдад зөвлөн туслах үйлчилгээ чухал үүрэгтэй.
Сургуулийн зөвлөн туслах үйлчилгээ нь дараах чиглэлтэй байна. Үүнд:
 Заавал сонгон судлах, гүнзгийрүүлэн сонгон судлах хөтөлбөрийг сонгох, суралцах
төлөвлөгөө гаргах
 Ажил мэргэжил сонгох
 Хувь хүний хүсэл зорилго, авьяас чадвараа тодорхойлох
 Бусад шаардлагатай хэрэгцээг үндэслэн туслах
3.4. Сургуулийн удирдлагын зүгээс сурагч болон эцэг эх, хэнээс, хэзээ, хаана ямар зөвлөгөө,
тусламжийг авч болох талаар тодорхой, нээлттэй, ойлгомжтой мэдээллээр хангах тогтолцоо
бүрдүүлнэ.
3.5. Зөвлөн туслах үйлчилгээг анги удирдсан болон хичээл ордог багш нар, нийгмийн
ажилтан үзүүлнэ. Сургуульд орон тооны бус олон нийт, мэргэжлийн байгууллагын
оролцоотой зөвлөн туслах үйлчилгээний баг ажиллаж болно. Сургууль зөвлөн туслах
үйлчилгээний багийн үүрэг оролцоо, үйл ажиллагааны чиглэл зэргийг тусгасан журам батлан
3
ДӨРӨВ. ҮНЭЛГЭЭ, ЧАНАРЫН БАТАЛГААЖУУЛАЛТ
4.1. Сурагчийн заавал судлах, заавал сонгон судлах, сонгон гүнзгийрүүлэх цөм хөтөлбөрөөр
эзэмшсэн мэдлэг, чадвар, төлөвшил, хандлага, эзэмшсэн ур чадварыг үнэлнэ.
- Заавал судлах хөтөлбөрөөр эзэмшсэн мэдлэг, чадвар, хандлагыг үнэлэх шалгалтыг
Улсын шалгалт гэнэ. Заавал судлах судлагдахууны кредит нь явцын 70 оноо, улсын
шалгалтын дүн 30 оноогоор тооцогдоно.
- Заавал сонгон судлах хөтөлбөрийн хүрээнд эзэмшсэн ур чадварын түвшинг тодорхой
шалгуураар баталгаажуулах шалгалтыг Батламжийн шалгалт гэнэ. Заавал сонгон
судлах хичээлийн кредит нь явцын 80 оноо, батламжийн шалгалтын дүн 20 оноогоор
тооцогдоно.
- Сонгон гүнзгийрүүлэх хөтөлбөрөөр эзэмшсэн мэдлэг, чадвар, төлөвшил, хандлагыг үнэлэх
шалгалтыг Сонгон гүнзгийрсэн судлагдахууны шалгалт гэнэ. Энэ шалгалт 2 үе
шаттай байх ба 1-р шатны шалгалтыг XI ангид, 2-р шатны шалгалтыг XII ангид өгнө.
Сонгон гүнзгийрүүлж судалсан кредит нь явцын 50 оноо, сонгон гүнзгийрсэн
судлагдахууны шалгалтын дүн 50 оноогоор тооцогдоно.
- Суралцагчдын цуглуулсан кредит болон сонгон гүнзгийрсэн судлагдахууны шалгалтын үр
дүн нь их, дээд сургууль, коллежид элсэх боломж нээгдэнэ.
5.1. Заавал судлах судлагдахууны Улсын шалгалт нь дараах чиглэлтэй байна.

Хүснэгт 2.
Улсын шалгалт Анги Агуулга
1 Байгалийн ухаан XI Биологи, Физик, Хими, Газар зүй
2 Нийгмийн ухаан XI Монголын түүх, Нийгэм судлал, Газарзүй
Монгол хэл, бичиг, уран зохиол, Эссэ (заавал сонгох
3 Монгол хэл XII
судлагдахуун, цагийн үр дүн, өөрийн зорилго) бичих
4 Математик XII Математик
5 Англи хэл\ Орос хэл XII Англи хэл\ Орос хэл
5.2. Улсын шалгалтын даалгаврыг цөм хөтөлбөрт үндэслэн мэргэжлийн байгууллага

боловсруулж, аймаг, нийслэлийн боловсролын газар зохион байгуулна.
5.3. Улсын шалгалтыг хангалттай дүнтэй шалгуулснаар суралцагч XI, XII ангийн
хичээлийн кредитийг тооцуулна.
5.4. Сонгон гүнзгийрүүлэх хичээл бүрээр сонгон гүнзгийрсэн судлагдахууны
шалгалттай байна. Энэ шалгалтыг хичээлийн жилд 2 удаа зохион байгуулна.
5.5. Сонгон гүнзгийрүүлэх хичээлийн цөм хөтөлбөрт үндэслэн сонгон гүнзгийрсэн
судлагдахууны шалгалтын даалгаврыг үндэсний мэргэжлийн байгууллага
боловсруулж, шалгалтыг зохион байгуулна.
5.6. Суралцагч өөрийн сонгон гүнзгийрч судалсан 3-аас доошгүй хичээлээр сонгон
гүнзгийрсэн судлагдахууны шалгалт өгнө.
5.7. Заавал сонгон судлах хичээл болон сургуулийн мэдлийн цагийн батламжийн
шалгалтыг сурагч кредитээ судалсан тохиолдолд орон нутгийн Боловсрол, соёлын
газар нь холбогдох орон нутгийн болон улсын мэргэжлийн байгууллага, холбоодтой
хамтран зохион байгуулна.
5.8. Зохих шаардлагыг хангаж 105-аас доошгүй кредит цуглуулсан суралцагчийг бүрэн
дунд боловсрол эзэмшсэн гэж үзнэ. Бүрэн дунд боловсролын гэрчилгээнд заавал
судлах хичээлийн улсын шалгалтын дүн, кредит, сонгон гүнзгийрүүлж судалсан
судлагдахууны шалгалтын дүн, кредит, заавал сонгон судлах судлагдахууны
шалгалтын дүн, кредитийн мэдээллийг тусгасан байна. Заавал сонгон судлах 6
судлагдахууны шалгалтын дүн, кредит бүхий батламжийг бүрэн дунд боловсролын
гэрчилгээнд хавсаргана.
-----000-----
4

2016 оны 06 сарын 27-ний өдрийн
A/275 дугаар тушаалын хоёрдугаар хавсралт
ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН АХЛАХ АНГИЙН СУРГАЛТЫН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ
Судлагдахуун X XI XII кредит
А. Заавал судлах
Монгол хэл, бичиг, уран зохиол 4 3 3 10
Математик 3 3 3 9
Монголын түүх, нийгэм судлал 3 3 6
Газарзүй 2 2 4
Биологи 2 2 4
Физик 2 2 4
Хими 2 2 4
Англи хэл \ Орос хэл 3 3 3 9
Нийт кредит 21 20 9 50
Б. Сонгон судлах
Б.1. Заавал сонгон судлах
Судлагдахуун Чиглэл
Хувь хүний болон өрхийн санхүү 4
1 1 2
Бизнес судлал
Бизнес судлал
Техникийн зураг зүй
Дизайн технологи Дизайн 2 1 2 5
Техник, технологи
Программ хангамж
Мэдээллийн Техник хангамж 1 1 2 4
технологи
Мультимедиа технологи
Хөгжим
Урлаг Бүжиг 2 1 1 4
Дүрслэх урлаг
Спорт, эрүүл мэнд Спорт тоглоом ба эрүүл мэнд
2 2 2 6
Спортын бусад төрөл ба эрүүл мэнд
Сургуулийн мэдлийн цаг Амьдрах чадвар (хөтөлбөр сонгох) 2 1 1 4
Б. 2. Сонгон гүнзгийрүүлж судлах
Багц Судлагдахуун
Монгол хэл, бичиг 1 3 5 9
Уран зохиол 1 3 5 9
Хэл
Англи хэл 1 3 5 9
Орос хэл 1 3 5 9
Математик Математик 1 3 5 9
Биологи 1 3 5 9
Байгалийн ухаан
Физик 1 3 5 9
Хими 1 3 5 9
Түүх 1 3 5 9
Газарзүй 1 3 5 9
Нийгмийн ухаан
Нийгэм судлал 1 3 5 9
Бизнес судлал 1 3 5 9
Дизайн, зураг зүй 1 3 5 9
Дизайн технологи Дүрслэх геометр 1 3 5 9
Механик ба электроник 1 3 5 9
Хувцасны загвар зохион бүтээлт 1 3 5 9
Мэдээлэл харилцаа холбооны
Мэдээллийн 1 3 5 9
технологи
технологи
Программчлал 1 3 5 9
35 36 34 105
Цуглуулсан байх кредит
Урлаг, спортын ахлах сургуулийн сонгон гүнзгийрүүлж судлах
Урлаг, спорт Төрөл сонгох 1 3 5 9
Тайлбар:
 Заавал сонгох болон сонгон гүнзгийрүүлэх хичээлийн анги дүүргэлт 20-30 хүүхэдтэй
байна.
 Ахлах анги хичээлийн жилд 35 долоо хоног хичээллэнэ. Ээлжит хичээлийн үргэлжлэх
хугацаа 40 минут байна. Хичээлийг 2 цагаар буюу 80 минутаар зохион байгуулж болно.
 Боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагаас баталсан заавал
сонгон судлах судлагдахуунд тавигдах шаардлага, чиглэл зөвлөмжийн дагуу тухайн
сургууль сурагчдын хэрэгцээ сонирхол, хүний нөөц, ур чадвар, орон нутгийн онцлогийг
харгалзан өөрийн сургалтын хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлнэ.
 Заавал сонгон судлах хичээлийг анги хамаарахгүйгээр (10,11,12-р анги) холимог
хэлбэрээр зохион байгуулж болно.
 Сургуулийн мэдлийн цагийг анги удирдсан багшийн оролцоотойгоор зохион байгуулна.
 Аль нэг судлагдахууныг сонгон гүнзгийрүүлж буй тохиолдолд заавал судлах болон заавал
сонгон судлах судлагдахууны кредиттэй нийлүүлж судална. (Жишээ нь: XI ангид монгол
хэл бичиг, уран зохиолын заавал судлах 3 кредит дээр сонгон гүнзгийрэх 3 кредитийг
нэмж нийт 6 кредит судална.) Энэ тохиолдолд заавал судлах кредит, заавал сонгон
судлах хичээлийн батламжийг сонгон гүнзгийрч судалсан хичээлийн кредит, шалгалтыг
үндэслэн тооцож олгоно.
 Сонгон гүнзгийрүүлэх судлагдахууныг багц харгалзахгүй сонгоно.
 X ангид 3-4, XI ангид 3, XII ангид 3 судлагдахууныг тус тус гүнзгийрүүлэн судална.
 X, XI ангид заавал судлах, заавал сонгох, сонгон гүнзгийрүүлж судлах нийт 14, XII
ангид нийт 9 судлагдахууныг тус тус судална. (Аль нэг судлагдахууныг сонгон
гүнзгийрүүлж буй тохиолдолд заавал судлах болон заавал сонгон судлах
судлагдахууны кредиттэй нийлүүлж судлах тул дээрх тоо гарна.)
 Бизнес судлалын судлагдахууныг нийгмийн ухааны багш удирдана.
 Монголын түүх, нийгэм судлалын заавал судлах 3 кредитийн 2 кредит нь нийгэм судлал, 1
нь түүхийн судлагдахуун хамаарна.
 Заавал судлах англи болон орос хэлний аль нэгийг сонгон судална.
 Сургуулийн мэдлийн цагт 1-4 кредит бүхий “Амьдрах чадвар” хичээлийн хөтөлбөрийг
тухайн сургууль боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагаас
баталсан шаардлага, зөвлөмжийн дагуу боловсруулж хэрэгжүүлнэ. (2;2; кредитээр 2
хөтөлбөр, мөн 1;1;1;1; кредитээр 4 хөтөлбөр, 1;1;2; гэсэн кредитээр 3 хөтөлбөр
хэрэгжүүлж болно.)
 Гадаад хэлний төрлийг нэмж судалж болно. Хөтөлбөрийг тухайн сургууль холбогдох
шаардлагын дагуу боловсруулж хэрэгжүүлнэ. Хэрэгжүүлэх санхүүгийн зардлыг эцэг, эх,
асран хамгаалагчид хариуцна.
-------000-------

Бүрэн дунд боловсролын

сургалтын цөм хөтөлбөр
батлах тухай
Монгол Улсын Засгийн газрын тухай хуулийн 24 дүгээр зүйлийн 24.2 дахь
хэсэг, Боловсролын тухай хуулийн 28 дугаар зүйлийн 28.1.2 дахь заалт, Монгол
Улсын Их Хурлын “Хөтөлбөр батлах тухай” 2013 оны 295 дугаар тогтоолоор баталсан
“Зөв монгол хүүхэд” үндэсний хөтөлбөр, Боловсрол, шинжлэх ухааны сайдын “Бага,
дунд боловсролын шинэчлэлийн зураглал, багийн бүрэлдэхүүн батлах тухай” 2013
оны А/155 дугаар тушаал, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын “Сургалтын
төлөвлөгөө шинэчлэн батлах тухай” 2016 оны А/275 дугаар тушаалыг тус тус
үндэслэн ТУШААХ нь:
1. Бүрэн дунд боловсролын монгол хэлбичиг, уран зохиолын сургалтын цөм

хөтөлбөрийг нэгдүгээр, математикийн сургалтын цөм хөтөлбөрийг хоёрдугаар,
түүхийн сургалтын цөм хөтөлбөрийг гуравдугаар, нийгмийн ухааны сургалтын
цөм хөтөлбөрийг дөрөвдүгээр, газар зүйн сургалтын цөм хөтөлбөрийг тавдугаар,
биологийн сургалтын цөм хөтөлбөрийг зургаадугаар, физикийн сургалтын цөм
хөтөлбөрийг долоодугаар, химийн сургалтын цөм хөтөлбөрийг наймдугаар, англи,
орос хэлний сургалтын цөм хөтөлбөрийг есдүгээр, бизнес судлалын сургалтын
цөм хөтөлбөр, сургуулийн хөтөлбөрт тавигдах шаардлагыг аравдугаар, дизайн
технологийн сургалтын цөм хөтөлбөр, сургуулийн хөтөлбөрт тавигдах шаардлагыг
арваннэгдүгээр, мэдээллийн технологийн сургалтын цөм хөтөлбөр, сургуулийн
хөтөлбөрт тавигдах шаардлагыг арванхоёрдугаар, урлагийн сургуулийн хөтөлбөрт
тавигдах шаардлагыг арвангуравдугаар, спорт, эрүүл мэндийн сургуулийн хөтөлбөрт
тавигдах шаардлагыг арвандөрөвдүгээр, сургуулийн мэдлийн цагийн сургуулийн
хөтөлбөрт тавигдах шаардлагыг арвантавдугаар хавсралт ёсоор тус тус баталсугай.
2. Бүрэн дунд боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөрийг өмчийн хэлбэр үл

харгалзан ерөнхий боловсролын нийт сургуулийн 10 дугаар ангид 2016-2017 оны
хичээлийн жилээс, 11 дүгээр ангид 2017-2018 оны хичээлийн жилээс, 12 дугаар
ангид 2018-2019 оны хичээлийн жилээс эхлэн тус тус хэрэгжүүлсүгэй.
3. Бүрэн дунд боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх

суралцахуйн удирдамж боловсруулж, мөрдүүлэх арга хэмжээ авахыг Боловсролын
хүрээлэн /Э.Энхпүрэв/-д даалгасугай.
4. Бүрэн дунд боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг
удирдлагаар хангаж ажиллахыг Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газар
/Б.Насанбаяр/-т, Бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газар /Д.Эрдэнэчимэг/-т,
цөм хөтөлбөрийг чанартай хэрэгжүүлж ажиллахыг аймаг, нийслэлийн Боловсрол,
соёлын газар, дүүргийн Боловсролын хэлтсийн дарга нарт тус тус даалгасугай.
5. Сургалтын цөм хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ

хийж, дүнг 2017 оны 06 дугаар сард багтаан танилцуулахыг Хяналт-шинжилгээ,
үнэлгээ, дотоод аудитын хэлтэс /М.Оюунцэцэг/-т даалгасугай.
6. Энэхүү тушаал батлагдсантай холбогдуулан Боловсрол, соёл, шинжлэх

ухааны сайдын “Сургалтын хөтөлбөр батлах тухай” 2011 оны 470 дугаар тушаалын
2 дугаар заалт, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын “Хөтөлбөр батлах тухай”
2012 оны А/208 дугаар тушаалын тавин тавдугаар хавсралтаар батлагдсан ерөнхий
боловсролын 12 жилийн сургуулийн иргэний боловсрол хичээлийн агуулгын
хүрээний X ангитай хамаарах хэсгийг тус тус хүчингүй болсонд тооцсугай.
7. Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын “Хөтөлбөр батлах тухай” 2012

оны А/208 дугаар тушаалын 3 дугаар заалт, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны
сайдын “Хөтөлбөр батлах тухай” 2012 оны А/208 дугаар тушаалын тавин тавдугаар
хавсралтаар батлагдсан ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн иргэний
боловсрол хичээлийн агуулгын хүрээний XI ангитай хамаарах хэсгийг 2017-2018
оны хичээлийн жилээс, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын “Хөтөлбөр батлах
тухай” 2012 оны А/208 дугаар тушаалын 4 дүгээр заалт, Боловсрол, соёл, шинжлэх
ухааны сайдын “Хөтөлбөр батлах тухай” 2012 оны А/208 дугаар тушаалын тавин
тавдугаар хавсралтаар батлагдсан ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн
иргэний боловсрол хичээлийн агуулгын хүрээний XII ангитай хамаарах хэсгийг
2018-2019 оны хичээлийн жилээс эхлэн тус тус хүчингүй болсонд тооцсугай.
8. Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын “Сургалтын төлөвлөгөө

шинэчлэн батлах тухай” 2016 оны А/275 дугаар тушаалын нэгдүгээр хавсралтын
“Бүрэн дунд боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх чиглэл” гэснийг
“Ерөнхий боловсролын сургуулийн ахлах ангийн сургалтын талаар баримтлах
бодлого” гэж өөрчилсүгэй.


2016 оны 06 сарын 27-ний өдрийн
A/277 дугаар тушаалын дөрөвдүгээр хавсралт
БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ЦӨМ ХӨТӨЛБӨР
НИЙГМИЙН УХААН
Багийн ахлагч:
Сэнгэдоржийн Түмэндэлгэр, Ph.D., дэд профессор, МУБИС-ийн багш
Багийн гишүүд:
Хуанганы Ардак, Нийслэлийн 23-р сургуулийн багш
Сэмжааны Батцэцэг, МУБИС-ийн багш
Амгаланбаатарын Баярбаатар, БСШУЯ-ны харьяа хэрэгжилтийн багийн гишүүн
Чулуунхүүгийн Бүрэнжаргал, Ирээдүй цогцолбор сургуулийн багш
Чүлтэмшаравын Гажиддулам, Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтийн арга зүйч
Нацагийн Мягмарцоож, Ph.D., МУБИС-ийн НХУС-ийн хөтөлбөрийн албаны дарга
Тайсаагийн Нэмэхжаргал, Ph.D., дэд профессор, МУБИС-ийн нийгмийн ухааны
тэнхимийн эрхлэгч
Очирбатын Өнөрцэцэг, Ph.D., МУБИС-ийн багш
Дагвын Пунцагсүрэн, Боловсролын хүрээлэнгийн, ЭША
Очирын Пүрэв, Sc.D., профессор, Боловсролын хүрээлэнгийн ЭШТА
Цэмбэлцогтын Сэлэнгэ, Ph.D., профессор, МУБИС-ийн багш
Түмэнцогтын Туяачимэг, МУБИС-ийн багш
Сосорбурамын Энхцэцэг, дэд профессор, МУИС-ийн багш
Хөндлөнгийн шинжээч:
Ренчингийн Дарьхүү, Ph.D., профессор, МУИС-ийн ШУС-ийн ХУС-ийн багш
Тайсунгийн Алтанцэцэг, магистр, Нийслэлийн Орчлон сургуулийн нийгмийн ухааны
багш
БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН
ЦӨМ ХӨТӨЛБӨР
ГАРЧИГ
НЭГ. ЗОРИЛГО, ЗОРИЛТ ................................................................................................................
1.1. Зорилго
1.2. Зорилт
ХОЁР. АГУУЛГА
2.1. Заавал судлах агуулга
Х анги......................................................................................................................................
XI анги.....................................................................................................................................
2.2. Сонгон гүнзгийрүүлж судлах агуулга

Х анги......................................................................................................................................
XI анги.....................................................................................................................................
XII анги....................................................................................................................................
ГУРАВ. АРГА ЗҮЙ..............................................................................................................................
3.1. Багшлах стратеги ...............................................................................................................
3.2. Суралцах стратеги ...........................................................................................................
ДӨРӨВ. ҮНЭЛГЭЭ............................................................................................................................
4.1. Үнэлгээний зорилт............................................................................................................
4.2. Үнэлгээний шалгуур..........................................................................................................
4.3. Үнэлгээний жин..................................................................................................................
СУРАЛЦАХУЙН УДИРДАМЖ........................................................................................................
ХАВСРАЛТ
НЭГ. ЗОРИЛГО, ЗОРИЛТ

1.1 Зорилго
Сурагч нь нийгмийн бодит байдал, үйлдэл, үйл ажиллагааг шинжлэх ухаанчаар судлах арга
барилтай, нийгмийн үнэт зүйлсийг эрхэмлэн хэрэгжүүлдэг, оролцоотой, хариуцлагатай, бие
даан бүтээлчээр суралцах мэдлэг, чадвартай иргэн болж төлөвшинө.
1.2 Зорилт
Заавал судлах хөтөлбөрийн зорилт
Сурагч дараах мэдлэг эзэмшинэ.

1. Нийгмийн бүтэц, харилцаа, соёл, эдийн засаг, улс төр, эрх зүй, олон улсын харилцаанд
холбогдох тулгуур ойлголтууд, тэдгээрийн уялдаа холбоо, онолын гол үзэл
баримтлалыг мэдэх;
2. Нийгмийн бодит байдлыг танин мэдэх, нийгэм, нийгмийн бүлэг, хувь хүнд тулгамдаж
буй асуудлыг шийдвэрлэх арга, аргачлалд суралцах.
Сурагч дараах чадвар эзэмшинэ.
1. Нийгмийн ухааны хэлээр харилцах;
2. Нийгмийн бодит байдал, үйлдэл, үйл ажиллагаа, түүний мөн чанарт холбогдох асуулт,
асуудлыг судлах тодорхой аргыг ашиглах;
3. Баримт, өгөгдөлд дүн шинжилгээ хийх тоон болон чанарын судалгааны энгийн аргачлал
эзэмших;
4. Бие дааж дүгнэлт, шийдвэр гаргах, насан туршид тасралтгүй суралцах, хөгжих арга
барилтай болох.
Сурагчид дараах хандлага төлөвшинө.
1. Нийгмийн бодит байдал, үйлдэл, тэдгээрийн мөн чанар, тулгамдсан асуудалд бодитой,
олон өнцгөөс хандах;
2. Шударга ёс, хүний эрх, эрх чөлөө, үүрэг хариуцлага, эрх зүйт ёс, хүнлэг ёс, ардчилал,
энх тайван зэрэг нийгмийн үнэт зүйлсийн үүднээс ханддаг, үндэсний өв соёлоо
эрхэмлэн дээдэлж, хэрэгжүүлдэг, оролцоотой, хариуцлагатай болох;
3. Хувийн амьдрал, сонголтынхоо эзэн байж, нийгмийн хөгжилд хувь нэмрээ оруулах итгэл
үнэмшил, хүсэл эрмэлзэлтэй, олон соёлын орчинд зохицож ажиллах, амьдрах ухаантай
иргэн болно.
Сонгон гүнзгийрүүлж судлах хөтөлбөрийн зорилт

Нийгмийн ухаан - Шударга ёс (X анги)
Нийгмийн амьдралын хүрээнд тулгамдаж буй асуудлыг шударга ёсны шалгуурын үүднээс
дэвшүүлж, шийдлүүдийг санал болгох замаар бүтээлч, шүүмжлэлт сэтгэлгээг хөгжүүлж,
шударга ёсны үнэлэмжийг өөриймшүүлнэ.
1. Шударга ёсны үнэлэмжийн утга холбогдол, шалгуурыг асуудал шийдвэрлэх явцдаа
тодорхойлох;
2. Шударга ёсны үнэлэмжээр нийгмийн амьдралын асуудлын учир шалтгаан, үр
дагавар, шийдлийг дэвшүүлэх, үнэлэх;
3. Хүн бүрийн эрхэм чанарыг дээдлэн, аливаа шийдвэр гаргахдаа нийтийн эрх
ашгийг хүндэтгэх.
Нийгмийн ухаан - Монголын нийгэм ( XI анги)
Нийгмийн ухааны салбар хоорондын хандлагаар аливаа асуудлын учир шалтгаан, үр дагаврыг
судлан, дүгнэлт, шийдлийг дэвшүүлэх, бие даан суралцах арга барил, амьдрах ухаантай
болно.
1. Монголын нийгмийн тулгамдсан асуудлыг судлах явцдаа нийгмийн өөрчлөлтийн
талаарх тодорхой шинжлэх ухааны онолын мэдлэгийн тогтолцооноос гүнзгийрүүлэн
судлах;
2. Олон янзын эх сурвалжид тулгуурлан, нийгмийн асуудлын учир шалтгаан, үр
дагавар, шийдлийг судлах арга барилтай болох;
3. Хувь хүний амьдрал дахь нийгмийн нөлөө, нийгэм дэх хувь хүний оролцооны мөн
чанарыг ойлгож, амьдралаа төлөвлөх, аливаа болзошгүй эрсдэлээс өөрийгөө болон
бусдыг хамгаалах хандлагатай болох.
Нийгмийн ухаан – XII анги

1. Социологи, логик, эрх зүй, эдийн засгийн онол, улс төрийн шинжлэх ухаан, олон
улсын харилцааны үндэс зэрэг нийгмийн тодорхой шинжлэх ухааны суурь мэдлэг
эзэмших;
2. Нийгмийн тодорхой ухааны үүднээс үзэгдэл, үйл явцыг судлах, танин мэдэх чадварт
суралцах;
3. Аливаа асуудлыг тодорхой шинжлэх ухааны хандлагаар цогц уялдаа холбоонд нь
авч үзэх, үндэслэл, нотолгоотой хандаж сурах.
ХОЁР. АГУУЛГА
2.1 Заавал судлах агуулга
Х анги
НИЙГЭМ, НИЙГМИЙН ХАРИЛЦАА
1. Нийгмийн судалгаа
а. Нийгмийг танин мэдэх мөн чанар, хандлагууд, үе шат, мэдээлэл цуглуулах аргуудын талаар
мэдэх,
б. Тоон болон чанарын өгөгдлүүдийг тайлбарлах аргачлал эзэмших,
в. Тайлбарын үндэслэл, нотолгоог шүүн тунгаах.
2. Нийгмийн бүтэц, тогтвортой тал

а. Хувь хүний үйлдэл ба нийгэм хоорондын уялдаа холбоог нийгмийн бүтцийн үүднээс
тайлбарлах,
б. Тухайн цаг үед тохиож буй нийгмийн үзэгдэл, үйл явдлын шалтгаан, үр дагаврыг
тодорхойлох,
в. Нийгмийн бүрдэл хэсэг, тэдгээрийн уялдаа холбоог тулгуур ойлголтуудыг (статус, үүрэг, эрх,
хэм хэмжээ, бүлэг, институт г.м) ашиглан тайлбарлах,
г. Хувь хүмүүс хоорондын харилцан үйлдэл ба нийгэм, нийгмийн бүтэц хоорондын уялдаа
холбоог зураглан тайлбарлах.
3. Нийгэм ба хувь хүн

а. Дөнгөж төрсөн хүүхэд нийгэмд амьдрах чадвартай хүн болон хэрхэн төлөвшдөгийг
тохиолдол шинжлэх, онолын тайлбаруудыг судлах замаар танин мэдэх,
б. Өөрийн хөгжилд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг тодруулан, хариуцлагатай сонголт хийж,
шийдвэр гаргаж байгаагаа нотлох,
в. Гажуудлын нийгмийн мөн чанарыг жишээ, тохиолдлыг судлах замаар тайлбарлах,
г. Гажуудлын эерэг хийгээд сөрөг үр дагаврыг тодорхойлон, гэмт хэрэг, болзошгүй сөрөг үр
дагавраас өөрийгөө хамгаалах тухай эргэцүүлэмж бичиж сурах.
СОЁЛ
1. Соёлын бүтэц
а. Соёлын тулгуур ойлголт, соёлын үзэгдэл, тэдгээрийн чиг үүрэг, уялдаа холбоо, ялгааг
тохиолдол шинжлэх, онолын үзэл баримтлалыг судлах замаар танин мэдэх,
б. Соёл нь угсаа гарлыг нэгтгэдэг хүчин зүйл болохыг эх сурвалжуудад үндэслэн нотлон
в. Монголын угсаатны бүлгүүдийн соёлын талаар өгүүлсэн тоон болон чанарлаг баримтуудыг
ашиглан тайлбарлах, дүгнэлт хийх

2. Соёлын ангилал
а. Соёлын өвийг судлах замаар соёлын хэрэглээ, чиг үүргийг тодруулах,
б. Соёлыг ангилах үндэслэл, шалгуурыг тодорхойлох, холбогдох эх сурвалж, мэдээллийг
статистикийн энгийн аргачлалыг ашиглан шинжлэх, дүгнэлт гаргах
в. Хувь хүн, бүлэг байгууллага, улс үндэстний соёлын оролцоо, хэрэглээ, чиг үүргийн хүрээнд
асуудал дэвшүүлэн шийдвэрлэх,
г. Соёлын өвд холбогдох баримт цуглуулах, шинжлэх, хэрхэн хамгаалах талаар өөрийн санал,
дүгнэлтийг дэвшүүлэх.
ЭРХ ЗҮЙ
1. Хүний эрх ба үндсэн хууль

а. Хүний эрхэм чанарын тухай ойлголт, онцлог шинжийг судлан тайлбарлах,
б. Хүний эрхийн үзэл баримтлал, зарчмыг судлах замаар мэдлэг эзэмшин, тайлбарлах,
в. Үндсэн хуулийн мөн чанар, ач холбогдол, суурь зарчмуудыг тодорхойлох,
г. Эрх зүйд захирагдах ёсны тухай ойлголттой болж, жишээ, тохиолдолд тайлбар хийх.
2. Иргэд хоорондын харилцаа

а. Бодит жишээ, тохиолдлыг шинжлэн судалж, иргэний эрх зүйн харилцааны тулгуур ойлголтыг
мэддэг болох, тэдгээрийн уялдаа холбоог зураглан тайлбарлах,
б. Гэрээ байгуулах үндэслэл, нөхцөл, арга хэлбэрийг эх сурвалж, тохиолдлоос танин мэдэж,
иргэний эрх зүйн харилцаанд оролцохдоо эрсдэлээс өөрийгөө болон бусдыг хамгаалах талаар
санал дэвшүүлэх,
в.Тохиолдол шинжлэх замаар хөдөлмөрийн гэрээ байгуулах, цуцлах, дуусгавар болгох
нөхцөлийг мэдэх, гаргасан шийдлийнхээ эрх зүйн үндэслэлийг тайлбарлах,
3. Иргэн ба төрийн харилцаа
а. Захиргааны байгууллагын үйл ажиллагааны хэлбэр, ангилал, практик хэрэглээний талаар
судлан мэдэх, хувийн амьдралд хэрхэн нөлөөлдгийг ойлгох,
б. Захиргааны эрх зүйн актад дүн шинжилгээ хийх замаар тавигдах шаардлагыг танин мэдэж,
иргэдийн амьдралд үзүүлж буй нөлөөллийг судлан дүгнэх,
в. Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн зохицуулалтыг танин мэдэж, нийгмийн даатгал, халамжийн
харилцаанд оролцох чадвар эзэмших.
ЭДИЙН ЗАСАГ
1. Макро эдийн засгийн үндэс

а. Үндэсний эдийн засгийн нэгдмэл үзүүлэлтүүд, тэдгээрийн мөн чанар, онцлог ялгаа,
хоорондын холбоо хамаарлын талаар мэдэх,
б. Эдийн засгийн нэгдмэл үзүүлэлтүүдийг тооцоолох аргачлал эзэмших, хэрэглэх,
в. Боломжийг эдийн засгийн хувьд дээд зэргээр үр дүнтэй ашиглах хүсэл эрмэлзэлтэй болох.
3. Макро эдийн засгийн асуудлууд

а. Макро эдийн засгийн асуудлуудыг шийдвэрлэхэд төрийн үүрэг оролцоог таньж мэдэх,
хэрэгжилтэд үнэлэлт өгөх,
б. Ажилгүйдэл, инфляцид холбогдох мэдээллийг шинжлэн, эрсдэлээс өөрийгөө хамгаалах
шийдэл дэвшүүлэх,
в. Эдийн засгийн хүрээний хууль, ёс зүйг даган мөрдөж эрсдэлээс өөрийгөө сэргийлэх.
4. Санхүүгийн тогтолцоо
а. Санхүүгийн зах зээлд оролцогч талууд, тэдгээрийн чиг үүрэг, уялдаа холбоог таньж мэдэх,
б. Санхүүгийн зах зээлд холбогдох мэдээлэлд динамик судалгаа хийж дүгнэлт хийх,
в. Санхүүгийн харилцаанд ухаалгаар оролцох чадвар эзэмших.
УЛС ТӨР
1. Ардчиллын суурь зарчим, иргэний улс төрийн итгэл үнэмшил, үнэт зүйл
а. Ардчиллын тулгуур үнэт зүйлсийг Монгол Улсын Үндсэн хуулин дахь иргэний эрх үүрэг,
хариуцлагын тухай үзэл баримтлалтай холбон тодорхойлох,
б. Монгол Улсад ардчиллын тулгуур үнэт зүйлс хэрхэн хэрэгжиж байгааг судалгааны эх
сурвалж, баримт жишээнд үндэслэн дүгнэх,
в. Ардчиллын үнэт зүйлсийг хэрэгжүүлэх эрмэлзлээ илэрхийлэх.
2. Төрийн эрх мэдэл хуваарилалт ба засгийн газрын үйл ажиллагаа

а.Төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчмыг Монгол Улсын Үндсэн хуулинд тусгагдсан үзэл
баримтлалтай холбон судлан ойлгох,
б. Засгийн газрын үйл ажиллагаа болон шийдвэрийг төрөл, хэлбэр, үүрэг зориулалтаар нь
ангилан, хувь хүний болон иргэдийн амьдралд үзүүлж буй нөлөөллийг судлан, дүгнэлт хийх,
в. Иргэд засгийн үйлчилгээ авахад шаардлагатай мэдээллийг ашиглан, тулгамдаж байгаа
асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх талаар зааварчилгаа, зөвлөмж зэргийг бичиж сурах.
ОЛОН УЛСЫН ХАРИЛЦАА
1. Монгол Улс ОУХ-ны оролцогч

а. Жишээ, тохиолдол, эхийг шинжлэх замаар Монгол Улс олон улсын харилцааны оролцогч
болохыг тодорхойлох,
б. Орон нутгийн төрийн болон төрийн бус байгууллага олон улсын харилцааны оролцогч
болохыг жишээ, тохиолдол шинжилж, тайлбарлах,
в. Иргэн бүр улсаа төлөөлдөг болохыг амьдралын жишээнээс ойлгож, өөрийн үйлдлээрээ
харуулах.
2. Монгол Улсын олон улсын хамтын нийгэмлэг дэх оролцоо

а. Эх сурвалжуудыг шинжлэн судлах замаар Монгол Улсын хөрш улсууд (ОХУ, БНХАУ)-тай
харилцах гадаад бодлогын онцлогийг тодорхойлох,
б. Монгол Улсын олон улсын хамтын нийгэмлэг дэх оролцоо, түүний хэлбэр, чиглэлийг
тодорхойлох үзүүлэлтүүдийг томьёолох,
в. Олон улсын нийтийн эрх ашгийг хүндэтгэн үзэж байгаагаа үзэл бодлоороо илэрхийлэх.
3. Монгол Улсын улс төр, эдийн засгийн гадаад харилцааны хэлбэр

а. Бодит жишээ, эх сурвалжийг ашиглан, Монгол Улсын улс төрийн гадаад харилцааны
зорилго, чиглэлийг судлан тодорхойлж, үнэлэлт дүгнэлт өгөх,
б. Монгол Улсын эдийн засгийн гадаад харилцааны зорилго, чиглэлийг бодит жишээ, статистик
мэдээллийг ашиглан тодорхойлох.
XI анги
НИЙГЭМ, НИЙГМИЙН ХАРИЛЦАА
1. Нийгмийн судалгаа
а. Нийгмийн талаарх тоон болон чанарын мэдээллийг цуглуулах аргуудад суралцах, тодорхой
сэдэвт судалгаанд ашиглах,
б. Нийгмийн талаарх өгөгдөлд статистикийн болон чанарын судалгааны аргачлалаар дүн
шинжилгээ хийх, хүснэгт, график, бүдүүвч, зураглалаар нэгтгэх, илэрхийлэх,
в. Нийгмийн талаарх баримтуудыг тайлбарлах, нэгтгэн дүгнэх аргачлалаас хэрэглэх,
г. Нийгмийн үзэгдэл, үйл явцад шинжлэх ухаанчаар хийгээд олон ургальчаар хандаж байгаагаа
аман болон бичгэн хэлбэрээр нотлон харуулах.

2. Нийгмийн бүтэц: нийгмийн давхраажилт
а. Нийгмийн давхраажилтын талаарх онолын тайлбаруудад тулгуурлан, нийгэмд өөрийн эзлэх

байр суурь, түүнийг өөрчлөх суваг, боломжийг тодорхойлох,
б. Монголын нийгмийн давхраажилтад холбогдох асуудлыг түүхчлэн судлах, холбогдох
мэдээлэлд статистикийн болон чанарын дүн шинжилгээ хийх, дүгнэлт хийх,
в. Нийгмийн категориуд (угсаатан, жендэр г.м)-ын талаар эх сурвалжийг судлан, тоон болон
чанарын шинжилгээ хийн, тогтсон үзэл баримтлалуудын талаарх нотлох, няцаах үндэслэгээг
дэвшүүлэх,
г. Өөрт болон бусдад тохиолдсон тэгш бус байдалд холбогдох асуудлыг шүүмжлэлт
хандлагаар тодорхойлж, асуудлыг хэрхэн шийдэх тухай тодорхой саналаа хамгаалах.
3. Нийгмийн өөрчлөлт
а. Нийгмийн өөрчлөлтийн тухай онолын тайлбаруудын батлах, няцаах үндэслэлийг баримт
түшиглэн дэвшүүлэх,
б. Эх сурвалжийг судлах замаар нийгмийн өөрчлөлтөд нөлөөлөгч гол хүчин зүйлсийг
тодруулан, эрэмбэлэх, өөрийн байр сууриа хамгаалах,
в. Эх сурвалжийг судалсны үндсэн дээр нийгмийн хэв маяг тус бүрт илрэх онцлог хийгээд
нийтлэг талыг тодруулан, шалгууруудын талаар санал дэвшүүлэх,
г. Нийгмийн өөрчлөлт нь хувийн амьдралд хэрхэн нөлөөлдгийг ойлгож, хувийн амьдрал
хийгээд нийгмийн дэвшлийн төлөөх өөрийн оролцооны боломж, хувилбаруудыг дэвшүүлэх.
СОЁЛ:
1. Соёлын үйлдвэрлэл, үйлчилгээний байгууллагууд

а. Соёлын үйлдвэрлэл, үйлчилгээний байгууллагуудын үйл ажиллагаа, чиг үүрэг, харилцан
хамаарлын талаар судалж мэдэх,
б. Соёлын үйлдвэрлэлийн ДНБ-д оруулж буй хувь нэмрийг тооцоолох, цаашид хөгжүүлэх
санал, хувилбарыг дэвшүүлэх,
в. Хүрээлэн буй орчноос соёлд хамаарах асуудлыг тодорхойлох, уг асуудлыг шийдэх
хувилбаруудыг бүтээх, үнэлэлт, дүгнэлт өгөх, өөрийн хувь нэмрийг тодруулах үнэлэлт, дүгнэлт
өгөх.
2. Соёлын өөрчлөлт
а. Жишээ, тохиолдлыг судлах замаар соёлын өөрчлөлт, харилцан хамаарал, зөрчил,
хожимдлын талаар тайлбарлах,
б. Хүмүүсийн харилцаа, хандлага хэрхэн өөрчлөгддөгийг түүхэн харьцуулалт, тоон болон
чанарын судалгааны аргаар судлан тодорхойлох,
в. Орчин үеийн соёлын өөрчлөлтөд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг баримтад тулгуурлан судлах.
3. Монголчуудын соёл ба соёлын даяаршил:

а. Монголчуудын соёл ба соёлын даяаршил, соёлын эрх чөлөөтэй холбоотой мэдээлэл,
баримт, эх сурвалжийг судлах,
б. Эх орон, эх дэлхийг хайрлан хамгаалах, бусдын соёлыг хүндэтгэх, амьдралын зохистой зан
үйлд суралцах талаар санаагаа дэвшүүлэх.
ЭРХ ЗҮЙ
1. Хүний эрх ба үндсэн хууль

а. Хүний эрхийг хамгаалах үндэсний болон олон улсын механизмыг судлан, хүний эрхийн
зөрчлөөс сэргийлэх, эрх зөрчигдсөн тохиолдолд өөртөө болон бусдад хэрхэн туслах тухай
арга хэлбэрүүдийг тодорхойлох,
б. Үндсэн хуульт ёс болон эрх зүйд захирагдах ёсны харилцан хамаарлын талаар судалж
мэдэх, өөрийн байр суурийг илэрхийлэх.
2. Иргэд хоорондын харилцаа
а. Тохиолдлыг шинжлэх замаар өмчлөх эрхтэй холбогдсон эрх зүйн зохицуулалтыг судлан
тодорхойлох, асуудлыг шийдвэрлэх,
б. Оюуны өмчийн эрх зүйн зохицуулалтыг танин мэдэж, бусдын оюуны өмчид хүндэтгэлтэй
хандаж байгааг илэрхийлэх шалгууруудыг дэвшүүлэх,
в. Тодорхой тохиолдлоос гэмт хэрэг, гэм хорын ялгааг тодруулах замаар тулгуур ойлголтуудыг
эзэмшиж, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, аюулгүй аж төрөх нөхцөлийг хэрхэн бүрдүүлэх
арга замуудыг тодорхойлох.
3. Иргэн ба төрийн харилцаа

а. Эрх зөрчигдсөн тохиолдолд хууль, шүүхийн байгууллагад өргөдөл, гомдол, нэхэмжлэл
гаргахад суралцах,
б. Тохиолдлыг шинжлэх замаар эвлэрүүлэн зуучлах үйлчилгээний ач холбогдлыг эрх зүйн
зохицуулалтад тулгуурлан тайлбарлах,
в. Жишээ, тохиолдлыг харьцуулах замаар иргэний, захиргааны, эрүүгийн хэрэг маргааны
ялгааг тодорхойлж, эрх зүйн харилцаанд оролцох чадвартай болох.
ЭДИЙН ЗАСАГ
1. Төрийн эдийн засгийн бодлого

а. Төрөөс эдийн засгийг зохицуулах арга механизм, түүний мөн чанарыг ойлгох,
б. Төрийн эдийн засгийн бодлогыг орон зай, цаг хугацаагаар харьцуулан судлах,
в. Төрийн эдийн засгийн бодлогын үр дагаврыг тодорхойлж, тайлан бичиж хамгаалах.
2. Төрийн эдийн засгийн гадаад бодлого

а. Төрийн эдийн засгийн гадаад бодлого, түүний мөн чанарыг ойлгох,
б. Судалгааны энгийн болон түгээмэл аргуудыг ашиглан, гадаад худалдааны талаар судалгаа
хийж, тайлагнах,
г. Үндэсний эдийн засгийн хөгжилд эх оронч байр сууринаас хандаж байгаагаа илэрхийлэх.
УЛС ТӨР
1. Улс төрийн үйл явц

а. Иргэний нийгэм, түүний мөн чанар, үндсэн шинжийн тухай судлан таних, өөрийн үүрэг
оролцоог тодорхойлох,
б. Сонгууль, сонгуулийн үндсэн зарчим, системийн тухай ойлголтыг эзэмшиж, улс төрийн
ухамсартай сонголт хийх талаар шүүн тунгаах,
в. Орчин үеийн нийгэм, улс төрийн үйл явцад нөлөөлж буй хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн
нөлөөг бодит жишээн дээр хэлэлцэн дүгнэлт хийх.
2. Улс төрийн институт

а. Улс төрийн систем, түүний бүтэц, бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг Монголын улс төрийн систем,
түүний шийдвэр гаргах үйл явцад тулгуурлан тодорхойлох,
б. Улс төрийн институтууд болох парламент, улс төрийн нам, сонирхлын бүлгийг үйл
ажиллагаа, чиг үүргээр нь ангилан холбоо хамаарлыг задлан шинжлэх.
ОЛОН УЛСЫН ХАРИЛЦАА
1. Монгол Улс ба ОУХ-ны улс бус оролцогч

а. Олон улсын харилцааны улс бус оролцогч тус бүрийн үйл ажиллагааны онцлог, уялдаа
холбоог ойлгох, дүгнэлт хийх,
б. ОУБ, Үндэстэн дамнасан корпораци, Террорист бүлэглэл, ТББ, шашны бүлэглэлийн талаар
жишээ, эх сурвалжийг судлан, өөрийн улсын амьдралд үзүүлэх нөлөөллийг тодорхойлж,
үнэлэлт өгөх.

2. Монгол Улсын олон улсын хамтын нийгэмлэг дэх оролцоо

а. Монгол Улсын “гурав дахь хөрш”-тэй харилцах, “төвийг сахих” гадаад бодлогын талаар
танин мэдэж, үзэл бодлоо илэрхийлэх,
б. Монгол Улс ба НҮБ, бусад олон улсын байгууллагын хамтын ажиллагааны талаар үнэлэлт
өгч, байр сууриа илэрхийлэн хамгаалах.
3. Монгол Улсын гадаад харилцааны “зөөлөн хүч”-ний бодлого

а. Монгол Улсын “зөөлөн хүч”-ний (боловсрол, соёл, спорт, хүмүүнлэг г.м) агуулга, чиглэлийг
асуудал шийдвэрлэх замаар судлан ойлгож, тайлбарлах,
б. Монгол Улсын боловсрол, соёл, спорт, хүмүүнлэгийн гадаад харилцааны үйл ажиллагааны
талаар байр сууриа илэрхийлж, санал дэвшүүлэх.
2.2 Сонгон гүнзгийрүүлж судлах агуулга
X анги
ШУДАРГА ЁС
1. Шударга ёсны ойлголт, шалгуур
а. Мэдээлэл, эх сурвалжийг судлах замаар шударга ёс гэж юу болохыг ойлгох,
б. Шударга ёсны нийгэм, ёс зүй, эрх зүйн утгын уялдаа холбоог танин мэдэх,
в. Тэгш эрх, ялгаатай байдалд хүлээцтэй хандах, эрхэм чанар зэрэг ойлголтуудын холбоог
г. Нийгмийн бодит байдал, хүмүүс хоорондын харилцааг шударга ёсны үнэлэмжээр үнэлэн
дүгнэх, өөрийн үйл ажиллагаанд баримтлах зарчмуудыг дэвшүүлэх.
2. Нийгмийн гажуудал ба хяналт

а. Тохиолдол шинжлэх замаар нийгмийн гажуудлыг шударга ёсны шалгуураар шинжлэх, шүүн
тунгаах,
б. Нийгмийн үзэгдэл, үйл явдалд хэвшмэл үзлээр хандахаас зайлсхийх, бусдын эрхэм зэргийг
хүндэтгэх, алагчлалаас татгалзах үндэслэлүүдийг дэвшүүлэх.
3. Соёлын олон янз байдалд хандах шударга ёсны үнэлэмж

а. Соёлын олон янз байдалд хандах шударга ёсны үнэлэмжийн утга холбогдлыг эх сурвалж,
баримт бичиг шинжлэх замаар ойлгох, танин мэдэх,
б. Жишээ, тохиолдол, мэдээлэлтэй ажиллах замаар соёлын олон янз байдлын зэрэгцэн орших
боломж, нөхцөлийг тодорхойлох, тайлбарлах,
в. Тохиолдол шинжлэх, мэдээлэл, баримттай ажиллах замаар оюуны соёлын хүрээнд
тулгамдаж буй асуудлыг судалж, шударга ёсны үнэлэмжээр шүүн тунгаах, шийдлийг
дэвшүүлэх,
г. Соёлын олон янз байдал нь хүн төрөлхтний салшгүй шинж, нийтлэг өв гэдгийг хүлээн
зөвшөөрч, соёлын олон төрлийг хамгаалах, дэмжих, ижил тэгш үнэлж, хүндэтгэхийн утга учрыг
тайлбарлах.
4. Үл ялгаварлан гадуурхах
а. Хууль, шүүхийн өмнө хүн бүр тэгш эрхтэй байх, гэм буруутай үйлдлийн төлөө заавал
хариуцлага хүлээлгэдгийг тохиолдол шинжлэх замаар нотлон тайлбарлах,
б. Шүүхээр хэрэг маргаанаа шударгаар шүүлгэх эрх зүйн үндэслэлүүдийг дэвшүүлэх,
в. Шүүхийн шийдвэртшударга ёсны үнэлэмжээр хандаж, эрхээ хамгаалах чиглэлээр үзэл
бодлоо илэрхийлэх.
5. Эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын чанар
а. Эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын чанарын хамаарлыг шударга ёсныүнэлэмжийн үүднээс
шинжлэх,
б. Нийгмийн бүтэц, соёл дахь ялгаатай байдал нь эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын чанарын
хамааралд нөлөөлдгийг тодорхойлох
в. Эдийн засгийн өсөлтөөс иргэн бүр хүртэх боломжоор тэгш хангагдсан эсэхийг судлан үзэл
бодлоо нотлон хамгаалах.
6. Шударга ёс ба авилга
а. Тохиолдолд шударга ёсны үүднээс шинжилгээ хийн авилгад холбогдох асуудлыг
тодорхойлох
б. Авилгын нийгэм, улс төр, эдийн засаг, соёлд үзүүлэх сөрөг үр нөлөөг тодорхойлох,
тайлбарлах
в. Авилгаас зайлсхийх иргэний санаачлагын хувилбар дэвшүүлэн хамгаалах
7. Улс орнуудын орлогын ялгаатай байдал

а. Статистик, судалгааны өгөгдөхүүн ашиглан улсуудыг орлогоор нь ангилж, нийгэм, эдийн
засаг, соёлын ялгаатай байдлын шалтгааныг тодорхойлж, тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх
арга замыг санал болгох,
б. Жишээ баримт, эх сурвалжуудад үндэслэн даяаршлаас үүдэн гүнзгийрч буй тэгш бус
байдлыг шударга зохицуулах олон улсын хамтын ажиллагааны арга хэрэгслийг тайлбарлах,
үнэлэлт өгөх.
XI анги
 МОНГОЛЫН НИЙГЭМ
Нийгмийн асуудлыг салбар хоорондын хандлагаар судлах:

1. Нийгмийн хамгааллын тэгш хүртээмж
а. Монголын нийгмийн хамгааллын бодлого нь тэгш хүртээмжтэй эсэхэд үнэлэлт өгөх,
б. Нийгмийн хамгааллын тодорхой үйлчилгээний тэгш хүртээмжид нөлөөлөгч хүчин зүйлс, үр
дагаврын талаар дүгнэлт гаргах, тэгш хүртээмжийг сайжруулах санал дэвшүүлэх.
2. Хот, хөдөөгийн асуудлууд

а. Жишээ, тохиолдол, эх сурвалжид тулгуурлан хот, хөдөөгийн амьдрал, үйл ажиллагаанд гарч
буй асуудал, түүний учир шалтгааныг тодруулж тайлбарлах
б. Хүн амын шилжих хөдөлгөөнтэй холбоотой хот, хөдөөд тулгамдаж буй асуудлын үр
дагаврыг тодорхойлж шийдлийг дэвшүүлэх
3. Гэр бүлийн харилцаан дахь шилжилтийн үр нөлөө

а.Нийгмийн шилжилттэй холбоотой гэр бүлийн харилцаанд үүсэж буй асуудлуудыг
б. Эдгээрээс тодорхой асуудлыг сонгон судалж, үр дагаврыг тодорхойлон шийдвэрлэх арга
замыг дэвшүүлэх.
4. Зах зээл дэх хэрэглэгч

а. Хүний хэрэгцээ ба хэрэглээний талаар нэгдсэн ойлголттой болох,
б. Хэрэглэгчдэд шаардлагатай мэдээллийн эх үүсвэрүүдийг ашиглан тэдгээрээс өөртөө
хамгийн чухал гэсэн мэдээллийг олж авах чадвартай болох,
в. Хэрэглэгчийн эрх зөрчигдсөн тохиолдолд эрхээ хамгаалах чадварт суралцах.
5. Хөдөлмөр эрхлэлт ба ажилгүйдэл

а. Монгол Улс дахь ажил эрхлэлтийн асуудлыг нийгэм, соёлын өөрчлөлттэй холбон судалж
дүгнэлт хийх,

б. Статистик мэдээлэл, эх сурвалжид тулгуурлан ажилгүйдлийг бууруулах арга замыг орон

нутгийнхаа жишээн дээр хэлэлцэн шийдвэрлэх хувилбар дэвшүүлэх.
6. Мэдээллийн даяаршил
а. Орчин үеийн мэдээллийн хэрэгслүүдийг ач холбогдлоор нь эрэмбэлж, нийгэм, улс төр,
эдийн засаг, соёлын мэдээллийн даяаршлаас үүсэх нөлөөг тодорхойлох,
б. Олон нийтийн мэдээллийн сүлжээний хэрэглээ, түүнээс үүдэлтэй нийгэм, эдийн засаг,
соёлын асуудлуудыг шинжлэн судалж, үнэлэлт өгөх, санал дэвшүүлэх.
Нийгмийн асуудлыг нийгмийн тодорхой ухааны хандлагаар судлах:

Нийгэм, нийгмийн харилцаа
1. Ядууралд хүргэх гол шалтгаан юу вэ?

а. Ядуурлын учир шалтгааныг тайлбарлах онолын хандлагуудыг судлах,
б. Судалгааны эх сурвалжийг шинжлэн, Монгол дахь ядуурлын шалтгааны талаар тодруулан,
ядуурлыг бууруулах талаар өөрийн хувилбарыг дэвшүүлэн хамгаалах.
2. Хүүхдийн нийгэмшилд кино ямар нөлөөтэй вэ?

а. Хүүхдийн нийгэмшилд нөлөөлөгч агентуудын үүрэг, нөлөөг насны онцлогтой холбон
в. Хүүхдийн нийгэмшилд киноны үзүүлэх эерэг, сөрөг нөлөөг тодорхойлох, болзошгүй
эрсдэлээс өөрийгөө болон бусдыг хамгаалах тухай санал дэвшүүлэх.
Соёл
1. Даяаршлын нөхцөлд үндэснийхээ дархлааг хэрхэн хадгалж үлдэх вэ?

а.Жишээ, тохиолдол, эх сурвалжид тулгуурлан үндэсний өв соёл бол тухайн үндэстний дархлаа
нь болдог гэдгийг нотлон тайлбарлах,
б. Соёл уламжлалтайгаа холбогдох, үндэснийхээ дархлааг бэхжүүлэхэд эх хэлний гүйцэтгэх
үүргийг тодорхойлох, хамгаалах талаар өөрийн хувилбарыг дэвшүүлэх.
2. Соёлын үйлдвэрлэлийг өргөжүүлэх замаар улс орон хэрхэн хөгжиж болох вэ?
а. Монгол ахуй, уламжлалт өв соёлын үйлдвэрлэл, үйлчилгээний чиглэлээр хөгжүүлэх,
сурталчлан таниулах, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах хэрэгцээ шаардлагыг тодорхойлох,
б. Соёлын үйлдвэрлэл, үйлчилгээний чиглэлээр төсөл бичиж хамгаалах.
Эрх зүй
1. Иргэн төрийн захиргааны байгууллагад хандан өргөдөл гомдлоо хэрхэн гаргаж

шийдвэрлүүлэх вэ?
а.Тохиолдол шинжлэх замаар төрийн байгууллага, албан тушаалтанд өргөдөл, гомдлоо гаргаж
шийдвэрлүүлэх арга замыг дэвшүүлэх,
б.Өргөдөл, гомдлоо гаргажшийдвэрлүүлэхтэй холбоотой жишээ, тохиолдлыг шинжлэн, өөрийн
гаргасан саналын эрх зүйн үндэслэлийг хамгаалах.
2. Монгол Улсад хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрх хэрэгжиж байна уу?
а. Хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрхийн хэрэгжилтэд шүүмжлэлтэй хандаж, өөрийн саналыг
дэвшүүлэх,
б. Монгол Улс дахь эрүү шүүлт, хүнлэг бус, хэрцгий, доромж хандлагаас ангид байх эрхийн
хэрэгжилтийн талаарх судалгааны материалд шинжилгээ хийж дүгнэх.
Эдийн засаг
1. Үндэсний үйлдвэрлэлийг хэрхэн хөгжүүлэх вэ?
а. Үндэсний үйлдвэрлэлийн өнөөгийн төлөв байдлын талаарх мэдээлэлд үндэслэн орчны
(SWOT) шинжилгээ хийх,
б. Судалгааны эх сурвалжид үндэслэн Монголын үндэсний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх талаар
шийдлүүдийг боловсруулах,
в. Үндэсний үйлдвэрлэлийн өсөлтөд хувь хүний гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлох.
2. Орон нутгийн эдийн засгийн бүтэц, түүнийг өөрчлөх ямар боломжууд байна вэ?
а. Тухайн орон нутгийн эдийн засагт холбогдох статистик мэдээлэлд бүтцийн шинжилгээ хийн,
давуу болон сул талуудыг тодруулах,
б. Эдийн засгийн бүтцийг өөрчлөх боломжит хувилбаруудыг дэвшүүлэх, эдийн засгийн үр
өгөөжийг нь тооцоолон, байр сууриа хамгаалах,
в. Тухайн орон нутгийн эдийн засгийн бүтцийг боловсронгуй болгоход хувь хүний үүрэг
оролцоог тодрхойлох.
Улс төр
1. Ардчилсан сонгуулийн зарчмууд хэр зэрэг хэрэгжиж байна вэ?

а. Сонгуулийн дүн мэдээнд тулгуурлан, ардчилсан сонгуулийн зарчмын хэрэгжилтэд
холбогдох асуудлыг тодорхойлох,
б. Асуудлыг ардчилсан сонгуулийн зарчмуудын үүднээс шинжилж, шийдвэрлэх
хувилбаруудыг дэвшүүлэх.
2. Хөдөөгийн иргэд хот руу нүүх шалтгаан юу вэ?

а. Оршин суух газраа чөлөөтэй сонгох эрх, түүний хэрэгжилтийг судлах,
б. Эх сурвалжийг судлах замаар хөдөөгийн иргэд хот руу нүүх шалтгааныгтодорхойлох,
в. Орон нутгийг хөгжүүлэх бодлого, удирдлагын үйл ажиллагааны шилжих хөдөлгөөнд үзүүлэх
үр нөлөөг судлан дүгнэх.
Олон улсын харилцаа
1. Хөрш улсууд болон гурав дахь хөрштэй харилцах тулгамдсан асуудлыг

шийдвэрлэх зарчим, арга зам юу вэ?
а. Хоёр хөрштэйгээ тэнцвэртэй харилцах нийгэм, улс төр, эдийн засаг, соёлын гол
асуудлуудыг олж, шийдвэрлэх арга замыг дэвшүүлэх
б. Монгол Улсын гурав дахь хөршийн харилцааг спорт, соёл, хүмүүнлэгийн чиглэлээр
хөгжүүлэх зорилтуудыг мэдээллийн эх сурвалжид тулгуурлан шинжилж, дүгнэлт хийх
2. Үндэстэн дамнасан корпораци (ҮДК) манай улсад хамаатай юу?

а. Улс бус оролцогч болох ҮДК манай улсын нийгэм, улс төр, эдийн засаг, соёлд ямар нөлөө
үзүүлэх талаар мэдээлэл цуглуулж, боловсруулж, танилцуулах
б. ҮДК технологийн солилцооны гол чиглэл болохыг эх сурвалжид шинжилгээ хийж,
тодорхойлох, үнэлэлт өгөх
XII анги
СОЦИОЛОГИ
1. Социологийн удиртгал
а. Социологийн шинжлэх ухааны хөгжлийн түүхэн замналын талаар мэдлэгтэй болох
б. Социологийн нийгмийн зан үйл, үйлдлийг судлах хандлагын онцлогийг ойлгох
в. Нийгмийн бодит байдлыг судлах, социологийн судалгааны логик, арга, аргачлалыг
бүдүүвчээр илэрхийлэх
2. Нийгмийн бүтэц ба соёл

а. Хувь хүний үйлдлийн бүтцийн хийгээд соёлын талыг тодруулах, тулгуур ойлголтуудыг
мэдэх
б. Нийгмийн үзэгдэл, үйл явдлын жишээнээс бүтэц, соёлын хүчин зүйлсийг тодруулах,
уялдаа холбоог нь тайлбарлах

3. Нийгмийн харилцан үйлдэл

а. Хүмүүс хоорондын харилцааг тайлбарлах бэлгэ тэмдгийн харилцан үйлдлийн онол,
солилцооны онолын ялгааг тодруулах,
б. Харилцан үйлдлийг ажиглаж үр дүнгтулгуур ойлголтыг ашиглан тайлбарлах.
4. Бүлэг, байгууллага
а. Бүлэг, байгууллагын мөн чанар, үндсэн шинжүүд, төрөл хэв маягийг тодруулан, онолын
ойлголт, зарчимд тохируулан тайлбарлах,
б. Бүлэг, байгууллага ба хувь хүн хоорондын харилцан нөлөөллийг жишээн дээр судлан,
дүгнэх.
5. Хувь хүн ба нийгэм

а. Нийгэмшилт, гажуудлын талаарх социологийн онолын тайлбаруудыг судлан, жишээ
тохиолдлыг шинжлэхдээ ашиглах,
б. Өсвөр үеийнхний нийгэмшилт, гаж зан үйлд холбогдох асуудлыг хүйс, нутагшилт зэрэг
хүчин зүйлстэй холбон судлах,
в. Өсвөр үеийнхний эрсдэлт зан үйл, хөгжлийн хоцрогдлыг хэрхэн шийдвэрлэх талаар
саналаа дэвшүүлэх.
6. Нийгмийн тэгш бус байдал

а. Нийгмийн давхраажилт, угсаатан, жендэрийн тэгш бус байдлын уялдаа холбоо хийгээд тэгш
бус байдалд хүргэж буй шалтгаан, хувийн амьдралд үзүүлэх нөлөөллийг тодорхойлох,
в. Тэгш бус байдлыг хэрхэн бууруулах талаар үндэслэл, нотолгоо бүхий саналаа дэвшүүлэх.
7. Нийгмийн институтууд
а. Нийгмийн институтуудын нийгмийн чиг үүрэг, харилцан хамаарлыг социологийн
тайлбаруудад тулгуурлан бүдүүвчээр илэрхийлэх,
б. Эх сурвалж, жишээ, баримтаас тухайн институтуудын хүрээнд тулгамдаж буй асуудлуудыг
в. Тодорхой жишээн дээр “үйлдэл институтчлэгдэх” үйл явцыг тайлбарлах.
8. Нийгмийн өөрчлөлт
а. Түүхэн эх сурвалжаас нийгэм хэрхэн өөрчлөгддөг болохыг тодруулан, нөлөөлөгч гол хүчин
зүйлсийг тодорхойлох
б. Нийгмийн өөрчлөлтийг тайлбарлах социологийн тайлбаруудыг судлан, түүхэн баримтыг
тохируулан тайлбарлах
в. Жишээ, эх сурвалжид тулгуурлан нийгмийн хөдөлгөөн, хамтын зан үйлийн талаар судлан,
нийгмийн өөрчлөлттэй холбогдох хамаарлыг шүүн тунгаах.
ЛОГИК
1. Логик бол зөв сэтгэх дүрэм зарчмуудын тухай шинжлэх ухаан болох нь
а. Хэллэгүүдийн утга санааг шинжлэх замаар сэтгэхүйд хууль үйлчилдэг болохыг ойлгох,
б. Логикийн шинжлэх ухааны хөгжлийн түүхэн тоймыг мэдэх,
в. Бодол санааны оновчтой, зөв, үнэн магадтайбайх шаардлагад түлгуурлан логикийг судлах
хэрэгцээ, ач холбогдлын талаар байр сууриа илэрхийлэх.
2. Логикийн хэлний онцлог

а. Хэл бол сэтгэлгээний илрэх хэлбэр гэдгийг тайлбарлах, үндэслэх,
б. Ердийн болон шинжлэх ухааны хэллэгтэй ажиллах замаар тэдгээрийн ялгаа, чиг үүрэг,
харилцан хамаарлыг тодорхойлох,
в. Хэллэгүүдийг задлан шинжилж, логик алдааг илрүүлэх замаар өөрийн үг, яриандаа хяналт
тавьж байх хэрэгцээ, шаардлагын талаар саналаа илэрхийлэх.
3. Ойлголт, ойлголтуудын харилцаа
а. Бодлого, дасгал ажиллах замаар ойлголт гэж юу болохыг тайлбарлаж, ойлголтуудын
агуулга ба багтаамжийн харилцааг бүдүүвчээр дүрслэх, ойлголтын агуулгыг ерөнхийлэх ба
хязгаарлах,
б. Мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх замаар ойлголтыг хуваарилах, ангилах логик арга зүйг
мэдэх,
в. Нийгмийн ухааны тодорхой ойлголтуудыг ангилах замаар ойлголтыг ангилахад гарч болох
алдаа, түүнээс сэргийлэх арга замын талаар зөвлөмж бичих.
4. Ойлголтын тодорхойлолт
а. Баримт, мэдээлэлтэй ажиллах замаар ойлголтыг тодорхойлох логик арга зүйн зарчмуудыг
мэдэх,
б. Өгөгдсөн тодорхойлолтуудыг задлан шинжлэх замаар тодорхойлолтын логик бүтцийг нээн
илрүүлэх, тодорхойлолтыг ангилах,
в. Шинжлэх ухааны ойлголтыг тодорхойлоход баримтлах дүрмүүдийг тайлбарлах, гарч
болох алдааг илрүүлэх.
5. Бодомж
а. Бодомж, түүний төрөл, логик бүтцийг жишээн дээр үзүүлж, логикийн хэлээр илэрхийлэх,
в. Дасгал ажиллах замаар логик холбоосуудыг зөв хэрэглэхийн ач холбогдлыг шүүн хэлэлцэх,
г. Тоо, чанараар ялгаатай бодомжуудын харилцааг квадрат ашиглан дүрсэлж тайлбарлах.
6. Логикийн үндсэн хуулиуд

а. Жишээ, тохиолдол шинжлэх замаар логикийн үндсэн хуулиудын утга санаа, зарчим,
мөрдлөгөөг мэдэх, тайлбарлах,
в. Хэллэгийн үнэн, худал байх, зөв, буруу байх нөхцлүүдийг тодорхойлох дасгал ажиллах,
г. Санаагаа зөв оновчтой илэрхийлэхэд тулгардаг бэрхшээлийн талаар хэлэлцэх, шийдвэрлэх
арга замын талаар санал дүгнэлт гаргах.
7. Оюун дүгнэлт
а. Баримт, мэдээлэлтэй ажиллах замаар үндэслэгээ ба дүгнэлтийн хамаарлыг шинжлэн оюун
дүгнэлтийн төрлүүдийг тодорхойлох,
б. Дасгал ажиллах замаар дүгнэлт, гаргалгаа хийх аргачлалуудыг турших, хэрэглэх.
8. Асуулт, хариултын логик

а. Жишээ, тохиолдол шинжлэх, замаар асуулт хэмээх ойлголтыг тодорхойлох,
б. Асуулт ба асуудлын ялгааг тодруулах,
в. Бодлого, дасгалтай ажиллах замаар асуулт ба хариултын харилцан хамаарлыг тайлбарлах.
ЭРХ ЗҮЙ
1. Эрх зүйг тодорхойлох, түүхэн болон орчин үеийн онол, хандлагууд
а. Эрх зүйн үүсэл, хөгжлийн талаарх түүхэн болон орчин үеийн онол, хандлагуудын талаар
мэдлэгтэй болох,
б. Эрх зүйн үнэт зүйл, үнэлэмжийн талаар мэдлэг эзэмшин, эрх зүйн онолын үүднээс
2. Эрх зүйн харилцаа, түүний элемент

а. Тохиолдол шинжлэх замаар эрх зүйн харилцаа, түүний элементийг танин мэдэх,
б. Эрх зүйн харилцааг нийгмийн бусад харилцаанаас ялган зааглаж, өөрийгөө болон бусдыг
хамгаалах чадвартай иргэний үндсэн шалгууруудыг тодорхойлох.

3. Бизнесийн эрх зүйн харилцаа

а. Бизнес эрхлэгчийн эрх, үүрэг хууль тогтоомжид хэрхэн тусгалаа олсныг эх сурвалжтай
ажиллах замаар судлан, бизнесийн харилцаанд оролцохдоо эрхийн зөрчлөөс урьдчилан
сэргийлэх үндсэн нөхцөлүүдийг нэрлэх,
б. Бизнесийн эрх зүйн зохицуулалтын талаар судлан мэдэж, өөрийгөө эрсдэлээс хамгаалах
арга замуудыг тодорхойлох.
4. Олон улсын иргэний эрх зүйн харилцаа

а. Олон улсын иргэний эрх зүйн харилцааны талаар онолын мэдлэг эзэмшин, тухайн
харилцаанд оролцохдоо өөрийгөө болон бусдыг хамгаалах гол нөхцөлүүдийг тодорхойлох,
б. Олон улсын иргэний эрх зүйн харилцаан дахь хувь хүний болон хуулийн этгээдийн эрх зүйн
байдал, төр, түүний эрх зүйн байдлыг тодруулан үнэлэлт, дүгнэлт өгөх.
5. Эрх зүйн соёл, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлс

а. Эрх зүйн соёл, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн талаар мэдлэгтэй болох,
б. Эрх зүйн соёлын талаарх өөрийн үзэл бодлыг илэрхийлж, эрх зүйн соёлтой иргэнд байх
шинжүүдийг нэрлэх.
6. Эрх зүйн зөрчил ба хариуцлага

а. Тохиолдол шинжлэх замаар эрх зүйн зөрчил, түүний бүрэлдэхүүн, хууль зүйн хариуцлагын
төрөл, онцлогийг судлан мэдэх, үнэлэлт дүгнэлт өгөх,
б. Эрх зүйн хэм хэмжээг зөрчихгүй байх, зөрчсөн тохиолдолд ямар хариуцлага хүлээдэг
болохыг тохиолдол шинжлэх замаар тодорхойлон, хуулиа дагаж мөрддөг хариуцлагатай иргэн
байхын ач холбогдлыг тайлбарлах.
ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛ

1. Эдийн засгийн ухааны үүсэл хөгжил, эдийн засгийн тогтолцоо
а. Эдийн засгийн шинжлэх ухааны үүсэл, хөгжлийн талаар мэдлэгтэй болох,
б. Эдийн засгийн тогтолцоо, тэдгээрийн ангилал, онцлогийг ойлгох,
в. Эдийн засгийн шинжлэх ухааныг судлах ач холбогдол, үүргийг судлан эдийн засгийн
онолын үүднээс тайлбар хийх,
г. Эдийн засгийн үндсэн зарчмуудыг баримтлах шалгууруудыг тодорхойлох.
2. Эдийн засгийн ухааны судлах зүйл, судалгааны аргууд

а. Эдийн засгийн ухааны зорилго болон судлах зүйл, үндсэн ойлголтуудыг мэдэх,
б. Эдийн засгийн ухааны судалгааны аргуудын мөн чанар, онцлогийг ойлгох, жишээн дээр
в. Эдийн засгийн үндсэн асуудал, түүний уялдаа холбоог тайлбарлах, өөрийн итгэл үнэмшлийг
хамгаалах.
3. Хүчин зүйлийн зах зээл

а. Хүчин зүйлийн зах зээл, түүнд оролцогчдын харилцааг онолын үүднээс ойлгох,
б. Хүчин зүйлийн зүйлийн зах зээлийн үйл ажиллагааны механизмыг (хэрэглэгч, нийлүүлэгч)
жишээгээр тайлбарлах,
в. Оновчтой сонголт хийдэг нөөц эзэмшигч, нийлүүлэгчийн шалгууруудыг тодорхойлох.
4. Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зах зээл

а. Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зах зээл гэж юу болох, түүний үндсэн оролцогч хэн байх,
тэдгээрийн харилцааг онолын үүднээс танин мэдэх,
б. Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зах зээлийн үйл ажиллагааны механизмыг (хэрэглэгч,
нийлүүлэгч) жишээгээр тайлбарлах,
в. Оновчтой сонголт хийдэг хэрэглэгчид тавигдах шаардлагуудыг боловсруулах.
5. Нийт эрэлт, нийлүүлэлт
а. Нийт эрэлт, нийлүүлэлт болон түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлийг онол хандлагуудаар
тодорхойлж тайлбарлах,
б. Нийт эрэлт, нийлүүлэлтийг тооцох, графикаар илэрхийлэх, шилжилтийн зүй тогтлыг
жишээгээр тайлбарлан илтгэх, ялгаатай хэрчмүүдийг харьцуулан дүгнэх,
в. Нийт эрэлт, нийлүүлэлтэд үнийн түвшин нөлөөлөх холбоо хамаарлыг судлан саналаа
дэвшүүлэх.
6. Макро эдийн засгийн үзүүлэлт, тооцох арга

а. Макро эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүдийг тодорхойлох, хоорондын уялдаа холбоог
ойлгох,
б. Эдийн засгийн үзүүлэлтийг бодит өгөгдөл дээр тооцох, дүгнэлт гаргах,
в. Нийт үйлдвэрлэл болон нийгмийн аж байдалд үнийн түвшин нөлөөлөх холбоо хамаарлыг
судлан саналаа дэвшүүлэх.
7. Эдийн засгийн бодлого

а. Эдийн засгийн бодлого, тэдгээрийн мөн чанар, уялдаа холбоо, чиг үүрэг, харилцан
хамаарлыг ойлгох, тайлбарлах,
б. Эх сурвалж, жишээ, баримтад үндэслэн судалгаа, шинжилгээ хийж тулгамдаж буй
асуудлуудыг тодорхойлох,
в. Төрийн эдийн засгийн бодлогын үр дагаврыг эргэцүүлэх, шийдэлд хүрэх.
8. Эдийн засгийн өсөлт

а. Эдийн засгийн өсөлт, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлийн мөн чанар, онцлогийг онолын үүднээс
б Эх сурвалж, жишээ, баримтад үндэслэн судалгаа, шинжилгээ хийж эдийн засгийн өсөлт,
өөрчлөлтийн талаар дүгнэх,
в. Үндэсний эдийн засгийн хөгжлийг дэмжихэд хувь нэмрээ оруулах боломж, хувилбаруудыг
дэвшүүлэх.
УЛС ТӨРИЙН ШИНЖЛЭХ УХААН
1. Улс төрийн шинжлэх ухааны судлах зүйл

а. Нийгэм болон байгалийн шинжлэх ухааны судлагдахууны онцлогийг харьцуулан судлах
замаар улс төрийн шинжлэх ухааны онцлогийг тодорхойлох,
б. Эх сурвалжтай ажиллах замаар улс төрийн үзэгдэл, үйл явцыг судлах арга зүйн
хандлагуудыг мэдэх, тайлбарлах.
2. Улс төрийн засаглал

а. Судлаачдын үзэл баримтлалыг судлах замаар Монгол улсын төрийн түүхэн дэх засаглалын
хэв маягийг тодорхойлох, тайлбарлах,
б. Мэдээлэлтэй ажиллах замаар засаглалын бүтэц, нөөцийг тодорхойлох, жишээгээр
3. Ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө

а. Ардчиллын талаарх сонгодог ба сонгодог бус онол, үзэл баримтлалуудыг харьцуулан
судлах замаар “ардчилал”-ыг тодорхойлох,
б. Жишээ, тохиолдол шинжлэх замаар хүний эрхийн хэрэгжилтэд дүн шинжилгээ хийх, үнэлгээ
өгөх.
4. Улс төрийн субьект

а. Улс төрийн үйл явцад улс төрийн нам, сонирхлын бүлэг, иргэний нийгмийн байгууллагын
гүйцэтгэх үүргийг баримт материалд дүн шинжилгээ хийх замаар тодорхойлох,
б. Эх сурвалжтай ажиллах замаар “улс төрийн хошуучлагч” хэмээх ойлголтыг тодорхойлох,

в. Түүхэн бие хүний намтар судлах замаар улс төрийн хошуучлагч төрөн гарах нийгэм, улс
төрийн шалтгааныг тодорхойлох, дүн шинжилгээ хийх.
5. Улс төрийн үйл явц, оролцоо

а. Иргэдийн улс төрийн оролцооны хэв маяг, үе шатуудыг орон нутгийнхаа жишээ баримтад
тулгуурлан судалж дүгнэлт хийх,
б. Жишээ тохиолдолтой ажиллан оролцооны арга хэлбэрт суралцах, бусдад нөлөөлөх
зөвлөмж боловсруулах.
6. Улс төрийн соёл, үзэл суртал

а. Тохиолдолд тулгуурлан улс төрийн үйл явцад хандах иргэдийн улс төрийн соёлын хэв
маягыг тодорхойлох, тайлбарлах,
б. Улс төрийн үзэл суртлыг харьцуулан ижил төсөө ба ялгаатай талыг тодорхой шалгуураар
7. Улс төрийн үйл явц ба хэвлэл мэдээлэл

а. Хэвлэлийн мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх замаар улс төрийн мэдээллийн ач холбогдлыг
үнэлэх,
б. Улс төрийн мэдээлэлд дүн шинжлгээ хийх аргачлалын дагуу жишээ баримтыг судлан
дүгнэлт өгөх.
8. Төрийн гадаад бодлого ба Олон улсын харилцаа

а. Олон улсын харилцаанд холбогдох баримт мэдээлэлд тулгуурлан дэлхийн улс төрийн
бодлого, энх тайвнаар зэрэгцэн оршихын ач тус, онцлогийг тодорхойлох.
б. Төрийн гадаад бодлогын баримт бичигт дүн шинжилгээ хийх замаар бүс нутгийн болон
үндэсний түвшний гадаад бодлогын зорилго, ач холбогдлыг үнэлэх, өөрийн байр сууриа
илэрхийлэх,
ОЛОН УЛСЫН ХАРИЛЦААНЫ ҮНДЭС
1. ОУХ хэмээх салбар шинжлэх ухааны үндсэн асуудал

а. Холбогдох эх, тохиолдол шинжлэх замаар ОУХ-ны судлах асуудлуудыг тодорхойлж, ойлгох,
б. ОУХ-нд өрнөж буй зөрчил, хямрал зохицуулалт, харилцан хамаарлын эрх зүйн
зохицуулалтын талаар мэдээлэл боловсруулж, танилцуулах.
2. Дэлхийн бодлого судлал ба улс төрийн газрын зургийн өөрчлөлт

а. Тохиолдол, мэдээллийн эх сурвалжуудыг шинжлэх замаар дэлхийн бодлого судлалын
үндсэн ойлголтуудыг тайлбарлах,
б. Улсуудыг хөгжлийн түвшингээр нь ангилан улстөрийн газрын зурагт зааж, улсын хөгжил ба
газарзүйн байршлын хамаарлыг тодорхойлох.
3. ОУХ ба иргэншлийн ялгаа, зөрчил

а. ОУХ дахь хэл, соёл, иргэншлийн төвүүд, тэдгээрийн зөрчилдөөний талаар тохиолдол
шинжилж, улсуудын ялгаатай байдлыг ойлгож, хүндэтгэхийн ач холбогдлыг тодорхойлох,
б. Мэдээлэл, эх сурвалжид тулгуурлан шашин хоорондын зөрчлийг харуулсан баримт
тохиолдол шинжилж, үнэлэлт, дүгнэлт өгөх.
4. Даяаршил ба ОУХ
а. Даяаршлын хөгжлийн үе шатыг шинжлэн судалж, шалтгаан, нөлөөг тайлбарлах, үнэлэлт
өгөх,
б. Даяаршлын Монгол Улсад үзүүлэх нийгэм, эдийн засаг, технологи, соёлын нөлөөг
тодорхойлж, үнэлэлт өгөх.
5. Дэлхий нийтийн глобал асуудлууд
а. Ядуурал, өлсгөлөн, экологийн хямралын талаар статистик мэдээлэлд шинжлэл хийж,
эдгээрийг гэтлэх арга замын тухай санал дэвшүүлэх,
б. Дүрвэгсэд, хүний эрх, терроризм, цөмийн зэвсэглэлийн талаар баримт, тохиолдол
шинжилж, хувийн байр сууриа илэрхийлэх.
6. Монгол Улсын гадаад харилцааны дотоод, гадаад орчин

а. Монгол улсын гадаад харилцааны дотоод орчны талаар асуудал дэвшүүлэн судалж, давуу,
сул талыг тодорхойлох,
б. Монголын гадаад харилцааны гадаад хүчин зүйлсэд орчны (SWOT) дүн шинжилгээ хийх.
7. Монгол Улс, улс бус оролцогчтой харилцах бодлогын гол асуудал
а. Монгол улсын гадаад бодлого, үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал дахь улс бус
оролцогчтой харилцах бодлогыг шинжилж, үндсэн чиглэлүүдийг тайлбарлах,
б. Монгол Улсын олон улсын эдийн засаг, санхүүгийн байгууллагатай харилцах бодлого,
хамтын ажиллагааны чиглэл, хэлбэрүүдийг тодорхойлох.
ГУРАВ. АРГА ЗҮЙ

3.1 Багшлах стратеги
Нийгмийн ухааны сургалтын үйл ажиллагааг дараах арга зүйн дагуу явуулна.
o Нийгмийг шинжлэн судлах,
o Асуудал шийдвэрлэх,
o Тохиолдол шинжлэх,
o Мэтгэлцээн,
o Хээрийн судалгаа, төсөл,
o Зочинтой ярилцлагаарга зүйн дагуу сурагчид ганцаарчлан болон багаар дэвшүүлсэн
асуулт, асуудал, таамаглалыг шийдэх замаар нийгмийн ухааны шинэ мэдлэгийг бүтээх,
бүтээлчээр сэтгэх, чадвар, оролцоотой болоход чиглэн хэрэгжүүлнэ.
Багшлах үйл ажиллагаанд дараах зарчмуудыг баримтална.

 Тэгш хамран сургах. Сургалтын үйл ажиллагаанд ялгаа бүхий (жендэр, үндэс угсаа, хэл,
шашин шүтлэг, нийгмийн байдал, сурлагын амжилт, авьяас билэг г.м) хүүхэд бүр адил
тэгшээр оролцох боломжийг бүрдүүлэх, тэдгээрийн ялгааг (хэрэгцээ, сонирхол, зан үйл
г.м) сургалтын үйл ажиллагаанд харгалзсан стратегийг сонгон хэрэгжүүлнэ.
 Хичээл хоорондын интеграцийг хангах. Математикийн магадлал статистикийн агуулгын
хүрээнд судалсан тодорхойлох болон хамаарлын дүн шинжилгээний аргуудыг ашиглах
чадварыг гүнзгийрүүлэхэд анхаарч ажиллана. Монгол хэлний хичээлээр судлах эрдэм
шинжилгээний эсээ, эргэцүүлэл зэрэг эхээр даалгавар гүйцэтгүүлэх үйл ажиллагааны
агуулга, арга зүйтэй нягт холбоно. Мэдээллийн технологийн хичээлтэй мэдээлэл
цуглуулах, судалгааны үр дүнг боловсруулах, дүн шинжилгээ хийх, график байгуулах зэрэг
арга замаар уялдуулна.
 Нийгмийн үнэт зүйлсийг төлөвшүүлэхэд анхаарах. Мэдлэг бүтээх үйл явц дахь ёс зүй,
ёс суртахууны зөвлөгөө, урамшуулал, дэмжлэг, хяналтыг зохист тэнцвэртэйгээр хангаж
ажиллах, үлгэрлэх зэрэг далд арга зүй, үнэлэмжийн нөлөөг тооцож ажиллана.
 Тогтвортой хөгжлийн боловсрол(нийгэм, байгаль орчин, эдийн засаг, засаглал)-ын үзэл
баримтлалыг хичээлийн агуулга төдийгүй ялгаатай эх сурвалжид тулгуурлан аливаад
олон ургальчаар хандах, идэвхтэй оролцооны нөхцөлийг бүрдүүлсэн сургалтын үйл
ажиллагаагаар хэрэгжүүлнэ.
Сургалтад дараах шаардлага хангасан хэрэглэгдэхүүнийг ашиглана:

 Сургалтад сурах бичгээс гадна бусад олон талт эх сурвалж, хэрэглэгдэхүүнийг (цахим
хэрэглэгдэхүүн, судалгааны өгүүлэл, илтгэл, нэг сэдэвт зохиол г.м) ашиглана.
 Цахим эх сурвалжаас ашиглах тохиолдолд албан ёсны эрх бүхий судалгааны
байгууллага, судлаачдын бүтээл, тэдгээрээс ишлэн авсан сурвалжийг найдвартай эх

сурвалж хэмээн тооцон ашиглана. Бусад тохиолдолд хэрэглэхээс зайлсхийнэ. Цахим

ямар сурвалжаас ашиглахыг тодорхой зааж өгнө.
 Анхдагч болон хоёрдогч эх сурвалж, парадигмын ялгаа бүхий тайлбар, дүгнэлт өгөх
зэргээр олон төрлийн, хэд хэдэн эх сурвалж бүхий хэрэглэгдэхүүнийг сонгон ашиглана.
 Хүний эрх, эрх чөлөөнд харш үзэл санаа, догматик, хэвшмэл ойлголт, өрөөсгөл
хандлага бүхий эх сурвалжийг сургалтад ашиглах ёсгүй.
3.2 Суралцах стратеги

 Сурагч бүр зөвхөн танхим дахь сургалтын үйл ажиллагаагаар хязгаарлалгүйгээр бие
даан суралцах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ. Ингэхдээ багшийн чиглүүлэг, заавар,
удирдамжийн дагуу хэрэгжүүлнэ. Өөрийн сурлага, хөгжлийн тухайн түвшнээ илрүүлж,
цаашид хүрэх зорилгоо дэвшүүлэн багш, бусад хүмүүстэй хамтран ажиллана.
 Сурагч шинжлэн судлах, асуудал шийдвэрлэх, тохиолдол шинжлэх арга барилаа
хөгжүүлэхийн хамт орон нутгийн төрийн болон төрийн бус байгууллага, тэдгээрийн
шийдвэрийн талаар мэдээлэлтэй байх, олон нийтийн үйл хэрэгтидэвхтэй оролцох үйл
ажиллагааг хэрэгжүүлнэ.
 Ганцаарчлан болон багаар ажиллах, баг удирдах, багийн үйл ажиллагаанд үүргээ цаг
тухайд нь хариуцлагатай хэрэгжүүлэх зэргээр манлайлал, харилцаа, цагийн
менежментийн зэрэг бусад суурь чадваруудаа хөгжүүлнэ.
 Сурагчид хоорондын идэвхтэй, хүнлэг болон ялгаатай байдлыг ойлгосон, хүлцэн
тэвчсэн, өөрийн үзэл бодлоо үндэслэлтэй, нээлттэй илэрхийлэхийг эрхэмлэсэн,
харилцааны эерэг таатай орчин бүрдүүлэхэд анхаарч суралцана.
 Сурагч бүтээлч санаачилга гарган, алдаа дутагдалд шүүмжлэлтэй хандаж, цаашид
засаж залруулахыг эрхэмлэн, хувийн эрх ашгийг нийтийн эрх ашигт нийцүүлэн хувь
нэмэр оруулахаар хичээнгүйлэн суралцана.
ДӨРӨВ. ҮНЭЛГЭЭ
4.1 Үнэлгээний зорилтууд (юуг үнэлэх вэ?)

Нийгмийн ухааны бүрэн дунд боловсролын үнэлгээний зорилтыг дараах хүрээгээр тодорхойлж
байна. Үүнд:
А. Нийгмийн ухааны танин мэдэхүйн дагуу сэтгэх, эргэцүүлэх, нийгмийн ухааны хэлээр
бичих, илтгэх;
Б. Нийгмийн амьдралтай холбоотой мэдээлэлтэй ажиллах;
В. Нийгмийн үзэгдэл, үйл явдлыг сонирхож судлах, оролцох эрмэлзэл, идэвх зүтгэл,
үнэт зүйлс, хандлагаа илэрхийлэх.
4.2 Үнэлгээний шалгуур

Үнэлгээний зорилтыг илрүүлэх шалгууруудыг дараах байдлаар тодорхойлсон. Үүнд:
Хүснэгт 4.2. Нийгмийн ухааны үнэлгээний шалгуур

Үнэлгээний зорилт Үнэлгээний шалгуур
А. Нийгмийн ухааны танин 1. Судлах агуулгаас асуулт, асуудлыг олж харж, таамаглалыг
мэдэхүйн дагуу сэтгэх, дэвшүүлэх
эргэцүүлэх, нийгмийн 2. Нийгмийн үзэгдэл, үйл явдлын талаарх мэдээллийн баримт
ухааны хэлээр бичих, нотолгоотой эсэхийг нягтлан, баримт, нотолгоонд тулгуурлан
илтгэх хариулт, шийдлийг олох
3. Асуудал, үйл явдлыг түүхэн болон тухайн нийгмийн нөхцөл
байдалтай нь холбон авч үзэх, тэдгээрийн шалтгаан, үр дагавар,
бүтцийн холбоо хийгээд утгыг нь ойлгон тайлбарлах
4. Хэд хэдэн хувилбарыг харьцуулж, үндэслэл сайтай хувилбарыг
сонгож хамгаалах
5. Өөрийн хариултыг хамгаалахын хамт бусдын хариултын ялгааг
хүндэтгэх, хариултын үндэслэлд хамаарах асуулт асуух, саналаа
илэрхийлэх
6. Судалсан түлхүүр ойлголтуудыг үнэн зөв тодорхойлох, тэдгээрийн
уялдаа холбоог оновчтой тайлбарлах, ойлголтуудыг агуулгын
багтаамж, хийсвэрлэлийн түвшнээр нь ялгах, бүлэглэх, багцлах,
зураглах
7. Сургалтын болон бусад үйл ажиллагааны хүрээнд сэтгэн бодсон,
судалсан, шийдвэр гаргасан зүйлээ сурагч тайлбарлах, мэтгэлцэх,
бичих, илтгэх
8. Дурдсан хэлбэрүүдээр өөрийн сурсан мэдсэнээ илэрхийлэхдээ
судалсан түлхүүр ойлголтуудыг оновчтой сонгож, хэрэглэх
Б. Нийгмийн амьдралтай 1. Дэвшүүлсэн асуулт, асуудал, таамаглалын хүрээнд төрөл бүрийн

холбоотой мэдээлэлтэй эх сурвалжийг цуглуулах, сонгох
ажиллах 2. Мэдээллийг цуглуулах үйл ажиллагааг төлөвлөх, тохиромжтой
арга хэрэгсэл, эх сурвалжийг сонгох, боловсруулах
3. Олсон мэдээллээ уншиж ойлгох, бүлэглэх, төрөлжүүлэх
4. Бүдүүвч, хүснэгт, ишлэл, жишээ, зураглал зэргээр илэрхийлэгдсэн
мэдээллийг уншиж, тайлбарлах
5. Цуглуулсан мэдээллээ нэг болон хоёр хүчин зүйлээр бүлэглэх, дэд
сэдэвт хуваах, статистикийн болон чанарын энгийн шинжилгээ
хийх, зураг дүрслэл, бүдүүвч, хүснэгтээр нэгтгэх, тайлбарлах
6. Дүн шинжилгээний үр дүн, мэдээлэл, баримтын утгыг тайлбарлах,
дэвшүүлсэн асуулт, асуудал, таамаглалыг шийдэхдээ ашиглах
В. Нийгмийн үзэгдэл, үйл 1. Хичээлийн болон хичээлээс гадуурх нийгмийн ухааны чиглэлийн
явдлыг сонирхож судлах, үйл ажиллагаанд өөрийн сонирхлоор оролцох
оролцох эрмэлзэл, идэвх 2. Нийгмийн ухааны сургалтын болон сургалтаас гадуур бие даан
зүтгэл, үнэт зүйлс, болон бүлгээр үйл ажиллагаа явуулахаар санаачилга гаргах
хандлагаа илэрхийлэх 3. Бие даан гүнзгийрүүлэн судлах асуулт асуух, судалсан, танин
мэдсэн үр дүнгээ илтгэх
4. Сурч мэдсэн зүйлдээ тулгуурлан өөрийгөө хөгжүүлэх төлөвлөгөө
гаргах
5. Бусдад эергээр нөлөөлөх, бусдын ялгаа, эрхэм чанарыг хүндэтгэж
байгаагаа илэрхийлэх
6. Тодорхой үнэт зүйлсийн үүднээс нийгмийн үзэгдэл, явцыг сайшаах,
буруушаах үндэслэлийг дэвшүүлэх
4.3 Үнэлгээний жин
Үнэлгээний зорилт Эзлэх хувь

Нийгмийн ухааны танин мэдэхүйн дагуу сэтгэх, эргэцүүлэх, нийгмийн
40
ухааны хэлээр бичих, илтгэх
Нийгмийн амьдралтай холбоотой мэдээлэлтэй ажиллах 40
Нийгмийн үзэгдэл, үйл явдлыг сонирхож судлах, оролцох эрмэлзэл,
20
идэвх зүтгэл, үнэт зүйлс, хандлагаа илэрхийлэх
Жич: Үнэлгээний зорилтын эзлэх хувийн жинг заавал, сонгон гүнзгийрүүлж судлах хичээлийн
эцсийн үнэлгээнд адил баримтална.

СУРАЛЦАХУЙН УДИРДАМЖ
X анги
Заавал судлах
НЭГ. НИЙГЭМ, НИЙГМИЙН ХАРИЛЦАА
Судлах цаг: 12-14 цаг

1.1 Бүлгийн зорилго. Нийгэм бүхэллэг байдлаар, тогтвортойгоор оршин байдгийн мөн чанар,
түүнд хүн хэрхэн амьдардаг, хөгждөг болохыг судалсан нийгмийн шинжлэх ухааны мэдлэгийн
тогтолцоо, танин мэдэхүйн арга, аргачлалаас суралцан, нийгмийн аливаа үзэгдлийг цогц
уялдаа холбоонд авч үзэх, нотолгоо үндэслэгээнд тулгуурлан дүгнэлт хийхийг эрхэмлэдэг
шинжлэх ухаанч хандлагад суралцахад нь хувь нэмэр оруулна.
1.2 Суралцахуйн зорилт, үйл ажиллагаа, хэрэглэгдэхүүн
Суралцахуйн зорилт Үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

Нийгмийн судалгаа Нийгмийн судалгаа хэрхэн явагддаг болох, Ашиглах эх сурвалж:
а. Нийгмийг танин судалгааны үе шатуудын талаар эмпирик 1. Л.Алтанзаяа,
мэдэх мөн чанар, судалгааны хураангуйн жишээнээс Ч.Алтангэрэл, Д.Бямбажав
хандлагууд, үе шат, түшиглэн судална. ба бусад (2013) Нийгмийн
мэдээлэл цуглуулах Эх сурвалж ашиглан судалгааны ерөнхий ухаан V. УБ.,
аргуудын талаар аргууд хийгээд эмпирик техникүүдийн 2. МУИС (1997) Социологийн
мэдэх, талаар судална. судалгааны аргууд. УБ.,
б. Тоон болон Тоон болон чанарын мэдээллийг ялгах, Бусад хэрэглэгдэхүүн:
чанарын өгөгдлүүдийг боловсруулах, хүснэгт, график зэрэгт 1. Ажлын хуудас
тайлбарлах нэгтгэх, илэрхийлэх, үр дүнг тайлбарлах (чиглүүлэх асуулт
аргачлалтай болох, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ. бүхий)
в. Тайлбарын Мөн судлаачдын боловсруулсан тайлан, 2. Судалгааны баримтууд
үндэслэл, нотолгоог өгүүлэл дэх тоон өгөгдлүүд (хүснэгт, 3. Тодорхой судалгааны
шүүн тунгаах. график зэрэг)-ийг тайлбарлах дасгалуудыг тайлангийн хураангуй
гүйцэтгэнэ.
Багшид санамж:
Энэхүү суралцахуйн зорилтыг нэгж болон ээлжит хичээлийн агуулга, үйл ажиллагаагаар дамжуулан
суралцахад нь дэмжлэг үзүүлээрэй.
Нийгмийн бүтэц, Холбогдох сурах бичгүүд дэх эх Ашиглах эх сурвалж:
тогтвортой тал сурвалжид тулгуурлан дараах хөтлөх 1. Л.Алтанзаяа,
а. Хувь хүний үйлдэл асуултад хариулах замаар агуулгыг Ч.Алтангэрэл, Р.Дарьхүү
ба нийгэм хоорондын судална. ба бусад (2012) Нийгмийн
уялдаа холбоог Хөтлөх асуултуудын жишээ: ухаан IV. УБ.,
нийгмийн бүтцийн - Би хэн бэ? Би нийгэмд ямар ямар байр 2. Л.Алтанзаяа,
үүднээс тайлбарлах, суурь эзэлж байна вэ? Ч.Алтангэрэл, Д.Бямбажав
б. Тухайн цаг үед - Нийгмийн байр суурь (статус) гэж юу вэ? ба бусад (2013) Нийгмийн
тохиож буй нийгмийн - Нийгмийн дүр үүрэг (роль) гэж юу вэ? ухаан V. УБ.,
үзэгдэл, үйл явдлын - Нийгмийн бүтэц гэж юу вэ? 3. С.Түмэндэлгэр,
шалтгаан, үр дагаврыг - Нийгмийн бүтэц ба соёл хоорондын Д.Бямбажав, Д.Болормаа
тодорхойлох, уялдаа холбоог тайлбарлана уу. (2006) Сургалтын
в. Нийгмийн бүрдэл - Нийгмийн харилцаа, харилцан үйлдэл үнэлгээний олон
хэсэг, тэдгээрийн гэж юу вэ? Хүмүүс хоорондох хувилбарууд: Нийгмийн
уялдаа холбоог харилцааны макро болон микро түвшний тухай мэдлэг хичээлийн
тулгуур ойлголтуудыг ялгаа юунд байна вэ? жишээн дээр. УБ.,
(статус, үүрэг, эрх, хэм - Нийгмийн институт гэж юу вэ? 4. Н.Смелзер (2001)
хэмжээ, бүлэг, Институтчлэгдэнэ гэж юу вэ? Социологи (орч.ред
институт г.м) ашиглан - Нийгмийн институтуудын хооронд ямар Ү.Нямдорж). УБ.
тайлбарлах, харилцаа уялдаа байдаг вэ? 5. А.Гидденс (2006)
- Нийгмийн чиг үүрэг (функц) гэж юу вэ? Социологи (орч.ред.
г. Хувь хүмүүс Чиг үүргийн ямар төрлүүд байдаг вэ? Д.Ганхуяг). УБ.
хоорондын харилцан - Нийгэм гэж юу вэ? Бусад хэрэглэгдэхүүн:
үйлдэл ба нийгэм,
нийгмийн бүтэц Ойлголтуудын хоорондын ялгааг - Ажлын хуудас
хоорондын уялдаа тодруулах, ангилах, ялгах, оюуны (чиглүүлэх асуулт
холбоог зураглан зураглал хийх, тодорхойлж, бүхий)
тайлбарлах тайлбарлахдаа хүрээлэн буй орчин - Үндсэн ойлголтуудыг
тухайлбал сургууль, захиргааны бичсэн карт
байгууллага, аж ахуйн нэгж зэргийн - Жишээ, тохиолдол, эх
жишээн дээр суралцсан ойлголтуудаа сурвалж
хэрэглэнэ.
Тодорхой жишээ, тохиолдлоос ил, далд,
сөрөг чиг үүргийг тодруулна.
Нийгмийн бүтцийн хувь хүнд үзүүлж буй
нөлөөний талаар хэлэлцэнэ.
Ойлголтуудын зураглалын хамгийн оновчтой гэж болох хувилбарыг урьдчилан бэлтгэсэн байвал
зохино. Энэ нь үнэлэхэд тань тустай.
Сурах бичигт институт (institution)-ийг байгууллага (organization)-тай адилтгаж бичсэн тул ашиглахаас
татгалзаарай.
Ил, далд, сөрөг чиг үүргийг (функц) тодруулж болох жишээ, тохиолдлыг бэлтгэх нь зүйтэй.
Хувь хүн ба нийгэм: Жишээ, тохиолдлыг судлах замаар Ашиглах эх сурвалж:
Нийгэмшилт нийгэмшилт гэж юу болох, ямар үе 1. Л.Алтанзаяа,
а. Дөнгөж төрсөн шатуудын дагуу ямар агентуудын нөлөөн Ч.Алтангэрэл, Р.Дарьхүү
хүүхэд нийгэмд дор явагддаг болохыг дүгнэн хэлэлцэнэ. ба бусад (2012) Нийгмийн
амьдрах чадвартай Ж: Ширэнгэн ойн хүүхдүүдийн талаарх ухаан IV. УБ.,
хүн болон хэрхэн тохиолдол шинжилж дараах асуултуудын 2. Н.Смелзер (2001)
төлөвшдөгийг дагуу хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. Дараах Социологи (орч.ред
тохиолдол шинжлэх, чиглүүлэх асуултыг ашиглаж болох юм. Ү.Нямдорж). УБ.
онолын тайлбаруудыг - Уг тохиолдол юуны тухай өгүүлж 3. Хүүхдийн төлөө үндэсний
судлах замаар танин байна вэ? газар, НҮБ-ын Хүүхдийн
мэдэх, - Хүүхдүүдэд ямар асуудал байна сангийн цахим хуудас
б. Өөрийн хөгжилд вэ, тэд яагаад бидэн шиг хүн болж Бусад хэрэглэгдэхүүн:
нөлөөлөгч хүчин чадаагүй вэ? 1. Ажлын хуудас (чиглүүлэх
зүйлсийг тодруулан, - Юу, юу нөлөөлсөн бэ? асуулт бүхий)
хариуцлагатай - Тэдний нийгэмшилт амжилттай 2. Үндсэн ойлголтуудыг
сонголт, шийдвэр явагдахад нь дутмаг байгаа зүйлс бичсэн карт
гаргаж байгаагаа юу байна вэ? (нийгэмшиж буй 3. Жишээ, тохиолдол, эх
нотлох орчны ялгааг харьцуулах) сурвалж
- Хүний нийгэмшилт хэрхэн
явагддаг тухай дүгнэлтээ бичнэ
үү?
Сурагч тохиолдол шинжлэх явцдаа шинээр
сурч авсан ойлголтуудыг эх сурвалжид
тулгуурлан тодорхойлно.
Орчин цагийн өсвөр үе, залуучуудын
нийгэмшилтэд тулгамдаж буй асуудлууд,
тэдгээрийг хэрхэн шийдвэл зохих, тэдний
үүрэг, оролцоог нэмэгдүүлэх тухай
шинжлэн судлах үйл ажиллагааг
Уг үйл ажиллагааны төгсгөлд сурагч бүр
амьдралын зорилго, хүмүүжил, төлөвшил
дэх ололт хийгээд саад бэрхшээлийг
тодруулан, цаашдаа өөртөө хийх эерэг
өөрчлөлтийн төлөвлөлтийг гаргах зэрэг
үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж болох юм.
Тохиолдол шинжлэхийн хамт нийгэмшилтийн талаар тайлбарласан эх сурвалжуудыг бэлтгэсэн
байвал зохино.
Тохиолдол, жишээ нь текстээс гадна видео, дижитал хэлбэртэй байж болно.
Хувь хүн ба нийгэм: Гажуудалтай холбоотой тохиолдол 1. Л.Алтанзаяа,
Гажуудал шинжлэн гажуудал юу гэж болох тухай Ч.Алтангэрэл, Р.Дарьхүү

в. Гажуудлын асуулт дэвшүүлэн, түүний мөн чанар, ба бусад (2012) Нийгмийн

нийгмийн мөн чанарыг нөлөөлөгч макро\микро хүчин зүйлсийг ухаан IV. УБ.,
жишээ, тохиолдлыг тодруулахаар багуудад хуваагдан 2. Н.Смелзер (2001)
судлах замаар ажиллан, түүний нийгэмд үзүүлэх Социологи (орч.ред
тайлбарлах, эерэг\сөрөг нөлөөллийг тодруулах үйл Ү.Нямдорж). УБ.
г. Гажуудлын эерэг ажиллагаануудыг хэрэгжүүлнэ. 3. А.Гидденс (2006)
хийгээд сөрөг үр Мөн бүх төрлийн гэмт хэрэг нь гажуудал Социологи (орч.ред.
дагаврыг тодорхойлон, болохыг ойлгож, гэмт хэрэгт нөлөөлөгч Д.Ганхуяг). УБ.
гэмт хэрэг, болзошгүй хүчин зүйлс, болзошгүй сонголтын үр 4. www.police.gov.mn/statistic
сөрөг үр дагавраас нөлөөний талаар хэлэлцэнэ. medee/
өөрийгөө хамгаалах Өөрсдийн зан үйлд ажиглагдаж буй зарим 5. www.forum.mn,
тухай эргэцүүлэмж сөрөг дадал, сонирхлыг тодруулах, www.hamtdaa.mn
бичиж сурах түүнийгээ өөрчлөх, аливаа эрсдэлээс Бусад хэрэглэгдэхүүн:
урьдчилан сэргийлэх талаар эргэцүүлэмж 6. Ажлын хуудас (чиглүүлэх
бичнэ. асуулт бүхий)
Бичсэн эргэцүүлэмжид үндэслэн сайн 7. Үндсэн ойлголтуудыг
хийгээд саар сонголтын үр дагаврын бичсэн карт
талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. 8. Жишээ, тохиолдол, эх
сурвалж
9. Статистик мэдээлэл
(www.1212.mn)
Тохиолдол шинжлэх, шинжлэн судлах явцад нь үндсэн ойлголтуудыг танин мэдэхэд нь туслах үйл
ажиллагааг тусгайлан анхаараарай.
1.3 Суралтын арга зүй

- Нийгмийн судалгааны агуулгыг аль болох бусад хичээлийн агуулгатай интегацичлан судлах.
- Статистикийн шинжилгээний хүрээнд математикийн багш нартай хамтран ажиллах.
- Нийгмийн бүтэц, тогтвортой талын агуулгыг судлахдаа нийгмийн онолын тайлбарт
тулгуурлахаас гадна гэр бүл, сургуулт зэргийн жишээн дээр судлах,
- Гажуудал, нийгэмшилтийн асуудлыг судлахдаа тохиолдол шинжлэх арга зүйг ашиглах нь илүү
тохиромжтой.
- Суралцахуйн зорилт-үйл ажиллагаа-үнэлгээ гэсэн гурамсан холбоог сайтар хангаж ажиллах
ба сурагчийн үйлд эдгээр нь нэгэн зэрэг хэрэгжиж байх ёстойг анхаарна.
- Сурагчийн ялгаа, хэрэгцээ (жендэр, угсаатан, нийгмийн байдал, сурлагын амжилтын түвшин,
хөгжлийн бэрхшээл зэрэг)-г тодорхойлон, түүнд хариу арга хэмжээ авахад анхаарсан
сургалтын стратегийг сонгон, хүүхэд бүрт ахиц дэвшил авчрахаар зорьж ажиллана. Жишээ нь,
охид/хөвгүүдийн суудал, оролцоо, асуулт асуух, хариулах, багаар ажиллах зэрэгт илрэх сурах
үйлийн ялгааг тодорхойлон, тэрхүү ялгааг харгалзан аль болох хичээлийн үр шимээс хүртэх
адил тэгш боломжийг бүрдүүлэхэд анхаарна. Ингэхдээ багш охид, хөвгүүд рүү чиглэсэн өөрийн
үйлдлийн ялгааг басхүү ажиглан, дүн шинжилгээ хийж, тодорхой өрөөсгөл төлөв байдал
илэрсэн тохиолдолд өөрчлөхөөр зорин ажиллана.
1.4 Агуулгын зөвлөмж

Агуулга Тулгуур ойлголтууд Зөвлөмж, тайлбар
Нийгмийн судалгаа Шинжлэх ухааны ерөнхий аргуудтай нийгмийн тодорхой
Тоон ба чанарын судалгаа хэрхэн холбогдож байгааг тоон судалгаа нь
судалгаа ба дедуктив, чанарын судалгаа нь индукцийн аргын
Нийгмийн Индукц ба дедукц дагуу явагддаг болохыг тайлбарлах. Мөн мэдээлэл
судалгаа Анализ ба синтез цуглуулах нь ажиглалт, боловсруулалт, харьцуулалт,
Судалгааны үе шат жиших зэрэг нь анализ, дэвшүүлсэн таамаглал,
Судалгааны бэлтгэл асуултад баримт түшиглэн хариулт өгч байгаа нь синтез
гэх зэргээр уялдааг тайлбарлахад анхаараарай.
Нийгмийн бүтэц Чиг үүргийг хэрэгцээг хангахад чиглэсэн үйлдлийн үр
Нийгмийн
Байр суурь дагавар болох талаас нь басхүү тодорхойлоорой. Энэ
бүтэц:
Дүр үүрэг үүднээс эерэг, сөрөг, далд чиг үүргийн төрөл яригддаг.
тогтвортой
Чиг үүрэг Эерэг нь зорьж, мэдэж, мэдэгдэж буй үр дагавар, сөрөг
тал
Институт нь зорьж төлөвлөснийхөө эсрэг байх үр дагавар, далд
Нийгмийн харилцаа нь зорьж, төлөвлөөгүй ч, өөр төрлийн үр дагавар давхар
Нийгмийн харилцан илрэхийг хэлэх ба функциональ шинжилгээ нь эдгээр үр
үйлдэл дагаврыг шинжлэн тооцоолохол анхаарна. Нийгмийн
Нийгэм харилцан үйлдэл нь нийгмийн микро түвшний ойлголт
болоход анхаараарай.
Нийгэмшилт Адилсал нь нийгмийн тодорхой бүлэгт өөрийгөө
Адилсал харьяалуулах мэдрэмж, шинж чанарыг тээн илтгэх
Анхдагч нийгэмшилт чанар, үйл явц.
Нийгэмшилт
Хоёрдогч нийгэмшилт
Дахин нийгэмшилт
Нийгэмшилтийн агент
Нийгмийн гажуудал Нийгмийн гажуудал харьцангуй мөн чанартай болоход
Нийгмийн хяналт анхаараарай. Мөн Э.Дюркгейм, Р.Мертон нарын
Нийгмийн Албан ба албан бус аномийн үзэл баримтлалтай холбон судлаарай.
гажуудал хяналт
Эерэг ба сөрөг санкц
Аноми байдал
1.5. Үнэлгээ
1.5.1. Үнэлгээний зорилт:
А. Нийгмийн судалгаа, нийгмийн бүтэц, нийгэмшилт, гажуудалд холбогдох ойлголтуудыг
ашиглан бичих, илтгэх, уялдаа холбоонд нь авч үзэх,
Б. Нийгмийн судалгаа, нийгмийн бүтэц, нийгэмшилт, гажуудалд холбогдох мэдээлэлтэй
ажиллах;
В. Нийгмийн судалгаа, нийгмийн бүтэц, нийгэмшилт, гажуудалд холбогдох асуудлыг сонирхож
судлах, оролцох хандлага, идэвх зүтгэл байгаагаа болон нийгмийн үнэт зүйлсийг эрхэмлэж
байгаагаа илэрхийлэх.
1.5.2 Үнэлгээний шалгуур

- Судлах агуулгаас асуулт, асуудлыг олж харж, таамаглалыг
дэвшүүлэх;
А. Нийгмийн судалгаа, - Судалсан агуулгын хүрээний асуулт, асуудлыг нотолгоонд
нийгмийн бүтэц, нийгэмшилт, тулгуурлан хариулт, шийдлийг олох;
гажуудалд холбогдох - Судалсан агуулгад холбогдох үзэгдлийг цогц холбоонд нь
ойлголтуудыг ашиглан бичих, тайлбарлах;
илтгэх, уялдаа холбоонд нь авч - Хэд хэдэн хувилбарыг харьцуулж, үндэслэл сайтай хувилбарыг
үзэх сонгож хамгаалах,
- Судалсан ойлголтуудыг үнэн зөв тодорхойлох,
- Ойлголтуудын уялдаа холбоог тайлбарлах, бүлэглэх, багцлах,
зураглах,
- Судалсан ойлголтуудаа ашиглан хэлэлцэх, бичих, илтгэх.
- Шаардлагатай мэдээллийн агуулгын хүрээг тодорхойлох;
- Шаардлагатай мэдээллийг цуглуулах үйл ажиллагааг төлөвлөх,
Б. Нийгмийн судалгаа, тохиромжтой арга хэрэгсэл, эх сурвалжийг сонгох,
нийгмийн бүтэц, нийгэмшилт, - Мэдээллийг нэг болон хоёр хүчин зүйлээр бүлэглэх,
гажуудалд холбогдох - Мэдээлэлд статистикийн болон чанарлаг энгийн шинжилгээг хийх,
мэдээлэлтэй ажиллах зураг дүрслэл, бүдүүвч, хүснэгтээр дүрслэх.
- Бүдүүвч, хүснэгт, ишлэл, жишээ, зураглал зэргээр илэрхийлэгдсэн
мэдээллийг тайлбарлах.
В. Нийгмийн судалгаа, - Бие даан гүнзгийрүүлэн судлах асуулт асуух,
нийгмийн бүтэц, нийгэмшилт, - Сурч мэдсэн зүйлдээ тулгуурлан өөрийгөө хөгжүүлэх төлөвлөгөө
гажуудалд холбогдох асуудлыг гаргах
сонирхож судлах, оролцох - Бусдад эергээр сайн үйлийн аянд оролцох, санаачилга гаргах
хандлага, идэвх зүтгэл - Зөвхөн өөрийн олсон хариултыг хамгаалахын хамт бусдын
байгаагаа болон нийгмийн үнэт ялгаатай үзэл бодлыг хүлээн зөвшөөрч байгаагаа харуулах
зүйлсийг эрхэмлэж байгаагаа - Шударга ёс, хүмүүнлэг ёс, хүний эрхийн үүднээс нийгмийн үзэгдэл,
илэрхийлэх явцыг сайшаах, буруушаах үндэслэлийг дэвшүүлэх,

1.5.3 Жишиг даалгавар (Нийгмийн гажуудал сэдвийн хүрээнд)

Үнэлгээний матриц
Мэдээлэл, эх
Эргэцүүлэмж
Гэмт хэргийн
сурвалжийн
Эх сурвалж
шинжилгээ
шинжилгээ
мэдээлэлд
шинжлэх
Үнэлгээний зорилт Шалгуур
бичих
дүн
А. Нийгмийн судалгаа,  Тохиолдлоос асуулт, асуудал
нийгмийн бүтэц, нийгэмшилт, дэвшүүлэх
гажуудалд холбогдох  Дэвшүүлсэн асуулт, асуудалд олон
ойлголтуудыг ашиглан бичих, янзын шийдлүүдийг дэвшүүлэх
илтгэх, уялдаа холбоонд нь авч + +
 Тулгуур ойлголтуудыг тодорхойлох +
үзэх  Тулгуур ойлголтоо ашиглан, судалсан
сэдэвтэй холбон илэрхийлэх
 Ойлголтуудын уялдаа холбоог
зураглах
Б. Нийгмийн судалгаа,  Холбогдох мэдээллийг хайж, цуглуулах
нийгмийн бүтэц, нийгэмшилт,  Мэдээлэлд боловсруулалт хийх
гажуудалд холбогдох  Гажуудал, гэмт хэрэгт нөлөөлж буй
мэдээлэлтэй ажиллах хүчин зүйлс, үр нөлөөг бүлэглэх +
+ + +
 Гажуудалд холбогдох тоон, чанарын
мэдээллийг тайлбарлах
 Гэмт хэрэг, гаж үзэгдлийг бууруулах
талаар өөрийн санаагаа бичих, илтгэх
В. Нийгмийн судалгаа,  Дэлгэрүүлэн судлах сонирхлоо
нийгмийн бүтэц, нийгэмшилт, тодорхойлж асуулт тавьж буй эсэх,
гажуудалд холбогдох асуудлыг  Өөртөө үнэлгээ хийж, сөрөг дадал
сонирхож судлах, оролцох хандлагыг өөрчлөх талаар төлөвлөж + +
хандлага, идэвх зүтгэл бичих
байгаагаа болон нийгмийн үнэт
зүйлсийг эрхэмлэж байгаагаа
Даалгавар 1. Эх сурвалж шинжлээрэй.
Ажиллах заавар:
 Сурагч бүр ажлын хуудас дээр ажиллана.
 Тэмдэглэл бичих хэсэгт өөрийн санаа бодлоо, бусдаас авсан шинэ санаагаа бичнэ.
 Сурагч бүр ажлын хуудсаа өөрийн үнэлгээний хэрэгсэл болгон ашиглана.
Эх сурвалж 1. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа тамхи татах нь олон нийтийн дунд ихээхэн
дэлгэрч, нийгэмд сайшааж дэмжингүй хандаж байв. 1957 оноос хойш эрдэмтэд тамхи нь олон
төрлийн өвчний шатгаан болж байгааг тогтоосон бөгөөд үүнтэй холбоотойгоор энэхүү хорт
зуршлын эсрэг давалгаа өрнөх болжээ. Тамхи үйлдвэрлэх үйл ажиллагааг эрүүл мэндийн
салбарынхан, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах хөдөлгөөний идэвхтнүүд, засгийн газрын
байгууллагууд эрс хурцаар шүүмжилж ирлээ. Тамхи татах гэж буй хүн бусдаас “тамхи татаж
болох уу” гэж зөвшөөрөл асуудаг болсон (Эх сурвалж: Н.Смелзер (2001) Социологи”/орч.ред
Ү.Нямдорж, 185 дугаар тал). Манай улсад 2012 оноос тамхины хяналтын тухай хууль
шинэчлэгдэн мөрдөгдөж байна.
Эх сурвалж 2. Шоронгоос хоёр хоригдол оргожээ. Луйврын хэргээр шийтгэгдсэн 42 настай

Рональд Макинтош, банк дээрэмдсэн гэмт этгээд 37 настай Саманте Лопез нарын тухай энд
өгүүлж байна. Тэд дурласан хос байсан бөгөөд хэвлэлүүд тэдний орголтын тухай мэдээлсэн
даруй тэднийг хагацашгүй хоёр гэж нэрлэжээ. Энэ явдал хэрхэн болов? Макинтош нисдэг тэрэг
хулгайлжээ. Цэргийн нисгэгч байсан тэр доош зоригтой шумбан орж шоронгийн хашаан дотор
бууж Лопезийг авч нисэн оджээ. Шоронгийн хуягууд нисдэг тэргийг буудсангүй, хэрэв буудвал
онгоц хашаан дотор унаж олон хүний аминд хүрэх байсан юм. Хосууд цагдаа нараас 10 өдрийн
турш нуугдсан ажээ. Олон нийт тэднийг буруутгаж, гэмт хэрэгтэн гэж үзэхээс илүү өмөөрч, хайр
сэтгэлийнх нь тухай магтан дуулж байв (Эх сурвалж: Н.Смелзер (2001) Социологи (орч.ред
Ү.Нямдорж) 183, 185 дугаар тал).
Асуултууд Жишээ 1 Жишээ 2

Жишээ тус бүрт ямар
асуудлууд ажиглагдаж байна
вэ?
Жишээ тус бүрт нэр өгнө үү?
Дээрх 2 жишээнд нийтлэг
ажиглагдаж байгаа ямар
асуудал байна вэ?
Уг асуудал нь ямар үр
дагавартай вэ?
Даалгавар 2: Дараах мэдээлэл, эх сурвалжийг сайтар уншаад даалгавар хийх зааврын дагуу
ажиллаарай
Мэдээлэл 1: Францын социологич Э. Дюркгейм хүмүүсийн амьдрал, нийгмийн тогтвортой

байдалд нийгмийн дүрэм журам чухал үүрэгтэй бөгөөд учир нь тэдний зан үйлийг хэм хэмжээ
зохицуулан, эмх цэгцтэй, зохион байгуулалттай болгож байдагт оршино. Иймд аливаа хүн
бусдаас юуг хүсэн хүлээх хэрэгтэй болон хүмүүс өөрөөс нь юуг хүлээдгийг мэдэж байдаг.
Харин нийгмийн эрс өөрчлөлт, хямралын үед нийгэмд тогтсон хэм хэмжээ өөрчлөгдөж, тэрхүү
зохицол алдагддаг ажээ. Энэхүү төлөв байдал нь зарим хүмүүсийн итгэл үнэмшил, үнэт
зүйлсийн баримжааг алдагдуулж, нийгмийн хяналтын тогтолцоог ганхуулж, дур зоргын
үйлдлийг буюу гаж зан үйлийг нэмэгдэхэд хүргэдэг гэж үзсэн байна (Эх сурвалж: Нийгмийн
ухаан IV. 27 хуудас). Түүнийхээр нийгмийн хэм хэмжээнээс гадуур аливаа үйлдэл нь гажуудал
(девиаци) юм.
Мэдээлэл 2: АНУ-ын социологич Р.Мертон Э.Дюркгеймийн санааг үргэлжлүүлсэн. Тэрээр

“Хүмүүс ямар байр суурьтай байгаагаас үл хамааран амжилт олохыг эрмэлзэж байдаг.
Нийгмийн үнэт зүйлс нь энэхүү амжилт олох эрмэлзлийг нь урагш түлхэж байдаг ч бодит
байдал дээр анхнаасаа тааламжгүй нөхцөлд амьдарч буй хүмүүс амжилтын хязгаарлагдмал
нөхцөл, боломж бүхий байх ба энэхүү нөхцөлд хууль ёсны ч бай, хууль бус ямар нэгэн аргаар
“амжилт руу” тэмүүлэх үйлдэл хийдэг нь гажуудалд хүргэдэг хэмээн тайлбарлажээ. Түүнчлэн
АНУ-ын Б. Файн, Э.Лемерт нарын судлаачид хууль, дүрэм журмыг тогтооход нөлөө бүхий
хүмүүс нь өөрсдийн соёл, үзэл суртал, эрх ашгийн үүднээс бусдад “гэмт хэрэгтэн”, “гаж”
гэсэн хаяг, шошгийг наадаг бөгөөд гажуудал нь нийгмийн эрх мэдлийн бүтэцтэй холбоотой”
гэжээ.
А) Дээрх мэдээллүүд юуны тухай өгүүлж байна вэ?
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
.................................................................................................................
б) Нийгмийн гажуудлын шалтгааныг дээрх мэдээлэлд хэрхэн тайлбарласан байна вэ?
- .......................................................................................................................................
- .......................................................................................................................................
- .......................................................................................................................................
- .......................................................................................................................................

в) Мэдээллүүдэд тулгуурлан гажуудлыг хэрхэн ангилж болох вэ?

- .......................................................................................................................................
- .......................................................................................................................................
- .......................................................................................................................................
- .......................................................................................................................................
г) Мэдээлэлд дурдагдаагүй гажуудлын ямар төрлүүд байж болох вэ? Нэмж бичээрэй
- ..................................................................................................................................................
............................................................................................................................
- ..................................................................................................................................................
............................................................................................................................
д) Судалсан жишээ, мэдээлэл, эх сурвалжийн гол санаанд үндэслэн сэдвийн тулгуур

ойлголтуудыг тодорхойлон тэдгээрийн уялдаа холбоог оюуны зураглалаар илэрхийлнэ үү.
Зураглалын загвараа өөрсдөө сонгоорой
Зураглал:
Тулгуур ойлголтуудаа тодорхойлон бичнэ үү.

..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................
...................................................................................................................................................
Даалгавар 3: Дараах статистик мэдээлэлд (эх сурвалж. ЦЕГ. 2015 оны гэмт хэрэг, захиргааны
зөрчлийн нөхцөл байдлын тухай мэдээлэл:
https://www.police.gov.mn/media/Statistic_medee/Taniltsga-16.01.10.pdf) дүн шинжилгээ хийгээд,
үр дүнг тайлбарлан, нэгтгэн дүгнээрэй.
Статистик мэдээ 1.
Бүртгэгдсэн гэмт хэргийн Тоо (2014) Хувь (тооцно уу) Тоо (2015) Хувь (тооцно уу)
ангилал
Хөнгөн гэмт хэрэг 13057 13487
Хүндэвтэр гэмт хэрэг 11951 12127
Хүнд гэмт хэрэг 1781 1628
Онц хүнд гэмт хэрэг 529 515
Нийт
Хүснэгтийн үр дүнг тайлбарлаарай.

..............................................................................................................................................................
........................................................................................................................................
Илрүүлсэн гэмт хэргийн Тоо (2014) Хувь Тоо (2015) Хувь
ангилал (тооцно уу) (тооцно уу)
Хөнгөн гэмт хэрэг 60.9 64.1
Хүндэвтэр гэмт хэрэг 54.9 58.9
Хүнд гэмт хэрэг 67.2 72.9
Онц хүнд гэмт хэрэг 88.0 91.9

..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
N Гэмт хэргийн төрлөөр Хувь
1 Хулгайн гэмт хэрэг 33.0
2 Бусдын бие махбодид гэмтэл учруулах 29.1
3 Бусдын эд хөрөнгийг залилан мэхэлж авах 7.4
4 Танхайрах 5.7
5 Тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний аюулгүй байдлын эсрэг 5.0
6 Бусдын эд хөрөнгийг дээрэмдэх 1.9
7 Бусдын эд хөрөнгийг завших, үрэгдүүлэх 1.2
8 Бэлгийн (хүчиндэх) 1.0
9 Бусдын эд хөрөнгийг булаах 0.8
10 Аллага 0.7
Хүснэгт дэх баримтыг тайлбарлаарай.

..............................................................................................................................................................
........................................................................................................................................
N Гэмт хэрэг үйлдэгдсэн Тоо Хувь (тооцно Тоо Хувь (тооцно
байдал (2014) уу) (2015) уу)
1 Галт зэвсгээр үйлдэгдсэн 39 38
2 Урьдчилан тохиролцсон 49 47
бүлэг
3 Бүлэглэн үйлдсэн 2683 2274
4 Хүүхэд оролцсон 1059 1144
5 Гэр бүлийн хүчирхийллийн 1076 1356
улмаас
6 Эмэгтэй хүн оролцсон 3645 3782
7 Согтуугаар үйлдэгдсэн 6686 5907
Нийт

..............................................................................................................................................................
........................................................................................................................................
Статистик мэдээ 5. Хувийн жинг тооцоод, график байгуулаарай.

Гэмт хэрэгт холбогдон шалгагдсан Тоо Гэмт хэрэгт холбогдон Тоо
хүмүүс (нийгмийн байдлаар) (2015) шалгагдсан хүмүүс
(хүйсээр)
Ажилгүй 12532 Эрэгтэй 21075
Худлиараа хөдөлмөр эрхлэгч 4501
Хувийн хэвшлийн байгууллагад 2212
ажиллагч
Малчин 2144
Төрийн албан хаагч 1018
Оюутан 1053
Сурагч 644 Эмэгтэй 3782
Төрийн бус байгууллагын ажилтан 465
Тэнэмэл 190
Хоригдол 45
Сургууль завсардсан 38
Хугацаат цэргийн албан хаагч 15
Нийт 24857
Хүснэгт дэх баримтыг тайлбарлаарай.
..............................................................................................................................................................
........................................................................................................................................

А) Дүн шинжилгээ хийх заавар

- Хоосон нүднүүдэд зохих хувь болон тоог тооцоолон гаргаарай.
- Ямар төрлийн гэмт хэрэг илүү тархалттайгаар үйлдэгдэж байна вэ?
- Ямар төрлийн гэмт хэргийн илрүүлэлт сайн байна вэ?
- Дээрх статистик мэдээллээс гэмт хэрэгт нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг тодруулан,
хүснэгтийн дагуу бүлэглээрэй. Хүснэгтийн багана нь хэд ч байж болно.
- Хэрхэн яаж бүлэглэснээ тайлбарлаарай.
1. 2. 3. 4.
Тайлбар: Тайлбар: Тайлбар: Тайлбар:
Б) Шинжилсэн мэдээллээс гэмт хэргийн талаар ямар дүгнэлт хийж болох вэ?
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
.......................................................................................................
В) Нийгэм дэх гэмт хэргийг бууруулах арга замын талаар өөрийн санал дүгнэлтээ бичээрэй.
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
.......................................................................................................
Даалгавар 4:
А) “Өөрийгөө өөрчлөх нь” сэдэвт эргэцүүлэмж бичээрэй.
Эргэцүүлэмжид тавигдах шаардлага:
 Сэдвийн үндэслэлийг оновчтой дэвшүүлсэн
 Гол санаагаа нотолсон, бусад санааг няцаасан үндэслэлтэй байх
 Дүгнэлт хийсэн байдал
 Найруулгын болоод зөв бичих дүрмийн алдаагүй байх
Б) Энэ эргэцүүлэмж бичихийн өмнө хийсэн ажлаа нэгтгэнэ үү

 Өөртөө дүн шинжилгээ хийснээ нэгтгэнэ үү.
(өөрийн тань давуу болон сул тал юу вэ?
Гадаад орчны зүгээс үзүүлэх боломж
хийгээд эрсдэлд хүчин зүйлс юу вэ?)
 Ямар асуудал дэвшүүлсэн бэ?
 Өөрийгөө хэрхэн өөрчлөх нь зүйтэй вэ?

Яагаад?
Багшийн зөвлөмж бичих загвар

Сурагчийн гүйцэтгэлийн давуу талыг дурдана уу.
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..................................................................................................................
Сурагчийн гүйцэтгэлийн учир дутагдалтай талуудыг дурдана уу.

..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..................................................................................................................
Хэрхэн сайжруулах талаар зөвлөгөө өгнө үү.

..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................
Үнэлэх аргачлал
Даалгавар 1: Жишээг шинжлэх

Хангалттай- А Дундаж –В Дэмжлэг шаардлагатай- С, D түвшин
Шалгуур Хангалттай сайн Дундаж Дэмжлэг шаардлагатай

Жишээг Жишээг уншин бүрэн Сэдэвтэй холбоотой Жишээг уншаад бүрэн
шинжлээд ойлгон шинжлэн, зарим асуудал ойлгоогүй, тохиромжгүй
асуултад асуултанд оновчтой дэвшүүлэхийг оролдсон, асуудал дэвшүүлсэн, үр
хариулж хариулж чадсан: жишээ нийтлэг талыг бүрэн дагаврыг тодорхойлоогүй
буй байдал бүрт нэр өгч, нийтлэг тал, гаргаагүй, асуудлын үр жишээ бүрт нэр өгсөн боловч
асуудлыг,үр дагаврыг дагаврыг тодорхойлсон. оновчгүй.
оновчтой тодорхойлсон
Даалгавар 2: Мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийж, нийгмийн үзэгдлийг тайлбарлах, тулгуур
ойлголтуудыг тодорхойлох, ангилах
Шалгуур Хангалттай Дундаж Дэмжлэг
шаардлагатай
Мэдээлэлд Нийгмийн гажуудал гэж Нийгмийн гажуудлын санааг Мэдээлэл, эх
дүн юу болохыг тодорхойлж, гаргасан, түүний шалтгааныг сурвалжийн утга
шинжилгээ түүний шалтгааныг мэдээлэлд үндэслэн бүрэн санааг ойлгоогүй
хийх, оновчтой тайлбарласан, тайлбарлаж чадаагүй Гажуудлыг дутуу
тайлбарлах Гажуудлыг тодорхой Гажуудлын ангилал гаргасан тодорхойлсон,
шалгуур дэвшүүлэн боловч шалгуурын үндэслэл Шалтгааныг дутуу, огт
ангилсан дутмаг тайлбарлаагүй
Гажуудлыг ангилаагүй
Тулгуур Гажуудал, гэмт хэрэг, хэм Тулгуур ойлголтыг гаргасан Тулгуур ойлголтуудыг
ойлголтын хэмжээ, нийгмийн үнэт боловч бусад холбогдол бүхий дутуу нэрлэж,
мэдлэгийг зүйлс зэрэг ойлголтуудын ойлголтыг мэдээлэл, эх тодорхойлж чадаагүй,
бүтээх харилцан хамаарлыг сурвалжаас илрүүлж чадаагүй, Харилцан хамаарлыг
оюуны зураглалаар Оюуны зураглал тодорхой ойлгож, оюуны
илэрхийлж чадсан түвшинд хийсэн ч ойлголтуудын зураглал хийгээгүй
Тулгуур ойлголтуудыг нэг хамаарлыг бүрэн гаргаж
бүрчлэн тодорхойлсон чадаагүй

Даалгавар 3: Статистик мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийнэ үү

Шалгуур Хангалттай сайн Дундаж Дэмжлэг шаардлагатай
Статистик Гэмт хэргийн хувийн Гэмт хэргийн хувийн жин, Гэмт хэргийн хувийн жин,
боловсруула жин, тоог зөв тоог бүрэн зөв тоогтооцоолоогүй, эсвэл
лт хийж буй тооцоолсон, тооцоолоогүй, бүгд алдаатай,
байдал Гэмт хэргийн тархалт, Гэмт хэргийн тархалт, Гэмт хэргийн тархалт,
илрүүлэлтийн талаар илрүүлэлтийн талаар илрүүлэлтийн талаар
зөв дүгнэсэн дүгнэлт хийхдээ алдаа дүгнэлт хийж чадаагүй,
гаргасан
Нөлөөлөх Гэмт хэрэгт нөлөөлөгч Гэмт хэрэгт нөлөөлөгч Гэмт хэрэгт нөлөөлөгч
хүчин хүчин зүйлсийг оновчтой хүчин зүйлсийг нэрлэсэн хүчин зүйлсийг нэрлээгүй
зүйлсийг нэрлэсэн, нь дутуу эсвэл үндэслэл эсвэл үндэслэл буруу,
тодруулах, Нөлөөлөгч хүчин муутай, Нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг
бүлэглэх зүйлсийг оновчтой Нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг бүлэглээгүй
бүлэглэсэн дутуу эсвэл үндэслэл
муутай бүлэглэсэн
Гэмт хэргийг Дэвшүүлсэн дүгнэлт нь Дэвшүүлсэн дүгнэлт нь Дэвшүүлсэн дүгнэлт нь
бууруулах дүн шинжилгээний үр дүн шинжилгээний үр дүн шинжилгээний үр
талаар дүнд тулгуурласан дүнгийн зарчимд дүнд тулгуурлаагүй
өөрийн Нийгмийн шударга ёс, тулгуурласан Нийгмийн шударга ёс,
санаа хүнлэг ёс, хүний эрхийн Нийгмийн шударга ёс, хүнлэг ёс, хүний эрхийн
дүгнэлт үнэт зүйлсийн агуулгад хүнлэг ёс, хүний эрхийн үнэт зүйлсийн агуулгатай
бичих дүгнэлтийг тулгуурлан үнэт зүйлсийн агуулгатай дүгнэлтийг холбоогүй
гаргасан дүгнэлтийг зарим талаар Дэвшүүлсэн санаа логик
холбосон зөрчилтэй, алдаатай
Даалгавар 4: Эргэцүүлэмж бичих.

А) Эргэцүүлэмж бичих.
Шалгуур Хангалттай сайн Дундаж Дэмжлэг
 Эргэцүүлэмжээр  Дэвшүүлсэн асуудал,  Дэвшүүлсэн асуудал,  Дэвшүүлсэн
хөндсөн үндэслэл нь үндэслэл нь бүрэн асуудал, үндэслэл
асуудлын ойлгомжтой, ойлгомжтой, тодорхой нь ойлгомжгүй,
томьёолол тодорхой биш. тодорхойгүй.
 Гол санаагаа  Гол санааг  Гол санааг нотлохдоо  Гол санааг
нотолсон, нотлохдоо баримтад баримтад дутуу нотлохдоо баримтад
няцаасан тулгуурласан тулгуурласан тулгуурлаагүй
үндэслэлтэй  Эсрэгцэх санааг  Эсрэгцэх санааг  Эсрэгцэх санааг
байх хангалттай няцааж бүрэн няцааж няцаалт өгөөгүй
 Найруулгын чадсан чадаагүй Найруулга, дүрмийн
болоод зөв  Найруулга, дүрмийн  Найруулга, дүрмийн алдаа ихтэй.
бичих дүрмийн алдаагүй цөөн алдаа гаргасан
хувьд алдаагүй
Б) Хийсэн ажлаа нэгтгэнэ үү.

Өөртөө дүн  Өөртөө дүн шинжилгээ Өөртөө дүн шинжилгээ  Өөртөө дүн
шинжилгээ хийж давуу болон сул хийсэн боловч нэг шинжилгээ хийх нь
хийж буй талаа тодорхойлж талаас харсан, оновчгүй, өөрийн сул
байдал чадсан, Боломж, эрсдэлийг болон давуу талаа
 Өөрт нь нөлөөлж буй бүрэн гаргаагүй бүрэн ялгаагүй.
хүчин зүйлсийг эерэг  Боломж, эрсдэлийн
болон сөргөөр ялгаж талаар дурдаагүй.
бичсэн(боломж,
эрсдлийг тодорхойлсон)
Асуудал  Асуудлыг оновчтой зөв Асуудлаа тодорхойлсон  Өөрийн асуудлаа
дэвшүүлж буй тодорхойлж чадсан, боловч үндэслэл тодорхойлж
байдал үндэслэлийг хангалттай бус чадаагүй
дэвшүүлсэн,
Өөрийгөө  Өөрийгөө өөрчлөх Өөрийгөө өөрчлөх талаар  Өөрийгөө өөрчлөх
хэрхэн талаар төлөвлөгөөг төлөвлөгөөг зарим талаар төлөвлөгөөг
өөрчлөх асуудал, эрсдэлдээ асуудал, эрсдэлдээ зарим асуудал,
талаар тулгуурлан бичсэн, тулгуурлан бичсэн, эрсдэлтэй холбоогүй
төлөвлөлт  Өөрийгөө хэрхэн Өөрийгөө хэрхэн өөрчлөх  Өөрийгөө хэрхэн
хийж буй өөрчлөх талаар талаар бичихдээ өөрчлөх талаар
байдал бичихдээ судалсан судалсан сэдэвтэй бүрэн бичихдээ судалсан
сэдэвтэй холбосон холбоогүй сэдэвтэй холбоогүй
ХОЁР. СОЁЛ
2.1. Бүлгийн зорилго. Соёлын тухай мэдээлэл, онол хандлага, жишээ, баримт
тохиолдолтой ажиллах замаар соёлын үзэгдлийг судлан, соёлын олон талт шинж,
онцлог, бүтэц, ангиллын талаар соёл судлалын суурь мэдлэг эзэмшиж, соёлыг
судлах арга, аргачлалаас суралцахад нь дэмжлэг үзүүлэх
2.2. Суралцахуйн зорилт, үйл ажиллагаа, хэрэглэгдэхүүн
Суралцахуйн Үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

зорилт
Соёлын бүтэц: Соёлын бүтцийг холбогдох тулгуур - Соёлын тодорхой төрлүүдтэй
а. Соёлын тулгуур ойлголтууд, соёлын үзэгдлүүдийг холбоотой мэдээлэл, баримт, эх
ойлголт, соёлын судалсан онолын үзэл баримтлалд сурвалжууд /илбэ дом, домог,
үзэгдэл, тэдгээрийн түшиглэн судална. шашин, урлаг, шинжлэх ухаан гэх
чиг үүрэг, уялдаа Соёлын соёлын бүтцэд холбогдох мэт уран сайхны, гоо зүйн, ёс
холбоо, ялгааг тоон болон чанарын мэдээллийг суртахууны, оюуны бүтээлүүд
тохиолдол шинжлэх, боловсруулах, нэгтгэх хүснэгт, - Соёлын бэлгэдлийн онол (Германы
онолын үзэл график зэргээр нэгтгэн илэрхийлэх, соёл судлаач Э.Кассирер гэх мэт),
баримтлалыг судлах үр дүнг тайлбарлах, үзэгдлүүдийг тайлбартай холбоотой мэдээллээс
замаар танин мэдэх, ойлголтуудын хамааралд нь - Соёлын нийтлэг шинжийн тухай
зураглана. үзэл баримтлал (Америкийн
б. Соёл нь угсаа Соёлын талаарх судалгааны антропологич Жорж Мёрдок гэх мэт)
гарлыг нэгтгэдэг материал, судлаачдын - Соёл, авир үйлдлийн тухай
хүчин зүйл болохыг боловсруулсан тайлан, өгүүлэл дэх философи-онолын хандлага,
эх сурвалжуудад тоон өгөгдлүүд (хүснэгт, график тайлбаруудаас
үндэслэн нотлон зэрэг)-ийг тайлбарлана. - Янз бүрийн угсаатны бүлгийн ёс
тайлбарлах, Соёлын бүтцэд хамаарах төрлөөс заншлын ялгаатай байдлыг
сонгон судалж уг бүтээлд мэдлэг, харуулсан зурагт хуудас, мэдээлэл,
в. Монголын зан заншил, бэлгэдэл, үнэлэмж, нийтлэл
угсаатны бүлгүүдийн хэм хэмжээ хэрхэн тусгагдсаныг - Ердийн, шинжлэх ухааны, урлагийн
соёлын талаар нотлон хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. гэх мэт хэлний онцлогийг харж
өгүүлсэн тоон болон Соёлын үнэ цэн, түүгээр бахархах, болох бичвэр
чанарлаг хамгаалах, өвлөхийн утга учрын - Монгол хэлний дархлаатай
баримтуудыг талаар мэтгэлцээн зохион холбоотой мэдээллүүд,
ашиглан тайлбарлах, байгуулна. - Монгол хэлний тухай хууль УБ,,
дүгнэлт хийх Монголын угсаатны бүлгүүдийн 2015.02.12
соёлын талаар тохиолдол, баримт, - Монголын угсаатны музейн үзмэр
эх сурвалжаас танин мэднэ. - Нийгмийн ухаан (10,11-р анги)сурах
бичгийн Соёл бүлгийн материалууд
- Соёл бол хүний эзэмшин өөриймшүүлж, түгээн дэлгэрүүлж, бүтээж байдаг цогц ойлголт болохыг
судлан шинжлэх замаар ойлгох, соёлын үзэгдлүүдийг холбоо хамааралд нь авч үзэх, тайлбарлах,
үнэлэлт дүгнэлт өгөх чадварт суралцахад нь суралцахуйн үйл ажиллагааг чиглүүлнэ.

- Зураг,
- Зураг,
музейнмузейн
үзмэр, үзмэр,
домог,домог,
түүхэнтүүхэн
мэдээлэл,
мэдээлэл, бичвэрбичвэр
зэргийг
зэргийг
цуглуулан
цуглуулансудлахсудлах
замаарзамаар
аливаа
аливаа
соёлын
соёлын
бүтээл,
бүтээл,
үйл үйл
ажиллагаанд
ажиллагаанд шингэмэл
шингэмэл үнэтүнэт
зүйл,зүйл,
бэлгэдэл
бэлгэдэлбайдаг
байдаг
гэдгийггэдгийг
ойлгох,
ойлгох,
дүгнэлт
дүгнэлт
хийнхийн
ярилцах, тэдгээрийн
ярилцах, тэдгээрийн үнэ цэнийг
үнэ цэнийгмэдрэхэд
мэдрэхэд чиглүүлнэ.
чиглүүлнэ.
- Судалж
- Судалж
буй буй
сэдвийнсэдвийнхүрээнд зөвлөмжид
хүрээнд зөвлөмжид дурдсан
дурдсанонолынонолынмэдээллүүдийг
мэдээллүүдийг нэмэлтээр
нэмэлтээр ашиглаж
ашиглаж
болно.
болно.
- Соёлын
- Соёлынүзэгдлүүдийн
үзэгдлүүдийн утга утга
учир,учир,
хэл дүрслэмж,
хэл дүрслэмж, чиг үүрэг /танин
чиг үүрэг мэдэхүйн,
/танин мэдэхүйн,харилцааны,
харилцааны, хэм хэм
хэмжээний
хэмжээний гэх мэт/, зориулалттай
гэх мэт/, зориулалттай холбоотой
холбоотой мэдээллийг
мэдээллийг сонгохдоо
сонгохдоосурагчдын
сурагчдын сонирхолд
сонирхолд нийцсэн
нийцсэн
сонголттой,
сонголттой,хүртээмжтэй
хүртээмжтэй байхбайх
талыг анхаарна.
талыг анхаарна.
- Домог, бэлгэ
- Домог, тэмдэг,
бэлгэ урануран
тэмдэг, сайхны өгүүлэл,
сайхны урлагийн
өгүүлэл, урлагийн бүтээл нь соёлын
бүтээл бүтцэд
нь соёлын бүтцэдхамаарах
хамаарах ойлголт
ойлголт
болохыг тодруулах
болохыг тодруулах бөгөөд эдгээрт
бөгөөд мэдлэг,
эдгээрт зан заншил,
мэдлэг, зан заншил, бэлгэдэл,
бэлгэдэл,үнэлэмж,
үнэлэмж, хэм хэм
хэмжээ хэрхэн
хэмжээ хэрхэн
тусгагдсаныг
тусгагдсаныг нотлоннотлонхэлэлцүүлэг
хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.
өрнүүлнэ.
- Түүхийн
- Түүхийн
хичээлийн
хичээлийн мэдлэг,
мэдлэг,
чадвараа
чадвараа ашиглах,
ашиглах,холбоход
холбоходанхаарч
анхаарч
ажиллана.
ажиллана. Тухайлбал:
Тухайлбал:
Монголын
Монголын түүхэн
түүхэнсэдэвт ном,ном,
сэдэвт зурагт үзүүлэн,
зурагт музейн
үзүүлэн, үзмэр,
музейн кино,кино,
үзмэр, дурсамж
дурсамж яриа, баримт,
яриа, эх эх
баримт,
сурвалжийг
сурвалжийг судлахад
судлахад чиглүүлэх.
чиглүүлэх.
Соёлын
Соёлын ангилал:
ангилал: Судалгааны Судалгааныерөнхий ерөнхийболон болон- Кино,
- Кино,
жүжиг,
жүжиг,
ном,ном,музейнмузейн
үзвэр,
үзвэр,
а. а.Соёлын Соёлынөвийг өвийгэмпирик
эмпирикарга,арга,
аргачлалыг
аргачлалыг ашиглан
ашиглан театр, театр,
урлагийн
урлагийн төрөл төрөл
жанрууд
жанрууд
судлах замаар
судлах соёлын
замаар соёлын илбэилбэдом,дом, домог, шашин,
домог, шашин, урлаг,урлаг,
- Дэлхийн
- Дэлхийн сонгодог
сонгодог
бүтээлүүд
бүтээлүүд
(уран(уран
хэрэглээ,
хэрэглээ,чиг чигүүргийгүүргийг шинжлэх
шинжлэх ухаан ухаанзэрэгзэрэг нь нь хүн, хүн, зураг, зураг,
урануранзохиол,
зохиол,
хөгжим,
хөгжим,
дуурь,
дуурь,
тодруулах
тодруулах нийгмийн
нийгмийн амьдралыг
амьдралыг өөр өөрөөрийнөөрийн балет балет
зэргийн
зэргийн
бичлэг,
бичлэг,
түүхэн
түүхэн
б. б. СоёлыгСоёлыг ангилах
ангилах хэл, хэл,
дүрслэлийн
дүрслэлийн аргаараргаар тусган
тусган мэдээлэл,
мэдээлэл,баримт,баримт,
эх сурвалжууд,
эх сурвалжууд,
үндэслэл,
үндэслэл, шалгуурыг
шалгуурыг илэрхийлдэг
илэрхийлдэг мэдлэгийн
мэдлэгийн хэлбэрүүд
хэлбэрүүд баримтат баримтаткинокиногэх мэт)
гэх мэт)
тодорхойлох, болохыг
болохыгсудална.
судална. - Монгол
- Монгол
ардын ардынаманамандомог,домог,
зан зан
холбогдох
холбогдох эх сурвалж,
эх сурвалж, ХувьХувь
хүн, хүн,
бүлэг байгууллага,
бүлэг байгууллага, улс улс үйл,үйл, нийгмийн
нийгмийн дадал дадал
уламжлал,
уламжлал,
мэдээллийг
мэдээллийг үндэсний
үндэсний соёлын соёлын оролцоо, оролцоо, археологийн
археологийн олдвор,
олдвор,соёлын
соёлын
биетбиет
статистикийн
статистикийнэнгийн энгийн хэрэглээ,
хэрэглээ, чиг чиг үүргийг
үүргийгсудлан судлан болон болон
биетбиетбус өвд
бус өвд
бүртгэлтэй
бүртгэлтэй
үнэтүнэт
аргачлалыг ашиглан
ашиглан мэдэхмэдэх нь нь яагаадяагаад чухал чухалболох болох зүйлс, зүйлс,
бүтээлүүдийн
бүтээлүүдийн мэдээлэл,
мэдээлэл,
шинжлэх,
шинжлэх, дүгнэлт дүгнэлт талаар
талаар асуулт, асуулт, таамаглал таамаглал зураг, зураг,
бичлэг,
бичлэг,
баримтбаримтэх эх
гаргах
гаргах дэвшүүлэх,
дэвшүүлэх, холбогдох
холбогдох мэдээлэл
мэдээлэл сурвалжуудсурвалжууд
в. в.ХувьХувь хүн, хүн,бүлэг бүлэгцуглуулах,
цуглуулах, судлах,
судлах, судалсан
судалсан үр үр- Нүүдлийн
- Нүүдлийн соёлсоёлиргэншлийн
иргэншлийн тухайтухай
байгууллага,
байгууллага, улс улс дүнгээ танилцуулах
дүнгээ танилцуулах бичвэрүүд,
бичвэрүүд, баримтбаримт
эх сурвалжууд
эх сурвалжууд
үндэстний
үндэстний соёлын соёлын Монголчуудын
Монголчуудын болон болон хүн хүн- Судалж - Судалж
буй буйсэдэвтэй
сэдэвтэйхолбоотой
холбоотой
оролцоо,
оролцоо,хэрэглээ,
хэрэглээ,чиг чиг төрөлхтний
төрөлхтний соёлын
соёлын өвийнөвийнталаарталаар судалгааны
судалгааны материал,
материал, нийтлэлүүд
нийтлэлүүд
үүргийн
үүргийн хүрээндхүрээнд судалсанаа
судалсанааТВ ТВнэвтрүүлэгч, нэвтрүүлэгч,- Сургуулийн
- Сургуулийн “Монгол
“Монгол
ёс заншлын
ёс заншлын
асуудал
асуудалдэвшүүлэн дэвшүүлэн сэтгүүлч,
сэтгүүлч, сурвалжлагч,
сурвалжлагч, музейнмузейн өргөө” өргөө”
танхимтанхим
шийдвэрлэх
шийдвэрлэх тайлбарлагчийн
тайлбарлагчийндүрээр дүрээр эсвэлэсвэл- Үзмэр,
- Үзмэр,
зураг,зураг,
түүхэнтүүхэн
баримт,
баримт,
г. г. Соёлын Соёлын өвд өвд сурвалжлага
сурвалжлага хийх,хийх,дүрсдүрс бичлэг,
бичлэг, сонины сонины
нийтлэл,
нийтлэл, мэдээлэл,
мэдээлэл,
холбогдох
холбогдох баримт баримт баримтат
баримтат кино,кино,
ханын сонин,
ханын нэр нэр хүмүүсийн
сонин, хүмүүсийн сэтгэгдэл,
сэтгэгдэл,статистик
статистик
тоо тоо
цуглуулах,
цуглуулах, шинжлэх,
шинжлэх, томьёоны
томьёоны тайлбар
тайлбар тольтоль бүтээхбүтээх баримт, баримт,
ярилцлагын
ярилцлагын тэмдэглэл,
тэмдэглэл,
хэрхэн
хэрхэн хамгаалах хамгаалах зэргээр танилцуулна.
зэргээр танилцуулна. кино,кино,
бичлэгбичлэг
гэх мэт)
гэх мэт)
талаар
талаарөөрийн санал,
өөрийн санал, - Дэлхийн
- Дэлхийнсоёлын соёлын
өвд өвд
Монголчуудын
Монголчуудын
дүгнэлтийг
дүгнэлтийгдэвшүүлэх.
дэвшүүлэх. оруулсан
оруулсанхувьхувьнэмэр,нэмэр,
мэдээлэл,
мэдээлэл,зураг, зураг,
баримтбаримт
эх эх
сурвалжууд
сурвалжууд
Багшид
Багшидсанамж:
санамж:
- Соёлыг
- Соёлыг
судлахсудлах
замаар замаар
ангилах
ангилахшалгуур
шалгуурүзүүлэлт,
үзүүлэлт,үндэслэлийг
үндэслэлийг гаргах,
гаргах,
жишээ жишээбаримтад
баримтад
тулгуурлан
тулгуурланярилцах
ярилцах
- Соёлын
- Соёлынөв, түүний
өв, түүнийүнэ цэнийн
үнэ цэнийнталаар эргэцүүлэл
талаар эргэцүүлэл хийх,хийх,
эсэээсээ
бичих, өвлөх,
бичих, хамгаалахын
өвлөх, хамгаалахын утга утга
учрын талаар
учрын өөрийн
талаар санаа
өөрийн бодлоо
санаа бодлооилэрхийлэх,
илэрхийлэх, бусад хүмүүстэй
бусад хүмүүстэйсанал солилцох,
санал солилцох,мэтгэлцэх
мэтгэлцэх
аргаар итгэл
аргаар үнэмшилтэй
итгэл үнэмшилтэй болоход
болоход хичээлийн
хичээлийн үйл үйл
ажиллагааг
ажиллагааг чиглүүлэх
чиглүүлэх
- Судалгааны
- Судалгааны ерөнхий
ерөнхий болон эмпирик
болон эмпирик арга,арга,
аргачлалыг ашиглах
ашиглах
- Бодит
- Бодит
үзүүлэн
үзүүлэн
хэрэглэж
хэрэглэжболохоос
болохоос гадна гадна
сурагчдын
сурагчдын шинжлэн
шинжлэнсудалсан
судалсан
зүйлийгзүйлийг
сургалтын
сургалтын
хэрэглэгдэхүүн
хэрэглэгдэхүүн болгон болгон
ашиглахыг
ашиглахыг зорих зорих
2.3 2.3
Сургалтын
Сургалтын
аргаарга
зүй:зүй:
 Сургалтыг
 Сургалтыг
шинжлэн
шинжлэн
судлах,
судлах,
асуудал
асуудал
шийдвэрлэх,
шийдвэрлэх,
тохиолдол шинжлэх
тохиолдол аргаарга
шинжлэх барилын дагуу
барилын дагуу
явуулахын
явуулахын хамтхамт соёлын
соёлын онол,
онол, үзэлүзэл баримтлалын
баримтлалын мэдлэгийг
мэдлэгийг орхигдуулахгүй
орхигдуулахгүй байхад
байхад
анхааран
анхааран сургалтын
сургалтын үйл үйл ажиллагааг
ажиллагааг хэрэгжүүлнэ.
 Шинжлэн судлах арга барилын дагуу хичээлээ зохион байгуулах нэгэн хувилбарыг
толилуулж байна. Үүнд:
 Монголчуудын соёлын биет ба биет бус өвөөс судлах нь чухал болох талаар марафон
бичлэг хийх, эсвэл сонирхон судлахыг хүсэж буй зүйлээ асуултын самбарт бичих
 Судлах төлөвлөгөөгөө боловсруулах,
 Судлах төлөвлөгөөний дагуу эх сурвалж, баримт, судалгааны материал, хүмүүсийн
бичсэн нийтлэл зэргээс сонгон мэдээллийг цуглуулах,
 Судалсан мэдээлэлдээ боловсруулалт хийх (задлах, нэгтгэх, нотлох, няцаах гэх мэт)
 Судалсан үр дүнгээ танилцуулах. Тухайлбал, “Зураг түүх өгүүлнэ” бүтээл хийх,
Харилцааны соёлын үнэ цэнэ, “Монголчууд бид бахарах соёлтой ард түмэн”, “Бидний
соёлын оролцоог ямар шалгуураар хэмжиж болох вэ?”, “Нийтийн соёлын өнөөгийн
байдалд дүгнэхэд”, “Мэндлэх, хүндлэх соёлын утга учир” зэрэг сэдвээр эсээ бичих,
мэтгэлцэх, хэлэлцүүлэг, ярилцлага өрнүүлэх, ханын самбар, постор бэлтгэх гэх
мэтээр бүтээлчээр танилцуулах.
 Шинжлэн судлах аргаас гадна бүтээлч сэтгэлгээний аргаар хичээл, суралцах үйл
ажиллагааг хөтлөн явуулах нь чухал. Тухайлбал,
 Хэлэлцүүлэг өрнүүлэх
 Мэтгэлцээний арга зүйгээр судалсан үр дүнгээ илэрхийлэх
 Төсөлт ажил хийх
 Бүтээл, тайлан хийх, хамгаалах
 Хичээл, үйл ажиллагааг төлөвлөхдөө ТХБ-ын үзэл санааг тусгах
 СДҮА-ны цагийн хөтөлбөр, үйл ажиллагаатай уялдуулах, интеграци хийх
1. Өмнөх сурах бичгийн “Соёл” бүлгийн агуулгыг ашиглах тухайд
 “Соёлын бүтэц” гэсэн сэдвээр “Нийгмийн ухаан-5” сурах бичгийн “Соёл” бүлгийн соёлын
тухай ойлголт, соёлын нийтлэг шинж ба чиг үүрэг, соёл бол бэлгэ тэмдгийн тогтолцоо мөн,
хэл, мэдлэг, урлаг, үнэлэмж, хэм хэмжээ гэсэн сэдвүүдийн агуулга өгөгдсөн байгаа болно.
“Соёлын ангилал” сэдвээр “Нийгмийн ухаан-5” сурах бичгийн “Соёлын олон хэмжээст
байдал” сэдэв, “Нийгмийн ухаан-6” сурах бичгийн “Соёл” бүлгийн “Соёлын тухай ойлголт,
соёлыннэгдэл ба олон янз байдал”, “Соёлыг хэрхэн ангилж болох вэ?” гэсэн сэдвүүдийн
агуулга өгөгдөж байгаа.
 Өмнөх сурах бичгүүдийн агуулга давтагдаж байгаа боловч судлах арга зүйн хувьд эрс
ялгаатай юм. Өмнөх сурах бичгүүдэд тухайн сэдэвт шаардлагатай онол, үзэл баримтлал,
мэдээлэл, тохиолдлыг оруулж өгөхдөө дэвшүүлж буй асуудлыг нээлттэй хэлж өгөх замаар
даалгаврыг боловсруулж байсан гэдгийг анхаарна уу. Өөрөөр хэлбэл, сурагчид өөрсдөө
асуудал дэвшүүлж байхуйцаар өмнөх сурах бичиг дэх онол, үзэл баримтлал, мэдээлэл,
тохиолдлыг ашиглах бүрэн боломжтой гэсэн үг.
2. Шинээр нэмэгдсэн агуулгын тухайд
 Агуулгын хүрээнд өмнөх сурах бичгүүдэд соёлын тухай хэд хэдэн тодорхойлолтыг авч үзсэн
бөгөөд эдгээрээс Э.Тейлорын тодорхойлолтод түлхүү ач холбогдол өгсөн байдаг. Энэхүү
уламжлалт тодорхойлолтыг тухайлбал, “Соёл гэдэг нь нийгэм болон нийгмийн хэсэг
бүлгийн оюун санаа, материаллаг байдал, мэдлэг, оюун сэтгэл санааны шинж байдлын цогц
бөгөөд зөвхөн урлаг утга зохиол төдийгүй амьдралын хэв маяг, хамтын амьдралын арга
зам, үнэ цэнтэй систем, уламжлал, итгэл үнэмшлийг хамаарна” (ЮНЕСКО, 2001) гэх мэт
орчин цагийн тодорхойлолт, тайлбаруудаар баяжуулан судлахыг зорилго болгосон.

 Дээрх зорилгын хүрээнд өнөөгийн соёлын өөрчлөлт, түүнээс үүдэлтэй бодит асуудлуудтай
(соёл, урлагийн салбар дахь өмчийн олон хэлбэр, зах зээлийн шударга, чөлөөт өрсөлдөөн,
монгол соёлын үнэт зүйлсийг ухаалаг зөв харьцаанд хадгалан хамгаалах, дэлхийн соёлд
эзлэх байр суурийг бэхжүүлэх, ёс заншил, соёлын онцлог, өвөрмөц дүр төрх, соёлын нөлөөг
сэргээх, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, дэлхий нийтэд таниулах, сурталчлах, үйлдвэрлэл,
үйлчилгээний хүрээг өргөтгөх, оюуны өмчийг хамгаалах гэх мэт) холбогдон хувь хүн, бүлэг
байгууллага, улс үндэстний соёлын оролцоо, хэрэглээ, чиг үүргийг судлан мэдэх агуулга
орж байгаа юм. Энэхүү агуулгыг арга зүйн шаардлагын дагуу мэдээлэл, эх сурвалж, баримт,
тохиолдолд түшиглэн асуулт, таамаглал дэвшүүлэх, холбогдох мэдээлэл цуглуулах,
судлах, судалсан үр дүнгээ танилцуулах хэлбэрээр судалж эзэмшинэ.
 Хувь хүний соёлын оролцоо гэдэгт соёлын бүтээгдэхүүнийг хэрэглэж, соёлын үйл
ажиллагаанд оролцох (албан ёсны ажил эрхлэлтээс гадна ном унших, тоглолт үзэх буюу
төлбөр хураамж төлөх, радио сонсох гэх мэт) бүхий л хэлбэрүүд багтана. Соёлын оролцоо
нь нэг талаас үүрэг байна. Жишээ нь, түүх, соёлын үнэт өвийг хүндэтгэх, хамгаалах гэх мэт.
Нөгөө талаас, туршлага хуримтлуулах, өөрийгөө хөгжүүлэх арга хэлбэр байна. Жишээ нь,
амьдралд идэвхтэй, бүтээлч, манлайлагч байх гэх мэт.
 Багш “Соёлын үйлдвэрлэл" үндэсний хөтөлбөр /Засгийн газрын 2015 оны 509 дүгээр
тогтоолын хавсралт/, Улсын Их Хурлын 2012 оны 52 дугаар тогтоолоор баталсан “Төрөөс
соёлын талаар баримтлах бодлого”зэрэг баримт бичгүүдийг уншиж судлаарай.
2.5. Үнэлгээ
2.5.1. Үнэлгээний зорилт:
А. Соёл судлалд холбогдох ойлголтуудыг ашиглан бичих, илтгэх, уялдаа холбоонд нь авч үзэх,
Б. Соёлын амьдралтай холбогдох мэдээлэлтэй ажиллах,
В. Соёлын асуудлыг сонирхож судлах, оролцох хандлага, идэвх зүтгэл байгаагаа болон
нийгмийн үнэт зүйлсийг эрхэмлэж байгаагаа илэрхийлэх.
2.5.2. Үнэлгээний шалгуур

- Соёлтой холбогдох тулгуур ойлголтууд, соёлын үзэгдлүүдийн хүрээнд

асуулт, асуудлыг олж харж, таамаглал дэвшүүлэн нотолгоонд тулгуурлан
шийдэж, үр дүнг тайлбарлаж, дүгнэлт хийх
- Соёл хэмээх ойлголтын утга холбогдол, бүтэц, хувь хүний соёлын оролцоо,
соёлын үйлдвэрлэл ба хөдөлмөр эрхлэлт, соёлын өөрчлөлт, тогтвортой
А. Соёл судлалд
хөгжил зэрэг нэр томьёо, үндсэн ойлголтыг ялган ойлгох, жишээ баримтаар
холбогдох
тайлбарлах, зөв оновчтой хэрэглэх
ойлголтуудыг
- Соёл нь хэл, соёл, зан заншил нь угсаа гарвалыг нэгтгэдэг хүчин зүйл болохыг
ашиглан бичих,
хэд хэдэн эх сурвалжид үндэслэн нотолгоо бүхий тайлбар, шийдэл хийж явц
илтгэх, уялдаа
ба үр дүнг ойлгомжтой, тодорхой илэрхийлэх
холбоонд нь авч үзэх,
- Соёлоор бахархах, соёлыг хамгаалах, өвлөхийн утга учрыг шинжлэн
судалсан болон суралцсан ойлголтуудаа ашиглан хэлэлцүүлэгт оролцох,
эсээ бичих, илтгэх зэрэг хэлэхүйн үйл ажиллагаагаар дамжуулан илэрхийлэх
- Соёлын ялгаатай байдлын талаар өөрийн үзэл бодлоо бусадтай хуваалцаж
үнэлэлт, дүгнэлт өгөх
- Соёлын хөгжилд хувь хүний оролцоо чухал болохыг илтгэн харуулсан
мэдээлэл цуглуулах, мэдээлэлтэй ажиллах, боловсруулах, дүн шинжилгээ
хийх
Б. Соёлын
- Мэдээллийг цуглуулах үйл ажиллагааг төлөвлөх, тохиромжтой арга хэрэгсэл,
амьдралтай
эх сурвалжийг сонгох, боловсруулах
холбогдох
- Мэдээллээ уншиж ойлгох, бүлэглэх, төрөлжүүлэх
мэдээлэлтэй
- Цуглуулсан мэдээллээ нэг болон хоёр хүчин зүйлээр бүлэглэх, дэд сэдэвт
ажиллах;
хуваах, тоон болон чанарын энгийн шинжилгээг хийх, зураг дүрслэл, бүдүүвч,
хүснэгтээр нэгтгэх, тайлбарлах
- Дүн шинжилгээний үр дүн, мэдээлэл баримтын утгыг тайлбарлах, дэвшүүлсэн
асуулт, асуудал, таамаглалыг шийдэхдээ ашиглах
- Судалгааны болон тоон мэдээлэл дээр ажиллан анализ хийх, өөрийн үнэлгээ
өгөх
- Бүдүүвч, хүснэгт, ишлэл, жишээ, зураглал зэргээр илэрхийлэгдсэн мэдээллийг
уншиж, тайлбарлах
В. Соёлын асуудлыг - Сургалтын болон сургалтыг дэмжих үйл ажиллагааны цагийн үйл
сонирхож судлах, ажиллагаанд өөрийн сонирхлоор оролцох
оролцох хандлага, - Бусадтай хамтран үйл ажиллагаа явуулахаар санал, санаачилга гаргах,
идэвх зүтгэл уриалах
байгаагаа болон - Бие даан гүнзгийрүүлэн судлах асуулт асуух, судалсан, танин мэдсэн үр дүнгээ
нийгмийн үнэт илтгэх
зүйлсийг эрхэмлэж - Сурч мэдсэн зүйлдээ тулгуурлан өөрийгөө хөгжүүлэх төлөвлөгөө гаргах
байгаагаа илэрхийлэх. - Бусдад эергээр нөлөөлөх, сайн үйлийн аянд оролцох, санаачилга гаргах
Үнэлгээний төлөвлөлт
Үзүүлэлтүүд Үнэлгээний зорилтууд

i ii iii
Ирц 10 хувь
Явцын үнэлгээ 60 хувь
Үр дүнгийн үнэлгээ 70 хувь
Зөвлөмжид ажлын суралцагчдын мэдлэг, чадвар, хандлагад гарч буй өөрчлөлтийг хуудсаар,
тохиолдол шинжлэлээр, эсээгээр үнэлэх үнэлгээний даалгаврыг жишиг болгон оруулав.
2.5.3. Жишиг даалгавар

Үзэл, онол, Баримт,
Тохиолдол
Шалгуур хандлагатай мэдээлэлтэй
шинжлэх
ажиллах ажиллах
Соёлтой холбогдох тулгуур ойлголтууд, соёлын
үзэгдлүүдийн хүрээнд асуулт, асуудлыг олж харж,
+ + +
таамаглал дэвшүүлэн нотолгоонд тулгуурлан шийдэж,
үр дүнг тайлбарлаж, дүгнэлт хийх
Соёл хэмээх ойлголтын утга холбогдол, бүтэц, хувь
хүний соёлын үүрэг, оролцоо, соёлын үйлдвэрлэл ба
хөдөлмөр эрхлэлт, соёлын өөрчлөлт, тогтвортой хөгжил + +
зэрэг нэр томьёо, үндсэн ойлголтыг ялган ойлгох, жишээ
баримтаар тайлбарлах, зөв оновчтой хэрэглэх
Соёл нь хэл, соёл, зан заншил нь угсаа гарвалыг
нэгтгэдэг хүчин зүйл болохыг хэд хэдэн эх сурвалжид
+ +
үндэслэн нотолгоо бүхий тайлбар, шийдэл хийж явц ба
үр дүнг ойлгомжтой, тодорхой илэрхийлэх
Соёлоор бахархах, соёлыг хамгаалах, өвлөхийн утга
учрыг шинжлэн судалсан болон суралцсан ойлголтуудаа
+ + +
ашиглан хэлэлцүүлэгт оролцох, эсээ бичих, илтгэх зэрэг
хэлэхүйн үйл ажиллагаагаар дамжуулан илэрхийлэх
Соёлын ялгаатай байдлын талаар өөрийн үзэл бодлоо
+ + +
бусадтай хуваалцаж үнэлэлт, дүгнэлт өгөх
Соёлын хөгжилд хувь хүний оролцоо чухал болохыг
илтгэн харуулсан мэдээлэл цуглуулах, мэдээлэлтэй + +
ажиллах, боловсруулах, дүн шинжилгээ хийх
Мэдээллийг цуглуулах үйл ажиллагааг төлөвлөх,
тохиромжтой арга хэрэгсэл, эх сурвалжийг сонгох, + +
боловсруулах
Мэдээллээ уншиж ойлгох, бүлэглэх, төрөлжүүлэх + + +
Цуглуулсан мэдээллээ нэг болон хоёр хүчин зүйлээр
+ + +
бүлэглэх, дэд сэдэвт хуваах, тоон болон чанарын энгийн

шинжилгээг хийх, зураг дүрслэл, бүдүүвч, хүснэгтээр

нэгтгэх, тайлбарлах
Дүн шинжилгээний үр дүн, мэдээлэл баримтын утгыг
тайлбарлах, дэвшүүлсэн асуулт, асуудал, таамаглалыг + + +
шийдэхдээ ашиглах
Судалгааны болон тоон мэдээлэл дээр ажиллан анализ
+ + +
хийх, өөрийн үнэлгээ өгөх
Бүдүүвч, хүснэгт, ишлэл, жишээ, зураглал зэргээр
+
илэрхийлэгдсэн мэдээллийг уншиж, тайлбарлах
Сургалтын болон сургалтыг дэмжих үйл ажиллагааны
+ +
цагийн үйл ажиллагаанд өөрийн сонирхлоор оролцох
Бусадтай хамтран үйл ажиллагаа явуулахаар санал,
+ +
санаачилга гаргах, уриалах
Бие даан гүнзгийрүүлэн судлах асуулт асуух, судалсан,
+ + +
танин мэдсэн үр дүнгээ илтгэх
Сурч мэдсэн зүйлдээ тулгуурлан өөрийгөө хөгжүүлэх
+ + +
төлөвлөгөө гаргах
Ажлын хуудас
Хичээлийн сэдэв:
Сурагчийн нэр Анги:
Даалгаврыг гүйцэтгэх санамж:

 Энэхүү ажлын хуудас нь сурагч таны суралцахуйн хөтөч, ажлын дэвтэр тул даалгаврын
өгөгдөл, гүйцэтгэх хугацааг сайтар баримтлан ажиллаарай.
 Тэмдэглэл бичих хэсэгт өөрийн санаа бодол, эргэцүүлэл, дүгнэлтээ бичихдээ аль болох
үндэслэл, нотолгоотой бичээрэй.
 Тухайн даалгаврын хариултыг бичихдээ өгөгдсөн зайг баримтална гэдгийг анхаараарай.
Даалгавар 1: Дараах зургийг ажиглан зураг тус бүрийн утга санаа, илэрхийлж буй бэлгэдлийг
тайлбарлан бичээрэй.
Тайлбараа бичих хэсэг
Даалгавар 2: Дараах ойлголтуудын багтаамжийн харилцааг зөв илэрхийлсэн бүдүүвч

зургуудыг олж, тус бүрийн үндэслэлийг тайлбарлаарай.
1. Соёл, ойрадын бэр гуйх ёсон, монголчуудын соёл, Ойрадын соёл,
2. Соёл, нүүдэлчдийн соёл, суурин соёл, ардын соёл
Зураг № 1. Зураг № 2. Зураг №3.
Үндэслэл тайлбар:
1. Соёл, ойрадын бэр гуйх ёсон, монголчуудын соёл, Ойрадын соёл гэсэн ойлголтуудын
багтаамжийн харилцааг зөв илэрхийлсэн бүдүүвч зураг № ...
Үндэслэл:
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
2. Соёл, нүүдэлчдийн соёл, суурин соёл, ардын соёл гэсэн ойлголтуудын багтаамжийн
харилцааг зөв илэрхийлсэн бүдүүвч зураг № ...
Үндэслэл:
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
Даалгавар 3: Дараах мэдээллийг уншаад өгөгдсөн асуултын дагуу өөрийн бодлоо бичиж,
бусадтай саналаа солилцоорой.
Хүмүүжлийн тухай яриа
Хүүхдийг төрөнгүүт л, хөл гарыг хөдлөнгүүт чилээгээ гаргах зав өгөлгүйгээр өлгийдэж хүлдэг.
Толгойгоо хөдөлгөх боломжгүй орооно. Хөлийг нь хөдлөх боломжгүйгээр хүлнэ. Ингэж өөрийгөө
боож багласнаар хүүхэд ямар ч хөдөлгөөнгүй болдог. Хүүхэд амьсгалж чадаж байгаад бид түүнийг
азтай юм л даа гэж хэлнэ. Тэр ч бүү хэл өлгийдүүлсэн хүүхэд хажуу тийш амаа барьж чадахгүй.
Шүлсээ урсгана. Ингэж шүлсээ яаж урсгах ч учраа олохгүй тул ямар ч эрх чөлөөгүй хүлэгдсэний
баримт. Эхийн гэдсэн дотор удаан атиралдаж байсан хүүхэд төрөнгүүт хөл гараа хөдөлгөх хүсэлтэй
байдаг. Дөнгөж төрөөд л хөдөлж эхлэхэд өлгийдөж хөдөлгөөнийг нь зогсооно. Ингэж өлгийдсэн
хүүхэд огт хөдөлгөөнгүй.
... Өлгийдөлт нь хүүхдийн хөгжилд хэрхэн саад болдог вэ? Тэдний мэдрэмжүүд зөвхөн өвдөхийг
мэдэрнэ. Тиймээс тэд тэвчээр алдан уйлдаг. Тэдний хамгийн анхны хэл уйлах мөн үү? Төрөхөөсөө
эхлээд хүүхдийн уйлахыг бид мэднэ. Түүний дараа тэднийг өлгийдэж хүлнэ. Энэ хамгийн анхны
зовоох ажлын эхлэл. Хэрвээ таныг хүүхэд шиг өлгийдвөл түүнээс ч чанга чарлан уйлна шүү дээ.
Хаанаас ийм ухамсаргүй зан заншил гаралтай вэ? Энэ бол натурын эсрэг зан заншил. ... Хэрвээ
чөлөөтэй бол хүүхдэд үргэлж анхаарлаа хандуулах шаардлагатай. Гэтэл өлгийдсэн хүүхдийг хаа ч
юм нэг буланд хэдий хугацаагаар ч орхих боломжтой. ... Яагаад хүүхэд уйлдаггүй вэ гэхээр бүх хүч
нь барагдсан тул!
Ж.Ж.Руссо. Эмил буюу хүмүүжлийн тухай. Философийн мэдээ. 2009
Ж.Ж Руссогийн санааг Ф.Ницшегийн хэлсэн үгтэй харьцуулан бичиж ярилцаарай.
Ж.Ж Руссогийн хэлэх гэсэн гол санаа Ф. Ницшегийн үг
“Анх албадан олгож байсан ёс суртахуун удалгүй заншил,
дараа нь сайн дураар дагаж мөрдөх ёс болж, тогтоод эцэст
нь төрөлхийн зан мэт болдог”
Миний бодол:
Даалгавар 4: Дараах өгөгдлийг уншаад Вен диаграммаар харьцуулалт хийн өөрийн үзэл
бодлоо нотолгоонд үндэслэн бичээрэй.

Үзэл бодол 1. Үзэл бодол 2. Үзэл бодол 3.
Шинэ зууны хүн төрөлхтний соёлын Манай орны соёл агуулга Улс түмний хөгжлийн
зорилго, хөгжлийн хандлага нь хэлбэрийн хувьд гадны соёлын шалгуур, амьд үлдэх
сонголтын эрх, хүний хөгжилд загвараар хөгжих болж, өөрөө тулгуур хүчин зүйл нь
чиглэж байна. Манай орны соёл нь өөрөөрөө байх, өөрийн чөлөөт тухайн ард түмний соёлын
өнөөдөр битүү хаалттай орон зай сэтгэлгээний сонголтыг үнэт зүйл юм гэдгийг
байхаа больж, соёлын өргөн хэрэгжүүлэх чадамжаа алдсаар эрдэмтэн судлаачид ч,
айлсалт, улс үндэстэн хоорондын байна. Соёл, оюун санааны бодит амьдрал ч батлаад
харилцаа, мэдээлэл технологийн амьдралд шоу урлаг, үзвэр байх шиг. Иймээс
харилцаа бүх талаар нээлттэй болж, цэнгүүний бизнес давамгайлах ирээдүйд улс түмнүүдийн,
оюуны үнэт зүйлсээ сэргээж, улам болов. Хямд чанаргүй, бидний амьд үлдэх, оршин
бүр өргөжиж байна. Манай ард түмэн агуулгагүй бүхнээр өөрийгөө тогтнох эсэх нь бидний
өдрөөс өдөрт боловсорч, соёлжиж, дүүргэсэн хүмүүн өнөөдөр нэгдмэл үзэл бодол, итгэл
цаг үеийн мэдлэг, мэдээллээс араатан авиртай болж, гэмт үнэмшил, Монгол соёлын
хоцрохгүйг илүүд үздэг болов. хэргийн эзэн болсоор байна. үнэт зүйлээс ихээхэн
Хамгийн наад захын жишээ л гэхэд Хүний ухамсрыг соёлын аргаар шалтгаалах болоод
биеэ авч яваа байдал, гудамжинд энэ мэтчилэн угаах нь хүний байна.
байрлуулсан хогийн савандаа хог мөс, нийгмийн ёс, үндэстний яс
цаасаа хийгээд хэвшчихсэн гэх мэт. эвдрэх нөхцөлийг бүрдүүлсээр
байна.
Миний үзэл бодол:
3 2
Даалгавар 5: Дараах мэдээллийг уншаад өгөгдсөн даалгавруудыг хийнэ үү.
Америкийн антропологич Жорж Мёрдок (1897-1985) хүн төрөлхтний соёлд

байдаг нийтлэг загварын тухай үзэл баримтлалыг боловсруулах оролдлого
хийсэн байна. Тэр “Социаль бүтэц”, “Африк: Ард түмэн ба соёлын түүх” зэрэг
бүтээлүүдээ туурвижээ. Түүний судалснаар аль ч ард түмний түүх, соёл,
угсаатны зүйд хөдөлмөрийн зэвсэг бүтээх, биеэ гоёх, цус холилдохыг хориглох,
сексийн хязгаарлалт, бүжиг, спорт, шашны зан үйл, бэлэг өгөх, зочлох,
оршуулах ёс заншил, хэл, боловсрол, цаг агаарт нөлөөлөх оролдлого зэрэг 72
төрлийн нийтлэг шинжүүд илэрдэг байна.
Соёлын эдгээр нийтлэг шинжийн учир шалтгааныг хүмүүсийн суурь хэрэгцээ, зорилго, итгэл
үнэмшилтэй холбоотой гэж тэр тайлбарласан байна.
Аливаа соёлд ажиглагддаг эдгээр шинж хүмүүсийн биологи, сэтгэл зүйн адил төстэй шинжтэй
холбоотой юм. Тухайлбал, хүмүүс сэтгэл санаа хямарсан үедээ гадаад орчны нөлөөлөлд адил
байдлаар ханддаг, ямар ч соёлд хамаардаг бай хүүхдүүд биеэ хамгаалах чадваргүй, бусдаас
хамааралтай байдаг, бүх хэлэнд эгшиг ба гийгүүлэгч байдаг гэх мэт. Нутаг дэвсгэрийн онцлог, аж
төрөх ёс, зан заншлаас нь хамаарч соёлын нийтлэг шинж нь улс орон бүрт ялгаатай байдлаар
илэрч, давтагдашгүй шинжийг олж байдаг. Тухайлбал, дуу, бүжиг аль ч соёлын нийтлэг шинж болов
ч бидний соёлын бахархал болсон уртын дуу монголын уудам тал нутагтай нь холбоотой гэдэг.
Даалгавар Хариулт
Жорж Мёрдок соёлын ямар шинжийн тухай өгүүлсэн бэ?
Соёлын нийтлэг шинж гэж юуг хэлэх вэ? Торхойлолт өгнө үү
Соёлын нийтлэг шинжүүдийг, өөрөөр хэлбэл, тухайн улс
үндэстэнд байдаг бүжиг, спорт, шашны зан үйл, зочлох ёсон
зэргийг мэдэх нь ямар ач холбогдолтой болохыг 3-4
үндэслэлээр илэрхийлэн бичнэ үү.
Нутаг дэвсгэрийн онцлог, аж төрөх ёс, зан заншлаас нь хамаарч
соёлын нийтлэг шинж нь улс орон бүрт ялгаатай байдлаар
илэрч, давтагдашгүй шинжийг олж байдаг гэсэн Жорж
Мёрдокийн үзэл баримтлалд холбогдох жишээ зохионо уу.
Жишиг даалгавар 2: Тохиолдол шинжлэх
Тохиолдолыг уншаад дараах алхмын дагуу шинжлээрэй.
Малчин Д-гийнх хоёр хүүтэй. Лус савдагтаа цай сүүнийхээ дээжийг өргөх нь энэ айлын тогтсон зан
үйл. Амьдрал ахуйгаа буянт малын минь хишиг буян гэж үзнэ. Байгаль дэлхийн өнгө, төрхийг
шинжинэ. Урсгал усанд улаан, цагаан өнгийн идээ ундаа хийхгүй байхыг хүүхдүүддээ захиж сургах
нь ч энүүхэнд. Голд элдэв хог хаягдал хийх, машин тэргээ угаах зэргийг хатуу цээрлэнэ. Том хүү
нь оюутан болж, хот газар амьдрах болжээ. Өвлийн эхэн сард хүүдээ өвлийн идэш болгон үхрийн
мах илгээжээ. Гэтэл хүү нь үхрийн махаа хүлээж аваад “үхрийн мах илгээсэн Ертөнцийн эзэн танд
баярлалаа” хэмээн залбирч байгааг малчин Д мэдвэл юу гэх байсан бол...?
1. Энэ тохиолдолд ямар асуудлын талаар өгүүлж байна вэ? Энэхүү тохиолдлыг шинжлэн
судлах зорилго нь юу байж болох вэ?
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2. Тохиолдолд шийдэх ёстой ямар асуудал байна, яагаад уг асуудлыг шийдэх нь чухал
гэж үзэж байгаагаа тодорхойлон бичнэ үү.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3. Уг асуудлыг шийдэхэд ямар мэдээлэл, эх сурвалж ашиглаж болох вэ?
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------

4. Асуудлыг шийдэж болох ямар ямар хувилбар, шийдэл байж болохыг чухлаас чухал бус
руу нь эрэмбэлэн бичнэ үү.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5.Яагаад хамгийн оновчтой хувилбар, шийдэл гэж үзэж байгаагаа 2-3 үндэслэл гарган
бичнэ үү.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.Чиний дэвшүүлж буй хувилбараар уг асуудлыг шийдсэнээр ямар үр дүн гарах бол?
чиглүүлэг асуултынбуй
Миний дэвшүүлж дагуу 50 үгэнд багтаан
хувилбарын илтгэл
давуу тал ба үрбичнэ
дүн: үү.
Жишиг даалгавар 3: Эсээ бичих
Даалгавар: Дараах ярилцлагыг уншаад чухал санааг тэмдэглэн авч “Монголчуудын соёлын
өвөрмөц шинж” сэдвээр эсээ бичихдээ ашиглаарай.
Монгол соёл хүн төрөлхтний үүсэлтэй чацуу

Б.Лхагвасүрэн (Ардын уран зохиолч)
- Та монгол өв соёлоо хадгалж хамгаалах талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

- Уламжлалт өв соёлоо хадгалж, дээдэлж чаддаггүй ард түмнийг ямар ард түмэн гэх
билээ. Монголчуудын биет болоод биет бус соёлын өв хязгааргүй арвин. Язгуур үүсэл нь
нүүдэлчдийн соёл. Нүүдэлчдийн соёл гэдэг нь тэнэж яваад газар бүр гээгээд байсан биш,
ямагт тээж явсан соёл юм. Энэ тээгдэж ирсэн их соёлд хойч үеийнхэн нь хэр хэр зэрэг
хүндэтгэлтэй хандаж байна гэдгээр нь монголын өнөөдрийн соёл хэмжигдэх ёстой. Хэл бичгээ
бүрэн авч явж байгаагаар соёлоо бүрэн хамгаалсан болдоггүй. Эд өлгийн соёл, түүх соёлын
дурсгалууд, үнэлж баршгүй соёлын өв гэж байдаг. Эднийгээ хэрхэн хайрлаж, хамгаалж,
хадгалан дэлхийд гайхуулж чадснаараа том үндэстэн байдаг л даа. Монголчууд энэ их соёлыг
эзэгнэж чадаж байгаа. Түүхийн олон цаг үеийн уртад үрэгдэж, хорогдсон зүйл бий. Гэхдээ өвөг
дээдэс минь багагүй зүйл үлдээснийг монгол цустай, монгол зүрхтэй хүн бүхэн мартах аргагүй.
...Уламжлалт ёс заншлаа хамгийн их хадгалж, бүр жинхэнэ уламжлалынхаа сүнстэй нь авч
яваа улс бол Япон. Өнөө болтол маш нарийн хадгалж жинхэнэ уламжлалаар нь хөгжүүлсэн.
Ийм орон олон байна. Монголчуудын хувьд эртний урлаг соёлын түүхтэй атлаа дандаа бусдыг
дуурайсан өөрийнхийгөө мартсан хэлбэрт шилжиж байгаад их харамсаж байна. Өв соёл бол
яах аргагүй монгол хүн бүрийн өмч, өлгийд нь зүүсэн хонх, дээр нь зүүсэн үнэгнээс эхлээд бүгд
л бидний өмч. Иймээс монгол хүн бүр өөрийнхөө юманд үнэнч байгаасай.
- Хот хөдөөгийн ялгаа гарч, үүнтэй хобоотойгоор өв соёл, ёс заншлаа гээх үзэгдэл
даамжирч байгаатай та санал нийлэх үү?
- Хэрэглээний соёл хаанаас ч орж ирж болдог тийм л соёл. Монгол ёс заншил яагаад
хөдөөдөө үлдэж байна вэ гэвэл аливаа юм үүссэн газартаа л хоргодомтгой байдаг гэсэн
үг. Жишээ нь, хүн ээж аавдаа хоргоддог шиг, модны үр жимс ёроолдоо унадаг шиг,
нүүдлийн соёл үүссэн орчиндоо л үлдэж байгаа нь тэр. Бид нүүдлийн соёлтой ард түмэн.
Одоо хөдөөдөө өв соёл занданшиж, уламжлалт зан үйл хөдөөдөө үлдэж байна гэж хэлэх
дуртай хүн олон байна. Гэхдээ хот явахдаа харамсалтай нь өөрсдийнхөө ухаарлын
мунхаглалаас үүдэн хальсаа орхисон хорхой амьтан шиг уламжлалт ёсоо хөдөө орхиж, хот руу
цуглаж гуужиж байгаа нь тэнэглэл л дээ. Орчин үеийн хотод бүтээн байгуулах, сурах,
хөдөлмөрлөх, амь зуух гэсэн сонирхол давамгайлдаг. Бидэн шиг нүүдлийн соёлтой улсад бол
хамгийн тэнэг бөөгнөрөл шиг санагдана. Том хотуудад бол юу ч орж гарч болно. Нүүгээд явж
байгаа соёл бол хэн гуай ч жингийн цуваан дундуур өөр тэмээ хавьчуулж чадахгүйтэй адил.
Тийм болохоор би яруу найрагчийн хувьд биш монгол хүний хувьд сэтгэл зовж байгаа асуудлаа
хэлж байгаа юм. Гэхдээ хүн язгуур соёлоо хаана ч гэсэн авч явах ёстой болохоор хот хөдөө
гэж яримааргүй байна. Тэр үүргээ биелүүлдэгсэн бол өв соёл хөдөөд үлдэж хотод байхгүй
болжээ гэсэн тэнэглэлд бид тулахгүй л байсан. Мах цусандаа байгаа өв соёлоо хадгалж
байвал хаана ч адилхан.
... Би монголын уламжлалт ёс заншил, өв соёлыг хадгалахын тулд нэмэр болох гэсэн
гэж чармайж явдаг хүн. Энэ соёлоо эртний Эллений болон Ром, Римийн соёлоос хожуу соёл
гэж боддоггүй. Хүн төрөлхтөн үүссэн цагаас эхлээд өнөөг хүрсэн өвгөн соёл гэж боддог.
- Таньтай монгол өв соёлын тухай ярихад эх хэлний тухай асуулгүй өнгөрч боломгүй
санагдлаа.
- Хэл бол ямагт баяжиж, хорж байдаг. Монгол хэл гадаад хэлтэй харьцуулахад маш
баялаг. Цаад хэл нь багадана уу гэхээс монгол хэл хэзээ ч багадахгүй. Хэрхэн эзэмшсэнээрээ
тодорхойлогдоно. Хүн эх хэлээ илүү мэдэх нь чухал. Гадаад хэлийг гоёл гэж боддог хүмүүс их
эвддэг. Хэл хэрэглэгдэхүүн учраас сурах ёстой гэж боддог. Хэл ухаантай үйлчлэгч,
хэрэглэгдэхүүн байдаг. Ухааны зарц юм даа.
Ярилцсан Б.Гүнжсан. Үнэн сонин 2009.12.17 № 247,248 11-р тал
Жишиг даалгавар 1: Ажлын хуудасны гүйцэтгэлийг үнэлэх аргачлал:
Дэмжлэг
Шалгуур Хангалттай сайн Дундаж
Даалгавар 1: Өгөгдсөн зургийг ажиглан зураг тус бүрийн утга санаа, илэрхийлж буй бэлгэдлийг
соёлын бүтэцтэй холбогдох тулгуур ойлголтууд, соёлын үзэгдлүүдийг судалсан онолын үзэл
баримтлалуудад тулгуурлан тайлбарлах
Зураг тус бүрийн утга Ойлголтуудыг зурагтай Тулгуур ойлголтуудыг
санаа, илэрхийлж буй холбон тайлбарлаж дутуу нэрлэж,
бэлгэдлийг соёлын чадаагүй, харилцан харилцан хамаарлыг
Тулгуур ойлголтын
ойлголтуудад хамаарлыг бүрэн ойлгон илэрхийлээгүй
утга холбогдлыг
тулгуурлан гаргаагүй
илрүүлэх
илэрхийлсэн Соёлын бүтцийн тулгуур
ойлголтуудын заримыг
нь тодорхойлсон
Даалгавар 2: Ойлголтуудын харилцан хамаарлыг зөв илэрхийлсэн бүдүүвч зургуудыг олж, тус
бүрийн үндэслэлийг тайлбарлах
Ойлголтуудын Ойлголтуудын Ойлголтуудын Ойлголтуудын
багтаамжийн багтаамжийн багтаамжийн харилцааг багтаамжийн
харилцааг зөв харилцааг зөв зөв илэрхийлсэн нэг харилцааг зөв
илэрхийлсэн бүдүүвч илэрхийлсэн бүдүүвч бүдүүвч зургийг зөв илэрхийлсэн бүдүүвч
зургуудыг зөв сонгож, зургуудыг зөв сонгож, сонгож, оновчтой зургуудаас нэгийг ч зөв
оновчтой тайлбар оновчтой тайлбар тайлбар хийсэн сонгоогүй, тайлбар
хийх хийсэн оновчтой бус

Даалгавар 3: Мэдээллийг уншаад өгөгдсөн асуултын дагуу өөрийн бодлоо бичиж, бусадтай саналаа
солилцох
Соёлын үзэгдэл үйл Соёлын үзэгдэл үйл Мэдээлэл, эх
явдлыг явдлыг тодорхойлохдоо сурвалжийн утга
тодорхойлохдоо Ж.Ж Ж.Ж Руссогийн санааг санааг бүрэн
Мэдээлэлд дүн Руссогийн санааг Ф.Ницшегийн үгтэй ойлгооүй
шинжилгээ хийж Ф.Ницшегийн үгтэй харьцуулан өгөгдсөн Өөрийн гаргасан
соёлын бүтэц, харьцуулан оновчтой асуултын дагуу өөрийн санаа оновчгүй
үзэгдэл үйл явдалтай тайлбарласан, өөрийн бодлоо бичээгүй
холбон тодорхойлох санаагаа тусгаж чадсан Уншсан мэдээллийг
Уншсан мэдээллээ ашигласан хэдий ч
сайн ашигласан мэдээлэлд үндэслэн
тайлбарлаж чадаагүй.
Даалгавар 4: Өгөгдлийг уншаад харьцуулалт хийх, өөрийн үзэл бодлоо нотолгоонд үндэслэн
Судалсан мэдээллийг Соёлын талаарх Соёлын талаарх ялгаатай
Соёлын талаарх үзэл
харьцуулах, өөрийн ялгаатай үзэл бодлыг үзэл бодол тус бүрийг
бодлуудын утга
үзэл бодлоо ойлгон унших, Вен өөрийн үгээр
санааг сайн
нотолгоонд үндэслэн диаграммаар тайлбарласан зөвхөн нэг
ойлгоогүй, Вен
тайлбарлах харьцуулалт хийж, талыг харьцуулсан,
диаграммаар
өөрийн үзэл бодлоо өөрийн үзэл бодлоо
харьцуулалт
нотолгоонд үндэслэн нотолгоонд үндэслэн
хийгээгүй, өөрийн
тайлбарласан тайлбарлаагүй. үзэл бодлоо огт
тайлбарлаагүй.
Даалгавар 5: Соёлын нийтлэг шинжийг судлаачийн үзэл баримтлалд тулгуурлан судлах
Соёлын нийтлэг Соёлын нийтлэг Соёлын нийтлэг
шинжүүдийг судлахын шинжүүдийг судлахын ач шинжүүдийг судлан
ач холбогдлыг жишээ, холбогдлын талаар мэдэх нь ямар ач
баримтаар нотолсон өөрийн санаа бодлоо холбогдолтой болох,
Соёлын нийтлэг шинж бичсэн соёлын нийтлэг
нь улс орон бүрт Соёлын нийтлэг шинж нь шинж хэрхэн илэрдэг
Соёлын нийтлэг
ялгаатай байдлаар улс орон бүрт ялгаатай болохыг
шинжийг судлаачийн
илэрч, давтагдашгүй байдлаар илэрч, тайлбарлаагүй.
үзэл баримтлалд
шинжийг олж байдаг давтагдашгүй шинжийг Жорж Мёрдокийн
тулгуурлан судалж,
гэсэн Жорж олж байдаг гэсэн Жорж үзэл баримтлалыг
ойлгох, гол ойлголтыг
Мёрдокийн үзэл Мёрдокийн үзэл огт дурдаагүй.
баримтлалыг өөрийн баримтлалыг дутуу Соёлын нийтлэг
үгээр тайлбарласан. тайлбарласан. шинж хэмээх
Соёлын нийтлэг шинж Соёлын нийтлэг шинж ойлголтыг
хэмээх ойлголтыг хэмээх ойлголтыг тодорхойлох
тодорхойлох тодорхойлох оролдлого оролдлого хийгээгүй.
оролдлого хийсэн хийсэн боловч хангалтгүй
Жишиг даалгавар 2: Тохиолдол шинжлэлийг үнэлэх аргачлал:

Тохиолдлыг судлан Тохиолдлыг судлах Тохиолдлыг судлах Тохиолдлыг судлах
ойлгох зорилгоо тодорхойлж зорилгоо оновчтой зорилгоо
чадсан тодорхойлоогүй тодорхойлоогүй
Тохиолдол дахь асуудлыг Тохиолдолд шийдэх Тохиолдолд шийдэх Тохиолдлоос шийдэх
тодорхойлох ёстой ямар асуудал ёстой ямар асуудал асуудлыг олж харж,
(Гол асуудал: Хувь хүний байна, уг асуудлыг байгааг зөвхөн илэрхийлж чадаагүй
итгэл үнэмшил хэрхэн шийдэх нь яагаад дурдсан, шийдэх нь
өөрчлөгдөж болох вэ? чухал болохыг яагаад чухал болох
Түүнд ямар хүчин зүйлс оновчтой талаар
нөлөөлдөг вэ?) илэрхийлсэн тодорхойлоогүй
Асуудлын шийдлүүд, Асуудлыг шийдэж Асуудлыг шийдэж Асуудлыг шийдэж
нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг болох ямар ямар болох ганц болох ямар нэгэн
тодруулах (холбогдох эх хувилбар, шийдэл хувилбарыг бичсэн хувилбар, шийдэл
сурвалж, мэдээллийг байж болохыг байж болохыг олж
цуглуулан шинжлэх) жагсаан бичсэн, тодорхойлоогүй
чухлаас чухал бус руу
нь эрэмбэлсэн
Шийдэх хамгийн Шийдэх хамгийн Шийдэх хамгийн
оновчтой хувилбар оновчтой хувилбар оновчтой хувилбар
Шийдлийг томьёолох
гэж үзэж байгаагаа 2- гэж үзэж байгаагаа дэвшүүлээгүй
3 үндэслэлээр нэг үндэслэлээр
тайлбарласан тайлбарласан
Тохиолдол дахь Тохиолдол дахь Тохиолдол дахь
Үнэлэлт дүгнэлт өгөх асуудлын эерэг, сөрөг асуудлын эерэг, сөрөг асуудлын эерэг, сөрөг
талыг илрүүлэн талын аль нэгийг талыг илрүүлэн
үнэлсэн илрүүлэн үнэлсэн үнэлээгүй
Өөрийн дэвшүүлж Өөрийн дэвшүүлж буй Өөрийн дэвшүүлж буй
буй хувилбараар уг хувилбараар уг хувилбараар уг
асуудлыг шийдсэнээр асуудлыг шийдсэнээр асуудлыг шийдсэнээр
ямар үр дүн гарах ямар үр дүн гарах ямар үр дүн гарах
Судалсан үр дүнг илтгэл бол? чиглүүлэг бол? чиглүүлэг бол? гэсэн чиглүүлэг
хэлбэрээр танилцуулах асуултын дагуу 50 асуултын дагуу асуултыг
үгэнд багтаан илтгэл илтгэлээ бичээгүй, баримжаалаагүй,
бичсэн үгийн тоо тогтоосон бодол санаагаа
үгээс их эсвэл бага илтгэл хэлбэрээр
бичээгүй
Жишиг даалгавар 3: Эсээ бичих чадварыг үнэлэх аргачлал:
Даалгавар: Ярилцлагыг уншаад чухал санааг тэмдэглэн авч “ Монголчуудын соёлын өвөрмөц
шинж” сэдвээр эсээ бичих

Эсээ бичих - Эсээ бичих шалгуурыг - Эсээний зарим - Шаардлага
 Сэдвийн агуулга бүрэн хангасан. шалгуурыг хангасан эсээ
оновчтой байх - Монголчуудын соёлын орхигдуулсан бичиж чадаагүй,
 Гол санаагаа талаар өөрийн санаа, - Санаагаа оновчтой сэдэв, агуулгаас
нотолсон, няцаасан дүгнэлтээ нотолгоонд гаргахыг оролдсон. хазайсан
үндэслэлтэй байх тулгуурлан дэвшүүлсэн - Уншсан - Уншсан
 Дүгнэлт хийсэн - Уншсан мэдээллийн мэдээллийн гол мэдээллийн гол
байдал гол санааг олж, санааг олоогүй, санааг огт
 Найруулга, алдаагүй баримт эх сурвалж ерөнхий агуулгын дурдаагүй
зөв бичих болгон ашигласан хүрээнд баримт эх - Найруулга, зөв
сурвалж болгон бичих дүрмийн
ашигласан алдаа гаргасан
ГУРАВ. ЭРХ ЗҮЙ

3.1 Бүлгийн зорилго: Хүний эрхэм чанар, онцлог шинжийг судлан, Үндсэн хуулийн тулгуур
зарчмуудыг тодорхойлж, хүний эрхийн үзэл баримтлалд дүн шинжилгээ хийх замаар иргэд
хоорондын болон иргэн төрийн хоорондын эрх зүйн харилцаанд үнэлэлт дүгнэлт өгч, өөрийн
эрхийг хамгаалан бусдын эрхийг хүндэтгэж, эрх зүйд захирагдах ёсыг хэрэгжүүлэх чадвар
эзэмшүүлнэ.

Суралцахуйн Сургалтын үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

зорилт
- Хүний эрхэм чанарын тухай ойлголт, түүний
шинжийг тодорхойлохын тулд багш сурагчдад Ашиглах эх сурвалж:
нэмэлт мэдээлэл тараан ажиллана. Нэмэлт 1. Хүний эрхийн
мэдээллээс дараах асуултуудыг тодруулна: түгээмэл тунхаглал.
 Хүний эрхэм чанар гэж юу вэ? 1948
Хүний эрх ба  Хүний эрхэм чанарыг тодорхойлох 2. Иргэний болон улс
үндсэн хууль шинжүүдийг нэрлэж тайлбарлана уу. төрийн эрхийн
а.Хүний эрхэм  Хүний эрхэм чанарыг тодорхойлсон ямар тухай олон улсын
чанарын тухай эрх зүйн барим бичгүүд байна вэ? пакт. 1966
ойлголт, онцлог Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалд: 3. Эдийн засаг,
шинжийг судлан - Хүний эрхэм чанар, хүний эрх, эрх чөлөө, нийгэм, соёлын
тайлбарлах, хүний эрхийн зарчмуудыг хэрхэн тусгагдсан эрхийн тухай олон
б. Хүний эрхийн байгааг багаар ажиллан олох улсын пакт. 1966
үзэл баримтлал, - Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалд 4. Ханнс-Зайделийн
зарчмыг судлах тусгагдсан хүний эрхүүдийг ангилан МУы-н сан. Монгол Улсын
замаар мэдлэг Үндсэн хуулинд хэрхэн тусгагдсан байгааг Үндсэн хуулийн
эзэмшин, харьцуулан судлана. тайлбар, 2009
тайлбарлах, Үндсэн хууль улс орны эрх зүйн харилцааг 5. Левин Лиа. Хүний
в. Үндсэн хуулийн зохицуулах гол хууль яагаад болдог, Үндсэн эрх: асуулт,
мөн чанар, ач хуулийн суурь зарчмуудад юу багтдаг талаар асуулт хариулт, UNESCO
холбогдол, суурь дэвшүүлж ярилцана. Publishing, УБ 2005
зарчмуудыг - Хүмүүсийн өдөр тутмын амьдралд хэрэглэж Мөнхсайхан О.
тодорхойлох, ашигладаг бүх хуулийн эх сурвалж үндэс Хүний эрхэм чанар
г. Эрх зүйд суурь нь үндсэн хууль болохыг жишээгээр (human dignity),
захирагдах ёсны гаргана. өгүүлэл.http://www.t
тухай ойлголттой - Хуулийг хүндэтгэн сахин биелүүлэхийн ач rends.mn/n/945
болж, жишээ, тус, давуу талуудыг багаар ажиллан Бусад хэрэглэгдэхүүн:
тохиолдолд хэлэлцэнэ. 4. Ажлын хуудас
тайлбар хийх, - Хүний эрхэм чанарыг хүндэтгэн, хүний (чиглүүлэх асуулт
эрхийг хамгаалан, Үндсэн хууль болон бусад бүхий)
хууль тогтоомжийг дагаж мөрдөн эрх зүйд 5. Нэмэлт материал
захирагдах ёсыг амьдралд хэрэгжүүлэх нь
чухал болохыг өөрийн үзэл хандлагаар
дүгнэн бичнэ.
Багшид зөвлөмж:
 Хүний эрхэм чанарын тухай ойлголт, түүний шинжийг тодорхойлон, танин мэдүүлснээр
сурагчдыг бие биеэ хүндэтгэх, хүнлэг байх, бусдын эрхийг зөрчихгүй байх эрмэлзэлтэй болгоход
чиглүүлэх
 Үндсэн хуулийн мөн чанар, ач холбогдол, суурь зарчмуудыг шинжлэн судлах замаар ойлгох,
тайлбарлах, үнэлэлт дүгнэлт хийх, амьдралд хэрэгжүүлэх чадварт суралцахад нь суралцахуйн
үйл ажиллагааг чиглүүлэнэ
 Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал болон Монгол улсын Үндсэн хууль дахь хүний эрхийн
холбогдох заалтуудыг судлаж, тэдгээрийг ашиглан үндсэн хууль бүх хуулийн эх сурвалж үндэс
суурь болохыг ойлгуулах, сурагчдаар өөрсдөөр нь энэ санааг гаргуулан дүгнэлт хийлгэн цаашид
хуулиа дээдлэх, хүндэтгэх, дагаж мөрдөх, бусдад таниулахад чиглүүлэх.
Иргэд хоорондын Иргэд иргэний эрх зүйн харилцаанд оролцоход Ашиглах эх сурвалж:
харилцаа ихэвчлэн тулгардаг асуудлыг жишээ, тохиолдлоор
а. Бодит жишээ, илрүүлэн хэлэлцэнэ. 1. Б.Буянхишиг. Иргэний
тохиолдлыг - Иргэд хоорондын харилцаанд гэрээ эрх зүйн удиртгал, УБ
шинжлэн судалж, байгуулан оролцох үндэслэл, арга хэлбэр, хот 2013 он
2. ГТХН-ээс эрхлэн
иргэний эрх зүйн стандарт нөхцлүүдийг холбогдох эх гаргасан Иргэний
харилцааны тулгуур шинжлэн таньж мэднэ. хуулийн тайлбар толь:
ойлголтыг мэддэг - Иргэний эрх зүйн тодорхой төрлийн гэрээг Ерөнхий анги,
болох, тэдгээрийн багаар ажиллан байгуулж сурна. Улаанбаатар хот 2006
уялдаа холбоог он
зураглан - Иргэд эрх зөрчигдсөн тохиололд эрхээ 3. Л.Баасан Монгол
тайлбарлах, хэрхэн хамгаалах талаар жишээ, баримт Улсын Хөдөлмөрийн
б. Гэрээ байгуулах дээр тулгуурлан багаар хэлэлцэнэ. эрхзүй /ерөнхий анги
үндэслэл, арга - “Иргэний эрх зүйн харилцаа” сэдвийн /2000 он
4. С.Болормаа
хэлбэр, нөхцөлийг хүрээнд судалсан, ойлгож, мэдсэн, сурсан "Иргэдийн
эх сурвалж, зүйлээрээ эсээ бичиж танилцуулна. хөдөлмөрлөх эрх ба
тохиолдлоос танин - Хөдөлмөрийн эрх зүйн харилцааны үндсэн хууль тогтоомж" 2005
мэдэж, иргэний эрх ойлголтуудыг эх сурвалжид түшиглэн тодорхойлно. он
зүйн харилцаанд - Хөдөлмөрийн гэрээ байгуулах, Хөдөлмөрийн 5. Л.Баасан Монгол
оролцохдоо гэрээг цуцлах, дуусгавар болох үндэслэлүүдийг Улсын Хөдөлмөрийн
эрсдэлээс өөрийгөө амьдралын бодит жишээ, тохиолдлыг шинжлэх эрхзүй /ерөнхий анги
болон бусдыг замаар ганцаарчлан болон багаар хэлэлцэж /2000 он
хамгаалах талаар шийдвэрлэнэ. 6. Б.Уранцэцэг
Хөдөлмөрийн тухай
санал дэвшүүлэх, - “Хөдөлмөрийн гэрээний хугацаа” гэсэн видео Монгол Улсын хууль
в. Тохиолдол бичлэгийг үзэж танилцаж сонирхсон асуултаа /онол аргазүйн
шинжлэх замаар сурагчид гаргана. 7. тайлбар/2001 он 10-13
хөдөлмөрийн гэрээ - Асуултуудыг хэрхэн яаж шийдвэрлэх талаар дахтал
байгуулах, цуцлах, таамаглал дэвшүүлнэ. 8. С.Болормаа
дуусгавар болгох - Нэмэлт материал, болон эх сурвалж дээр "Иргэдийн
нөхцөлийг мэдэж тулгуурлан тухайн тохиолдлыг шийдвэрлэх эрх хөдөлмөрлөх эрх ба
авах, гаргасан зүйн үндэслэлийг гаргана. хууль тогтоомж" 2005
шийдлийнхээ эрх - Гаргасан таамаглал болон шийдвэр нь он
Бусад хэрэглэгдэхүүн:
зүйн үндэслэлийг үндэслэлтэй эсэхийг нотлон тайлбарлаж дүгнэлт 1. Ажлын хуудас
тайлбарлах, гаргана. (чиглүүлэх асуулт
- Сурагчид ажлын хуудсаа бие биедээ дамжуулан бүхий)
үндэслэл болон нотолгоог хэр зэрэг 2. Судалгааны
тодорхойлсныг үнэлнэ. баримтууд
- Хөдөлмөрийн гэрээ байгуулах эх загвартай 3. Сэдэвтэй
танилцан, хөдөлмөрийн гэрээний ач холбогдлыг холбогдолтой
эргэцүүлэн ярилцаж, хөдөлмөрийн гэрээ байгуулж тохиолдлууд
сурна.
 Иргэний эрх зүйн харилцааг судлах замаар иргэний эрх зүйн харилцаанд хэрхэн оролцвол
зохих талаар эргэцүүлэл хийх, эсээ бичих, ярилцах өөртөө тусган авч цаашид амьдралдаа
хэрэгжүүлэхэд чиглүүлнэ.
 Бусдын эрхийг хүндэтгэн үзэхийн ач холбогдлыг жишээ баримтаар нотлон тайлбарлах,
өөрийгөө болон бусдыг хамгаалах “Хөдөлмөрийн гэрээг байгуулж сурах” төсөлт аян
хэрэгжүүлэхэд сурагчдад зөвлөн туслах.
Иргэн ба төрийн Хөтлөх асуултанд хариулах замаар агуулгыг судлах Ашиглах эх сурвалж:
харилцаа  Захиргааны байгууллага гэж ямар байгууллагыг 1. Монгол Улсын Үндсэн
а. Захиргааны хэлдэг вэ? Хууль 1992 он.
байгууллагын үйл  Захиргааны байгууллагаас ямар эрх зүйн акт 2. Захиргааны ерөнхий
хууль 2015 он
ажиллагааны гардаг вэ? 3. П.Одгэрэл.
хэлбэр, ангилал,  Захиргааны байгууллагаас гаргасан акт нь Захиргааны эрх зүй
практик хэрэглээний нийгмийн харилцаанд хэрхэн нөлөөлдөг вэ? 2012
талаар судлан Захиргааны эрх зүйн актуудад (зарлиг, тогтоол, 4. Д.Ганзориг Захиргааны
мэдэх, хувийн захирамж, тушаал, шийдвэр, албан даалгавар, эрх зүй тайлбар толь
амьдралд хэрхэн албан шаардлага) харьцуулалт хийнэ. Уб 2002
нөлөөлдгийг ойлгох, Захиргааны актад тавигдах шаардлагуудыг 5. О.Өнөрцэцэг Эрх зүйн
б. Захиргааны эрх тодорхойлон: удиртгал Уб 2015 он
зүйн актад дүн - Бодит үзүүлэн буюу тодорхой нэг захиргааны эрх Бусад хэрэглэгдэхүүн:
шинжилгээ хийх зүйн акттай танилцана. 1. Ажлын хуудас
замаар тавигдах - Танилцсан захиргааны акт нь хүчин төгөлдөр (чиглүүлэх асуулт
шаардлагыг танин эсэх талаар хэлэлцэнэ. бүхий)
мэдэж, иргэдийн - Захиргааны актад тавигдах шаардлагыг 2. Судалгааны
амьдралд үзүүлж хангаагүй тохиололд ямар арга хэмжээг хэн баримтууд
буй нөлөөллийг авдаг болохыг илрүүлэн ярилцана. 3. Сэдэвтэй
судлан дүгнэх, - Хүчин төгөлдөр бус захиргааны актыг холбогдолтой
в. Нийгмийн тохиолдолууд
захиргааны байгууллага гаргасан тохиололд
хамгааллын эрх
зүйн зохицуулалтыг ямар эрх зүйн үр дагаварт хүрдэг талаар дүгнэн

танин мэдэж, бичнэ.
нийгмийн даатгал, Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцаанд иргэд
халамжийн хэрхэн оролцож эрхээ хамгаалуулах талаар нэмэлт
харилцаанд мэдээлэл ашиглан зураглал хийнэ.
оролцох чадвар - Нийгмийн даатгалын сангаас иргэн тэтгэвэр,
эзэмших тэтгэмж авах эрх зүйн үндэслэлийг судлан
мэднэ.
- Нийгмийн халамжийн үйлчилгээнд иргэд ямар
тохиолдолд оролцдог болохыг багаар хэлэлцэн
танилцуулна.
- Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцаанд хэн
оролцож, эрхээ яаж хамгаалуулах талаар
бусдад зөвлөмж бичнэ.
- Захиргааны байгууллага иргэн хоёрын хооронд үүссэн харилцааг харуулсан ойлгомжтой
насны онцлогт тохирсон бичлэг бэлтгэн үзүүлж эрх зүйн актуудын ялгааг танин мэдэж
цаашид өөрийн амьдралд хэрэглэх хэрэгжүүлэхэд туслахад анхаарах.
- Хөдөлмөрийн гэрээ байгуулах замаар хөдөлмөрийн эрх зүйн харилцааны үндсэн
асуудлуудад хандуулах, эрх ашгаа хамгаалах зайлшгүй шаардлага үүсэх учир сурагчдаар
өөрсдөөр нь хөдөлмөрийн гэрээг байгуулж байгаа талаар дүрд тоглуулан итгэл үнэмшилтэй
болгоход хичээлийн үйл ажиллагааг чиглүүлэх.
3.3 Сургалтын арга зүй

- Сургалтыг шинжлэн судлах, асуудал шийдвэрлэх, тохиолдол шинжлэх арга барилын дагуу
явуулахын хамт шинжлэх ухааны ойлголтуудын мэдлэгийг орхигдуулахгүй байхад анхааран
сургалтын үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ.
- Суралцахуйн зорилт-үйл ажиллагаа-үнэлгээ гэсэн гурамсан холбоог сайтар хангаж ажиллах
ба сурагчийн үйлд эдгээр нь нэгэн зэрэг хэрэгжиж байх ёстойг анхаарна.
- Эрх зүйн хичээлийн агуулгыг аль болох бусад хичээлийн агуулгатай интегацичлан судлах.
- Иргэд хоорондын харилцаа, иргэн ба төрийн харилцааг судлахдаа тохиолдол шинжлэх арга
зүйг ашиглах нь илүү тохиромжтой.
- Сурагчийн ялгаа, хэрэгцээ (жендэр, угсаатан, нийгмийн байдал, сурлагын амжилтын
түвшин, хөгжлийн бэрхшээл зэрэг)-г тодорхойлон, түүнд хариу арга хэмжээ авахад
анхаарсан сургалтын стратегийг сонгон, хүүхэд бүрт ахиц дэвшил авчрахаар зорьж
ажиллана.
Хүний эрх - Хүний эрхэм чанар Хүний эрхэм зэргийг хүндэтгэн эрх зүйн харилцаанд
ба Үндсэн -Үндсэн хуулийн суурь оролцохдоо бусдын эрхийг хүндэтгэн оролцох үзэл
хууль зарчмууд баримтлалыг сурагчдад бий болгоход анхаарах
- Эрх зүйд захирагдах Үндсэн хуулийн суурь зарчмуудыг хэрэгжүүлэн эрх зүйд
ёс захирагдах ёсыг дагаж мөрдөх эрмэлзэлтэй болгоход багш
сурагчдыг чиглүүлэх
Иргэд - Иргэний эрх зүйн Иргэний эрх зүйн харилцаанд оролцохдоо иргэд гэрээ
хоорондын харилцаа байгуулан эрхээ хэрэгжүүлдэг болохыг сурагчдад ойлгуулан
харилцаа - Хөдөлмөрийн гэрээ тайлбарлах
- Хөдөлмөрийн Хөдөлмөрийн гэрээний гол нөхцөлүүдийг хангасан
гэрээний гол нөхцөл тохиолдолд хөдөлмөрийн гэрээ байгуулдаг болохыг
тохиолдол шинжлэх аргаар ойлгуулан гэрээ байгуулж
сургахад анхаарах
Иргэн ба - Захиргааны Иргэн төрийн захиргааны байгууллагатай харилцах эрх зүйн
төрийн байгууллага үндэслэлийг тайлбарлан, захиргааны актад тавигдах эрх зүйн
харилцаа - Захиргааны акт шаардлагыг ойлгон практикт хэрэгжүүлэх арга барил
- Нийгмийн даатгалын эзэмшүүлэхэд анхаарах. Нийгмийн даатгалын сангаас олгох
сангаас олгох тэтгэмж өндөр насны болон, бусад тэтгэвэр тэтгэмжийг ямар
тохиолдолд олгодог болохыг жишээ тохиолдлоор тайлбарлах
3.5 Үнэлгээ
3.5.1 Үнэлгээний зорилт:
А. Хүний эрх ба Үндсэн хууль, иргэд хоорондын харилцаа, иргэн ба төрийн харилцаанд
холбогдох ойлголтуудыг ашиглан бичих, илтгэх, уялдаа холбоонд нь авч үзэх,
Б. Хүний эрх ба Үндсэн хууль, иргэд хоорондын харилцаа, иргэн ба төрийн харилцаанд
холбогдох мэдээлэлтэй ажиллах;
В. Хүний эрх ба Үндсэн хууль, иргэд хоорондын харилцаа, иргэн ба төрийн харилцаанд
холбогдох асуудлыг сонирхож судлах, оролцох хандлага, идэвх зүтгэл байгаагаа болон
нийгмийн үнэт зүйлсийг эрхэмлэж байгаагаа илэрхийлэх.

- Үндсэн хуулийн суурь зарчмуудыг танин мэдэж тодорхой асуултанд онолын
үндэстэй хариулах
- Хүний эрхэм чанар болон эрх зүйд захирагдах ёсны талаар өөрийн үзэл
бодлоо бусадтай хуваалцаж үнэлэлт, дүгнэлт өгөх
А. Хүний эрх ба Үндсэн
- Эрх эрх чөлөөг хуулиар хэрхэн хаамгаалдаг талаар нотолгоо дэвшүүлэх
хууль, иргэд хоорондын
- Гэрээг байгуулах, цуцлах үндэслэлийг тодорхойлж ямар үр дагаварт хүрч
харилцаа, иргэн ба
болохыг мэдэх
төрийн харилцаанд
- Онолын мэдлэгээ ашиглан гэрээ байгуулж буй талуудад тохиромжтой
холбогдох
нөхцөл олгохуйцаар гэрээ байгуулах, цуцлах үндэслэлийг гэрээнд тусгах
ойлголтуудыг ашиглан
- Эрх зүйн актуудын хүмүүсийн амьдралд үзүүлж буй нөлөөг эргэцүүлэн сэтгэх
бичих, илтгэх, уялдаа
- “Нийгмийн хамгаалал иргэдэд зайлшгүй хэрэгтэй” сэдвээр илтгэл
холбоонд нь авч үзэх,
хэлэлцүүлэх замаар өөрийн санал бодлыг илэрхийлэх
- Нийгмийн даатгал, халамжийн харилцаанд иргэд яагаад оролцох
шаардлагатай талаар эргэцүүлэн боломжуудыг оновчтой гаргах
- Хүний эрхэм чанарын тухай ойлголт, түүний шинжийг тодорхойлох

-Үндсэн хуулийн мөн чанарыг мэдээлэлтэй ажмллан тодорхойлох
-Үндсэн хуулийн суурь зарчмуудыг танин мэдэж тодорхой асуултанд онолын
үндэстэй хариулах
Б. Хүний эрх ба Үндсэн
- Мэдээлэлтэй ажиллан хүснэгт, жишээ, ишлэл зэргийг хийх
хууль, иргэд хоорондын
- Хөдөлмөрийн эрх зүйн онолын мэдлэгийг ашиглан /үндэслэл, нотолгоо болгох,
харилцаа, иргэн ба
жишээ баримт гаргах, тайлбарлах, тухайн асуудлыг тайлбарлаж, шийдвэр
төрийн харилцаанд
гаргах
холбогдох мэдээлэлтэй
- Захиргааны эрх зүйн асуудалд онолын үндэстэй хариулах
ажиллах;
- Захиргааны эрх зүйн онолын мэдлэг ашиглан /үндэслэл, нотолгоо болгох,
жишээ баримт татах, тайлбарлах/ тухайн асуудлыг шийдвэрлэх
- Бодит үзүүлэн буюу тодорхой нэг захиргааны эрх зүйн акт харуулан актад
тавигдах шаардлагын дагуу тухайн акт нь хүчин төгөлдөр эсэхэд дүн
шинжилгээ хийх
В. Хүний эрх ба Үндсэн - Ардчилсан ёсны гол шинжид хууль дээдлэх, хүний эрхийг эрхэмлэн
хууль, иргэд хоорондын хамгаалах шинжүүд болохыг өөрийн үзэл бодлын үүднээс үндэслэл
харилцаа, иргэн ба нотолгоог гаргах
төрийн харилцаанд - Гэрээний загвар боловсруулах, гэрээ байгуулах болон бусдыг төлөөлөхдөө
холбогдох асуудлыг холбогдох хуулийн үзэл санаа, зорилгод харшлахгүй байх гэсэн байр
сонирхож судлах, сууринаас хандах
оролцох хандлага, - Бодлого бодох, тохиолдолд шийдвэрлэхдээ хөдөлмөрийн эрх зүйн онолын
идэвх зүтгэл байгаагаа мэдлэгээ ашиглах
болон нийгмийн үнэт - Хөдөлмөрийн эрх зүйн аливаа асуудалд хууль зүйн үүднээсхандах
зүйлсийг эрхэмлэж - Өөрийн үзэл бодол, байр суурь, үнэлгээ дүгнэлтийг гаргах
байгаагаа илэрхийлэх. - Захиргааны байгууллагын талаарх хөтлөх асуултанд идэвхтэй хариулах

3.5.3 Жишиг даалгавар (Хөдөлмөрийн гэрээ сэдвийн хүрээнд)

Баримт
Ажлын Тохиолдол
Үнэлгээний зорилт Шалгуур хуудас шинжлэх
ажиллах
Хүний эрх ба Үндсэн хууль,  Тохиолдлоос асуулт, асуудал
иргэд хоорондын харилцаа, дэвшүүлэх
иргэн ба төрийн харилцаанд  Дэвшүүлсэн асуулт, асуудалд олон
холбогдох ойлголтуудыг янзын шийдлүүдийг дэвшүүлэх
ашиглан бичих, илтгэх, + + +
 Тулгуур ойлголтуудыг тодорхойлох
уялдаа холбоонд нь авч үзэх  Тулгуур ойлголтоо ашиглан,
судалсан сэдэвтэй холбон
Хүний эрх ба Үндсэн хууль,  Холбогдох мэдээллийг хайж,
иргэд хоорондын харилцаа, цуглуулах
иргэн ба төрийн харилцаанд  Мэдээлэлд боловсруулалт хийх
холбогдох мэдээлэлтэй  Хөдөлмөрийн гэрээ байгуулж + +
ажиллах; өөрийн эрхээ хамгаалан
хөдөлмөрийн харилцаанд оролцох
талаар санал, дүгнэлт бичих
Хүний эрх ба Үндсэн хууль,
иргэд хоорондын харилцаа,
иргэн ба төрийн харилцаанд
холбогдох асуудлыг
 Дэлгэрүүлэн судлах сонирхлоо
сонирхож судлах, оролцох + + +
тодорхойлж асуулт тавьж буй эсэх
хандлага, идэвх зүтгэл
байгаагаа болон нийгмийн
үнэт зүйлсийг эрхэмлэж
Даалгавар 1.
“Хөдөлмөрийн гэрээний хугацаа” сэдэвт сургалтын зохиомжийг үзээд мэдэхийг хүссэн
сонирхсон асуултаа бичнэ үү.
Зохиомжид иргэн А нэгэн компанид эдийн засагчаар туршилтийн 6 сарын хугацаагаар гэрээ
байгуулан ажилд орно. 7 сарын дараа захирал дуудаад ажлаас халсан тушаал өгч байгаа
тухай гарна. Энэ тохиолдолд иргэн А-ийн ямар эрх ашиг зөрчигдсөн болон хэрхэн яаж
хамгаалуулах талаар шийдвэрлэх болно.
№ Асуулт
1
2
3
Хөдөлмөрийн гэрээ байгуулахын тулд юу хийх хэрэгтэй гэж бодож байна вэ? Хийх зүйлээ
дараалуулан бичнэ үү!
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
Нэрлэх- Хэрэглэх- Задлан шинжлэх- Нэгтгэн Бүтээх..

Хэн, юу? Яаж? Яагаад? дүгнэх...? ..?
Хөдөлмөрийн маргаантай асуудлыг
харуулсан видео бичлэгийг үзээд
оновчтой асуулт гаргах
Гэрээ хийхийн тулд хийх
алхмуудаа тодорхой төлөвлөх
Даалгавар 2. Тохиолдол шинжлэн судлах
Иргэн А “Энхийн төлөө” эмнэлэгт эмчээр ажилд ороод нэг жил ажилладаг. Биеийн байдлаас
болоод сар 2-3 удаа акт авдаг. Ерөнхий эмч удаа дараа сануулаад байхад байнга акт авдаг
ийм хүнтэй ажиллаж чадахгүй гээд хөдөлмөрийн гэрээг цуцалсан байна. Энэ тохиолдолд
дүгнэлт хийнэ үү.
Монгол Улсад албан ёсоор тэмдэглэн өнгөрүүлж бүх нийтээр амардаг баярын өдөр жилд
дунджаар 11 өдөр, амралтын өдөр 7 хоногт 2, сард 8, жилд дундаар 88 удаа тохиох ба үүнд
Хөдөлмөрийн тухай хуулийн 52-р зүйлд “ Нийтээр амрах баярын өдөр ажилласан ажилтныг
нөхөн амруулаагүй бол дундаж цалин хөлсийг 2.0 дахин нэмэгдүүлж…”, мөн хуулийн 53-р
зүйлд “Илүү цагаар болон долоо хоногийн амралтын өдөр ажилласан ажилтныг нөхөн
амруулаагүй бол түүнд 1.5 дахин түүнээс дээш хэмжээгээр нэмэгдүүлсэн цалин олгох”-оор
тус тус заасанг баримтлан хэрэгжүүлж ажиллахад хөдөлмөрийн тухай хуулиар баярын болон
амралтын өдөр илүү цагаар ажилласан албан хаагчийн өдөрт болон сар, жилд авах цалингийн
хэмжээг тооцож үзье.
Үүний тулд бид жижиг тооцоо хийцгээе. Тухайлбал: Цагдаагийн байгууллагад 5 жил ажиллаж
байгаа цагдаагийн ахлагчийн сарын үндсэн цалин 260.000 төгрөг, цолны нэмэгдэл 22% буюу
57.200 төгрөг, тусгай албаны нэмэгдэл 10% буюу 26.000 төгрөг, түүний сард авах нийт цалин
/НӨТ ороогүй/ 343.200 төгрөг бөгөөд уг цагдаагийн ахлагчийн жилд авах цалингийн хэмжээ
343.200х12 сар= 4.118.400 төгрөг болно.
Цагдаагийн алба хаагч гэмт хэрэгтэй тэмцэх, нийгмийн хэв журам сахиулах үйл ажиллагааг
хэрэгжүүлэхдээ баяр, амралтын өдрүүдэд илүү цагаар ажиллах шаардлага зайлшгүй гардаг.
А. Цагдаагийн ахлагчийн ердийн нэг өдөрт авах цалинг тооцох
Б. Цагдаагийн ажил үүрэг гүйцэтгэсэн баярын нэг өдөр хэдэн төгрөг болохыг тооцоолон бодох
В. Амралтын нэг өдөр хэдэн төгрөгний цалин авах вэ?
Г. Уг албан хаагчийн жилд авах цалинг дунджаар тооцоолоход жилд тохиох баярын өдөр,
амралтын өдөр зэргийг нэмж бодвол жилд хэдэн төгрөгийн цалин авах боломжтой вэ?
Д. Хөдөлмөрийн тухай хуулийн холбогдох заалтыг хэрэгжүүлснээр цагдаагийн ахлагчийн
цалин сард хэдэн төгрөгөөр буюу хувиар нэмэгдэж байгааг олох.
Е. Энэ нь цагдаагийн албан хаагчид хэрхэн нөлөөлдөг болохыг эргэцүүлж дүгнэлт хийх.
Үнэлэх аргачлал.
ШШалгуур Хангалттай сайн Дундаж Дэмжлэг шаардлагатай

алгуур
Хөдөлмөрийн - Тохиолдол бүхий - Тохиолдол бүхий - Тохиолдол бүхий
маргаантай бичлэгийг үзэж бичлэгийг үзэж бичлэгийг үзэж эргэцүүлэн
холбоотой эргэцүүлэн оновчтой эргэцүүлэн оновчтой асуулт гаргаагүй.
тохиолдол бүхий асуулт гаргасан, хууль оновчтой асуулт - Хуулийн дагуу зөрчигдсөн
бичлэг дээр зөрчсөн үйлдлийг олж гаргасан бол, эрхийг хамгаалах арга зам
эргэцүүлэл хийсэн харсан. хууль зөрчсөн. хайсан асуултууд олоогүй.
байдал - Эрх ашиг зөрчигдсөн үйлдлийг гүйцэд - Хуулийн дагуу зөрчигдсөн
байгааг мэдэрсэн. олж хараагүй эрхийг хамгаалах арга зам
- Хуулийн дагуу - Хуулийн дагуу хайсан асуултууд
зөрчигдсөн эрхийг зөрчигдсөн эрхийг зохиосон боловч
хамгаалах арга зам хамгаалах арга хангалтгүй.
хайсан 3-4 асуулт зам хайсан 1-2
зохиосон. асуулт зохиосон.
Хөдөлмөрийн гэрээ Хөдөлмөрийн гэрээний Хөдөлмөрийн Хөдөлмөрийн гэрээний

байгуулах гол гол нөхцөлүүдийг гэрээний гол нөхцөлүүдийг
нөхцөлүүдийг зөв тодорхойлон гол нөхцөлүүдийг тодорхойлоогүй
тохиолдлыг гаргасан дутуу тодорхойлон
шинжлэх явцад гаргасан
илрүүлсэн байдал

Даалгавар 2. Тохиолдол шинжлэх
Шалгуур Хангалттай сайн Хангалттай Хангалтгүй
Кейс жишээ бодлогыг Тохиолдол шинжлэхдээ Тохиолдол Тохиолдол

бодохдоо эрх зүйн хэм эрх зүйн хэм хэмжээг шинжлэхдээ эрх зүйн шинжлэхдээ эрх
хэмжээг зөв хэрэглэж, зөв хэрэглэж, хуулийн хэм хэмжээг зөв зүйн хэм хэмжээг зөв
хуулийн зүйл заалтыг зүйл заалтыг тодорхой хэрэглэж, хуулийн зүйл хэрэглэж, хуулийн
тодорхой заасан заасан заалтыг хувилбартай зүйл заалтыг
заасан тодорхой заагаагүй
Кейсийг эрх зүйн хэм Эрх зүйн хэм хэмжээ Эрх зүйн хэм хэмжээ Эрх зүйн хэм хэмжээ
хэмжээ хэрэглэн хэрэглэн тайлбарлаж хэрэглэн тайлбарлаж хэрэглэн
тайлбарлаж, өөрийн бодит өөрийн бодит дүгнэлтээ дүгнэлтээ гаргасан тайлбарлаж
дүгнэлтээ гаргасан гаргасан дүгнэлтээ гаргаагүй
Эрх зүйн сэдвийн хүрээнд Эрх зүйн сэдвийн Эрх зүйн сэдвийн Эрх зүйн сэдвийн
олж авсан онолын хүрээнд олж авсан хүрээнд олж авсан хүрээнд олж авсан
мэдлэгээ тухайн бодлогыг онолын мэдлэгээ тухайн онолын мэдлэгээ онолын мэдлэгээ
бодохдоо практиктай бодлогыг бодохдоо тухайн бодлогыг тухайн бодлогыг
холбон тайлбарласан практиктай холбон бодохдоо практиктай бодохдоо практиктай
тайлбарласан холбон тайлбарласан холбон
боловч хангалтгүй тайлбарлаагүй
Кейс жишээг бодсоны Бодлогын нөхцөлд Бодлогын нөхцөлд Бодлогын нөхцөлд
эцэст гаргасан дүгнэлт, бүрэн хэмжээнд дүн бүрэн хэмжээнд дүн бүрэн хэмжээнд дүн
санал нь бодлогын шинжилгээ хийсэн шинжилгээ хийсэн шинжилгээ хийгээгүй
нөхцөлд бүрэн хэмжээнд боловч хангалтгүй
дүн шинжилгээ хийсэн
Даалгавар 3. Статистик мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийсэн байдлыг үнэлэх аргачлал

Статистик боловсруулалт Хөдөлмөрийн эрх зүйн Хөдөлмөрийн гэрээг Хөдөлмөрийн гэрээг
хийж буй байдал харилцаатай холбоотой өнгөцхөн харж тооцоолж бүрэн
аливаа тооцооллыг тооцооллыг гаргасан, чадаагүй, статистик
нарийн гаргасан, түүний нарийвчилсан мэдээг ялгаж
ач холбогдлыг, илэрүүлэн шинжилгээ дутуу ажиллаагүй, оновчгүй
анализ хийсэн, өөрийн хийсэн, мэдээллийн үр санаагаар
санаагаа давхар тусгасан, дүнг тайлбарлаж илэрхийлсэн,
мэдээлэлд ерөнхий дүгнэлтийн санааг мэдээллээс
дүгнэлтийг оновчтой бүрэн гаргаж чадаагүй, хөдөлмөрийн эрх
хийсэн. зүйн талаар дүгнэлт
хийгээгүй
Мэдээллийг уншаад Хөдөлмөрийн гэрээний Бүлэглэн ангилсан Ангилалд оруулаагүй,
хөдөлмөрийн хөлс түүнд нэмэлт мэдээлэлтэй боловч тайлбар тайлбар оновчгүй
нөлөөлөх хүчин зүйлсийг ажиллан тухайн хүний хангалтгүй. Нэг л хүчин зүйл
бүлэглэн ангилж үндэслэл үндсэн цалин хөлс, Олон өнцгөөс дурдсан, бодолт
бичсэн байдал, бодолт нэмэгдэл хөлс, жилийн тайлбарлаж чадаагүй. хийгээгүй
орлого гэх мэтийг Хөдөлмөрийн хөлсөнд
хуулийн үүднээс үнэн зөв нөлөөлөл нөлөөлөх
тооцоолол хийсэн. хүчин зүйлсийг тоочсон
Хөдөлмөрийн эрх зүйн Эх сурвалж, баримт Эх сурвалж, баримт Эх сурвалж, баримт
онолын мэдлэгийг мэдээлэлд боловсруулалт мэдээллээс санаа ашиглаагүй,
ашиглан /үндэслэл, хийж санаа, дүгнэлтийг авсан боловч нарийн дэвшүүлсэн санаа
нотолгоо болгох, жишээ оновчтой гаргасан, боловсруулалт ойлгомжгүй, логик
баримт гарган, мэдээллээс ишлэл хийгээгүй, олон дараалал хангалтгүй
тайлбарлах,тухайн татсан, хэд хэдэн хувилбар санаа
асуудлыг оновчтой хувилбар дэвшүүлсэн дэвшүүлээгүй.
шийдвэр гаргасан байдал
ДӨРӨВ. ЭДИЙН ЗАСАГ
4.1. Бүлгийн зорилго. Сурагчдад эдийн засгийн үзэгдэл, үйл явц, тэдгээрийн хувьсал
өөрчлөлт, хөгжлийн зүй тогтлыг шинжлэн судлах арга барил эзэмших замаар эдийн засгийн
бодит үйл явцыг таньж мэдэх, үнэлэх, аливаа асуудлаар бие даан оновчтой шийдвэр гаргах
чадвар, хандлагатай болж улмаар улс орон болон хүн төрөлхтний ашиг тусын төлөө гэсэн
сэтгэлгээг төлөвшүүлэхэд хөтөлбөрийн зорилго чиглэгдэнэ.
Суралцахуйн Хэрэглэгдэхүүн
Үйл ажиллагаа
зорилт
1. Макро эдийн  “Макроэдийн засгийн нэгдмэл
засгийн үндэс үзүүлэлт, түүний бүтэц, тооцох
а. Үндэсний эдийн  Үндэсний эдийн засгийн нэгдмэл арга зүйн схем” бүдүүвч
засгийн нэгдмэл үзүүлэлтүүдийг нэрлэх  Макроэдийн засгийн нэгдмэл
үзүүлэлтүүд,  Үндэсний эдийн засгийн нэгдмэл үзүүлэлтүүдийн талаарх
тэдгээрийн мөн үзүүлэлтүүдийн онцлог, ялгаа, логик сүүлийн жилүүдийн мэдээлэл
чанар, онцлог ялгаа, холбоог тайлбарлаж түүнийгээ (жил бүрийн улсын хэмжээний
хоорондын холбоо бүдүүвчээр илэрхийлэх статистик тайлан,
хамаарлын талаар статистикийн мэдээллийн сан-
мэдэх, www.1212.mn болон бусад эх
 ДНБ-ийг орлого болон зарлагаар сурвалж материалууд
тооцох арга зүйг эзэмших  Бусад орнуудын ДНБ ний
 Тодорхой жишээн дээр ДНБ-ийг талаар сүүлийн жилүүдийн
орлого болон зарлагын аргаар тооцох мэдээлэл
б.Эдийн засгийн
 ДНБ-д салбаруудын эзлэх хувь  2012-2015 онд бичигдсэн сурах
нэгдмэл
хэмжээг тодорхойлж тайлбарлах, бичиг, багшийн номонд
үзүүлэлтүүдийг
бүтцийг графикаар илэрхийлэх тусгагдсан мэдлэгийг батагах
тооцоолох, динамик
 Манай улсын ДНБ-ийг гадаадын зорилгоор боловсруулсан
хандлагыг судлах
зарим орныхтой харьцуулан судалж дасгал, тест болон сэдэвтэй
аргачлал, эзэмших,
дүгнэлт хийх холбоотой материалууд
хэрэглэх,
 Сүүлийн 5 жилийн ДНБ-ний талаар  “Эдийн засгийн өсөлт,
өгөгдсөн мэдээллийг ашиглан абсалют өсөлтийн хурд, нэг хүнд ногдох
ба харьцангуй өөрчлөлтүүдийг тооцож ДНБ-ийг тооцох арга зүй”
дүгнэлт хийх бүдүүвч
в. Эдийн засгийн  Сүүлийн 5 жилийн ДНБ болон нэг  Эдийн засгийн өсөлт болон хүн
өсөлт болон иргэдийн хүнд ногдох ДНБ-ий мэдээллээр амын амьжиргаатай холбоотой
амьжиргааны харьцуулсан диаграммыг графикийн үзэл бодол, онолын талаар
түвшний хоорондын нэг хавтгай дээр байгуулж тайлбарлаж бичигдсэн материалууд
хамаарлын зүй дүгнэлт хийх  2000-2015 онуудад улс
тогтлыг илрүүлж  “Улс баян бол иргэн баян”, “Иргэн орнуудыг ДНБ ээр жагсаасан
боломжоо дээд баян бол улс баян” гэсэн үгийн утгыг мэдээлэл,
зэргээр, үр дүнтэй өмнөх ангиуд болон энэ сэдвийн  Эдийн засгийн өсөлтийн эерэг
ашиглах хүсэл хүрээнд олж авсан мэдлэгээ ашиглан болон байгаль, экологит
эрмэлзэлтэй болох. цикл хэлбэрийн диаграммаар үзүүлж байгаа сөрөг үр
илэрхийлж тайлбарлах дагаврыг харьцуулсан зурагт
 “Баялгийг бүтээхэд миний болон хуудсууд
бидний оролцоо” сэдвээр эсээ бичих
Багшид санамж
Макроэдийн засгийн ерөнхий ойлголттой холбоотой сэдвийн хүрээнд сургалтыг зохион явуулахдаа
дараах зүйлд анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Үүнд:
 Макро эдийн засгийн талаар үндсэн ойлголт өгөхийн өмнө макро болон микро гэсэн үгийн утга, микро
эдийн засгаас макро эдийн засаг ямар ялгаатай болохыг тайлбарлана.
 Улс орны эдийн засгийн байдлыг нэгтгэн харуулах үзүүлэлтүүдийн ялгаа, онцлогийг сурагчдаар
гаргуулж бүдүүвчээр илэрхийлэх даалгаврыг өгөхдөө багш өмнө нь бүдүүвчээ боловсруулж бэлтгэсэн
байх шаардлагатай.
 ДНБ-ийг орлого болон зарлагаар тодорхойлоход өмнөх сурах бичиггт өгсөн хялбар аргыг ашиглаарай.
 Мэдээллийг хүснэгтээр илэрхийлэх зарим арга зүйг өмнөх сурах бичигт тусгасан болно.

 “Манай улсын ДНБ-ийг гадаадын зарим орныхтой харьцуулан судлах” даалгаврыг гүйцэтгүүлэхдээ
харьцуулах улсаа сонгохдоо буурай хөгжилтэй, хөгжиж байгаа, хөгжилтэй зарим орнуудаг, тэр дундаа
хөрш зэргэлдээ орнуудтай харьцуулалт хийлгэхийг эрмэлзэх хэрэгтэй. Энэ үед ДНБ-ийг
ам.доллараар харьцуулалт хийнэ.
 Сайн сайхан аж байдлын талаар ангид хэлэлцүүлэг хийж ойлголтын хүрээг хүн эрүүл байх, орлоготой
байх, боловсролтой байх нь хүний сайн сайхан амьдралын эх үндэс болдог гэсэн санаа руу чиглүүлж
өгнө. Ийм учраас Хүний Хөгжлийн Индексийг тодорхойлохдоо эдгээр үзүүлэлтүүдийг ашигладаг
гэдгийг ойлгуулахад анхаарна.
 Сайн сайхан аж байдлын үндсэн эх сурвалж нь улс орны эдийн засгийн өсөлт болохыг сурагч
хоорондоо логик дараалалтай үзүүлэлтүүдэд судалгаа хийх замаар илрүүлэхэд багш чиглүүлнэ.
 Эдийн засгийн эрчимтэй ба эрчимгүй өсөлтийн талаар ойлголт өгөх нь манай улсын эдийн засгийн
өсөлтийн хүчин зүйлсийг тодруулахад тустай.
 Энэ сэдвийн хүрээнд өнөөдөр манай орны хувьд эдийн засгийн өсөлтийн гол хүчин зүйл болж байгаа
уул уурхайн салбарын хөгжлийн асуудлыг хөндөх хэрэгтэй. Энэ эерэг, сөрөг олон үзэл бодол байдаг
ч баялгийг хадгалахад бус зөв, үр дүнтэй ашиглахад асуудлын гол нь байгаа гэдэгт анхааруулах нь
зохимжтой гэж үзэж байна.
2. Макро эдийн  Өмнөх ангиудад түүх, нийгмийн ухааны  “Боол эзэмшлийн, феодалын,
засгийн асуудлууд хичээлээр судалсан зүйлээ сэргээн зах зээлийн эдийн засагт
а.Макро эдийн санаж түүхэн янз бүрийн үеүдэд төрийн төрийн гүйцэтгэж байсан
засгийн асуудлуудыг эдийн засагт гүйцэтгэж байсан үүргүүд” нөхөж бичих хүснэгт
шийдвэрлэхэд үүргүүдийг тэмдэглэн бичих  Төрийн эдийн засаг ба
төрийн үүрэг  Тоглоомын дүрэм гэж юу болохыг нийгмийн үүргүүдийг ялгаж
оролцоог таньж тайлбарлан ярилцах бүтэцчилсэн бүдүүвч
мэдэх, хэрэгжилтэд  Нийгмийн баялгийн үйлдвэрлэлд төрийн  Нийгмийн баялгийн
үнэлэлт өгөх, гүйцэтгэх үүргүүдийг нэрлэж бүдүүвчээр үйлдвэрлэлд төрийн гүйцэтгэх
илэрхийлэх үүргүүдийг харуулсан зурагт
хуудсууд
Б. Ажилгүйдэл,  Өгөгдсөн мэдээллийг ашиглан  Ажилгүйдэл, ажил эрхлэлт,
инфляцид холбогдох ажилгүйдлийн түвшинг тодорхойлох, түүний эдийн засгийн үр
мэдээллийг түүний эдийн засгийн үр дагаврыг тооцож дагаврыг тооцох арга зүй”
шинжлэн, эрсдэлээс сурах бүдүүвч
өөрийгөө хамгаалах  Ажилгүйдэл болон ажил эрхлэлтийн  Шугаман, баганан, тойргон
шийдэлд хүрэх талаарх сүүлийн жилүүдийн мэдээллийг болон секторон диаграмм
ашиглан тэдгээрийн динамик байгуулах арга зүй
үзүүлэлтүүдийг тодорхойлж дүгнэлт хийх  Инфляци, түүний өсөлт,
 Ажилгүйдлийг нас, хүйс, боловсролын өсөлтийн хурдыг тооцох арга
түвшин, мэргэжил зэрэг шинжээр судалж зүй” бүдүүвч
графикаар илэрхийлж дүгнэлт хийх  Ажилгүйдэл, инфляци болон
 2000 оныг суурь он болгон авч бодит ДНБ бусад холбогдох үзүүлэлтийн
нийг сүүлийн 5 жилээр тодорхойлж талаарх сүүлийн жилүүдийн
инфляцитай холбож тайлбарлах мэдээлэл (Статистикийн
 Инфляцийн түвшний талаарх эмхтгэлүүд, статистикийн
мэдээллийг ашиглан хүн амын бодит мэдээллийн сан-www.1212.mn
орлогыг тооцоолох (сүүлийн 5 жилийн болон бусад мэдээллийн эх
байдлаар) үүсвэрүүд )
 Хэрэглээний сагсанд багтах  Ажилгүйдлийг бууруулах,
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг нэрлэж инфляцийг тогтворжуулах,
хэрэглээний үнийн индекс тооцох арга бууруулах талаар 2012-2016
зүйг эзэмшиж дүгнэлт хийх онд авч хэрэгжүүлэх арга
 Ажилгүйдэл, инфляцийн талаарх хэмжээ, түүний хэрэгжилтийн
сүүлийн жилүүдийн мэдээллийг талаарх ЗГ- ын тайлан
графикийн нэг хавтгайд дүрсэлж
 “Ажилгүйдэл, ядуурлын шалтгаан,
түүнтэй холбоотой эрсдлийг бууруулахад
хувь хүний оролцоо” сэдвээр эсээ бичих
 “Инфляциас шалтгаалах эрсдлийг
бууруулахад хувь хүний оролцоо”
сэдвээр эсээ бичих
В. Эдийн засгийн  Эдийн засгийн хүрээнд мөрдөх зарим  “Бизнесийн эрх зүй” ном
хүрээний хууль, ёс хуулийг судалж мөн чанарыг тайлбарлах,  Эдийн засгийн хүрээнд
зүйг даган мөрдөж эцсийн зорилго юунд чиглэж байгаа мөрдөгдөж байгаа хууль,
эрсдэлээс өөрийгөө талаар харилцан ярилцаж, санал бодлоо тогтоомжууд
сэргийлэх. хуваалцах  Эдийн засгийн хүрээний хууль,
 Эдийн засгийн хүрээний хууль, ёс зүйг даган мөрдөж байгаа
тогтоомжийг мөрдөхгүй байх нь хувь хүн болон түүнийг зөрчиж байгаа
ба нийгэмд ямар үр дагаварт хүргэж жишээ баримт бүхий зурагт
болохыг тунгаан бодож эргэцүүлэх хуудсууд
 “Эдийн засгийн хүрээний хууль,
тогтоомжийг мөрдөхөд бусдад би ямар
нөлөө үзүүлж чадах вэ?” сэдвээр эсээ
бичиж хамгаалах
Сэдвийн хүрээнд сургалтыг зохион явуулахдаа дараах зүйлд анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Үүнд:
 Ажилтай, орлоготой байхын тулд хувь хүн юуг анхаарах ёстойг ойлгуулах
 Сайн сайхан амьдралын эх үндэс нь мөнгө бус шударга хөдөлмөр болохыг ойлгуулах
 Инфляциас хэн илүү хождог, хэн илүү хохирдог, хэнд нь бараг мэдрэгддэггүй талаар ойлголт өгөх
 Үзүүлэлтийн энгийн дундаж, жигнэсэн дунджийн тухай ойлголт орж ирэх тул эдгээрийн тодорхойлох
аргачлалыг багш өөрөө сайн судалж эзэмшсэн байх
 “Инфляциас шалтгаалах эрсдлийг бууруулахад хувь хүний оролцоо” сэдвээр бичүүлэх эсээний
агуулгыг хүн амын орлогын түвшин буурах тул хэрэглээгээ илүү ухаалаг хандлагатай болгох,
боломжтой бол хүнсээ нөөцлөх, бараа эсвэл үл хөдлөх хөрөнгийг илүү хямд байхад нь худалдан
авах гэх мэт асуудлуудад чиглүүлэх
 “Эдийн засгийн хүрээний хууль, тогтоомжийг мөрдөхөд бусдад би ямар нөлөө үзүүлж чадах вэ?”
сэдвээр ЭСЭЭ бичүүлэхдээ хууль, тогтоомж хэрхэн зөрчигдөж байгаа баримт жишээг аль болох ойр
орчноос гаргуулж, түүнийг таслан зогсооход хувь хүний санаачилга чухал үүрэгтэй гэсэн санааг
гаргуулах
3. Санхүүгийн  Санхүүгийн зах зээлд оролцогч  Санхүүгийн зах зээлд оролцогч
тогтолцоо талуудын талаар харилцан ярилцаж талуудыг харуулсан бүдүүвч
а. Санхүүгийн зах тэдгээрийн чиг үүрэг, уялдаа холбоог  Нийгэм-эдийн засгийн
зээлд оролцогч тодорхойлж бүдүүвчээр илэрхийлэх үзэгдлийн динамик хандлагыг
талууд, тэдгээрийн  Улс орны эдийн засгийн өсөлт ба хувь судлах арга зүй
чиг үүрэг, уялдаа хүний хадгаламжийн хоорондын  Өрхийн хуримтлал, хөрөнгө
холбоог таньж мэдэх, холбоог хамаарлыг гарган цикл оруулалт, эдийн засгийн өсөлт
б. Санхүүгийн зах хэлбэрийн бүдүүвчээр илэрхийлэх хоорондын хамаарлыг
зээлд холбогдох  Банкны хадгаламж, зээлийн хүүгийн илэрхийлсэн цикл хэлбэрийн
мэдээлэлд судалгаа талаар мэдээлэл цуглуулж хувь хүний бүдүүвч
хийж дүгнэлт хийх зүгээс хамгийн тааламжтай гэж үзэж
болох хувилбарыг сонгож шалтгааныг
тайлбарлан ярилцах
В.Санхүүгийн  Хөрөнгийн биржийн үйл  Хөрөнгийн биржийн бүтэц,
харилцаанд ажиллагаатай танилцах, хувьцааны зохион байгуулалт, үйл
ухаалгаар оролцох арилжаанд оролцох дэгийн талаар ажиллагааны харуулсан
чадвар эзэмших. мэдэх бүүдүүвч
 Бонд, банкны хадгаламжийн хүүгээс  Арилжааны банкны бүтэц,
хүртэж болох орлогын хэмжээг зохион байгуулалтыг харуулсан
тооцоолох, бүдүүвч
 Хувь хүний зүгээс амьдралдаа  “Мөнгө босгох аргууд”
хэрэгжүүлэх хүсэл эрмэлзэлтэй холбогдох цахим хуудас
болох
 Хувьцааны арилжаанаас их хэмжээний ”мөнгө” босгосон хүмүүсийн намтартай танилцуулах
замаар сургалтыг өдөөх
 Шугаман, баганан, тойргон болон секторон диаграмм байгуулах арга зүйг эзэмшсэн байх

4.3. Агуулгын тайлбар. ЕБС-д судлах эдийн засгийн онолын хичээлийн сэдвүүд хоорондоо
тодорхой логик холбоотой бөгөөд анги ахих тутам сурагчдын эдийн засгийн талаарх ойлголтын
цар хүрээ өргөсөж, улам гүнзгийрч байхаар боловсруулагдсан. Энэ хэрээр сурагчдын эдийн
засгийн харилцаанд оролцох чадвар хөгжих юм. Гэхдээ ойлголтын цар хүрээ, гүнзгийрлийн
түвшин сэдэв бүр дээр харилцан адилгүй байх нь ойлгомжтой. Өмнөх ангиудад эдийн засгийн
тухай ойлголт, микро эдийн засгийн онолыг судалсан бол энэ ангиас макро эдийн засгийн
онолын үндсийг судлах болно.
Сургалтын агуулга нь багшаар дамжуулан сурагчдад аль болох энгийн бөгөөд хялбар аргаар
эдийн засгийн үндсэн ухагдахуун болон ойлголтуудын талаар мэдлэг олгох, онолын мэдлэгээ
ашиглан тодорхой асуултуудад тайлбар өгөх, эдийн засгийн шинжилгээний арга хэрэгслийг
ашиглан анализ хийж үнэлэх, дүгнэх чадвар эзэмшүүлэх, ухаалаг, зөв сонголтот иргэн болж
төлөвшихөд нь дэмжлэг үзүүлэхэд чиглэгдэж байна.
Энэ сэдвийн хүрээний нэлээд дэлгэрэнгүй бичигдсэн гэж үзэж болох материалуудыг өмнө
бичигдсэн “Нийгмийн ухаан -Y” сурах бичгийн 76-107 дугаар хуудсанд тусгагдсан агуулгыг
ашиглаж болно.
4.4. Сургалтын арга зүй. Та бүхэн бүлэг сэдвийн эхэнд энэхүү бүлгийг судалснаар сурагчдын
хүрэх үр дүнг тодорхойлж, түүнийг хангахад ямар сэдвийг ашиглахаа төлөвлөх хэрэгтэй. Энэ
нь таныг ээлжит хичээлээ төлөвлөх, арга зүйн боловсруулалтаа хийхэд хөтөлнө.
Багшийн зүгээс анхаарах ёстой сургалтын хамгийн чухал хэсэг нь сурагчдаар гүйцэтгүүлэх
даалгаврууд болно. Даалгавруудыг гүйцэтгэснээр сурагчид тодорхой асуудлуудыг үнэлэхдээ
эдийн засгийн шинжилгээний олон янзын арга, аргачлалыг ашиглаж сурах, эдийн засгийн
бодит байдлыг бие даан шинжлэх чадвар эзэмших юм. Нөгөө талаар тэд тухайн шинжлэх
ухааны талаарх хэр зэрэг гүн гүнзгий мэдлэгтэй болсон эсэх талаарх өөрийн мэдлэг, чадвараа
өөрсдөө үнэлэх, дүгнэх боломж олгоно. Харин багш нарын хувьд сурàгчдын эзэмшсэн мэдлэг,
чадварыг хурдан ба бодитойгоор үнэлэх боломж олгоно.
Асуулт, даалгаврыг гүйцэтгүүлэхдээ дараах зүйлд анхаарах хэрэгтэй. Үүнд:

1. Даалгавар гүйцэтгүүлэхдээ юуны өмнө уг асуудлын онолын үндэслэлийг гаргуулж
байх;
2. Даалгаврууд нь хоорондоо логик холбоотой бөгөөд аажмаар хүндэрсээр байх
тул даалгавар гүйцэтгэх дэс дарааллыг чанд баримтлах;
3. Хариултыг сурагчдаар шууд таалгах эсвэл багш яаравчлан шууд өгөхгүй байхыг
хичээх хэрэгтэй. Сурагчдаар эргэцүүлэн бодох, олон хувилбарт тайлбар хийж байх
боломж олгох хэрэгтэй.
4.5. Үнэлгээ
4.5.1. Үнэлгээний зорилтууд (юуг үнэлэх вэ?)

А.Судалсан агуулгын дагуу сэтгэх, эргэцүүлэх, эдийн засгийн хэлээр бичих, илтгэх;
Б. Мэдээлэлтэй ажиллах;
В. Сонирхож судлах, оролцох эрмэлзэл, идэвх зүтгэл, үнэт зүйлс, хандлагаа илэрхийлэх.
4.5.2. Үнэлгээний шалгуур
Үнэлгээний зорилт сурагчдад хэрхэн хэрэгжиж байгааг илрүүлэх, үнэлэх шалгууруудыг дараах
байдлаар тодорхойлж болно Үүнд:
Үнэлгээний Үнэлгээний шалгуур

зорилт
А. Судалсан - Үндэсний эдийн засгийн нэгдмэл үзүүлэлтүүдийг нэрлэж, тэдгээрийн онцлог,
агуулгын дагуу ялгаа, логик холбоог тайлбарлах
сэтгэх, - “Улс болон иргэн хүний эдийн засгийн холбоо хамаарлыг өмнөх ангиуд
эргэцүүлэх, болон энэ сэдвийн хүрээнд олж авсан мэдлэгээ ашиглан цикл хэлбэрийн
эдийн засгийн диаграммаар илэрхийлж тайлбарлах
хэлээр бичих, - Нийгмийн баялгийн үйлдвэрлэлд төрийн гүйцэтгэх үүргүүдийг нэрлэх
илтгэх - Эдийн засгийн хүрээнд мөрдөх зарим хуулийг судалж, мөн чанарыг
тайлбарлах, эцсийн зорилго юунд чиглэж байгааг тайлбарлах
- Эдийн засгийн хүрээний хууль, тогтоомжийг мөрдөхгүй байх нь хувь хүн ба
нийгэмд ямар үр дагаварт хүргэж болохыг тунгаан бодож эргэцүүлэх
- Санхүүгийн зах зээлд оролцогч талууд, тэдгээрийн чиг үүрэг, уялдаа холбоог
- Хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа, хувьцааны арилжаанд оролцох дэгийн
талаар мэдэх
Б. Мэдээлэлтэй - ДНБ-ийг орлого болон зарлагаар тооцох арга зүйг эзэмшиж бодит мэдээлэл
ажиллах дээр тооцоолол хийх
- ДНБ-д салбаруудын эзлэх хувь хэмжээг тодорхойлж тайлбарлах, бүтцийг
графикаар илэрхийлэх
- ДНБ-ний талаар өгөгдсөн мэдээллийг ашиглан абсолют ба харьцангуй
өөрчлөлтүүдийг тооцож тайлбарлах
- Өгөгдсөн мэдээллийг ашиглан ажилгүйдлийн түвшинг тодорхойлох, түүний
эдийн засгийн үр дагаврыг тооцож сурах
- Ажилгүйдэл болон ажил эрхлэлтийн талаарх сүүлийн жилүүдийн мэдээллийг
ашиглан тэдгээрийн динамик үзүүлэлтүүд, нас, хүйс, боловсролын түвшин,
мэргэжил зэрэг шинжээр судалж, графикаар илэрхийлж дүгнэлт хийх
- Инфляцийн түвшний талаарх мэдээллийг ашиглан хүн амын бодит орлогыг
тооцоолох
- Бонд, банкны хадгаламжийн хүүгээс хүртэж болох орлогын хэмжээг
тооцоолох
В. Сонирхож Дараах сэдвээр эсээ бичиж хамгаалах:
судлах, оролцох - Баялгийг бүтээхэд миний болон бидний оролцоо
эрмэлзэл, идэвх - Ажилгүйдэл, ядуурлын шалтгаан, түүнтэй холбоотой эрсдлийг бууруулахад
зүтгэл, үнэт зүйлс, хувь хүний оролцоо
хандлагаа - Инфляциас шалтгаалах эрсдлийг бууруулахад хувь хүний оролцоо
илэрхийлэх - Эдийн засгийн хүрээний хууль, тогтоомжийг мөрдөхөд бусдад би ямар нөлөө
үзүүлж чадах вэ?
- Банкны хадгаламж, зээлийн хүүгийн талаар мэдээлэл цуглуулж хувь хүний
зүгээс хамгийн тааламжтай гэж үзэж болох хувилбарыг сонгож шалтгааныг
4.5.3 Жишиг даалгавар 1. Макроэдийн засгийн нэгдмэл үзүүлэлт- ДНБ

 Макроэдийн засгийн нэгдмэл үзүүлэлтийг тооцох арга зүйн схем
 ДНБ-ийг тодорхойлоход шаардлагатай мэдээллүүд
 2012-2015 онд бичигдсэн сурах бичиг, багшийн номонд тусгагдсан мэдлэгийг батагах
зорилгоор боловсруулсан дасгал, тест болон сэдэвтэй холбоотой бусад материалууд

Даалгавар 1. Дараах хүснэгт дээр ажиллуулж ДНБ-д тооцогдох, үл тооцогдох ажил,

үйлчилгээний талаар ойлголтыг баталгаажуулна.
Хариулт
Жишээ Тайлбар
тийм үгүй
Улаанбаатар хотод Япон Улсаас зочид буудал барьж нэг жилийн
хугацаанд ашиглалтад оруулжээ. Барилгыгн материалыг БНХАУ-
1 аас, тавилгыг Финлянд Улсаас оруулж ирсэн гэвэл энэ бүгдийн
өртөг Монголын ДНБ-д тооцогдох уу?
Тухайн жилд үйлдвэрлэсэн боловч борлогдож амжаагүй
2 бүтээгдэхүүний үнэ ДНБ-д тусгагдах уу.
3 Тухайн жил үйлдвэрлэсэн талхны үнэ ДНБ-д тооцогдох уу?
Үр тариа болон гурилын өртгийг талхны өртгийн хамт ДНБ-д оруулж
4 тооцох уу?
 1-р асуулт: Тооцогдоно
 2-р асуулт: Тусгагдана
 3-р асуулт: Тооцогдоно. Тайлбар: ДНБ-ийг мөн тийм хэмжээгээр нэмэгдүүлнэ.
 4-р асуулт: Тооцогдохгүй. Учир нь үр тариа болон гурилын өртөг талхны өртөгт
тооцогдсон учраас хэрэв тэдгээрийн өртгийг талхны өртгийн хамт ДНБ-д оруулбал
гурилыг 2 удаа, тариаг 3 удаа давхардуулан тооцож ДНБ-д талхны үнэ 2 дахин
тооцогдох учраас зөвхөн эцсийн бараа, үйлчилгээг оруулна гэж зааж байна. Энэ
тохиолдолд эцсийн бүтээгдэхүүн нь талх болно.
Жич:Тооцооллын өөр хувилбарууд бий бөгөөд энэ талаар дараагийн ангиудад

гүнзгийрүүлэн судлах болно гэдгийг сурагчдад хэлж өгөх шаардлагтай.
Даалгавар 2. Дараах жишээн дээр ажиллуулж ДНБ-д тооцогдох, үл тооцогдох ажил,

үйлчилгээний талаар ойлголтыг баталгаажуулна.
Дараах ажил, үйлчилгээ ДНБ-д тооцогдох уу?

 Сурагч Б-ийн аав нь амралтын өдрөөр машиндаа засвар хийж, ээж нь хоол ундаа
бэлтгэж хүүхдүүд хувцсаа угаажээ. (Хариу: ДНБ-д тооцогдохгүй. Учир нь,
үйлдвэрлэл нь ямар нэгэн төлбөр шаарддаггүй. Зах зээлд борлуулдаггүй
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг ДНБ-д оруулж тооцохгүй)
 Харин аав нь машины засварын газар байгуулж, төлбөртэй засвар хийж мөнгө олдог
бол (Хариу: тооцогдоно)
 Хувийн эдлэндээ өөрийн гэр бүлийн хэрэгцээ болон хотод амьдарч байгаа
хамаатнуудынхаа хэрэгцээнд зориулан төмс тарьсан бол (хариу: ДНБ-ийг
нэмэгдүүлэхгүй)
 Ургацаа зах дээр зарсан бол (Хариу: ДНБ-д тооцогдоно)
 Оюутан эцэг эхээсээ шуудангаар мөнгө авсан.
 “Говь ХК” ийн 100 ширхэг хувьцаа худалдан авсан.
 Гутлын үйлдвэр барихад хөрөнгө оруулсан.
 Багш нарын нэмэгдэл цалин.
 Барилгын үйлдвэрт материал худалдан авсан.
Жишиг даалгавар 2. Ажилгүйдэл
Үнэлгээний матриц:
Үнэлгээний зорилтууд Шалгуур Алхам 1 Алхам 2 Алхам 3 Алхам 4
1 Шалгуур + + +
2 үзүүлэлтүүдийг + + + +
хүснэгтэд
3 + + +
үзүүлэв
Даалгавар 1. Тухайн улсын нийт хүн амыг эдийн засгийн хувьд идэвхтэй, идэвхгүй гэж
ангилдаг бол энэ бүлэгт ямар, ямар хүн ам багтах вэ?
Багшийн анхааралд: Дээр дурдсан түлхүүр ойлголтуудын тодорхойлолтыг сурагчдаар

гаргуулахын тулд суралцагчдыг дараах алхмуудаар сургалтыг чиглүүлж үр дүнг нэгтгэнэ.
Алхам-1. Дараах мэдээллийг ажиллах хүч, ажилгүйчүүдээр ялган бүдүүвчээр илэрхийлж.

тухайн бүлэгт оруулах болсон үндэслэлээ бичиж тэмдэглэсэн байна. Үүнд:
 Анужин 2 настай, цэцэрлэгт явдаг
 Дагва төрийн албанд ажилладаг
 Ананд 8 настай, сургуульд сурдаг
 Баяр 24 настай, их сургуульд суралцдаг оюутан
 Цэцгээ шилжин ирсэн нутагтаа одоогоор ажилд орж амжаагүй байгаа
 Баатар 18 настай, цэргийн албан хаагч
 Долгор 22 настай, нярай хүүхдээ гэртээ асардаг
 Доёд 21 настай, шүүхээр ял эдэлж байгаа
 Бадамаа дунд сургуульд багшилдаг
 Дулмаа 45 настай, ээлжийн амралтаа авсан, амарч байгаа
 Баасан хөдөлмөрийн чадвараа түр алдаж, эмнэлэгт 14 хоног хэвтэн эмчлүүлж
байгаа
 Дорж 60 настай, өндөр насны тэтгэвэрт гарсан
 Нараа дээд боловсролтой, одоогоор ажил хайж байгаа
 Анар 15 настай, түр ажил эрхэлдэг
 Бавуу өрхийн аж ахуй эрхэлдэг
 Мөнхөө 30 настай, эмч мэргэжилтэй ч ажил хийх сонирхолгүй
 Гэрэл “Өгөөж чихэр боов” ХК-д эдийн засагчаар ажилладаг
 Гармаа барилга дээр ажилладаг ч өвлийн улиралд ажил нь түр хугацаагаар зогссон
байгаа
Алхам-2. Мэдээллээ нэгтгэн үндэслэл, таамаглалаа солилцож, ижил болон ялгаатай

шийдлүүдийг нэгтгэнэ үү.
Бусад багуудын шийдэл Ижил шийдэл Ялгаатай

шийдэл
1
2
3
4
Хүрсэн үр дүн, дүгнэлт:
............................................................................................................................................
............

Үнэлгээний шалгуур, зөвлөмж
Мэдээллийг Мэдээллийг Мэдээллийг баримт Мэдээлэл дээр олон Сургалтын болон бусад
хүлээн авч таньж ялгадаг нотолгоонд талаас ажиллан үйл ажиллагааны
буй байдал байх, судлах тулгуурлан анализ хийж, хүрээнд мэдээлэл
(Ойлголтуу агуулгаас боловсруулалт хийн боловсруулж боловсруулалтын үр
дын мөн асуулт, асуудал ажилласан байдал дүнг бусдад
чанарыг асуудлыг олж дэвшүүлдэг, түүнийг (Судалсан түлхүүр тайлбарлах, мэтгэлцэх,
таниагүй харж, тайлбарлаж буй ойлголтуудыг үнэн бичих хэлбэрийн бие
боловч таамаглалыг байдал зөв тодорхойлох, даалт хийх, илтгэх зэрэг
тодорхойло дэвшүүлсэн (Ойлголтуудыг тэдгээрийн уялдаа хэлэхүйн үйл
лт, томьёог байдал жишээ гарган холбоог оновчтой ажиллагаагаар
Мэдлэг
цээжилсэн) (Ойлголтуудын тайлбарлахдаа тайлбарлах, дамжуулан илэрхийлж

мөн чанарыг зөвхөн өөрийн ойлголтуудыг буй байдал (Судалсан
таних, ялгах, олсон хариултын агуулгын багтаамж, түлхүүр ойлголтуудыг
онцлог хүрээнд хийсвэрлэлийн үнэн зөв тодорхойлох,
ялгаануудыг хамгаалахын түвшнээр нь ялгах, жишээ баримт татах,
тайлбарлахаар зэрэгцээ бусдын бүлэглэх, зураглах өөрийн сурсан мэдснээ
оролдсон эсэх) ялгаатай үзэл үйлдлийг хийж илэрхийлэхдээ
бодлыг хүлээн байсан) судалсан түлхүүр
зөвшөөрч, ойлголтуудыг оновчтой
суралцаж буй эсэх) сонгож, хэрэглэж буй
байдал)
60-69%- 70-79%-Бусдын
0-59%- Сул 80-89%-Идэвхтэй 90-100%-Манлайлагч
Сулавтар дэмжлэгтэй
 Дээрх даалгаврын мэдээллийг баталгаажуулах зорилгоор ялгаатай шийдэлд хариулт өгч,
ойлголтуудыг хамтдаа тодорхойлж, ижил ойлголттой болоход нь туслан зөвлөх замаар
шинжлэх ухааны тодорхойлолтуудыг өгнө.
 Үнэлгээний шалгуур, зөвлөмжөө баримтлан хүүхэд бүрт тохирсон үнэлгээг өгөхөөс гадна
тухайн үнэлгээнд суурилсан зөвлөгөөг өгнө. Өөрөөр хэлбэл, Сурагч юуг чадаж байна?,
Юуг чадахгүй байна? гэсэн асуултад хариу өгөх мэдээлэл юм. Үнэлгээг хийхдээ тухайн
сурагчдын сурах үйлийн талаарх мэдээллийг цуглуулсан байна.
 Мөн бусад ойголтуудыг таниулах ажлыг зохион байгуулна. (өмнөх сурах бичиг НУ -5,
хуудас 107-109)
 Ажилгүйдлийн хэлбэр түүний онцлог
 Хөдөлмөр бүрэн эрхлэлт
 Ажилгүйдлийн нийгэм, эдийн засгийн үр дагавар
 Ажилгүйдлийн түвшинд нөлөөлөх хүчин зүйл
 Хөдөлмөрийн зах зээл дэх төрийн зохицуулалт ба хөдөлмөрийн бирж
Даалгавар 2. Явцын үнэлгээ - судалгаа тооцоолол хийх, дүгнэх чадварыг хөгжүүлэх

Ажилгүйдэл болон ажил эрхлэлтийн талаарх сүүлийн жилүүдийн мэдээллийг ашиглан дараах
боловсруулалт, шинжилгээг хийн дүгнэлт гаргана уу?
Даалгавар гүйцэтгэх удирдамж:

 Динамик үзүүлэлтүүдийн абсолют цэвэр өсөлт, цэвэр өсөлтийн хурд тооцох, дүгнэх
 Ажилгүйдлийн түвшинг тодорхойлох, түүний эдийн засгийн үр дагаврыг тооцох, дүгнэх
 Ажил эрхлэлтийг салбаруудаар судалж, бүтцийг тодорхойлж дүгнэлт хийх
 Ажилгүйдлийг нас, хүйс, боловсролын түвшин зэрэг шинжээр судалж, графикаар
илэрхийлж дүгнэлт хийх
Үнэлгээний шалгуур, зөвлөмж :
Мэдээллийг
Дэвшүүлсэн Дэвшүүлсэн асуулт,
Мэдээллийн бусадтай хамтран
асуулт, асуудал,
боловсруулалтыг боловсруулж,
асуудал, Бусдын таамаглалыг
дуурайн хийх бодол санаагаа
таамаглалын дэмжлэгтэйгээр шийдвэрлэдэг,
түвшинд хуваалцдаг,
хүрээнд боловсруулалт, мэдээлэлд бие даан
Чадвар
гүйцэтгэдэг, бүдүүвч, хүснэгт,

төрөл бүрийн шинжилгээ боловсруулалт,
олсон мэдээллээ ишлэл, жишээ,
эх хийдэг, тайлбар шинжилгээ хийдэг,
уншиж ойлгох, зураглал зэргээр
сурвалжаас дүгнэлт дүн шинжилгээний
бүлэглэх, илэрхийлэгдсэн
тэмдэглэл гаргадаг үр дүнг тайлбарлах,
төрөлжүүлж буй мэдээллийг уншиж,
хөтөлж буй бусдад түгээж буй
байдал тайлбарлаж буй
байдал байдал
байдал
70-79%-Бусдын 90-100%-
0-59%- Сул 60-69%-Сулавтар 80-89%-Идэвхтэй
дэмжлэгтэй Манлайлагч
 Багш мэдээллийг www.1212.mn –ээс татаж, хэд хэдэн хувилбараар өгөгдөл бэлдсэн
байна.
 Үнэлгээний шалгуур, зөвлөмжөө баримтлан хүүхэд бүрт тохирсон үнэлгээг өгөхөөс
гадна тухайн үнэлгээнд суурилсан зөвлөгөөг өгнө. Өөрөөр хэлбэл, Сурагч юуг чадаж
байна?, Юуг чадахгүй байна? гэсэн асуултад хариу өгөх мэдээлэл юм. Үнэлгээг хийхдээ
тухайн сурагчдын сурах үйлийн талаарх мэдээллийг цуглуулсан байна.
Даалгавар 3. “Ажилгүйдлээс шалтгаалах эрсдлийг бууруулахад хувь хүний оролцоо” сэдвээр
эсээ бичих
 Хичээлийн болон хичээлээс гадуурх нийгмийн ухааны чиглэлийн үйл ажиллагаанд өөрийн
сонирхлоор оролцож буй байдал
 Нийгмийн ухааны сургалтын болон сургалтаас гадуур бие даан болон бүлгээр үйл
ажиллагаа явуулахаар санаачилга гаргаж буй байдал
 Бие даан гүнзгийрүүлэн судлах асуулт асуух, судалсан, танин мэдсэн үр дүнгээ илэрхийлэх
 Сурч мэдсэн зүйлдээ тулгуурлан өөрийгөө өөрчлөх, хөгжүүлэх төлөвлөлт гаргаж буй
байдал
 Бусдад эергээр нөлөөлөх, сайн үйлийн аянд оролцох, санаачилга гаргах байдал
60-69%- 70-79%-Бусдын
Хүлээн авах Хариу Үнэт зүйлсийн Үнэт зүйлсийн Үнэт зүйлсийн тогтолцоо
(Мэдээллийг үйлдэл чиг баримжаа баримжаа өөриймшиж, эерэг
сонсч, харж үзүүлэх тогтох (Бусдын тогтох/хандлага хандлага төлөвших
Хандлага
хүлээн (Сонсоод дэмжлэг авч хөгжих (Багаар хамтран ажиллах

авагч) хараад даалгавраа (Багаар ажиллах чадвартай, бусдыг
даган гүйцэтгэдэг) чадвартай, манлайлах, мэдээллээр
дуурайдаг) мэдээллийг өөртөө л хангах, удирдан
хадгалдаг, бүтээлч) чиглүүлэгч)
Даалгавар – 4. /Эцсийн үнэлгээ – Мэдлэг, чадвар, хандлагыг цогц байдлаар харах/

Ажиллагсад, ажилгүйчүүд, эдийн засгийн идэвхтэй бус хүн амын эргэх холбоо буюу харилцан
уялдааг бүдүүвчээр илэрхийлж, жишээ гарган тайлбарлана уу.

Даалгаврыг үнэлэх аргачлал:

60-69%- 70-79%-Бусдын
Хүлээн авах Хариу үйлдэл Үнэт зүйлсийн Үнэт зүйлсийн Үнэт зүйлсийн
(Мэдээлэл- үзүүлэх чиг баримжаа баримжаа тогтолцоо өөриймшиж,
ийг сонсч, (Сонсоод тогтох (Бусдын тогтох/хандлага эерэг хандлага
Хандлага
харж хүлээн хараад даган дэмжлэг авч хөгжих төлөвших (Багаар

авч буй дууриадаг) даалгавраа (Багаар ажиллах хамтран ажиллах
байдал) гүйцэтгэдэг) чадвартай, чадвартай, бусдыг
мэдээллийг өөртөө манлайлах,
л хадгалдаг, мэдээллээр хангах,
бүтээлч) удирдан чиглүүлэгч)
Дэвшүүлсэн Мэдээллийн Бусдын Мэдээллийг Дэвшүүлсэн асуулт,
асуулт, боловсруулалт дэмжлэгтэйгээр бусадтай хамтран асуудал, таамаглалыг
асуудал, ыг дуурайн боловсруулалт, боловсруулж шийдвэрлэдэг,
таамаглал- хийх түвшинд шинжилгээ бодол санаагаа мэдээлэлд бие даан
ын хүрээнд гүйцэтгэдэг, хийдэг, тайлбар хуваалцдаг, боловсруулалт,
төрөл олсон дүгнэлт гаргадаг бүдүүвч, хүснэгт, шинжилгээ хийдэг, дүн
Чадвар
бүрийн эх мэдээллээ ишлэл, жишээ, шинжилгээний үр дүнг

сурвалжаас уншиж ойлгох, зураглал зэргээр тайлбарлах, бусдад
тэмдэглэл бүлэглэх, илэрхийлэгдсэн түгээж буй байдал
хөтөлж буй төрөлжүүлж мэдээллийг
байдал буй байдал уншиж,
тайлбарлаж буй
байдал
Мэдээллийг Мэдээллийг Мэдээллийг Мэдээлэл дээр Сургалтын болон
хүлээн авч таньж ялгадаг баримт олон талаас бусад үйл
буй байдал байх, судлах нотолгоонд ажиллан анализ ажиллагааны хүрээнд
(Ойлголтууд агуулгаас тулгуурлан хийж, боловсруулж мэдээлэл
ын мөн асуулт, боловсруулалт ажилласан байдал боловсруулалтын үр
чанарыг асуудлыг олж хийн асуудал (Судалсан түлхүүр дүнг бусдад
таниагүй харж, дэвшүүлдэг, ойлголтуудыг үнэн тайлбарлах, мэтгэлцэх,
боловч таамаглал-ыг түүнийг зөв тодорхойлох, бичих хэлбэрийн бие
тодорхой- дэвшүүлсэн тайлбарлаж буй тэдгээрийн уялдаа даалт хийх, илтгэх
лолт, байдал байдал холбоог оновчтой зэрэг хэлэхүйн үйл
томьёог (Ойлголтуудын (Ойлголтуудыг тайлбарлах, ажиллагаагаар
Мэдлэг
цээжилсэн) мөн чанарыг жишээ гарган ойлголтуудыг дамжуулан илэрхийлж

таних, ялгах, тайлбарлахдаа агуулгын буй байдал (Судалсан
онцлог зөвхөн өөрийн багтаамж, түлхүүр ойлголтуудыг
ялгаануудыг олсон хариултын хийсвэрлэлийн үнэн зөв тодорхойлох,
тайлбарлахаар хүрээнд түвшнээр нь ялгах, жишээ баримт татах,
оролдсон эсэх) хамгаалахын бүлэглэх, зураглах Өөрийн сурсан
зэрэгцээ бусдын үйлдлийг хийж мэдсэнээ
ялгаатай үзэл байж байдал) илэрхийлэхдээ
бодлыг хүлээн судалсан түлхүүр
зөвшөөрч, ойлголтуудыг оновчтой
суралцаж буй сонгож, хэрэглэж буй
эсэх) байдал)
Сурагчийг ажиглах хуудас1: Ажигласан он сар өдөр: .........Ажигласан сэдэв (үйл ажиллагаа)........
Ажиглах үзүүлэлт
Ажиглах
№ сурагчдын нэрс 1 2 3
1
Сурагчийг ажиглах
Сурагчийг хуудас
ажиглах 2: Ажигласан
хуудас он сар
2: Ажигласан өдөр:
он сар .........Ажигласан
өдөр: сэдэв
.........Ажигласан (үйл(үйл
сэдэв ажиллагаа)........
ажиллагаа)........
..... .....
асуудлыг
асуудлыг
Хичээлийн
Хичээлийнявцад
явцад Тохиолдол шинжлэх
Тохиолдол шинжлэх
шийдвэрлэхэд
шийдвэрлэхэд .... замаар
.... замаар
хэрэглэгдэж буй
хэрэглэгдэж буй явцад хамтран
явцад хамтран
бэрхшээлтэй
бэрхшээлтэй байгаа
байгаа асуудлыг
асуудлыг ажиллаж, харилцах
эдийн засгийн ухааны
эдийн засгийн ухааны зүйлийг олж харах, учир шийдвэрлэж ажиллаж, харилцах
Сурагчдын үндсэн ойлголтыг зүйлийг олж харах, учир шийдвэрлэж явцад өөрийн үзэл
Сурагчдын үндсэн ойлголтыг шалтгааныг нь хайх, байгаа явцад өөрийн үзэл
нэрс судлан эзэмшиж, шалтгааныг нь хайх, байгаа бодлоо илэрхийлж,
нэрс судлан эзэмшиж, хэлэлцэх замаар байдал бодлоо илэрхийлж,
хэрэглэж чадаж хэлэлцэх замаар байдал танилцуулж буй
хэрэглэж чадаж асуудлыг шийдвэрлэж танилцуулж буй
байгаа байдал асуудлыг шийдвэрлэж байдал
байгаа байдал чадсан эсэх байдал
чадсан эсэх
ТАВ. УЛС ТӨР

Судлах цаг: 12-14 цаг ТАВ. УЛС ТӨР
5.1 Бүлгийн зорилго:
5.1 Бүлгийн зорилго:
Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан иргэний эрх, үүрэг хийгээд эрх мэдэл хуваарилах үзэл
Монголсуурилан
санаанд Улсын Үндсэн хуульдтулгуур
ардчиллын заасан үнэт
иргэний эрх,төрийн
зүйлс, үүрэг хийгээд эрх хуваарилах
эрх мэдэл мэдэл хуваарилах
зарчим,үзэл
санаанд суурилан ардчиллын тулгуур үнэт зүйлс, төрийн эрх мэдэл хуваарилах
засгийн газрын үйл ажиллагааны талаар судлан ойлгож, жишээ тохиолдол, судалгааны зарчим,
засгийн газрын үйл ажиллагааны талаар судлан ойлгож, жишээ тохиолдол,
баримтад үндэслэн хэрэгжилтэд нь дүн шинжилгээ хийх, иргэний оролцоогоо дээшлүүлэх судалгааны
баримтад
санал үндэслэн
санаачилга гаргаххэрэгжилтэд нь дүн шинжилгээ хийх, иргэний оролцоогоо дээшлүүлэх
чадвартай болно.
санал санаачилга гаргах чадвартай
5.2 Суралцахуйн зорилт, үйл ажиллагаа, болно.
хэрэглэгдэхүүн
Суралцахуйн зорилт Сурах үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн
Суралцахуйн
Ардчиллын зорилт 
тулгуур Сурах үйл ажиллагаа
Ардчиллын тулгуур үнэт зүйлийн тухай өгүүлсэн -Тухайн Хэрэглэгдэхүүн
агуулгад
Ардчиллын
үнэт тулгуур
зүйлсийг Ардчиллын
жишээ, тулгуур үнэт зүйлийн
тохиолдлоос асуудал дэвшүүлэх тухай өгүүлсэн -Тухайн
хамаарах агуулгад
жишээ,
үнэт
Монгол зүйлсийг 
Улсын жишээ, тохиолдлоос асуудал дэвшүүлэх
Асуудлыг шийдвэрлэхдээ Монгол Улсын Үндсэн хамаарах
тохиолдлыг жишээ,
сонгон
Монгол
үндсэн Улсын
хуулин дахь Асуудлыг
хуулинд шийдвэрлэхдээ
заасан Монгол
иргэний эрх, үүрэг, Улсын Үндсэн
хариуцлагын тохиолдлыг
бэлтгэх сонгон
үндсэн эрх
иргэний хуулин дахь
үүрэг, хуулинд
тухай заасан иргэний
үзэл санаатай холбонэрх, үүрэг, мэдээлэл
тодорхой хариуцлагын - бэлтгэх
Монгол Улсын Үндсэн
хариуцлагын
иргэний эрхтухайүүрэг, тухай үзэл санаатай холбон тодорхой мэдээлэл
цуглуулах хууль.
- 1992
Монгол онУлсын Үндсэн
үзэл баримтлалтай
хариуцлагын тухай  цуглуулах мэдээллийг задлан шинжилж,
Цуглуулсан - ЕБС-ийн
хууль. Нийгмийн
1992 он
холбон
үзэл тодорхойлох
баримтлалтай хэлэлцүүлэг
Цуглуулсан хийхмэдээллийг задлан шинжилж, ухааны сурах бичгийн
- ЕБС-ийн Нийгмийн
холбон тодорхойлох  хэлэлцүүлэг хийх
Дэвшүүлсэн асуудлыг шийдвэрлэхдээ ардчиллын
ухааны үнэт
сурах бичгийн
ардчиллын
Дэвшүүлсэнтулгуур үнэт зүйлс гэж шийдвэрлэхдээ
асуудлыг юу болохыг зүйлстэй холбогдох
ардчиллын үнэт
ардчиллын тулгуур үнэт зүйлс гэж юу болохыг мэдээлэл
зүйлстэй холбогдох
тодорхойлох -Ардчиллыг
мэдээлэл бүх нийтэд
УБ.2000 он
-Ардчиллыг бүх нийтэд
-Ажлын хуудас
УБ.2000 он
Багшид санамж: -Ажлын хуудас
Энэхүү суралцахуйн
 Багшид санамж: зорилтын хүрээнд ардчиллын тулгуур үнэт зүйлс болох иргэдийноролцоо, тэгш
эрх,
 нийтэд
Энэхүү ил тод байх,
суралцахуйн тайлагнах
зорилтын ёс, тогтмол,
хүрээнд чөлөөт
ардчиллын шударга
тулгуур үнэтсонгууль, эрх иргэдийноролцоо,
зүйлс болох мэдээ хэтрүүлэхэдтэгш
хяналт тавих, хүний эрх,эрхийн тунхаглал, олон намын тогтолцоо, хуулинд захирагдах
эрх, нийтэд ил тод байх, тайлагнах ёс, тогтмол, чөлөөт шударга сонгууль, эрх мэдээ ёсны тухай
хэтрүүлэхэд
тодорхой жишээ, тохиолдлыг сонгон авч, Монгол улсын үндсэн хуулийн үзэл санаатай
хяналт тавих, хүний эрх,эрхийн тунхаглал, олон намын тогтолцоо, хуулинд захирагдах ёсны тухай холбон
судлахад
тодорхойанхаарна.
жишээ, тохиолдлыг сонгон авч, Монгол улсын үндсэн хуулийн үзэл санаатай холбон
 Ардчиллын
судлахад үнэт зүйлсийг жишээ, тохиолдол шинжлэх явцдаа сурагчдаар бие даан, өөрсдөөр нь
анхаарна.
судлуулахад анхаарна.
 Ардчиллын үнэт зүйлсийг жишээ, тохиолдол шинжлэх явцдаа сурагчдаар бие даан, өөрсдөөр нь
 Сурагчдыг үзэл анхаарна.
судлуулахад бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх нөхцөл, боломж олгоорой.
Сурагчдын
  үйл ажиллагааг ардчиллын
Сурагчдыг үзэл бодлоо чөлөөтэй үнэт зүйлсийн
илэрхийлэх хүрээнд
нөхцөл, боломжчиглүүлээрэй.
олгоорой.
Монгол
  Улсын Үндсэн хуулийн иргэний эрх, үүрэг, хариуцлагын
Сурагчдын үйл ажиллагааг ардчиллын үнэт зүйлсийн хүрээнд чиглүүлээрэй.тухай үзэл санаанд суурилан
 Монгол Улсын Үндсэн хуулийн иргэний эрх, үүрэг, хариуцлагын замаар
ардчиллын суурь зарчим, үнэт зүйлсийн талаар судалж, дүгнэлт хийх иргэний
тухай үзэл улс төрийн
санаанд суурилан
ардчиллын суурь зарчим, үнэт зүйлсийн талаар судалж, дүгнэлт хийх замаар иргэний улс төрийн

итгэл үнэмшил, үнэт зүйлийг өөртөө төлөвшүүлэхийг эрмэлзэх, энэ чиглэлээр тодорхой санал
санаачилга гарган хэрэгжүүлэх чадваруудыг хөгжүүлэхэд нь анхаарна.
 Монгол Улсад ардчиллын үнэт зүйлс хэрхэн -Ардчиллын үнэт
Монгол Улсад хэрэгжиж байна вэ? асуулт дэвшүүлж ярилцах зүйлсийн төлөвшилтэй
ардчиллын тулгуур  Сурагчид багт хуваагдан ардчиллын тодорхой холбогдох Улс төрийн
үнэт зүйлс хэрхэн үнэт зүйлсийг сонгон хэрхэн хэрэгжиж буй талаар боловсролын
хэрэгжиж байгааг хэлэлцэх академийн
судалгааны эх  Өөрсдийн дүгнэлтийг хийхэд шаардлагатай харьцуулсан
сурвалж, баримт баримт мэдээлэл, жишээ, тохиолдлыг цуглуулан судалгааны материал
жишээнд үндэслэн шинжлэх http://www.academy.org.
дүгнэлт хийх  Мэдээллүүдийг тодорхой аргууд ашиглан (вен mn
диаграмм, хүснэгтийн, график) харьцуулж дүгнэлт -Ардчиллын тулгуур
хийх, тэмдэглэл хөтлөх үнэт зүйлсийн тухай
 Багууд өөрсдийн дүгнэлтийг гаргах, танилцуулах онолын мэдээлэл
 Ардчиллын үнэт зүйлсийн төлөвшилтэй холбогдох судалгааны мэдээллүүдийг Улс төрийн
боловсролын академийн вэб сайт болон бусад эх сурвалжаас татан авч бэлтгэх боломжтой.
 Багш хичээлээ төлөвлөж, хөтлөн явуулахдаа ардчиллын үнэт зүйлсийн хүрээнд чиглүүлээрэй.
 Суралцахуйн зорилтыг хэрэгжүүлэхийн тулд нийгмийн амьдралтай нь холбон тайлбарлах,
жишээ гаргах, тодорхой арга хэрэглэн харьцуулах, бусадтай хамтран ярилцах боломжийг
бүрдүүлээрэй.
 Сурагчдаар үндэслэл нотолгоотой санал, дүгнэлтүүдийг дэвшүүлж сурахад нь чиглүүлээрэй.
Ардчиллын үнэт  Ардчиллын үнэт зүйлсийг эрхэмлэн хэрэгжүүлэх
зүйлсийг тухай асуудал дэвшүүлэх
хэрэгжүүлэх -Ардчиллын тулгуур
 Ардчиллын үнэт зүйлсийг хэрхэн хэрэгжүүлэх
эрмэлзэлээ үнэт зүйлсийн тухай
талаар хүүхэд бүр саналаа илэрхийлж, багт
илэрхийлэх онолын мэдээлэл
хуваагдан хэлэлцэх
-Ардчиллын үнэт
 Багууд саналаа тодорхой шалгуур гарган
зүйлсийн хэрэгжилттэй
эрэмбэлэх
холбогдох мэдээлэл,
 Аль хувилбар нь оновчтой болохыгярилцаж, жишээ тохиолдол
яагаад? гэсэн асуултыг дэвшүүлж, өөрсдийн
эргэцүүлэлд суурилан бодитой дүгнэлт гаргах
 Сурагчдын үйл ажиллагааг ардчиллын үнэт зүйлсийн хэм хэмжээний хүрээнд зөв
чиглүүлээрэй.
Төрийн эрх мэдэл  Төрийн бүтэц, зохион байгуулалтын тухай -Монгол Улсын төрийн
хуваарилах зарчмыг Монгол Улсын жишээн дээр хэлэлцэх бүтэц, зохион
Монгол Улсын  Хэлэлцүүлгийн үр дүнд суурилан парламент, байгуулалтыг
Үндсэн хуулинд засгийн газар, шүүх эрх мэдлийн тухай илэрхийлэн харуулсан
тусгагдсан үзэл мэдээллийг шинжлэх зураглал, схем
баримтлалтай  Шинжилгээндээ суурилан төрийн эрх мэдлийг http://www.csc.gov.mn/
холбон судлан хуваарилах онолын үндэслэл, Монгол Улсын -Монгол Улсын Үндсэн
ойлгох Үндсэн хуулиар баталгаажсан парламент, хууль 1992 он. Төрийн
засгийн газар, шүүхийн эрх, үүрэгтэй холбон байгуулал
дүгнэлт хийж, холбон тайлбарлах -ЕБС-ийн 10-р ангийн
 Төрийн бүтэц, зохион байгуулалт, тэдгээр нь сурах бичгээс төрийн
хэрхэн ажилладаг талаар зураглал, схемийг эрх мэдэл хуваарилах
хамтран боловсруулж танилцуулга хийх онолын үзэл санаатай
 Төрийн бүтэц, зохион байгуулалтын талаар холбогдох мэдээлэлд суурилан сурагч бие даан
судлахад анхаарна.
 Төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчим Монгол Улсын Үндсэн хуулинд хэрхэн тусгагдсан үзэл
санааг холбогдох мэдээлэлд тулгуурлан бие даан шинжлэн, судлахад анхаарна.
Засгийн газрын  Төрөөс батлан гаргаж буй шийдвэрүүд хувь хүний -Төрийн байгууллагаас
үйл ажиллагаа болон нийт хүмүүсийн амьдралд хэрхэн нөлөөлдөг гаргасан шийдвэрүүд
болон вэ? асуулт дэвшүүлж ярилцах -Төрийн байгууллага,
шийдвэрийг албан
төрөл,
төрөл,
хэлбэр,
хэлбэр,  Дэвшүүлсэн
 Дэвшүүлсэн асуултын асуултын хүрээнд
хүрээнд төрийн төрийнтушаалтануудаас
тушаалтануудаас
үүрэг
үүрэг байгууллагуудаас
байгууллагуудаас гаргасан тодорхой гаргадаг
гаргасан 3-5 3-5 тодорхой гаргадаг шийдвэр
шийдвэр
зориулалтаар нь нь
зориулалтаар шийдвэрүүдийг
шийдвэрүүдийг хамтран хэлэлцэх
хамтран хэлэлцэхзамаар
замаарсонгож
сонгожболон шийдвэрийн
болон шийдвэрийн
ангилан, хувьхувь
ангилан, авахавах төрөл, хэлбэрийн
төрөл, хэлбэрийн
хүний болон
хүний болон  Сонгож
 Сонгожавсан авсаншийдвэрүүдийг
шийдвэрүүдийггаргаж гаргажбуй буй талаарх
талаархмэдээлэл
мэдээлэл
иргэдийн
иргэдийн байгууллага, албан
байгууллага, тушаалтан,
албан шийдвэрийн
тушаалтан, шийдвэрийн төрөл, -Төрөөс
төрөл, -Төрөөсявуулж буй буй
явуулж
амьдралд үзүүлж
амьдралд үзүүлж хэлбэр, үүрэг
хэлбэр, зориулалт
үүрэг зэргээр
зориулалт нь ялган
зэргээр нь ялганангилж,
ангилж,үйл ажиллагааны
үйл ажиллагааны
буй буй
нөлөөллийг
нөлөөллийг хувьхувь
хүний болон
хүний нийтнийт
болон хүмүүсийн амьдралд
хүмүүсийн амьдралдхэрхэн
хэрхэнталаар сурагчдад
талаар ойр ойр
сурагчдад
судлан, дүгнэлт
судлан, дүгнэлт нөлөөлж байгаа
нөлөөлж талаар
байгаа талааршалгуурын
шалгуурындагуу ангилах,
дагуу ангилах,дөт, ойлгомжтой,
дөт, бодит
ойлгомжтой, бодит
хийххийх схем зураглалаар
схем зураглалаарилэрхийлэх
илэрхийлэх баримт,
баримт,жишээ,
жишээ,
 Судалсан шийдвэрийн
 Судалсан шийдвэрийн дүн дүн
шинжилгээндээ
шинжилгээндээ суурилан
суурилан тохиолдол
тохиолдол
улс улс
төрийн нийцтэй
төрийн хэлбэрээр
нийцтэй оролцохын
хэлбэрээр оролцохын(нийгмийн
(нийгмийн http://www.csc.gov.mn/
http://www.csc.gov.mn/
амьдралыг зохицуулж
амьдралыг байгаа
зохицуулж эрх эрх
байгаа зүй,зүй,
ёс суртахууны
ёс суртахууны http://www.parliament.mn/
http://www.parliament.mn/
http://www.judcouncil.mn/
http://www.judcouncil.mn/
хэм хэм
хэмжээ, нийгмийн
хэмжээ, гишүүдийн
нийгмийн эрхэмлэдэг
гишүүдийн үнэтүнэт
эрхэмлэдэг
http://zasag.mn/
http://zasag.mn/
зүйлсэд
зүйлсэдхаршлахгүй)
харшлахгүй)ач ачхолбогдолын
холбогдолынтухай тухай
эргэцүүлэн ярилцаж,
эргэцүүлэн дүгнэлт
ярилцаж, гарган
дүгнэлт өөрийн
гарган хүсэл
өөрийн хүсэл
-ЕБС-ийн
-ЕБС-ийн 10-р10-р
ангийн
ангийн
эрмэлзэлээ илэрхийлэх
эрмэлзэлээ илэрхийлэх сурахсурах бичгээс
бичгээс
холбогдох
холбогдох
мэдээлэл
мэдээлэл
Багшид
санамж:
 ТөрийнТөрийн
байгууллагаас
байгууллагаасбатлан
батлангаргасан
гаргасан
шийдвэрүүдээс
шийдвэрүүдээс оновчтой
оновчтойсонгож
сонгож
ашиглана.
ашиглана.
Сонгосон
Сонгосон
шийдвэр
шийдвэр
нь хүүхдийн
нь хүүхдийн
онцлогт
онцлогт
нийцсэн
нийцсэнойлгомжтой
ойлгомжтой байхад
байхад анхаарна.
анхаарна.
үйл үйл
ажиллагаа
ажиллагааболон
болон шийдвэрийг
шийдвэрийг өөрийн
өөрийн түвшинд
түвшинд дүн дүн
шинжилгээ
шинжилгээ
хийж хийж
нийцтэй
нийцтэй
хэлбэрээр
хэлбэрээр
оролцох
оролцох
хандлага
хандлагатөлөвшихөд
төлөвшихөд анхаарна
анхаарна
Иргэд
Иргэд
засгийн
засгийн  Төрөөс
 Төрөөсүзүүлж
үзүүлж буй буй
үйлчилгээний
үйлчилгээний тухайтухай
харуулсан
харуулсан -Төр-Төр
засгаас
засгаасиргэдэд
иргэдэд
үйлчилгээ
үйлчилгээ
авахад
авахад зураг,
зураг,
мэдээ,
мэдээ, мэдээлэл,
мэдээлэл, дүрсдүрс бичлэгээс
бичлэгээс үзэж, үзүүлж
үзэж, үзүүлж буй буй
шаардлагатай өөрсдийн
өөрсдийн санал санал сэтгэгдэлээ
сэтгэгдэлээ илэрхийлж,илэрхийлж, үйлчилгээтэй
үйлчилгээтэй
мэдээллийг эргэцүүлэн
эргэцүүлэнярилцах
ярилцахзамаар асуудал
замаар асуудал дэвшүүлэх холбоотой
дэвшүүлэх холбоотой мэдээ
мэдээ
ашиглан, тулгамдаж
ашиглан, тулгамдаж Дэвшүүлсэн
 Дэвшүүлсэн асуудалд
асуудалд суурилан
суурилан төрөөс
төрөөс иргэдэд
иргэдэдмэдээлэл, дүрсдүрс
мэдээлэл, бичлэг
бичлэг
байгаа асуудлыг
байгаа асуудлыг ямар, ямар
ямар, ямарүйлчилгээ
үйлчилгээ үзүүлдэг
үзүүлдэг талаар
талаар нэрлэж,
нэрлэж,-Төр, засгаас
-Төр, засгаасиргэдэд
иргэдэд
хэрхэн шийдвэрлэх
хэрхэн шийдвэрлэх тодорхойтодорхойшинжээр
шинжээр нь ангилах
нь ангилах үзүүлдэг үйлчилгээний
үзүүлдэг үйлчилгээний
талаар
талаар  Сурагчид
 Сурагчидбагтбагт
хуваагдан
хуваагдантөрөөс иргэдэд
төрөөс иргэдэд үзүүлдэг
үзүүлдэгтөрөл,
төрөл, хэлбэр
хэлбэр
зааварчилгаа,
зааварчилгаа, үйлчилгээний
үйлчилгээний төрөлтөрөл бүрээс
бүрээс тодорхой
тодорхой бодит
бодитангиллын
ангиллын талаарх талаарх
зөвлөмж
зөвлөмжзэргийг
зэргийг үйлчилгээг сонгон
үйлчилгээг авч авч
сонгон мэдээлэл
мэдээлэл цуглуулах
цуглуулах мэдээлэл
мэдээлэл
бичиж сурах.
бичиж сурах.  Сурагчид
 Сурагчидөөрсдийн
өөрсдийн чиглэл тус тус
чиглэл бүрээр цуглуулсан
бүрээр цуглуулсан --ЕБС-ийн
--ЕБС-ийн10-р10-р
ангийн
ангийн
мэдээлэлдээ
мэдээлэлдээ боловсруулалт
боловсруулалт хийж, дүгнэлт
хийж, дүгнэлт гаргахсурах
гаргах сурах бичгээс
бичгээс
 Өөрсдийн
 Өөрсдийн үйл үйлажиллагаандаа
ажиллагаандаа хэрхэн
хэрхэнбаримтлах
баримтлах холбогдох мэдээлэл
талаар ярилцаж,
талаар ярилцаж, шийдвэр
шийдвэргаргах
гаргах
 “Иргэдэд
 “Иргэдэд зориулсан
зориулсан төрийн
төрийнүйлчилгээ”
үйлчилгээ” гэсэн
гэсэн
сэдвийн
сэдвийнхүрээнд
хүрээнд судалсан
судалсан төрийн
төрийнүйлчилгээний
чиглэлээр
чиглэлээриргэдэд иргэдэдзориулсан
зориулсанзааварчилгаа,
зааварчилгаа,
санамж,
санамж,зурагт
зурагт
хуудас
хуудас
хийжхийж
танилцуулах
танилцуулах
Багшид
санамж:
талаарх
талаарх
мэдээ мэдээ
мэдээллийг оновчтой
оновчтой сонгож
сонгож
ашиглахад
ашиглахаданхаарна.
анхаарна.
 ТөрөөсТөрөөс
иргэдэд
иргэдэд
үзүүлж
үзүүлж
буй буй
үйлчилгээний талаарх
талаархмэдээллийг
мэдээллийг бэлтгэн
бэлтгэн
ашиглана.
ашиглана.
 Зочинтой
Зочинтой
ярилцах,
ярилцах,
үйлчилгээг
үйлчилгээгочиж очиж
эсвэлэсвэл
бичлэгээр
бичлэгээрүзэх, үзэх,
ажиглах
ажиглах
нь үр
ньдүнтэйг
үр дүнтэйг
анхаарна.
анхаарна.
 Сурагчдын
Сурагчдын
оролцоонд
оролцоондтулгуурлана.
тулгуурлана.
5.3 5.3 Суралтын

Суралтын аргаарга
зүйзүй
Нийгмийн
Нийгмийн ухааны
ухааны бүрэн
бүрэн дунд
дунд боловсролын
боловсролын улсулс
төртөр агуулгын
агуулгын хүрээнд
хүрээнд сургалтыг
сургалтыг төлөвлөж,
төлөвлөж,
зохион
зохион байгуулахдаа
байгуулахдаа сургалтын
сургалтын аргаарга
зүй,зүй, стратегийн
стратегийн хувьд
хувьд дараах
дараах чиглэлийг
чиглэлийг баримтлан
баримтлан
ажиллаарай.
ажиллаарай. Үүнд:
Үүнд:
- -УлсУлс
төртөр бүлгийн
бүлгийн хүрээнд
хүрээнд асуудлыг
асуудлыг олонолон талаас
талаас нь харах,
нь харах, хүний
хүний эрх,эрх, жендэр,
жендэр, соёлын
соёлын
ялгаатай
ялгаатай байдлыг
байдлыг харгалзан
харгалзан үзэх,
үзэх, бусдын
бусдын байрбайр суурь,
суурь, үзэлүзэл бодлыг
бодлыг хүндэтгэн
хүндэтгэн үзэхүзэх зэрэг
зэрэг
зарчмыг
зарчмыг баримтлана.
баримтлана.
- -УлсУлс
төртөр агуулгын
агуулгын хүрээнд
хүрээнд дэвшүүлсэн
дэвшүүлсэн суралцахуйн
суралцахуйн зорилтод
зорилтод хүрэхийн
хүрэхийн тулд тулд сурагч
сурагч
жишээ
жишээ тохиолдол,
тохиолдол, баримт
баримт мэдээлэл,
мэдээлэл, судалгааны
судалгааны материалуудыг
материалуудыг шинжлэн
шинжлэн судалж
судалж биебие
даан
даан суралцах
суралцах аргаарга барил
барил эзэмшүүлүүлэхэд
эзэмшүүлүүлэхэд чиглүүлнэ.
чиглүүлнэ.

- “Улс төр”-ийн агуулгын хүрээнд суралцагч бүтээлч, шүүмжлэлт, эргэцүүлэлтэйгээр

сэтгэх чадвараа хөгжүүлэх, үндэслэл нотолгоотой мэтгэлцэхэд чиглүүлнэ.
- Суралцахуйн зорилтуудад сурагч хүрэхийн тулд хамтран ажиллах, харилцах буюу
багаар ажиллах чадвараа хөгжүүлэхэд чиглүүлнэ.
“Улс төр”-ийн агуулгын “Ардчиллын суурь зарчим, иргэний улс төрийн итгэл үнэмшил, үнэт
зүйл” агуулгын чиглэлийн хүрээнд хичээлийг төлөвлөх, хөтлөн явуулахдаа:
- Монгол Улсын Үндсэн хуулийн иргэний эрх, үүрэг, хариуцлагын тухай үзэл санаанд
суурилан ардчиллын суурь зарчим, үнэт зүйлсийн талаар өөрөө шинжлэн судалсны
үндсэн дээр суурь ойлголтыг эзэмшихэд нь дэмжлэг үзүүлээрэй. Мөн сурагч хувь
хүнийхээ хувьд өөрийн итгэл үнэмшлийг мэдрэх, үнэлэх түүнд хүндэтгэлтэй хандах
чадвар, үнэлэмж, хандлагатай болоход нь чиглүүлээрэй.
“Улс төр” агуулгын “Төрийн эрх мэдэл хуваарилалт ба засгийн газрын үйл ажиллагаа” агуулгын
чиглэлийн хүрээнд хичээлийг төлөвлөх, хөтлөн явуулахдаа:
- Монгол Улсын Үндсэн хууль дахь эрх мэдэл хуваарилах үзэл санаанд суурилан төр,
засгийн газрын үйл ажиллагаа, бүтэц, зохион байгуулалтын талаар тодорхой асуудал
дэвшүүлэн эрэл хайгуул хийн шинжлэн судалж, үндсэн ойлголтуудыг эзэмшихэд
чиглүүлээрэй. Төрөөс гаргаж буй шийдвэр, явуулж буй үйл ажиллагаа, үзүүлж буй
үйлчилгээг тодорхой жишээ баримт, онолын мэдээлэлд суурилан дүн шинжилгээ хийж,
түүнд үр ашигтай оролцох мэдлэг, чадвар, итгэл үнэмшилтэй болж, түүнийгээ
үйлдлээрээ илтгэн харуулж оролцох эрмэлзэлийг бий болгоход нь дэмжлэг үзүүлээрэй.
Хичээлийг зохион байгуулах, хөтлөн явуулах арга зүйн хувьд:

Нийгмийн ухааны хичээлд илүүтэй ашиглах боломжтой дараах аргуудыг оновчтой, үр
дүнтэйгээр хэрэглэх:
- Асуулт хариулт, ярилцлага, ангийн хэлэлцүүлэг хийх, мэтгэлцээн, дүрд тоглох, бүлэг,
багаар ажиллах, сургуулийн болон орон нутгийн төрийн болон төрийн бус
байгууллагатай танилцах, орон нутгийн мэдээллийн эх сурвалж бүхий зочинтой уулзах
зэргээр төлөвлөөрэй.
- Тохиолдол шинжлэн судлах, асуудал шийдвэрлэх зэргээр хамтран ажиллах, бие даан
суралцах боломж олгох оролцооны аргуудыг сургалтад үр дүнтэй ашиглах
Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд хэрэглэгдэхүүн чухал нөлөөтэй:

- Бүрэн дунд боловсролын Нийгмийн ухааны сурах бичгээс “Улс төр” бүлэгт холбогдох
агуулгыг цөм хөтөлбөрийн үзэл санаа, бие даан суралцах арга барил, эзэмших мэдлэг
чадвар, арга зүйн шийдэлд нийцүүлэн сонгож, бүтээлчээр ашиглах боломжтой.
- “Зөвлөмжид санал болгосон” хэрэглэгдэхүүнийг тухайн орон нутаг, нийгмийн орчин,
сургууль, ангийн сурагчдын онцлогт суурилан оновчтой сонгож хичээлдээ ашиглах
боломжтой.
- Суралцахуйн зорилтод үндэслэн зөвлөмжид боловсруулсан ажлын хуудаснаас санаа авч,
оновчтой боловсруулан хичээлдээ ашиглах
- Сонин хэвлэл, радио, телевиз болон интернэт зэргээс хэрэглэгдэхүүнийг сонгон ашиглах
боломжтой.
- Дараах ном, сурах бичгүүдийг хичээлдээ ашиглах боломжтой.
o Монгол Улсын Үндсэн хууль 1992 он
o Азийн барометр: Ардчиллын хөгжлийн харьцуулсан судалгаа. 2008 УБТА
o Ардчиллын тухай. Роберт Даль. 2004. Зориг сан
o Ардчиллын хэв загвар. А. Лийпхарт. 2008. ННФ
o Ардчилалд үнэлгээ өгөх гарын авлага. Бийтхэм Д., Брекин С., Кейртон Л., Вейр С. УБ.,2005
o Ардчиллыг бүх нийтэд. 2000 он
o Төрийн бодлогын үйл явц дахь иргэдийн оролцоо. Н. Мягмарцоож. 2012
o Орон нутгийн шийдвэр гаргах үйл явц дахь иргэдийн оролцоо. 2007. Мэрси Кор ОУБ
o Улс төрийн боловсролын академиас эрхлэн гаргадаг лекцийн эмхэтгэлүүд
o ЕБ-ын 12 жилийн сургуулийн 10-р ангийн “Нийгмийн ухаан” сурах бичиг
Улс төр агуулгын “Ардчиллын суурь зарчим, иргэний улс төрийн итгэл үнэмшил, үнэт зүйл”
агуулгын чиглэлийн хүрээнд дэвшүүлсэн “Ардчиллын тулгуур үнэт зүйлсийг Монгол
Улсын Үндсэн хуулин дахь иргэний эрх үүрэг, хариуцлагын тухай үзэл санаатай холбон
тодорхойлох” суралцахуйн зорилтын хүрээнд хичээлийг дараах байдлаар зохион байгуулж
болно.
Дараах жишээг уншаад өөрийн итгэл үнэмшил, үзэл бодолд суурилан аль нь ардчиллын үнэт
зүйлсэд хамаарах жишээ болохыг тодорхойлно уу.
 Иргэд саналаа нууцаар өгнө. Би ч саналаа нууцаар өгөх эрхтэй.
 Иргэд саналаа өгөхийн тулд газар өмчлөгч байх ёстой.
 Ням надад огт таалагддаггүй. Тиймээс би түүнийг гэртээ оруулахгүй.
 Бат ажил хийх дургүй. Хүн бүр амьдрахын тулд ажиллах учиртай ч Бат ажил хийхгүй
байх эрхтэй.
 Баяраа хуульч, Наран багш, Цэцгээ гэрийн ажилтай. Гэвч тэр гурвын эрх тэгш.
 Мөнгөтэй баян хүн хүссэн газар байшин худалдаж авч болно.
 Хүмүүс хүссэнээрээ ашиглаж болох адил хэмжээний өмч хөрөнгөтэй байх ёстой.
 Манай сургуулийн онц сурдаг сурагчид дандаа түрүүлж, сурах бичиг авдаг байсан учир
одоо сүүлд авах ёстой. Энэ бол юмны ээлж ирлээ гэсэн үг.
 Хүмүүс Мөнхөөд яаж ч хандсан тэр хэзээ ч хүч хэрэглэдэггүй.

Суурь боловсролын түвшинд улс төр бүлгийн агуулга:
1. Суурь боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөрт “Улс төр”-ийн агуулгыг 7 дугаар ангид
сургуулийн түвшинд суралцагчдад хамааралтай шийдвэр гаргах үйл явцыг судалж,
өөрөө оролцох хүсэл эрмэлзэлтэй болох, 8 дугаар ангид орон нутгийн төрийн
байгууллага, албан тушаалтны гаргасан шийдвэрийг судлах замаар нийтийн
удирдлагын тухай ойлголтоо хөгжүүлж, оролцох хүсэл эрмэлзэлтэй болох, 9-р ангид
төрийн үйл ажиллагаанд иргэний оролцоо чухал болохыг асуудал дэвшүүлж,
шийдвэрлэх замаар танин мэдэх, ойлголтоо хөгжүүлэхэд суралцсан.
Шинээр нэмэгдсэн агуулгын тухайд:

1.Бүрэн дунд боловсролын 10-р ангийн “Улс төр” бүлгийн заавал судлах агуулгын
хүрээнд “Ардчиллын суурь зарчим, иргэний улс төрийн итгэл үнэмшил, үнэт зүйл”,
“Төрийн эрх мэдэл хуваарилалт ба засгийн газрын үйл ажиллагаа” гэсэн агуулгаар
судална.
2.“Ардчиллын суурь зарчим, иргэний улс төрийн итгэл үнэмшил, үнэт зүйл” агуулгын
хүрээнд Монгол Улсын Үндсэн хуулийн иргэний эрх, үүрэг, хариуцлагын тухай үзэл
санаанд суурилан ардчиллын суурь зарчим, үнэт зүйлсийн талаар тодорхой үзүүлэлт,
жишээ, баримтаар дэлгэрэнгүй судалж, үндсэн ойлголтыг эзэмшиж, эргэцүүлэн дүгнэлт
хийх замаар иргэний улс төрийн итгэл үнэмшил, үнэт зүйлийг өөртөө төлөвшүүлэхийг
эрмэлзэх, энэ чиглэлээр тодорхой санал санаачилга гаргах чадваруудаа хөгжүүлнэ.
3.“Төрийн эрх мэдэл хуваарилалт ба засгийн газрын үйл ажиллагаа” агуулгын хүрээнд
Монгол Улсын Үндсэн хуулин дахь эрх мэдэл хуваарилах үзэл санаанд суурилан төрийн
үйл ажиллагаа, бүтэц, зохион байгуулалтыгсудлан мэдэж, Засгийн газраас гаргаж буй
шийдвэр, үйл ажиллагаа, төрийн үйлчилгээг тодорхой жишээ, баримтад суурилан дүн
шинжилгээ хийж, түүнд нийцтэй хэлбэрээр оролцох үзэл хандлагыг төлөвшүүлэхэд
чиглэсэн.

5.5 Үнэлгээ
5.5.1 Үнэлгээний зорилт,

А.Улс төрийн асуудалд холбогдох ойлголтуудыг ашиглан бичих, илтгэх, уялдаа холбоонд нь
авч үзэх,
Б. Улс төрийн амьдралд холбогдох мэдээлэлтэй ажиллах;
В. Улс төрийн асуудалд холбогдох асуудлыг сонирхож судлах, оролцох хандлага, идэвх зүтгэл
байгаагаа болон нийгмийн үнэт зүйлсийг эрхэмлэж байгаагаа илэрхийлэх.

Үнэлгээний зорилт Шалгуур
- Ардчиллын үнэт зүйлсийг Монгол Улсын Үндсэн хуулин дахь иргэний эрх
А. Улс төрийн
үүрэг, хариуцлагын тухай үзэл санаатай холбож судлан тодорхойлох
асуудалд
- Төрөөс гаргаж буй шийдвэр, тэдгээрийн төрөл, ангилал, иргэдэд үзүүлж
холбогдох
буй нөлөөллийн талаар судалж схем, зураглалаар илэрхийлэх
ойлголтуудыг
- Монгол Улсын Үндсэн хуулиар баталгаажсан төрийн байгуулал,
ашиглан бичих,
тэдгээрийн эрх хэмжээ, гүйцэтгэх үүрэг, үйл ажиллагааны онцлог,
илтгэх, уялдаа
уялдаа холбоог судлах
холбоонд нь авч
- Төр засгаас иргэдэд иргэдэд үзүүлж буй үйлчилгээний талаар судалж,
үзэх,
тодорхой шинжээр нь ангилж, ялган таних
- Монгол Улсын Үндсэн хуулиар баталгаажсан төрийн байгууллын эрх
хэмжээ, гүйцэтгэх үүрэг, үйл ажиллагааны онцлог, уялдаа холбооболон
Б. Улс төрийн
төр, засгаас гаргаж буй шийдвэр, явуулж буй үйл ажиллагаа, үзүүлж буй
амьдралд холбогдох
үйлчилгээ, иргэдийн оролцох боломжуудын талаар мэдээлэл эрж хайх,
цуглуулах, дүн шинжилгээ хийх, үр дүнг нь харьцуулалт, тайлбар,
ажиллах;
бүдүүвч, схем, зураглал гаргах зэрэг бүтээлч үйлээр илэрхийлэх
- Монгол Улсад ардчиллын тулгуур үнэт зүйлс хэрхэн хэрэгжиж байгааг
жишээ, тохиолдлоор дамжуулан дүн шинжилгээ хийх
В. Улс төрийн - Төрөөс гаргаж буй шийдвэр, үйл ажиллагаанд иргэдийн оролцох
асуудалд холбогдох боломжуудыг судалж, оролцох хүсэл эрмэлзэлтэй болохыг эрмэлзэх
асуудлыг сонирхож - “Иргэдэд зориулсан төрийн үйлчилгээ” сэдвийн хүрээнд төрийн
судлах, оролцох тодорхой үйлчилгээг сонгон судалж, энэ чиглэлээр иргэдэд зорилсан
хандлага, идэвх зааварчилгаа, санамж гарган бусаддаа танилцуулах
зүтгэл байгаагаа - Монгол Улсын Үндсэн хуулиар баталгаажсан иргэний улс төрийн үнэт
болон нийгмийн зүйлсийг өөртөө төлөвшүүлэхийг эрмэлзэх
үнэт зүйлсийг - Нутаг орныхоо хөгжилд хэрхэн хувь нэмэр оруулах талаар өөрийн
эрхэмлэж байгаагаа хувилбар санал, санаачилга гаргах
илэрхийлэх.
5.5.3. Үнэлгээний жишээ, даалгавар
Жишиг даалгавар
1. Өгөгдсөн жишээг уншаад аль нь ардчиллын үнэт зүйлсэд хамаарахыг ялган бичнэ
үү.
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
2. Ялган бичсэн жишээнүүд ардчиллын үнэт зүйлс, тулгуур зарчимтай хэрхэн

холбогдож байгааг тодорхойлно уу.
Ялган бичсэн жишээнүүд Үлдсэн жишээнүүд нь ардчиллын үнэт зүйлсэд яагаад

ардчиллын үнэт зүйлсэд хамаарахгүй талаарх үндэслэл
хамааруулах болсон үндэслэл,
дүгнэлт
3. Дэвшүүлсэн асуудлын хүрээнд ардчиллын үнэт зүйлсэд хамааруулах болсон
үндэслэл, гаргасан дүгнэлт тань Монгол Улсын Үндсэн хуулиар баталгаажсан
иргэний эрх, үүрэгтэй хэрхэн холбогдож байгаа талаарх өөрийн үндэслэлийг гаргана
уу.
Үндсэн хуулин дахь иргэний эрх, үүрэгтэй хэрхэн Жишээ татаж тайлбарлана уу.
холбогдож байна вэ?
4. Та бүхний үзэж байгаагаар ардчиллын үнэт зүйл гэж юу вэ? Хамтран ярилцаад
энгийн жишээ баримтаар баяжуулан тодорхойлж бичээрэй.
Ардчиллын үнэт зүйл гэдэг нь Ардчиллын тулгуур үнэт зүйлсэд дараах
Ажлын хуудсанд ажиллахдаа сурагчид дараах 2 нэмэлт мэдээллийг шинжилнэ.

Нэмэлт мэдээлэл 1: Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 2-р бүлэг
Нэмэлт мэдээлэл 2: Ардчиллын тулгуур үнэт зүйл (онолын мэдээлэл)
Ажлын хуудасны гүйцэтгэлийг үнэлэх аргачлал:
Ажлын хуудас 2: Ялган бичсэн жишээнүүд ардчиллын үнэт зүйлс, тулгуур зарчимтай хэрхэн
холбогдож буй байдлыг гарган илэрхийлснийг дараах шалгуураар үнэлнэ.
Цаашид суралцахуйг Боломжийн

Шалгуур дэмжин ажиллах боловч дэмжлэг Сайн
шаардлагатай хэрэгтэй
Ангилан
Ардчиллын үнэт Ангилан тодорхойлж тодорхойлж Ангилан тодорхойлж чадсан,
зүйлсийг ялгасан чадаагүй (1) чадсан ч, үндэслэл дүгнэлт оновчтой
байдал үндэслэл дүгнэлт (3)
оновчтой бус(2)
Ажлын хуудас 2: Дэвшүүлсэн асуудлын хүрээнд ардчиллын үнэт зүйлсэд хамааруулах болсон
үндэслэл, гаргасан дүгнэлт тань Монгол Улсын Үндсэн хуулиар баталгаажсан иргэний эрх,
үүрэгтэй хэрхэн холбогдож байгаа талаарх өөрийн үндэслэлийг гаргаж чадсан байдлыг дараах
шалгуураар үнэлнэ.
Цаашид
суралцахуйг Боломжийн боловч
Шалгуур Сайн
дэмжин ажиллах дэмжлэг хэрэгтэй
Үндсэн хуулин дахь
Үндсэн хуулийн
Үндсэн хуулин иргэний эрх үүрэгтэй
иргэний эрх, Үндсэн хуулин дахь иргэний
дахь иргэний эрх холбон өөрийн
үүрэгтэй холбон эрх үүрэгтэй холбон
үүрэгтэй холбон дүгнэлтийг
хэрхэн холбогдож оновчтойгоор өөрийн
өөрийн дүгнэлтийг илэрхийлэн гаргаж
буй талаар өөрийн дүгнэлтийг илэрхийлсэн,
илэрхийлэн гаргаж чадсан боловч
дүгнэлтийг гаргасан жишээ тайлбар оновчтой
чадаагүй жишээ, тайлбар
байдал
оновчтой бус
Ажлын хуудас 3: Ардчиллын үнэт зүйл гэж юу болох, түүнд юу юу ордог талаар тодорхойлох
гэсэн даалгаврын гүйцэтгэлийг дараах шалгуураар үнэлнэ.

Цаашид суралцахуйг
Боломжийн боловч
Шалгуур дэмжин ажиллах Сайн
дэмжлэг хэрэгтэй
Ардчиллын үнэт Тодорхойлолтыг Тодорхойлолтыг Тодорхойлолтыг гаргахдаа
зүйлийг энгийн гаргахдаа хичээлийн гаргахаа хичээлийн хичээлийн агуулгатай
амьдралын агуулгатай холбон агуулгатай холбон холбон түлхүүр үг хэллэг
жишээгээр түлхүүр үг, хэллэг түлхүүр үг, хэллэг болон жишээг оновчтой
баяжуулан болон жишээг сонгож болон жишээг сонгож хэрэглэсэн
тодорхойлсон хэрэглээгүй сонгож хэрэглэсэн Ойлголтын уялдаа
байдал Ойлголтын уялдаа боловч ойлголтын холбоонд гол санааг нь
холбоо тодорхой бус, уялдаа холбоо, гол оновчтойгаргажчадсан,
дүгнэлтгүй, гол санааг сайн гаргаж дүгнэлттодорхой
санаагүй чадаагүй
ЗУРГАА. ОЛОН УЛСЫН ХАРИЛЦАА
6.1. Бүлгийн зорилго:

Сурагч энэ бүлгийг судласнаар ОУХ-ны тухай мэдлэг, ойлголт эзэмшиж, Монгол улс ба ОУХ-
ны гол гол үйл явцыг шинжлэн судлах арга барил, чадвар, ОУХ-ны талаар өөрийн гэсэн үнэт
зүйл, хандлагатай болоход оршино.

зорилт
1. Монгол Улс ОУХ-ны -Монгол Улс олон улсын -Алтанзаяа.,Л нар.(2013)
оролцогч харилцааны оролцогч болох Нийгмийн ухаан сурах бичиг 5.
а. Жишээ, тохиолдол, эхийг талаар холбогдох эх шинжилж УБ.,182-183 дахь тал
шинжлэх замаар Монгол Улс хэлэлцэнэ. -Дэлхийн болон Монголын карт,
олон улсын харилцааны -Хэлэлцэх явцдаа ОУХ-ны атлас
оролцогч болохыг оролцогчийн үүрэг, үйл ажиллагаа, -Монгол Улс ОУХ-ны оролцогч
тодорхойлох чиглэлийг тодорхойлж, үнэлнэ. болохыг харуулсан схем
б. Орон нутгийн төрийн болон - Орон нутаг, байгууллагын -Монгол Улсын ОУХ-ны тухай
төрийн бус байгууллага олон амьдралын бодит жишээ, кино, дүрс бичлэг
улсын харилцааны оролцогч тохиолдлыг шинжилж, мэдээлэл www.mfa.gov.mn
болохыг жишээ, тохиолдол цуглуулж, хосоор болон багаар - Дэлхийн болон Монголын карт,
шинжилж, тайлбарлах хэлэлцнэ. атлас
в. Иргэн бүр улсаа төлөөлдөг - Иргэний улсаа төлөөлөгч болохын - Алтанзаяа.,Лнар.(2013)
болохыг амьдралын бодит жишээ, тохиолдлыг Нийгмийн ухаан сурах бичиг 5.
жишээнээс ойлгож, өөрийн шинжилж, мэдээлэл цуглуулж, УБ., 186-193 дахь тал
үйлдлээрээ харуулах багаар дүрийн тоглолт хийнэ. -Монгол Улсын ОУХ болон
2. Монгол улсын олон улсын -Манай улс хөрш аль улсуудтай хамтын нийгэмлэг дэх оролцоо,
хамтын нийгэмлэг дэх ямар, ямар чиглэлээр харилцдаг, хувь нэмрийн тухай танилцуулга
оролцоо хамтран ажилладаг талаар -Манай улсын ОУ-ын хамтын
а. Эх сурвалжуудыг шинжлэн сурагчид асуулт гаргаж, багаар нийгэмлэг дэх үйл ажиллагааны
судлах замаар Монгол улсын ярилцана. тухай кино, дүрс бичлэг
хөрш улсууд (ОХУ, БНХАУ)- -Манай улсын 2 хөрштэй харилцах www.youtube.com
тай харилцах гадаад бодлогын гадаад бодлогын нийтлэг,
онцлогийг тодорхойлох онцлогийг хүснэгтээр харуулна.
б. Монгол Улсын олон улсын -Манай улсын олон улсын хамтын
хамтын нийгэмлэг дэх нийгэмлэг дэх оролцоотой
оролцоо, түүний хэлбэр, холбогдох эх сурвалж, баримт
чиглэлийг тодорхойлох бичгүүдээс сонгосон эхийг шинжлэх
үзүүлэлтүүдийг томьёолох дасгал ажиллана. Олон улсын
в. Олон Улсын нийтийн эрх нийтийн эрх ашгийн талаар эсээ
ашгийг хүндэтгэн үзэж
байгаагаа үзэл бодлоороо бичиж өөрийн байр сууриа
илэрхийлэх илэрхийлнэ.
3. Монгол Улсын улс төр, - Монголын улс төрийн гадаад -Дэлхийн болон Монголын карт,
эдийн засгийн гадаад харилцааны зорилго, чиглэлийн атлас
харилцааны хэлбэр талаар асуулт гаргаж, асуултын - Алтанзаяа.,Л нар.(2013)
а. Бодит жишээ, эх сурвалжийг дагуу хосоор ярилцна. Нийгмийн ухаан сурах бичиг 5.
ашиглан, Монгол улсын улс - Монгол улсын эдийн засгийн УБ., 205-207 дахь тал
төрийн гадаад харилцааны гадаад харилцааны зорилго, -Монгол Улсын улс төрийн
зорилго, чиглэлийг судлан чиглэл, хэлбэрийг амьдралын болон эдийн засгийн гадаад
тодорхойлж, үнэлэлт дүгнэлт бодит жишээ, бүдүүвч, диаграмаар харилцааны тухай танилцуулга
өгөх илэрхийлж, багаар ярилцана. - Монгол Улсын улс төрийн
б. Монгол Улсын эдийн -Эдийн засгийн гадаад харилцааны болон эдийн засгийн гадаад
засгийн гадаад харилцааны бүтцийг диаграммаар харуулна. харилцаатай холбогдох кино,
зорилго, чиглэлийг бодит дүрс бичлэг, түүхэн эх сурвалж,
жишээ, статистик мэдээг дурсамж
судлах замаар тодорхойлж, www.legal.info.mn
хэлэлцэх www.miningjournal.mn
- ХХ зууны ОУХ-ны
асуудлуудтай холбогдох кино,
дүрс бичлэг, түүхэн эх сурвалж,
баримт
www.youtube.com
- Сэдвийг сурагчдад асуудал дэвшүүлэн шийдвэрлүүлэх аргаар судлуулж, энэ чиглэлийн
ойлголт, үнэлэлтэд хүрэх чадвартай болоход нь дэмжлэг үзүүлэх
- Сэдвийн хүрээнд сурагчид асуулт гаргах, асуулт, асуудалдаа холбогдох мэдээллийг
шинжлэн судлах аргаар бие даан цуглуулах, үнэлэхэд нь анхаарах
- Сурагчдын өдөр тутмын болон орон нутгийн амьдралын бодит жишээ, баримттай
холбон улстөр, эдийн засгийн гадаад харилцааны агуулга, чиглэлийг ярилцлага,
хэлэлцүүлгийн аргаар ойлгох, илэрхийлэх чадвартай болоход нь анхаарах
- Сэдвийг түүх, газарзүй, нийгэм судлалын хичээл, сэдэв хоорондын холбоонд
тулгуурлан мэдлэг бүтээх чадвар, хандлагатай болоход нь анхаарах
Сурагч ОУХ-ны тухай мэдэх, ОУХ-г судлах арга барил, чадвар, хандлагатай болохын аргазүй
нь суралцахуй ба багшлахуй гэсэн үндсэн хоёр хэсгээс бүтнэ.
Суралцахуйн мөн чанар нь сурагч тасралтгүй бие даан сурах буюу ОУХ-ны юмс, үзэгдэл, үйл
явцыг шинжлэн судлах, ойлгох, хэрэглэх, үнэлэлт, дүгнэлт өгөх, шийдвэр гаргах, оролцох,
сонголт хийх чадвартай болоход оршино. Иймээс ОУХ-нд суралцах голлох аргуудыг үндсэн
бүтцээр нь болон “ОУХ”-д хэрэглэх зарим жишээгээр хүснэгтлэн харуулъя. Үүнд:
Аргын төрөл Хэрэглэх жишээ

Монгол Улс ба ОУХ-ны юмс, Олон улсын харилцааны олон талт, өргөн хүрээтэй асуудлыг
үзэгдэл, үйл явцыг шинжлэн судлан шинжилж болно. Жишээлбэл,
судлах арга барил: - “Монгол, БНХАУ-ын эдийн засгийн гадаад харилцааны байдал
-Асуулт, асуудал, таамаглал ямар байна вэ?” гэсэн асуудлыг шинжлэн судална.
дэвшүүлэх - Энэ асуудлыг шинжлэн судлахын тулд дараах чиглэлээр эрж
хайж, мэдээлэл цуглуулж, танилцуулж болно.
-Эрж хайх, мэдээлэл цуглуулах - Үүний тулд http://www.mfa.gov.mn/?p=28018 гэсэн веб хаягт буй
(Монгол Улс, БНХАУ-ын харилцааны лавлах)-ыг дээрх
асуултаар шинжилье. Үүнд:
-Мэдээллээ задлан шинжлэх,  Монгол, Хятадын эдийн засгийн харилцааны гол чиглэлийг
нэгтгэн дүгнэх, нотлох, үнэлэх  Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсад Хятад улсаас оруулсан
гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг

 Хоёр улсын худалдааны нийт эргэлтийн хэмжээг

- Асуудлыг шинжилж, мэдээллийг боловсруулсны дүнд “Монгол
-Танилцуулах Улсад оруулсан гадаадын хөрөнгө оруулагч орнуудыг Хятад Улс
сүүлийн 14 жил тэргүүлсэн. 1990-2013 оны байдлаар Монгол
Улсад БНХАУ-ын 3.8 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт
хийгдсэн. 2014 оны байдлаар хоёр орны худалдааны нийт
хэмжээ 6.79тэрбум ам.долларт хүрч, экспорт 5 тэрбум 70 сая
ам.доллар, импорт 1 тэрбум 729 сая ам.доллар болсон” гэсэн
танилцуулга гаргаж болно.
“Монгол Улс ОУХ-ны оролцогч” дэд сэдвийн хүрээнд
тухайлбал, “Монголын иргэн ОУХ-ны оролцогч мөн үү?” гэсэн
Асуудал шийдвэрлэх:
асуудлыг дэвшүүлэн шийдвэрлэж болно. Үүнд:
-Асуудлыг олох,тодорхойлох, мөн
-Сэлэнгэ аймгийн иргэн Дорж ОХУ-ын Улан-Үүд хотод амьдардаг
чанарыг нь ойлгох, асуудал дахь
хамаатныдаа зочлохын тулд Орос улсын хилээр нэвтрэх виз
өөрийн оролцоог ухаарах
авах, эсэх тухай асуудал тулгарав.
-Тухайн асуудлын таамаглал
Ингээд ОХУ-д визтэй, визгүй зорчих асуудлыг хэрхэн
дэвшүүлэх(Олон улсын харилцаа
шийдвэрлэх вэ? Үүний тулд:
нь тухайн улсын дотоод орчинд
- Мэргэжлийн хүнээс зөвлөгөө авах
нөлөө үзүүлнэ г.м.)
- Дорж Монгол Улсын иргэний хувьд олон улсын харилцааны
-Тухайн асуудлыг шийдвэрлэх үйл
оролцогч болох эрх, үүргээ эдлэх
явцыг сонгох, төлөвлөх
- Гадаадад визтэй, визгүй зорчих боломж, ялгаа зэрэг асуудлыг
-Асуудлыг шийдвэрлэх үйл
шийдвэрлэх болов.
ажиллагаа буюу таамаглалаа
Эдгээр шийдвэрлэх асуудлыг бодитойгоор шийдвэрлэсний үр
батлах, няцаах
дүнд Монгол Улсын иргэн Дорж нь ОХУ-д зорчиж олон улсын
-Гарсан үр дүнг тодорхойлох,
харилцааны иргэн оролцогч болох үйл ажиллагааг хэрэгжүүлсэн
тайлагнах
зэргийг жишээ болгож болно.
Лавламж: 2015 оны 1 сарын 1-ээс эхлэн 90 хоног хүртэл
Энэ арга нь тодорхой нэг
хугацаанд МУ-ын иргэн ОХУ-д визгүй зорчих болсон тул гадаад
асуудлыг л олж шийдвэрлэдэг
паспорттой бол энэ хугацаанд хэдэн ч удаа, ямар ч төлбөр
онцлогтой.
төлөхгүй зорчих боломжтой.
(Эх сурвалж:http://consul.mn/ )
Олон улсын харилцааны бодит үзэгдэл, үйл явцаас урган
гарсан, мөн зохиосон тохиолдлууд ч байж болно.
Бодит тохиолдлын жишээ:
“1990 онд АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Жеймс Бейкер
Тохиолдол шинжлэх: Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийх үеэрээ АНУ Монгол
-Тохиолдлыг эрж хайх, сонгох Улсын хувьд “гуравдагч хөрш” байж болох үзэл санааг анхлан
-Тохиолдлыг шинжлэх (задлан гаргасан гэж үздэг. Тэрээр ГЯЯ-ны сайд Ц.Гомбосүрэнтэй
шинжлэх, нэгтгэн дүгнэх, өргөтгөсөн хэлэлцээ хийхдээ “БНМАУ хоёр хөрштэй, АНУ тэдний
гаргалгаа хийх) аль нэгтэй харилцахдаа танай харилцаанд сэв суулгахыг
-Тохиолдлын шинжилгээний үр боддоггүй. Танай улс АНУ-ыг оролцуулж гурван том улстай сайн
дүнг танилцуулах хөршийн харилцаатай байж болох юм” гэж тэмдэглэсэн байдаг”
(Эх сурвалж: ОУХ-ны үндэс ба даяаршил, 2016, х.429,)
Асуулт:
1. АНУ Монгол Улсын хувьд “гуравдагч хөрш” байх үзэл санааг
анх хэдийд, хэн гаргасан байна вэ?
2. “Гуравдагч хөрш” гэдэг нь ямар ойлголт вэ? Таны бодол?
Холбогдох мэдээлэл Олон улсын харилцаа бол бүхэлдээ нийтлэг болон нэг төрлийн,
боловсруулах: бас тодорхой мэдээллийг агуулсан мэдээллийн ертөнц гэж хэлж
-Мэдээлэл эрж хайх болно.
- Мэдээлэл олох, цуглуулах
-Мэдээлэл боловсруулах (задлан
шинжлэх, нэгтгэн дүгнэх, үнэлэх)
- Мэдээллээ солилцох, түгээх
ОУХ-г судлахад мэдээллийн олон янз эх сурвалж, ном зохиолыг

Эх сурвалж, ном зохиолтой судлах, судлуулах арга чухал байдаг.ОУХ-ны эх сурвалж болох
ажиллах: Төрийн зүтгэлтнүүдийн айлчлал, Засгийн газар хоорондын
тунхаг, баримт, мэдэгдэл зэрэг албан ёсны баримт бичиг болон
хувь хүний үзэл бодлын бичлэг, гэр бүлийн архив, хэвлэгдээгүй
тэмдэглэлүүд, шууд оролцогчийн дурдатгал зэрэгтэй ажиллана.
ОУХ-ны бүлэг сэдвийн аль ч асуудлыг багаар олон талаас нь
Хэлэлцэх хэлэлцэх нь сурагчийн хувийн болон хамтын бүтээлч сэтгэлгээг
хөгжүүлэх тодорхой боломж, бололцоо олгодог.
ОУХ-ны аль ч сэдэв, асуудлыг хосоор болон багаар харилцан
Ярилцах ойлголцлын үндсэн дээр хүлээцтэйгээр үзэл бодлоо харилцан
ярилцах нь сурагчдын сэтгэлгээ, хамтын ажиллагааг хөгжүүлнэ.
ОУХ-ны бүлэг сэдвийн асуудлуудаар тухайн сурагчийн болон
багийн үзэл бодол, мэдлэг, ойлголт, үнэлэлт, дүгнэлт зэрэг нь
нөгөө сурагчийн болон багийнхтай зөрчилдөх боловч бас
зөвшилцөх сонирхолтой байх тохиолдолд энэхүү мэтгэлцэх
Мэтгэлцэх аргыг хэрэглэж болно. Мэтгэлцээнд оролцож байгаа сурагч
өөрийн байр суурийг илэрхиийлэх, хамгаалах, нөгөө талын үзэл
баримтлалыг няцаах, өөрт ашигтайгаар өөрчлөх, улмаар аль аль
талын байр суурийг илэрхийлсэн шинэ санаа дэвшүүлэх
бололцоо олгодог.
ОУХ-ны шийдвэр гаргагчид, төрийн зүтгэлтнүүд, дипломатууд,
энхийг сахиулах хүчний ажиллагаанд оролцогчдоос
Сурвалжлага хийх сурвалжлага, ярилцлага авч, түүндээ боловсруулалт хийх, үр
дүнг танилцуулах нь сурагчийг оролцооны аргад идэвх,
сонирхолтой суралцахад тусална.
Төр, засгийн болон ОУБ-уудын тэргүүн, удирдагчид,
дипломатуудын намтар, түүх, гүйцэтгэсэн үүрэг, гавьяа зүтгэл,
Түүх, намтар судлах
гэрэл, сүүдрийг судлуулах нь сурагчид судалж буй асуудлын
талаар ойлголт, итгэл үнэмшил баттай төлөвшүүлнэ.
Төсөлт хичээл: ОУХ-ны бүлэг сэдвүүдийг төсөлт хичээлээр судлах хэрэгцээг
-Хэрэгцээг тодорхойлох бодитой тодорхойлох шаардлагатай. Ингээд төсөлт хичээлээ
-Шийдвэрлэх асуудлыг олох тодорхой хугацаанд, салбар ухаануудын интеграци мэдлэг,
-Үйл ажиллагаагаа төлөвлөх чадварын үүднээс үе шаттайгаар гүйцэтгэнэ. Үр дүнг тайлан,
-Хэрэгжүүлэх санал, илтгэл, зөвлөмж, шинэ бичил төсөл хэлбэрээр гаргаж
-Тайлагнах болно.
Үйлийн судалгаа: ОУХ-ны үйл явц, амьдралыг жишээ нь, гадаад айлчлал,
-Үйлийн асуудлыг тодруулах парламентын чуулганы явц, дипломат хэлэлцээ, хамтын төсөл
-Үйлийг төлөвлөх зэргийн талаар алхмуудыг нь ашиглан үйлийн судалгаа хийж
-Үйлдэл хийх (хэрэгжүүлэх) болно.
- Бодит ажил- үйлийн тэмдэглэл
хөтлөх, эргэцүүлэх, үнэлэх
ОУХ-ны бүлэг сэдвүүдийг судлахдаа багаар суралцах нь сурагч
Хамтран буюу багаар суралцах: бие биенээсээ суралцах, хамтран шийдвэр гаргах, олонхи,
цөөнхийн харилцааны соёл төлөвшүүлэхэд чиглэнэ.
Хүснэгтээс харвал, ОУХ-нд суралцах, сурахуйн идэвхтэй оролцоот олон аргыг хэрэглэх
боломжтой. Энэ боломжийг НУ-ны багш нар бүтээлчээр хөгжүүлэн Олон улсын харилцааны
бүлэг сэдвийн тодорхой жишээн дээр ашиглах, хэрэглэх нь зүйтэй. Тийм боломж, ур чадвар
манай мэргэжлийн багш нарт бүрэн байгаа.
Багшлахуй нь цөм хөтөлбөрийн суралцахуйн зорилтод үндэслэн хичээл төлөвлөх, заах,
чиглүүлэх, сурагчид туслах, сурах орчин бүрдүүлэх, хичээлийг үнэлэх зэрэг товчоор хэлбэл,
хичээл, сургалтын оролт, явц, гаралтад менежмент хийх үйл, үйлдлүүд, стратегийн цогц
бөгөөд эдгээр нь тухайн багшийн чадамж, ур чадвар, авьяас, эв дүйгээс ихээхэн хамаарна.


Х ангийн “Олон улсын харилцаа” бүлгийн цөм агуулгын тогтолцоо
№ Цөм агуулга: Тайлбар, тодруулга:

(дэд сэдэв)
1 Монгол Улс ОУХ-ны оролцогч гэдэг нь Монгол Улс үндэстний хувьд дэлхийн
бүх улстай төрийн байгууллагын төлөөлөгчдөөрөө шууд оролцох улстөр,
эдийн засаг, дипломат болон зөөлөн хүчний бодлогын харилцаагаар
Монгол Улс тодорхойлогдно. Энэ нь ОУХ-ны улс хоорондын харилцааны хэлбэр болой.
ОУХ-ны Эдгээр нь олон улсын аюулгүй байдал, цөмийн зэвсэглэлээр үл хөөцөлдөх,
оролцогч эдийн засгийн хөгжил, олон улсын санхүүгийн систем, терроризм, зохион
байгуулалттай гэмт хэрэг, хүний аюулгүй болон экологийн аюулгүй байдал,
хүний эрх, төрийн бүрэн эрхт байдал, даяаршил зэргийг хамарсан олон
талт, өргөн харилцаа юм.
Монгол Улсын Монгол Улсын гадаад бодлогын үзэл баримтлалд (УБ.2011) гадаад
2 олон улсын харилцааны 6 гол чиглэлийг тодорхойлсон. Үүнд юуны өмнө МУ-ын мөнхийн
хамтын хөрш болох ОХУ, БНХАУ-тай найрсаг, тэнцвэртэй, нээлттэй, тогтвортой
нийгэмлэг дэх харилцахыг тодорхойлон заасан.
оролцоо
Монгол Улсын улс төрийн хийгээд эдийн засгийн гадаад харилцааны
3 зорилго, чиглэлүүдийг хөрш улсууд, гуравдагч хөрш, бүс нутаг, олон улсын
хэмжээнд нээн харуулна. Монгол Улсын улс төрийн гадаад харилцаа нь
Монгол Улсын улсуудын хооронд гэрээ хэлэлцээр байгуулах, элч төлөөлөгч солилцох
улс төр, эдийн болон төрийн тэргүүнүүдийн харилцан айлчлал, хамтарсан уулзалт, хурал,
засгийн гадаад зөвлөгөөн зохион байгуулах зэрэг үйл ажиллагааны хэлбэрээр хэрэгждэг.
харилцааны МУ-ын эдийн засгийн гадаад харилцаа нь бараа, үйлчилгээний олон улсын
хэлбэр худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалт, олон улсын валют, санхүүгийн
харилцаа, олон улсын аялал жуулчлал, ажиллах хүчний шилжилт,
хамтарсан үйлдвэрлэл, шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагаа,
солилцооны хэлбэрээр хэрэгжинэ.
6.5. Үнэлгээ
6.5.1 Үнэлгээний зорилт
А. Олон улсын харилцаатай холбогдох ойлголтуудыг ашиглан бичих, илтгэх, эдгээрийг уялдаа
холбоонд нь хэрэглэх,
Б. Олон улсын харилцаатай холбогдох мэдээлэлтэй ажиллах;
В. Олон улсын харилцаатай холбогдох асуудлыг сонирхож судлах, оролцох хандлага, идэвх
зүтгэл болон нийгмийн үнэт зүйлсийг эрхэмлэж байгаагаа илэрхийлэх.
- Монгол Улсын иргэн, орон нутгийн байгууллага, оролцогч болохтой

А. Олон улсын харилцаатай холбогдох жишээ, баримт, тохиолдолд задлан шинжилгээ, нэгтгэн дүгнэлт
холбогдох ойлголтуудыг хийж, үйл ажиллагааны хэлбэрүүдийг оновчтой илрүүлж буй байдал
ашиглан бичих, илтгэх, - Монгол Улс оролцогч болохыг үүргээр, үйл ажиллагааны чиглэлээр,
эдгээрийг уялдаа холбоонд нь нөлөөгөөр тодорхойлох үзүүлэлтүүдийг гаргаж буй байдал
хэрэглэх, - Иргэн бүр улсаа төлөөлдөг болох талаар бодол, эргэцүүллээ илэрхийлж
байгаа байдал
- Монгол Улсын гадаад харилцааны хэлбэр, чиглэлийг тодорхойлох
үзүүлэлтүүдийг зөв томьёолж, цэгцлэж, тайлбарлаж буй байдал
- ОУХ-ны Монгол улсын хөрш улсууд (ОХУ, БНХАУ)-тай харилцах гадаад
Б. Олон улсын харилцаатай
бодлогын онцлогийн талаарх мэдээллийн эх сурвалжуудыг олох, ялгах
холбогдох мэдээлэлтэй
(сонин, тогтмол хэвлэл, телевиз, радио, интернет мэдээ г.м.),
ажиллах;
боловсруулах, хэрэглэх чадварын түвшин, байдал
- Гадаадын иргэд, тэдний эрх ашгийн талаарх мэдээллийг олж,
боловсруулж, харилцан солилцож буй байдал
В. Олон улсын харилцаатай - Монгол Улсын улс төрийн гадаад харилцааны зорилго, чиглэлийн талаар
холбогдох асуудлыг сонирхож эргэцүүлэн бодож, үнэлэлт, дүгнэлт өгч буй байдал
судлах, оролцох хандлага, - Монгол Улсын эдийн засгийн гадаад харилцааны зорилго, чиглэлийн
идэвх зүтгэл болон нийгмийн талаар сонирхон судлах хүсэл эрмэлзэлтэй болж буй байдал
үнэт зүйлсийг эрхэмлэж
Тохиолдол
мэдээлэл-
шинжлэх
Бодлого,
ажиллах
Баримт
Ажлын
Үнэлгээний
хуудас
сорил
Шалгуур
тэй
зорилт
А. Олон улсын -Монгол Улсын иргэн, орон нутгийн байгууллага,

харилцааны тухай оролцогч болохтой холбогдох жишээ, баримт,
сэтгэн бодох, тохиолдолд задлан шинжилгээ, нэгтгэн дүгнэлт хийж,
эргэцүүлэх, ОУХ- үйл ажиллагааны хэлбэрүүдийг оновчтой илрүүлж буй
ны ойлголтоор байдал
+ + +
илэрхийлэх -Монгол Улс оролцогч болохыг үүргээр, үйл
ажиллагааны чиглэлээр, нөлөөгөөр тодорхойлох
үзүүлэлтүүдийг гаргаж буй байдал
-Иргэн бүр улсаа төлөөлөгч болох талаар бодол,
эргэцүүллээ илэрхийлж байгаа байдал
Б. ОУХ-ны үйл - Монгол Улсын гадаад харилцааны хэлбэр, чиглэлийг
явц, амьдралтай тодорхойлох үзүүлэлтүүдийг зөв томьёолж, цэгцлэж,
холбоотой тайлбарлаж буй байдал
мэдээлэлтэй - ОУХ-ны Монгол улсын хөрш улсууд (ОХУ, БНХАУ)-тай
ажиллах чадвар харилцах гадаад бодлогын онцлогийн талаарх
эзэмшилт мэдээллийн эх сурвалжуудыг олох, ялгах (сонин, + + +
тогтмол хэвлэл, телевиз, радио, интернет мэдээ г.м.),
боловсруулах, хэрэглэх чадварын түвшин, байдал
- Гадаадын иргэд, тэдний эрх ашгийн талаарх
мэдээллийг олж, боловсруулж, харилцан солилцож
буй байдал
В. ОУХ-ны - Монгол Улсын улс төрийн гадаад харилцааны
үзэгдэл, үйл зорилго, чиглэлийн талаар эргэцүүлэн бодож,
явдлыг сонирхож үнэлэлт, дүгнэлт өгч буй байдал
+ + +
судлах, оролцох - Монгол Улсын эдийн засгийн гадаад харилцааны
хандлага, идэвх зорилго, чиглэлийн талаар сонирхон судлах хүсэл
зүтгэл эрмэлзлэлтэй болж буй байдал

6.3.1 Жишиг даалгаврууд:

Даалгавар 1.Сэтгэх, эргэцүүлэхтэй холбоотой тохиолдол шинжлэх:
Тохиолдол:
Монгол Улсын иргэн Дорж хувийн аялал жуулчлалаар БНХАУ-д зорчжээ. Тэрбээр гаалийн
болон улсын хилээр зорчин нэвтрэхийг нэг л зүйл гэж бодоод, би зөвхөн хил нэвтрэхдээ л
шалгуулна хэмээн гаалийн байцаагчтай маргалдаж саатуулагдсан аж.
Шинжлэх асуулт:
1. Иргэн Дорж зорчихдоо ямар зөрчил гаргасан бэ?
2. Дорж иргэний хувьд гадаадад зорчих, оролцох үйл ажиллагааны ямар хэлбэрийг
үйлдээгүй вэ?
Баримт бичиг шинжлэх эх:
Монгол Улс бусад улстай харилцахдаа бие биеийн тусгаар тогтнол, бүрэн эрх, нутаг
дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, хилийн халдашгүй дархан байдал, өөртөө засан тогтнох бүрэн
эрхийг харилцан хүндэтгэх, дотоод хэрэгт үл оролцох маргаантай асуудлыг эв зүйгээр
шийдвэрлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэх, эрх тэгш, харилцан ашигтай хамтран ажиллах
зэрэг Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын дүрэмд тодорхойлж, нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн олон
улсын эрх зүйн зарчим, хэм хэмжээ, түүнчлэн хоёр талын харилцааны үндсэн баримт
бичгүүдэд заасан бусад зарчмыг удирдлага болгоно.
Монгол Улсад гадны цэргийн аюул занал учраагүй нөхцөлд цэргийн аливаа холбоонд
нэгдэхгүй, нутаг дэвсгэр, агаар мандлаа аль нэг улсын эсрэг ашиглуулахгүй байх, гадаадын
цэргийн хүчнийг өөрийн нутаг дэвсгэрт нэвтрүүлэхгүй, байрлуулахгүй, дамжин өнгөрүүлэхгүй
байх чиг шугам баримтална.
ОХУ, БНХАУ-тай найрсаг харилцаатай байх нь Монгол Улсын гадаад харилцааны
бодлогын эн тэргүүний зорилт мөн бөгөөд тэдгээр улстай бүхэлдээ тэнцвэртэй харилцаж, сайн
хөршийн ёсоор өргөн хүрээтэй хамтын ажиллагаа хөгжүүлнэ. Чингэхдээ энэ хоёр улстай
харилцаж, ирсэн түүхэн уламжлал, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны өвөрмөц онцлогийг
харгалзана.
Гадаад сурталчилгаа, олон нийттэй харилцах бодлого нь Монгол Улсын дотоод, гадаад
бодлого, ардчилал, шинэчлэлийн үйл явцыг улс түмэнд сурталчлан таниулах, тэдэнд улс
орныхоо талаар эерэг ойлголт, сэтгэгдэл төрүүлэх, найрсгаар хандан талархагсдын хүрээг
өргөтгөх, иргэд хоорондын харилцаа, харилцан зорчих явдлыг нэмэгдүүлэхэд оршино.
Ажлын хуудас 1. Дээрх мэдээний эхийг шинжлэх явцад сурагчдын эргэцүүлэх
сэтгэлгээг илрүүлэх тэмдэглэл
Заавар:
- Байхгүй тохиолдолд “мэдээлэл байхгүй” гэж бичнэ.
- Байгааг “зөв” гэсэн тэмдгээр тэмдэглэх
- Оновчгүйг “-” тэмдгээр тэмдэглэх
Сурагчдын эргэцүүлэх сэтгэлгээг илрүүлэх тэмдэглэл
Сурагчдын нэр:…………………………………………….
Хичээл / бүлэг сэдэв
Эхийн утга, агуулга ОУХ-ны оролцогч МУ-ын ОУХ-ны оролцогч МУ ОУХ-ны оролцогч МУ-
тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт өөрийн нутаг ын гадаад
байдал ба олон улсын эрх дэвсгэрээ бусдад сурталчилгаа, олон
зүйн зарчим, хэм хэмжээний ашиглуулахгүй байх нийттэй харилцах
Эргэцүүлэх хамаарал талаар баримтлах чиг бодлого, иргэдийн
байдлын илрэл шугам оролцоо
Гол санааг илэрхийлсэн
өгүүлэмжийг эрж, хайх
Найдвартай эх сурвалжийг
ашиглах
Өөрийн байр суурийг
Бусдын бодол санаа,
мэдлэгийн түвшинг тооцох
Бодлого, сорил
Бодлого:
Монгол Улсын иргэн Амар БНСУ-ын Сөүл хотод удаан хугацаагаар ажиллахаар явахад нь
иргэн Бат тэнд сурдаг дүү Дорждоо 1000 ам.доллар хүргэж өгөхийг гуйжээ. Амар зөвшөөрч,
түүний долларыг авч явсан боловч замдаа хулгайд алдсан учир Доржид долларыг өгөөгүй
байв.
Асуулт:
Бат доллараа төлөхийг шаардан нэхэмжилж аль улсын шүүхэд хандах вэ? Таны бодол?
Шүүх аль улсын хуулийг хэрэглэж маргааныг шийдвэрлэх вэ? Энэ талаар эрэл, хайгуул хийж
(холбогдох мэдээлэл цуглуулах замаар) шийдлийг олно уу?
Сорил:
Зааварчилга: Сорилыг гүйцэтгэхдээ зөв хариуг сонгон дугуйлна.
Сорил 1.
Олон Улсын харилцаанд өөрийгөө төлөөлөх тодорхой байгууллагаар дамжуулан оролцдог
субьект нь:
а. Төр
б. Үндэстэн дамнасан корпораци
в. Ард түмэн
г. Олон улсын байгууллага
Сорил 2.
Монгол Улсаас гадаад улстай дипломат харилцаа тогтоох бүрэн эрх аль субьектэд хамаардаг
вэ?
а. УИХ
б. Засгийн Газар
в. Ерөнхийлөгч
г. Үндэсний Аюулгүй Байдлын Зөвлөл
Сорил 3.
Зорилгодоо хүрэх онцгой харгис үйлдлийг зөвтгөсөн, хөрөнгө санхүүгээр дулдуйдсан,
зэвсэг, хөнөөх хэрэгслийн хүчинд тулгуурласан экстремист, салан тусгаарлагч үзэлтэй, цөөн
хүний хүрээллийн дотор маш нууц бэлтгэгдэж, шуурхай ажиллагаа явуулдаг үндэстэн
дамнасан, эрүүгийн онц ноцтой гэмт хэргийн шинжтэй хүчирхийллийн хэлбэр нь:
а. Дайн
б. Терроризм
в. Зэвсэгт бослого
г. Аль нь ч биш
Шинжлэн судлах даалгавар (хосоор болон багаар гүйцэтгэх)
“ОУХ-ны оролцогч Монгол Улсын иргэн, орон нутгийн байгууллага”-ын талаар шинжлэн
судлах
Ажлын хуудас 2. Зааварчилга: Энэ шинжлэн судлах ажлын үр дүнг 80 минутын хичээлийн
явц, төгсгөлд хийх хувилбар байж болно. Мөн 7, 14 хоногийн хугацаанд шинжлэн судлах ажлыг
үе шат буюу алхмуудаар нь гүйцэтгүүлж, үр дүнг үнэлэх хувилбар байж болно. Энэ хувилбар
нь илүү зохимжтой. Учир нь нийгмийн бодит амьдрал, үзэгдлийг судлан шинжлэх ажил нь
тодорхой алхам (асуудал дэвшүүлэх, мэдээлэл цуглуулах, боловсруулах, танилцуулах)
хугацааны дараа үр дүн нь гарч, түүнийг нь бодитой үнэлэх онцлогтойг анхаарна уу.

Энэхүү даалгавар буюу шинжлэн судлах үйлийг дараах загварын дагуу гүйцэтгэнэ. Үүнд:
“ОУХ-ны оролцогч Асуулт, асуудал, Мэдээлэл Мэдээллээ

Монгол Улсын таамаглал цуглуулах задлан шинжлэх, Танилцуулах
иргэн, орон дэвшүүлэх нэгтгэн дүгнэх,
нутгийн нотлох, үнэлэх
байгууллага”
“ОУХ-н дахь миний оролцоо” эсээ бичих

Зааварчилга:
- Эсээний сэдэв болон үнэлэх үзүүлэлтүүдийг сайтар ойлгох
- Эсээний эхлэл, үндсэн болон төгсгөл хэсгийг тодорхой уялдаа холбоотойгоор
- Эсээгээ бүхэлд нь хянах
- Эсээг тодорхой хугацаа, хэмжээнд гүйцэтгэх
Ажлын хуудас 3. Эсээг үнэлэх үзүүлэлт

Үзүүлэлт Тэмдэглэл
Мэдлэг
Үндэслэгээ
Бие даан сэтгэх
Хэл найруулга
Үнэлэх аргачлал:
“Монгол улс ОУХ-ны оролцогч” мэдлэг, чадвар, хандлагыг рубрикээр үнэлэх

Үнэлгээний зорилт Түвшин 1 Түвшин 2 Түвшин 3
(танин мэдэхүйн (Дунджаас доош) ( Дундаж) (Дундаас дээш)
түвшингээр) 0-59 оноо 60-59 оноо 90-100 оноо
Чадвар 1 Шалгуур: Шалгуур: Шалгуур:
Монгол Улс олон Монгол Улс олон улсын Монгол Улс олон улсын Монгол Улс олон улсын
улсын харилцааны харилцааны оролцогч харилцааны оролцогч харилцааны оролцогч
оролцогч болохтой болохтой холбогдох болохтой холбогдох болохтой холбогдох
холбогдох тохиолдолд алхмын тохиолдолд алхмын дагуу тохиолдолд цогц задлан
тохиолдлыг шинжлэх дагуу энгийн задлан бүхэлд нь задлан шинжилгээ шинжилгээ хийж, иргэн
мэдлэг, чадвар, арга шинжилгээ хийж, иргэн хийж, иргэн оролцогч болох оролцогч болох үйл
барил оролцогч болох үйл талаарх үйл ажиллагааг ажиллагааны хэлбэр,
ажиллагааны тодорхойлсон чиглэл, нөлөөг бүрэн
хэлбэрүүдийг зөв тодорхойлсон
нэрлэсэн
Чадвар 2 Орон нутгийн Орон нутгийн байгууллага Орон нутгийн байгууллага
Орон нутгийн байгууллага оролцогч оролцогч болох талаар оролцогч болох тухайн
байгууллага оролцогч болох талаарх мэдээллийн эх сурвалж - мэдээллийн эх
болох талаар мэдээллийн эх сурвалж, телевиз, радио, интернет сурвалжуудын талаар
шинжлэн судалж, сонин, тогтмол хэвлэлээс мэдээнд алхмын дагуу хувийн байр сууриа бүрэн
мэдээлэл олох, холбогдох мэдээллийг бүхэлд нь задлан шинжилгээ илэрхийлж, үнэлэлт өгсөн
боловсруулах чадвар олж, анхны хийж, холбогдох мэдээллийг
боловсруулалт хийсэн боловсруулсан
Чадвар 3 Монгол Улс оролцогч Монгол Улс оролцогч болохыг Монгол Улс ОУХ-ны
Монгол Улс оролцогч болохын үүрэг, үйл бодлогын болон эрх зүйн оролцогч болохын үүрэг,
болохыг үүрэг, үйл ажиллагааны чиглэл, баримт бичгүүдэд үндэслэн үйл ажиллагааны чиглэл,
ажиллагааны чиглэл, нөлөөний талаар энгийн алхмын дагуу шинжилгээ нөлөөний талаар өөрийн
нөлөөг шинжлэн үнэлэлт өгсөн хийж, үүрэг, үйл ажиллагааны хандлагаа бүрэн
судлах замаар чиглэл, нөлөөний талаар илэрхийлсэн
үнэлэх хандлага бүхэлд нь үнэлэлт өгсөн
СУРАЛЦАХУЙН УДИРДАМЖ
Сонгон гүнзгийрүүлж судлах
X анги
ШУДАРГА ЁС
Нэг. Шударга ёсны үнэлэмж, түүний шалгуур
1.1 Бүлгийн зорилго. Мэдээлэл, эх сурвалжийг судлах замаар шударга ёс гэж юу болохыг
ойлгон, түүний нийгэм, ёс зүй, эрх зүйн утгын уялдаа холбоог танин мэдэж, тэгш эрх, ялгааг
хүлээн зөвшөөрөх, эрхэм чанар зэрэг ойлголтуудын холбоог тайлбарлах чадвартай болохын
хамт нийгмийн бодит байдал, хүмүүс хоорондын харилцааг шударга ёсны үнэлэмжээр үнэлэн
дүгнэх чадвар, өөрийн бүхий л үйл ажиллагаанд баримтлах арга барилд суралцана.

а. Мэдээлэл, эх сурвалжийг Шударга ёсны талаарх Ном, гарын авлага
судлах замаар шударга ёс гэж юу философи, ёс зүй, социологи, Ц. Гомбосүрэн. (2008) Ёс зүй
болохыг ойлгох, улс төрийн шинжлэх ухаан, эрх УБ.,
б. Шударга ёсны нийгэм, ёс зүй, зүйн талаас нь авч үзсэн М.Золзаяа Ёс зүй 2015 он
эрх зүйн утгын уялдаа холбоог тайлбар бүхий мэдээлэл, эх Ж.Раулс. Зүй ёсны онол
танин мэдэх, сурвалжийг судална. Ч.Алтангэрэл нар (2012).
в. Тэгш эрх, ялгаатай байдалд Авилгын эсрэг боловсрол. УБ.,
хүлээцтэй хандах, эрхэм чанар Холбогдох ойлголтуудын Иргэний боловсролын төв
зэрэг ойлголтуудын холбоог хоорондын холбоог зураглан (2014) Шударга ёс. Сургалтад
тайлбарлах, тайлбарлана. зориулсан гарын авлага
г. Нийгмийн бодит байдал, хүмүүс Эхийг судлах замаар нийгмийн Шударга ёс (АТГ-ын эрдэм
хоорондын харилцааг шударга бодит байдал, хүмүүс шинжилгээний сэтгүүл)
ёсны үнэлэмжээр үнэлэн дүгнэх, хоорондын харилцааг үнэлэн сэтгүүлийн дугаарууд
өөрийн үйл ажиллагаанд дүгнэх шударга ёсны www.hamtdaa.mn
баримтлах зарчмуудыг дэвшүүлэх үнэлэмжийн шалгууруудыг Бусад хэрэглэгдэхүүн
боловсруулна. - Ажлын хуудас
- Эх
Тодорхой жишээн дээр шударга - Тохиолдол
ёсны шалгууруудыг ашиглан
үнэлэн дүгнэх дасгал,
даалгавар ажиллана.
Эхийг судлах замаар шударга ёсны ойлголтод хүрэхэд нь туслаарай.
Энэхүү үйл ажиллагаа нь судлагдахууны дараа дараагийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх өмнөх нөхцөл
болохыг анхаарна уу.

Уг хичээл нь шударга ёсны үнэт зүйлс, түүний шалгуураар нийгмийн бодит байдлын тодорхой
асуудлуудад хандан, үнэлэлт дүгнэлт өгч, өөрийн үйл ажиллагаа, хандлагаараа нийгэмд шударга
ёсны үнэт зүйлсийг хэвшүүлэхэд анхаарах тул сургалтын үйл ажиллагааг зохион байгуулж,
хөтлөхдөө хүүхэд бүрт хичээлд оролцох, үзэл бодлоо илэрхийлэх боломжийг олгоход анхаарах
нь зүйтэй. Энэ нь хүүхдийн шударга ёсны үнэлэмжийн төлөвшилд чухал үр нөлөөтэй юм.
Асуудлуудыг авч үзэхдээ нийгмийн нэг шинжлэх ухааны үүднээс тусгайлан үзэхээсээ илүүтэй
салбар дундын хандлагаар авч үзэхийг зорьж буй тул суралцахуйн үйл ажиллагааг төлөвлөхдөө
салбар дундын интеграцчилсан хувилбараар боловсруулах нь зүйтэй.
Сургуулийн эрх зүйн болон нийгэм-соёлын орчны хувьд энэхүү хичээлээр зорьж буй үнэт
зүйлсийн төлөвшилд хувь нэмэр оруулахуйц байлгахаар анхаарвал зохино.

БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН
ЦӨМ ХӨТӨЛБӨР
СУРАЛЦАХУЙН
УДИРДАМЖ
1.4 Үнэлгээ
1.4.1 Үнэлгээний зорилт, шалгуур

А. Шударга ёсны үнэт зүйлсийн - Судлах агуулгаас асуулт, асуудлыг олж харж,
үүднээс хийгээд нийгмийн ухааны таамаглалыг дэвшүүлэх;
танин мэдэхүйн дагуу эргэцүүлэх, - Баримт, нотолгоонд тулгуурлан шударга ёсны
үнэлэлт өгөх, нийгмийн ухааны шалгуураар үнэлэлт дүгнэлт өгөх;
хэлээр ярих, бичих - Шударга ёс, тэгш эрх, ялгаатай байдал, эрхэм зэрэг
тулгуур ойлголтуудыг үнэн зөв тодорхойлох,
тэдгээрийн уялдаа холбоог оновчтой тайлбарлах;
Б. Шударга ёс хийгээд судлах - Мэдээллээ уншиж ойлгох, бүлэглэх;
асуудалд холбоотой мэдээлэлтэй - Цуглуулсан мэдээллээ нэг болон хоёр хүчин
ажиллах зүйлээр бүлэглэх, дэд сэдэвт хуваах, бүдүүвчээр
илэрхийлэх;
- Дүн шинжилгээний үр дүн, мэдээлэл баримтын
утгыг тайлбарлах;
В. Сонирхож судлах, идэвх зүтгэл - Сургалтын хүрээнд болон сургалтаас гадуур бие
даан болон бүлгээр үйл ажиллагаа явуулахаар
санаачилга гаргах;
1.4.2 Жишиг даалгавар

Шалгуур Эхтэй Шударга Тохиолдлыг
ажиллах ёсны шалгуур шалгуураар
боловсруулах шинжлэх
1. Судлах агуулгаас асуулт, асуудлыг олж харж,
+
таамаглалыг дэвшүүлэх;
2. Баримт, нотолгоонд тулгуурлан шударга ёсны
+ +
шалгуураар үнэлэлт дүгнэлт өгөх;
3. Шударга ёс, тэгш эрх, ялгаатай байдал, эрхэм зэрэг
тулгуур ойлголтуудыг үнэн зөв тодорхойлох, + + +
тэдгээрийн уялдаа холбоог оновчтой тайлбарлах;
4. Мэдээллээ уншиж ойлгох, бүлэглэх; + + +
5. Цуглуулсан мэдээллээ нэг болон хоёр хүчин зүйлээр
+
бүлэглэх, дэд сэдэвт хуваах, бүдүүвчээр илэрхийлэх;
6. Дүн шинжилгээний үр дүн, мэдээлэл баримтын утгыг
+ +
тайлбарлах;
7. Сургалтын хүрээнд болон сургалтаас гадуур бие даан
болон бүлгээр үйл ажиллагаа явуулахаар санаачилга + + +
гаргах;
Даалгавар 1. Дараах эхтэй танилцан, доорх асуултад хариулан бичээрэй.

Шударга ёс нь нийгмийн суурь үнэт зүйл буюу хүмүүсийн өдөр тутмын амьдрал, үйл
ажиллагаанаас эхлээд эрх зүй, хуульт ёсны тогтолцоо зэрэг нийгмийн бүхий л харилцааг
хамардаг. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн суурь үндсэн зарчмууд нь нийгмийн харилцааг
зохицуулж буй улс төр, эдийн засаг, эрх зүй, ёс зүй, социологи, олон улсын харилцаа зэрэг
нийгмийн харилцааны гол үндэс болж шударга ёсыг тогтооход чиглэгддэг. Монгол Улсын
Үндсэн хуульд тунхагласнаар нийгмийн харилцааг зохицуулж байгаа тус хуулийн зорилго бол
иргэний ардчилсан нийгмийг байгуулж, хөгжүүлэх явдал юм. Иргэний ардчилсан нийгмийн гол
үнэт зүйл нь шударга ёс юм. Иймд нийгмийн харилцаанд шударга ёс бий болно гэдэг нь бид
иргэний ардчилсан нийгмийг байгуулж байна гэсэн үг юм. Нийгмийн харилцаанд шударга ёс
бүрэлдсэн эсэхийг түүний шалгуур үзүүлэлтээр тодорхойлж болох юм. Шударга ёсны шалгуур
нь Үндсэн хуулийн 14-р зүйлд заасан Үндсэн хуулийн суурь зарчмын илрэл болдог. Үүнд:
- Хууль шүүхийн өмнө эрх тэгш байх
- Ялгаварлан гадуурхахгүй байх
- Иргэдийн оролцоо

- Иргэдийн хяналт
- Авилгалтай тэмцэх
- Эдийн засгийн ил тод байдал
Монгол Улсад сүүлийн жилүүдэд шударга ёсны зарчмыг үнэт зүйлээ болгосон Авлигын эсрэг
хууль, Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай, Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл
авах эрхийн тухай хууль, Төсвийн тухай, Шүүхийн шинэчлэлийн багц хуулиуд, Нийтийн албанд
нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан
сэргийлэх тухайзэрэг шинэ хуулиуд батлагдлаа. Тухайлбал: Ашиг сонирхлын зөрчил үүсэх,
үндэслэлгүй хөрөнгөжих, эрх мэдлээ урвуулан ашиглах, давуу байдал олгох зэрэг авлигын
шалтгаан нөхцөл болсон зөрчил, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, илрүүлэх боломж эрх
зүйн хувьд бүрдэх эхлэл тавигдаж байна.
Шударга ёсны онол, хандлага. Шударга ёсны тухай ойлголт ёс зүй, философи, эрх зүйн,
эдийн засаг гэх мэт нийгэм-хүмүүнлэгийн бүх шинжлэх ухаанд онцгой байр суурь эзэлдэг.
Шударга ёс гэсэн ойлголт нь латин хэлний (aequitas) тэгш, адилхан, алагчлалгүй шударга гэсэн
утгатай. Орчин үед энэ ойлголтод “адил хэмжээтэй”, “хувь ижил”, “хуулийн өмнө эрх тэгш”,
“хүмүүст алагчлалгүй хандах” гэсэн утгуудыг багтаан ойлгож байна. Шударга ёс нь хүмүүс
нийгмийн харилцаанд оролцож өгч, авахдаа адил тэнцүү, ижил хэмжээтэй байна гэсэн утгыг
илэрхийлдэг. Шударга ёсны онолд хоёр үндсэн хандлага давамгайлдаг. Нэгдүгээрт, хүн бүр
ижил төрдөггүй, тэд нийгмийн байдал, эд хөрөнгөөрөө ялгаатай өөр өөр орчин нөхцөлд төрж
өсдөг. Гэхдээ тэдний ялгаатай байдлыг үл харгалзан тэгш боломж олгох нь шударга ёс мөн
гэж үзэх хандлага / Жон Роулс /. Эл хандлага ёсоор шударга ёс нь
- Ялгаатай зарчим
- Шударга тэгш боломж гэсэн хоёр үндсэн зарчмаас бүрддэг.
Энэ зарчмын илрэл бол эрх тэгш байдлын илрэл бөгөөд, жишээ нь, дэлхийн ихэнх улс орон
боловсролын бодлогодоо суурь боловсролыг үнэгүй олгоно гэсэн хэм хэмжээгээр илэрч
хэрэгждэг.
Хоёрдугаарт, шударга ёс бол хүмүүст байдаг сайн чанар бөгөөд зан суртахууны нэгэн салшгүй
хэсэг гэж үздэг /хэм хэмжээний онолын гол төлөөлөгч Кельзен/. Шударга ёс нь хүмүүсийн
харилцаа, хандлагад илэрч байдаг.
Нобелийн шагналт Францын зохиолч, философич Альбер Камю /1913-1960/ “Хүмүүс шударга
бус явдалтай нэг бол эвлэрцгээдэг, эсхүл тулалдацгаадаг”
Германы агуу сэтгэгч Иммануил Кант /1724-1804/ “Хэрэв шударга ёс алга болбол хүмүүсийн
амьдралд өөр үнэт зүйл үлдэхгүй” хэмээн хэлсэн байдаг.
Германы нэрт социологич Макс Вебер /1864-1920/ нэгэнтээ “... хууль ёс хэрэгжихгүй орон
зайд зөвхөн дур зорго үйлчлэх нь ойлгомжтой”
Шударга ёсны үнэлэмжийн шалгуурууд:
Нийгмийн бодит байдлыг шударга ёсны дараах шалгуурыг ашиглан ихэнх тохиолдолд үнэлдэг.
1) Бүх хүмүүст адил тэгш боломжийг (оролцох, харилцах, хүртэх, ашиглах, эзэмших г.м)
олгосон эсэх,
2) Оролцогч бүх хүмүүст үзэл бодол, санаагаа илэрхийлэх адил тэгш боломж олгогдсон
эсэх
3) Асуудлыг олон талаас нь харж, үнэлж цэгнэсэн эсэх
4) Оролцогчид хамтран ажиллах боломжийг бүрдүүлсэн эсэх
5) Хүмүүсийн зан үйлийг үнэлэх, хянах, шагнаж шийтгэхдээ адил тэгш хандах зарчмыг
баримталсан эсэх
a. Шагнаж урамшуулах хийгээд шийтгэх дүрэм журам, бодлогыг хэн тогтоосон бэ?
b. Хэний сайн тал илүүтэй ажиглагдаж байна вэ?
c. Хэний сул тал илүүтэй ажиглагдаж байна вэ?
d. Хэнийг илүүтэй сайшааж байна вэ?
e. Хэнийг илүүтэй шийтгэж байна вэ?
6) Хэн нэгнийг тогтсон буюу хэвшмэл ойлголтоор тодорхойлж байгаа эсэх
7) Асуудлын шийдэлд хэний эрх ашгийг юуны түрүүнд харгалзаж, хэний эрх ашиг гадна
үлдэж байна вэ?
8) Цөөнхийн дуу хоолой, оролцоо, санаа зориг, эрх ашгийг тусгах талаар анхаарч байгаа
эсэх
9) Асуудлыг шийдэхдээ олон талын эрх ашгийн уулзвараас буюу нийгмийн бүлгүүдийн
ялгааг харгалзаж байгаа эсэх
10) Нийгэмд шударга ёсыг хэрэгжүүлэх талаар талуудын оролцоог хангах, адил тэгш
боломж хангах, мэдээллээр адил тэгш хангах, хамтран ажиллах, эрх ашгийн уулзвар
дээр шийдлийг гаргаж буй эсэх зэргийг тухайн нөхцөл байдал, асуудлын онцлог зэргийг
харгалзан ашиглан үнэлэлт, дүгнэлт өгдөг.
Доорх асуултад хариулна уу.

А) Шударга ёс гэж юу вэ?
Б) Шударга ёс нь ямар зарчмуудтай вэ? Тэдгээрийн утгыг тайлбарлах.
Даалгавар 2. Тохиолдлыг шинжлэх замаар шударга ёсны шалгуурыг боловсруулна уу.

Энэтхэгт нэгэн эмэгтэй зүрхний өвчтэй тул 5 хүүхдээ хагалгаагаар төрүүлсэн ажээ. Тэрээр
ахиж хүүхэд төрүүлэхийг хүсээгүй тул үрийн сувгаа боолгох мэс засалд орох хүсэлтээ гаргатал
эмч нь эрүүл мэндийн шалтгаанаар хагалгаанд орох боломжгүй гэж үзэв. Ингээд нөхөрт нь
хандаж, үрийн сувгаа боолгохыг хүссэн байна. Гэвч нөхөр нь зөвшөөрөөгүй байна.
Тохирох шалгуурыг сонгон жагсаана уу.

Шалгуурууд Шалгуурын тайлбар
Даалгавар 3. Тохиолдлыг шударга ёсны шалгуураар үнэлэн дүгнэнэ үү.
а) Шалгуураар үнэлнэ үү.
Шалгуур Зохистой, яагаад Зохисгүй, яагаад
б) Тохиолдол дахь асуудлыг шударга ёсны хувьд зохистой шийдэх ямар боломж байна вэ?
Хоёр. Гажуудал ба нийгмийн хяналт
2.1 Бүлгийн зорилго. Гажуудал нь нийгмийн бүтэц, соёлоос хамаарсан харьцангуй мөн
чанартай болохыг тохиолдол шинжлэх замаар танин мэдэж, шагнал хийгээд шийтгэл дэх
шударга ёсны мөн чанарын талаар суралцан, аливаад тогтсон үзэл, хэвшмэл ойлголтоор
хандахаас зайлсхийх, бусдын эрхэм зэргийг хүндэтгэх, алагчлалаас татгалзах эерэг зан үйлд
суралцана

2.2 Суралцахуйн зорилт, үйл ажиллагаа, хэрэглэгдэхүүн:

а. Тохиолдол шинжлэх Гажуудал түүхэн болон Ном, гарын авлага
замаар нийгмийн орон зайн ялгаа бүхий А.Гидденс Социологи. УБ.,
гажуудлыг шударга ёсны нийгмүүдэд хэрхэн Ц.Болд, Г.Түмэннаст (2006) Гэмт
шалгуураар шинжлэх, өөрчлөгдөж ирсэн тухай хэргийн нийгэм. Социологи
шүүн тунгаах, тохиолдол шинжилнэ. (МУИС-ийн эрдэм шинжилгээний
Тохиолдолд шударга бичиг) 7. УБ., 81-85-р тал
ёсны шалгуураар үнэлэлт Л.Алтанзаяа, Ч.Алтангэрэл нар
дүгнэлт өгнө. (2012). Авилгын эсрэг боловсрол.
б. Нийгмийн үзэгдэл, үйл Эхийг судлах замаар УБ.,
явдалд хэвшмэл үзлээр гажуудлын нийгмийн Бусад хэрэглэгдэхүүн
хандахаас зайлсхийх, бүтэц, соёлтой хэрхэн - ажлын хуудас
бусдын эрхэм зэргийг холбогддог болон - эх
хүндэтгэх, алагчлалаас харьцангуй мөн чанартай - тохиолдол г.м
татгалзах үндэслэлүүдийг болохыг тодруулна.
дэвшүүлэх. Жишээ, тохиолдлыг
шударга, шударга бус
эсэх талаар мэтгэлцэнэ.
Тохиолдол, эхийг шинжлэх, мэтгэлцэх явцдаа шинэ ойлголтуудын талаар зөв ойлголт
бүхий болоход нь туслаарай.
Шударга ёсны нийгмийн утга нь тэгш эрхийг хүлээн зөвшөөрч буюу бүх хүнд адил тэгш
хандахыг хэлдэг бөгөөд нийгэмд эзэлж байр суурь, гүйцэтгэж буй үүргээсээ үл хамааран тэгш
эрхтэй бөгөөд нийгмийн баялаг, үнэ цэнтэй зүйлээс хүртэх адил тэгш эрхтэй буюу боломжтой
байхыг илэрхийлнэ. Ийнхүү нэгдүгээрт, шударга ёс нь нийгмийн баялаг, үнэ цэнтэй зүйлийг
хүмүүсийн байр суурийн ялгааг үл харгалзан, хэрхэн хуваарилах вэ гэдгийг шийдэх зарчим
юм. Хоёрдугаарт, шударга ёс нь хууль, шүүхийн өмнө тэгш эрхтэй буюу буруутай этгээдийг
тогтоосон эрх зүйн дагуу буруушаахдаа адил тэгш байх зарчмыг мөрдөхийг хэлэх юм. Энэ
утгаараа шударга ёс нь нийгэмд эмх цэгц, дэг журам тогтох үндэс болж өгдөг. Ерөнхийдөө
шударга ёс нь нийгмийн харилцаанд оролцогчдыг адил тэгшээр үнэлэхийг хэлдэг. Жишээ нь,
хоёр ажилтны нэг нь ажил үүргээ тааруу биелүүлж, нөгөө нь үүргээ давуулан
гүйцэтгэснийхээ төлөө адил цалин хөлс авах тохиолдолд ажилтнууд ажил үүргээ адил
биелүүлэх ёстой гэсэн “адил тэгш үүргийн зарчим”-тай зөрчилдөх тул шударга бус юм. Жижиг
хулгайн гэмт хэргийг илрүүлэн шийтгэж байгаа атлаа авилгын гэмт хэргийг илрүүлэн шийтгэж
чадахгүй байгаа нь бүх хүн хууль шүүхийн өмнө адил тэгш байх зарчимтай сөргөлдөж байгаа
тул шударга бус юм. Түүнчлэн нийгмийн ноёрхогч ангийнхны үзэл суртлын эсрэг
тэмцсэнээрээ шоронд хоригдож байгаа нь шударга бус.
2.3. Сургалтын арга зүй

Уг хичээлийг тохиолдол шинжлэх арга зүйгээр хөтлөн явуулбал илүү тохиромжтой.
Тохиолдлыг сонгохдоо:
 Нийгмийн гажуудлын хувьд тухайн цаг үеийн олонх, ноёрхогч хэсгийнхний соёл, ашиг
сонирхолтой үл нийцэх зан үйл, үйлдэл, зөрчил, төлөв байдалд холбогдох асуудлыг
хөндсөн байх
 Буруутгагдах эсвэл зөвтгөгдөх үндэслэлийг шударга ёсны үнэлэмжээр шүүн хэлэлцэх
боломжтой байх шаардлагыг хангавал зохино
Түүнчлэн мэтгэлцээн, зочинтой ярилцлага (жишээлбэл улс төрийн хэргээр хэлмэгдэж байсан
зочин урих) зэрэг бусад арга зүйг хослуулан хэрэглэх нь илүү тохиромжтой.
2.4. Үнэлгээ

А. Шударга ёсны үнэт - Эх, тохиолдлоос асуулт, асуудал дэвшүүлэх
зүйлсийн үүднээс хийгээд - Баримт, нотолгоонд тулгуурлангажуудлын харьцангуй
нийгмийн ухааны танин чанар, шударга ёсны шалгуураар үнэлэлт дүгнэлт өгөх;
мэдэхүйн дагуу эргэцүүлэх, - Нийгмийн бүтэц, соёл, гажуудал, нийгмийн хяналт,
үнэлэлт өгөх, нийгмийн шударга ёс зэрэг ойлголтуудын холбоог тайлбарлах
ухааны хэлээр ярих, бичих
Б. Шударга ёс хийгээд - Мэдээллээ уншиж ойлгох, бүлэглэх;
судлах асуудалд холбоотой - Дүн шинжилгээний үр дүн, мэдээлэл баримтын утгыг
мэдээлэлтэй ажиллах тайлбарлах,
В. Сонирхож судлах, идэвх - Нийгмийн ухааны сургалтын болон сургалтаас гадуур бие
зүтгэл даан болон бүлгээр үйл ажиллагаа явуулахаар
санаачилга гаргах
2.4.2 Жишиг даалгавар

Шалгуур Тохиолдол Эхийг шинжлэх Мэтгэлцээн

шинжлэх
1. Эх, тохиолдлоос асуулт, асуудал
+ + +
дэвшүүлэх
2. Баримт, нотолгоонд тулгуурлан гажуудлын
харьцангуй чанар, шударга ёсны + + +
шалгуураар үнэлэлт дүгнэлт өгөх;
3. Нийгмийн бүтэц, соёл, гажуудал, нийгмийн
хяналт, шударга ёс зэрэг ойлголтуудын + + +
холбоог тайлбарлах
4. Мэдээллээ уншиж ойлгох, бүлэглэх, + + +
5. Дүн шинжилгээний үр дүн, мэдээлэл
+ + +
баримтын утгыг тайлбарлах,
6. Нийгмийн ухааны сургалтын болон
сургалтаас гадуур бие даан болон бүлгээр
+ + +
үйл ажиллагаа явуулахаар санаачилга
гаргах

Дараах шинж бүхий тохиолдлыг олж, боловсруулахад анхаараарай.
1) Түүхэн ёсоор гажуудлын утга нь өөрчлөгдсөн. Жишээлбэл, Коперникийг шатаасан
тухай, Н.Манделла “террорист” гэсэн зүйл ангиар шийтгэгдэж байсан тухай гэх зэрэг.
2) Нэг нийгмийн хувьд гаж, нөгөөд нь гаж биш үнэлэгддэг тухай
Тохиолдлын жишээ. Нельсон Мандела террорист мөн үү?

Мандела 1918 онд Мвезо хэмээх тосгонд төрсөн. Тэрээр Мандела овгийнх бөгөөд түүнийг төрөхөд
Ролихлахла гэж нэр өгсөн байна. Дуудахад амар болгож, сургуулийн багш нар англи нэр өгдөг байсан
учир түүнийг Нельсон гэж нэрлэсэн гэнэ. 1944 онд Өмнөд Африкийн (ӨА) Үндэсний Конгрессийн
Залуучуудын лигт элсэн орж, төд удалгүй тус хөдөлгөөний удирдагчдын нэг болсон юм. Хэдийгээр
энхийн аргаар жагсаж байсан ч Өмнөд Африкийн эрх баригчид олон нийтийн жагсаал цуглаанд
оролцох эрхийг нь удаа дараа хасаж байжээ. Мөн 1960 онд Шарпевиллийн жагсаалын үеэр цагдаа нар
69 хар арьстныг буудаж хөнөөсөн нь тэмцэгчдийн тайван жагсаалд цэг тавьж, зэвсэглэсэн
ажиллагааны эхлэлийг тавьсан ажээ.
Ийнхүү тэднийг ӨА–ийн эрх баригчид тэднийг алан хядагч хэмээн тодорхойлж, 1962 онд түүнийг зэвсэг
хэрэглэсэн, эвдэн сүйтгэх үйл ажиллагаа явуулсан, ӨА-ийн бусад улсуудыг эзлэн түрэмгийлэхээр
завдсан хэмээн баривчилжээ. "Би цагаан арьстнууд хар арьстай хүмүүсийг дарлахын эсрэг тэмцсэн.
Би хүн бүхэн тэгш эрхтэй, бие биеэ хүндэлсэн, ардчилсан, чөлөөт нийгмийг дээдэлдэг" гэж шүүх
ажиллагааны үеэр хэлж байсан. 1964 онд болсон шүүх хурлаар Манделад нөхдийнх нь хамтаар бүх

насаар нь хорих ял оноов. Түүнийг шоронд хоригдож байх үед Өмнөд Африк болон дэлхийн бусад
оронд түүнийг шоронгоос суллахын төлөөх хөдөлгөөн өрнөж эхэлсэн ажээ.
Нийт 24 жилийн дараагаар ӨА-ийн ерөнхийлөгч Фредерик Вильям Клерк 1990 онд түүнийг шоронгоос
суллах тухай шийдвэр гаргасан юм юм.Үүний дараа тэрээр ӨАБНУ-ын 9 дэх ерөнхийлөгчөөр 1994-
1999 онуудад ажилласан байна.
Тохиолдлыг дараах алхмаар шинжлээрэй.

1) Тохиолдолд ямар асуудлыг хөндсөн байна вэ? Тэрхүү асуудлын шалтгаан нь юу вэ?
2) Тохиолдол дахь гол баатрыг шийтгэсэн шийтгэл нь шударга уу? Яагаад?
3) Гажуудал нь харьцангуй мөн чанартай гэдэг нь юу гэсэн утгатай вэ?
Даалгавар 2. Эх шинжлэх
Гажуудал нийгмийн бүтэц, нийгмийн давхраажилт, соёлтой холбогдож байгаа тухай эхийг
боловсруулсан байна.
Мэдээлэл 1.
Нийгмийн гажуудал нь харьцангуй мөн чанартай. Учир нь нэг нийгэмд буруутгагддаг зүйл,
нөгөөд хүлээн зөвшөөрөгдсөн байдаг. Жишээ нь, ижил хүйстэнтэйгээ гэрлэхийг баруун
Европын олон оронд хүлээн зөвшөөрсөн байхад, манайд “гаж этгээдүүд” хэмээн олонх нь үзэн
яддаг. Түүхэн тодорхой цаг үед буруушааж байсан зүйл өнөөдөр хэвийн зүйл болсон байдаг.
Жишээ нь, “дэлхий нарыг тойрдог” гэсэн санааг дэвшүүлснийхээ төлөө шатаагдаж байсан бол
өнөөдөр үүнийг мэдэхгүй хүнийг “боловсролгүй” хүн байна гэсэн нүдээр харцгаана. Ийнхүү
аливаа соёл нь “юу зөв, сайн, эерэг” болохыг тогтоож өгдөг тул соёлын ялгаатай нийгмүүдийн
хувьд ялгаатай гажуудал оршин байна гэсэн үг.
Түүнчлэн гажуудлыг тайлбарладаг “Хаяг наахуйн онол”-ынхон гажуудагч хийгээд

гажуудагчийг тогтоогч хоорондын харилцаанд анхаарлаа хандуулах ба өөрсдийн эрх ашиг,
үзэл суртлаа нийгэмд хэрэгжүүлэхийг хүсэгч эрх мэдэлтнүүд, дээд ангийнхан тэдгээрээс
ялгаатай эрх ашигтай хэсгийнхний зан үйлд “гаж” гэсэн хаяг наадаг хэмээн тайлбарладаг. Энэ
тохиолдолд ноёрхогч ангийн хувьд л “гаж” болохоос, үнэн хэрэгтээ нийгэмд хор хөнөөл
учруулагч гаж этгээд мөн үү гэсэн асуудал дэвшигдэнэ. Иймээс тэгш эрхийн төлөө тэмцэгч
олон мянган хүмүүс тухайн цаг үедээ Н.Манделагийн адилаар “террорист”, “шуламд
хорлогдсон”, үндэсний аюулгүй байдалд заналхийлсэн зэрэг нэр хоч зүүж, ял зэм хүлээж
байсан билээ.
Дараах асуултын дагуу шинжилнэ.

1) Эхийн гол санаа шударга ёстой хэрхэн холбогдож байна вэ?
2) Нийгэмд шударга ёсыг бэхжүүлэхэд нийгмийн гишүүд яах ёстой вэ?
3) Нийгмийн хяналтын механизмыг хэрхэн шударга болгох вэ?
Даалгавар 3. Мэтгэлцээн
Дараах шийдлүүдээс сугалуулан, мэтгэлцээн өрнүүлнэ.
- Гажуудал нь төрөлхийн мөн чанартай юу?
- Цаазаар авах ялыг халах нь зүйтэй.
- Гэмт хэрэг ба нийгмийн давхраажилт
- Авилгатай тэмцэх хамгийн үр дүнтэй арга г.м
Мэтгэлцээн явуулах аргачлал.
- Багт хуваагдах.
- Шийдлийг судлах. Энэ хүрээнд багууд шийдлийн талаарх боломжит хувилбаруудыг
тодруулах үүднээс сонгосон сэдэвт холбогдох, онол, эмпирик судалгааны нотолгоо,
шийдэлд холбогдох үндсэн тулгуур ойлголтууд зэргийг судална.
- Сонгосон сэдвээр 2 баг эсрэг, тэсрэг санаа дэвшүүлэн, түүнийгээ хамгаалах
зарчмаар явагдана. Нэг баг нь дэмжих, нөгөө нь няцаах үндэслэлийг дэвшүүлнэ.
- 2 баг харилцан бие биенийхээ үндэслэлийг дэвшүүлсний дараагаар эсрэг багийн
үндэслэлийг няцаах илтгэлийг бэлдэнэ.
- Багууд нэгтгэсэн санаагаа танилцуулна.
- Эцэст нь тухайн сэдвийн хүрээнд юу сурсан талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. Ингэхдээ
мэтгэлцэх явцдаа анхны үзэл бодол хэрхэн өөрчлөгдсөн тухайгаа дүгнэнэ.
- Шинээр олж мэдсэн тулгуур ойлголтуудаа жагсаан бичиж, зохих тодорхойлолтыг
бичнэ. Мөн тэдгээрийн хоорондын уялдаа холбоог тайлбарлана.
Түвшнүүд
N Шалгуур Дэмжлэг шаардлагатай Дунд зэрэг Хангалттай
Нэг. Тохиолдол шинжлэх
1 Тохиолдлоос Тохиолдлоос гол Асуудлыг таньсан ч, Тохиолдолд дэвшүүлсэн
асуудал, түүний асуудал, түүний шалтгааныг тодруулсан асуудлыг зөв таньж, түүнд
шалтгааныг шалтгааныг оновчтой нь алдаатай байсан, хүргэсэн шалтгааныг
тодруулах дэвшүүлээгүй тодруулж чадаагүй тодруулж чадсан.
2 Тохиолдлыг Гол санаануудыг Шударга ёстой холбогдох Шударга ёстой холбогдох
шударга ёсны дэвшүүлж чадаагүй гол санааг дэвшүүлсэн ч, гол санааг дэвшүүлж
шалгуураар зарим нь оновчтой бус чадсан
үнэлэх байсан
3 Гажуудлын Харьцангуй мөн Харьцангуй гэж үзэж Гажуудал туйлын биш
харьцангуй мөн чанарын утгыг гаргаж байгаа ч, яагаад буюу тухайн нийгмийн
чанарыг чадаагүй харьцангуй болохыг бүтэц, соёлоос хамаарсан
тайлбарлах тайлбарлаагүй нийгмийн харилцааны
явцад бүрэлддэг,
харьцангуй мөн чанартай
болохыг тайлбарласан
Хоёр. Эхийг шинжлэх нь
1 Эхийг шударга Гол санаануудыг Шударга ёстой холбогдох Шударга ёстой холбогдох
ёсны шалгуураар дэвшүүлж чадаагүй мөн, гол санааг дэвшүүлсэн ч, гол санааг дэвшүүлэн,
дүгнэх нотолж чадаагүй зарим нь оновтой бус түүнийг нотолж чадсан
байсан эсвэл нотолгоо нь
дутмаг байсан
2 Нийгэмд шударга Шударга ёсыг Шударга ёсыг Шударга ёсыг
ёсыг бэхжүүлэхэд чиглэсэн бэхжүүлэхэд чиглэсэн бэхжүүлэхэд чиглэсэн
бэхжүүлэхэд санаануудыг хэд хэдэн саналыг үндэслэл сайтай хэд
чиглэсэн санааг дэвшүүлсэн ч дэвшүүлсэн ч, үндэслэл хэдэн санааг дэвшүүлсэн
гаргах үндэслэлээр хамгаалж дутмаг
чадаагүй
Гурав. Мэтгэлцээн
1 Дэмжих буюу Нотолгоо, үндэслэл Зарим талаар нотолгоо Нотолгоо бүхий
няцаах санаагаа муутай санаануудаар бүхий үндэслэлээр үндэслэлүүдийг
нотолгоонд хамгаалсан хамгаалсан дэвшүүлэн хамгаалсан
тулгуурлан
хамгаалах
2 Эсрэг багийн Няцаалт үндэслэл Дутуу боловсруулагдсан Нотолгоо, үндэслэгээ
үндэслэлийг муутай байсан нотолгоо, үндэслэлээр бүхий хэд хэдэн няцаалт
няцаах няцаалт хийсэн хийж чадсан
3 Бусдаасаа Бусдыгаа үл Бусдыг хүндэтгэсэн ч, Бусдын ялгаатай үзэл
суралцах байдал хүндэтгэсэн зан үйл зөвхөн өөрсдийн бодлыг хүндэтгэсний хамт
гаргасны хамт өөрсдийн шийдлээ зөв хэмээн мэтгэлцээний төгсгөлд
үндэслэлийг л зөв гэж ямагт зүтгэсээр байсан бусдаас суралцсан
ямагт зүтгэсээр байсан тухайгаа илэрхийлсэн
4 Шинээр Ойлголтуудыг бүрэн Зарим ойлголтуудыг Бүх ойлголтуудыг
суралцсан гүйцэд бус жагсаасан ч, тайлбарлан бичсэн оновчтой тайлбарлан
ойлголтууд, цөөхөн ойлголтыг бичсэн
тэдгээрийн тайлбарласан
тайлбар

Гурав. Соёл олон янз байдал, харилцаан дахь шударга ёсны үнэлэмж
3.1. Бүлгийн зорилго. Онол, хандлага, жишээ, тохиолдол шинжлэх, бодлогын баримт
бичиг шинжлэх замаар соёлын олон янз байдал, харилцаанд шударга ёсны зарчмаар
хандах, үнэлэлт дүгнэлт өгөх чадварт суралцахад нь дэмжлэг үзүүлэхэд чиглэнэ.
3.2. Суралцахуйн зорилт, үйл ажиллагаа, хэрэглэгдэхүүн:
Соёлын олон янз байдалд Соёлын аливаа үзэгдэлд шударга Оюуны өмч, зохиогчийн
хандах шударга ёсны үнэлэмж ёсны үнэлэмжийн шалгуурын дагуу эрхийг хамгаалах талаар
дүн шинжилгээ хийнэ. баримт бичиг
а. Соёлын олон янз байдалд
хандах шударга ёсны Жишээ, тохиолдол шинжлэх замаар Иргэний боловсрол (10-12-р
үнэлэмжийн утга холбогдлыг соёлын ялгаварлан гадуурхалт, анги) хичээлийн сурах бичиг,
эх сурвалж, баримт бичиг харийн соёлын нөлөө, соёлын багшийн ном
шинжлэх замаар ойлгох, танин хожимдолттой тэмцэх, түүнийг
мэдэх арилгах арга замын талаар Соёл хоорондын харилцааны
б. Жишээ, тохиолдол, хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. эерэг, сөрөг үр дагаварыг
мэдээлэлтэй ажиллах замаар харуулсан мэдээлэл, нийтлэл,
соёлын олон янз байдлын тохиолдол
зэрэгцэн орших боломж, Жишээ, тохиолдол шинжлэх замаар www.legalinfo.mn “Соёлын
нөхцөлийг тодорхойлох, соёлын олон төрлийг хөгжүүлэхэд өвийг хамгаалах тухай
тайлбарлах соёлын харилцаа, шударгаар хууль”2014 оны 5 дугаар
в. Тохиолдол шинжлэх, бүтээн туурвих чадвар нэн чухал сарын 15-ны өдөр
мэдээлэл, баримттай ажиллах үүрэгтэйг ойлгож, судална. Төрөөс соёлын талаар
замаар оюуны соёлын хүрээнд баримтлах бодлого батлах
тулгамдаж буй асуудлыг тухай 2012 оны 5 дугаар
судалж, шударга ёсны Орон нутгийнхаа соёлын сарын 22-ны өдөр
үнэлэмжээр шүүн тунгаах, үйлдвэрлэлийг дэмжих, бэхжүүлэх, Улаанбаатар хот
шийдлийг дэвшүүлэх түгээн дэлгэрүүлэх арга хэлбэр, УИХ-ын 52 дугаар тогтоол
г. Соёлын олон янз байдал нь орчин нөхцөлийн талаар байр АТГ-аас зохион байгуулж буй
хүн төрөлхтний салшгүй шинж, суурь, үзэл бодлоо илэрхийлнэ. “Шударга нийгмийн төлөө
нийтлэг өв гэдгийг хүлээн хамтдаа” хөтөлбөр
зөвшөөрч, соёлын олон http://www.iaac.mn
төрлийг хамгаалах, дэмжих, Авлигатай тэмцэх газраас
ижил тэгш үнэлж, хүндэтгэхийн эрхлэн гаргадаг "АТГ.мон"
утга учрыг тайлбарлах. мэдээллийн хуудас
 Соёл хоорондын харилцаан дахь ялгаварлан гадуурхалтай холбогдох мэдээ, нийтлэл, баримт,
тохиолдолтой ажиллахдаа асуудлыг эерэг, сөрөг талаас нь авч үзэхэд багшийн асуулт чиглүүлэг
болно гэдгийг анхааран хичээлээ төлөвлөнө.
 Тулгуур ойлголтыг тодорхойлох даалгаврын гүйцэтгэлд уян хатан хандах, өөрөөр хэлбэл, сурагч
бүтээлч оролдлого хийсэн байхад хангалттай гэж үзэж, оновчтой тодорхойлолт бүтээхэд туслан
дэмжинэ.
 Соёлын олон янз байдалд хандах шударга ёсны үнэлэмжийн утга холбогдлыг илэрхийлсэн дүрс
бичлэг үзэж ярилцах, хүмүүсийн сэтгэгдэлд анализ хийх, өөрийн байр сууриа илэрхийлэх зэрэг
өөрийн суралцахуйг дэмжсэн үйл ажиллагаа хийлгэхэд анхаарна.
 Амьдрах чадварын үйл ажиллагааны цагтай энэ сэдвийн хүрээнд хийх үйл ажиллагааг холбох,
ялангуяа орон нутгийнхаа иргэдийн соёлыг судлан үнэ цэн, ач холбогдлыг тодорхойлоход
суралцахуйг чиглүүлнэ.
 Орон нутгийн музейн сургалт хариуцсан ажилтантай хамтран ажиллах боломжтой.
3.3. Агуулгын тайлбар
- Энэхүү бүлэг нь 10 дугаар ангийн соёлын бүтэц, ангилал хэмээх сэдвийн агуулгыг шударга
ёсны ойлголттой холбон гүнзгийрүүлсэн 2 үндсэн сэдвээс бүрдэж байна.
- Эдгээр сэдэв нь орчин цагийн соёл дахь бодит өөрчлөлт, түүнээс үүдэлтэй асуудалд
тулгуурласан сэдвүүд тул зөвлөмжийн ном зүйн хэсэгт бичигдсэн баримт бичиг, эх
сурвалж, ном, гарын авлагыг заавал уншиж судлах нь зүйтэй.
- Сэдэв бүрт байнга хэрэглэгдэх соёлын олон янз байдал, соёлын илэрхийлэл, хүлээцтэй
байх шинж гэсэн ойлголтууд нь соёлын хувьд өөр өөр нийгэм оршин байгааг хүчээр
нэгтгэхээс илүүтэй эвлэлдэн зохицох замаар бүх соёл зэрэгцэн орших боломжтой гэх
хандлагыг илэрхийлж байна. Эдгээр ойлголтын тайлбарыг зөвлөмжийн төгсгөлд оруулсан
болно.
- Агуулга нь бусад бүлгийн агуулгатай давхардахгүй байх зорилгоор соёл хоорондын
харилцаанд дахь шударга ёсны асуудал, цахим ертөнц дэх шударга ёсны асуудал, оюуны
өмчид хандах шударга ёсны асуудлууд багтаж байна.
- Биологийн төрөл зүйл нь дэлхий дээр амьдрал удаан хугацаанд үргэлжлэхэд зайлшгүй
шаардлагатай амин чухал хүчин зүйл болж байдгийн адил соёлын олон янз байдлыг хүн
төрөлхтний амьдралаас салгаж болохгүй ажээ. Хүний нийгэм дэх ялгаатай амьдралын
замнал, тодорхой бүс нутаг дахь дахин давтагдашгүй соёл, эсвэл дэлхийн нэгдмэл соёл
гэж зэрэгцүүлэн тодорхойлох хандлага нь шударга ёсны асуудалд зүй ёсоор хүргэдэг.
Иймд бүлгийн даалгавруудыг ажиллахдаа соёлын олон янз байдалд хандах шударга ёсны
үнэлэмжийг шалгуур болгох нь зүйтэй.
Соёлын олон янз байдалд хандах шударга ёсны үнэлэмж

 Соёлын олон төрөл хөгжих боломж бүрдсэн эсэх (ардчилал, хүлээцтэй байдал, нийгмийн
шударга ёс, ард түмэн болон соёл хоорондын харилцан хүндэтгэл гэх мэт)
 Соёлын олон төрөл нь орон нутгийн, үндэсний болон олон улсын түвшинд энх тайван, аюулгүй
байдлыг сахин хамгаалахад үйлчилж байгаа эсэх,
 Соёлын олон төрөл нь хүний эрх, үндсэн эрх чөлөөг бүрэн дүүрэн хэрэгжүүлэхэд ач холбогдолтой
байгаа эсэх,
 Соёл нь нийгмийн эв нэгдэл, хүмүүсийн нийгэмд эзлэх байр суурь, үүргийг дээшлүүлэхэд ач
холбогдолтой байгаа эсэх,
 Соёлын олон төрөл нь хүмүүсийн үзэл санаагаа чөлөөтэй илэрхийлэх боломж олгож буй эсэх,
 Соёл хоорондын тогтмол харилцааг бий болгосон эсэх,
 Уламжлалт соёл нь хүмүүс болон ард түмнүүдэд үзэл бодол, үнэт зүйлсээ илэрхийлэх, бусадтай
хуваалцах боломжийг олгодог чухал хүчин зүйл гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн эсэх,
 Хэлний олон төрөл нь соёлын олон янз байдлын үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг гэдгийг хүлээн
зөвшөөрсөн эсэх,
 Үндэсний цөөнх болон нутгийн уугуул иргэдийн соёлыг хүндэтгэдэг эсэх,
 Соёлын олон төрлийг хөгжүүлэхэд соёл хоорондын харилцаа, бүтээн туурвих чанар нь нэн чухал
үүрэгтэйг ойлгодог эсэх,
 Соёлын бүтээн туурвих үйл ажиллагаанд оролцож буй хүмүүсийг дэмжихэд оюуны өмчийн эрх
чухал болохыг хүлээн зөвшөөрөх эсэх
- Бүлгийн агуулгыг түүхийн мэдлэгтэй холбох нь илүү үр дүнтэй. Тухайлбал, улс,

үндэстэн, хувь хүнийг үзэн ядах, шударга бус хандах, үл тоох, нийгмийн хүрээнээс
шахах, зайлуулах үйлдлийн улмаас хүнийг боолчлох, худалдах, анги давхаргад хуваах,
ялгаварлах, үндэс угсааг “цэвэрлэх” нэрийн дор үй олноор устгах, эсвэл нэг бүлэг,
үндэстэн, улс бусдаас ангид, тэргүүнд байх ёстой гэж үзэх зэргээр хүний оршихуйг шууд
үгүйсгэж байсан олон баримт хүн төрөлхтний түүхэнд бий.
3.4.Сургалтын арга зүй

- Сургалтыг шинжлэн судлах, асуудал шийдвэрлэх, тохиолдол шинжлэх арга барилын
дагуу зохион байгуулахын хамт шинжлэх ухааны мэдлэгийг орхигдуулахгүй байхад
анхааран сургалтын үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ.
- Суралцахуйн зорилт-үйл ажиллагаа-үнэлгээ гэсэн гурвалсан холбоог сайтар хангаж
ажиллах ба сурагчийн үйлд эдгээр нь нэгэн зэрэг хэрэгжиж байх ёстойг анхаарна.

- “Зочинтой ярилцлага” аргыг хэрэглэнэ. Энэ арга нь судалж буй сэдвийн хүрээнд
ярилцах зочдыг судлах, ярилцлага зохион байгуулах үйл ажиллагааны төлөвлөгөө,
асуух ярилцах чиглэл гаргах зэрэг үйл ажиллагааг багтаасан цогц үйлийн арга юм.
- Соёлын, угсаатны, арьсны, бэлгийн, шашны, оюун санааны ялгаатай байдлыг үнэлэх,
эдгээрээс үл хамааран хоорондоо харилцах, уг харилцаагаа улам тэлэх, нийгмийн олон
бүлгийн харилцан адилгүй санаа бодлыг асуудлын шийдвэрт тусгах, хувийн онцлогоос
хамааран урьд өөрийгөө нээлттэй байж чадаагүй хүмүүсийг манлайлах боломжийг
олгох, дэмжих зэргээр бусдыг хүлээн зөвшөөрөх гэх мэт соёл эзэмшүүлэхэд сургалтын
үйл ажиллагааг чиглүүлнэ.
- Мэдээллийн олон эх сурвалжийг судлах, оновчтойг сонгон ашиглахад сургалтын үйл
ажиллагааг чиглүүлнэ.
3.5.Үнэлгээ
3.5.1. Үнэлгээний зорилт, шалгуур:
А. Судалсан агуулгын хүрээнд сэтгэх, эргэцүүлэх, нийгмийн ухааны хэлээр илэрхийлэх;

Б. Судалсан агуулгатай холбоотой мэдээлэлтэй ажиллах ур чадварын эзэмшилт;
В. Судалсан агуулгыг сонирхож судлах, оролцох хандлага, идэвх зүтгэл зэрэгт гарч буй ахиц,
хөгжлийг илрүүлэхэд оршино.

А. “Соёлын олон янз - Соёлын олон янз байдал, хүлээцтэй байдал, соёлын хожимдол гэсэн
байдал, харилцаан дахь ойлголтуудыг шударга ёс хэмээх ойлголттой холбон тайлбарлах,
шударга ёсны үнэлэмж” - Илтгэх, ярих, мэтгэлцэхдээ тулгуур ойлголтуудыг жишээ баримтаар
агуулгын хүрээнд тайлбарлах, зөв оновчтой хэрэглэх,
сэтгэх, эргэцүүлэх - Санаагаа бичгээр болон амаар илэрхийлэхдээ шинжлэх ухааны хэлийг
нийгмийн ухааны хэлээр хэрэглэх,
илэрхийлэх - Эх сурвалж, баримт, мэдээлэлд түшиглэн соёлын олон янз байдал нь
хүмүүсийн эв нэгдэл, нийгэмд эзлэх байр суурь, үүргийг дээшлүүлэхэд
ач холбогдолтой гэдгийг нотлон тайлбарлах,
Б. Соёлын олон янз - Судалгаа, шинжилгээний үр дүн, мэдээлэл баримтын утгыг тайлбарлах,
байдал, харилцаанд - Таамаглалыг нотлоход шаардлагатай мэдээллийг сонгож, хэрэглэх,
шударга ёсны - Асуудалд шударгаар хандах арга барилд суралцах
хэрэгжилтийг - Шаардлагатай эх сурвалж, мэдээлэл цуглуулах, сонгох, хэрэглэх;
илэрхийлсэн - Үйл ажиллагааг төлөвлөх, тохиромжтой арга хэрэгсэл, эх сурвалжийг
мэдээлэлтэй ажиллах сонгох, боловсруулах,
чадварын эзэмшилт - Олсон мэдээллээ уншиж ойлгох, бүлэглэх, төрөлжүүлэх,
- Бүдүүвч, хүснэгт, ишлэл, жишээ, зураглал зэргээр илэрхийлэгдсэн
мэдээллийг уншиж, тайлбарлах,
- Хичээл дээр бусдын үзэл бодлын ялгаатай байдлыг хүндэтгэх,
нөхдийнхөө саналыг сонсох, хүлээцтэй хандах бүтээлч, шүүмжлэлтэй
хандах, бусдын саналыг баяжуулах, саналаа дэвшүүлэх,
В. Судалсан агуулгыг - Хичээлийн болон хичээлээс гадуурх нийгмийн ухааны чиглэлийн үйл
сонирхож судлах, ажиллагаанд оролцох санал гаргах
оролцох хандлага, идэвх - Сурч мэдсэн зүйлдээ тулгуурлан өөрийгөө хөгжүүлэх төлөвлөгөө гаргах
зүтгэл - Бусдад эергээр нөлөөлөх, бусдын ялгаа, эрхэм зэргийг хүндэтгэх,
- Тодорхой үнэт зүйлсийн үүднээс соёлын үзэгдлийг сайшаах, буруушаах
үндэслэлийг дэвшүүлэх,

Тохиолдол
шинжлэх
1. Соёлын олон янз байдал, хүлээцтэй байдал, соёлын
хожимдол гэсэн ойлголтуудыг шударга ёс хэмээх
+ +
ойлголттой холбон тайлбарлах,
2. Эх, тохиолдлоос асуудал олж харах, дэвшүүлэх,

шийдвэрлэх + +
3. Санаагаа бичгээр болон амаар илэрхийлэхдээ

шинжлэх ухааны хэлийг хэрэглэх + + +
4. Эх сурвалж, баримт, мэдээлэлд түшиглэн соёлын
олон янз байдал нь хүмүүсийн эв нэгдэл, нийгэмд
эзлэх байр суурь, үүргийг дээшлүүлэхэд ач + +
холбогдолтой гэдгийг нотлон тайлбарлах
5. Судалгаа, шинжилгээний үр дүн, мэдээлэл

баримтын утгыг тайлбарлах +
6.Таамаглалыг нотлоход шаардлагатай мэдээллийг

сонгож, хэрэглэх +
7. Асуудалд шударгаар хандах арга барилд суралцах + + +

8.Олсон мэдээллээ уншиж ойлгох, бүлэглэх,
төрөлжүүлэх + + +
9. Шаардлагатай мэдээллийг цуглуулах үйл

ажиллагааг төлөвлөх, тохиромжтой арга хэрэгсэл, эх + +
сурвалжийг сонгох, боловсруулах
10. Бүдүүвч, хүснэгт, эшлэл, жишээ, зураглал зэргээр

илэрхийлэгдсэн мэдээллийг уншиж, тайлбарлах +
11. Хичээл дээр бусдын үзэл бодлын ялгаатай байдлыг

хүндэтгэх, нөхдийнхөө саналыг сонсох, хүлээцтэй
хандах бүтээлч, шүүмжлэлтэй хандах, бусдын саналыг + + +
баяжуулах, саналаа дэвшүүлэх
12. Үйл ажиллагааг төлөвлөх, тохиромжтой арга

хэрэгсэл, эх сурвалжийг сонгох, боловсруулах + +
13. Хичээлийн болон хичээлээс гадуурх нийгмийн

ухааны чиглэлийн үйл ажиллагаанд оролцох санал + +
гаргах
14. Сурч мэдсэн зүйлдээ тулгуурлан өөрийгөө
хөгжүүлэх төлөвлөгөө гаргах + +
15. Бусдад эергээр нөлөөлөх, бусдын ялгаа, эрхэм

зэргийг хүндэтгэх + + +
16. Тодорхой үнэт зүйлсийн үүднээс соёлын үзэгдлийг

сайшаах, буруушаах үндэслэлийг дэвшүүлэх + + +
Даалгавар хийхэд санамж: Даалгавар 1; 2-р даалгаврын алхам 1, 2-ыг сурагч ганцаарчлан
хийнэ. Бусад даалгавар буюу 2-р даалгаврын алхам 3, даалгавар 3-ыг багаараа хамтран
хийнэ.

Даалгавар 1. Үзэл баримтлалд дүн шинжилгээ хийж хариултыг бичээрэй.

центризм (үндэстэн төвт үзэл). Соёлын релятивизм. (Соёлын харьцангуйн
Газар зүйн их нээлтүүд гарсан үеэс өрнөдийн үзэл). Бусад хүмүүсийн зан үйл, аж төрөх ёсыг
соёл судлаач эрдэмтэд Ази, Африк, Латин өөрийн үнэлэмжийн дагуу тайлбарлах юм бол
Америк болон далайн буурай хөгжилтэй, бөглүү бид түүнийг ойлгож чадахгүй. Соёл болгон
улс орнуудад очиж тэндхийн хүн ам, арьстан өөрийн бие даасан ертөнц бөгөөд түүнийг
үндэстний соёлыг судлах болжээ. Тэд эхэн үедээ зөвхөн өөрийнх нь үүднээс ойлгож, хүндэтгэлтэй
очсон газар орныхоо соёлын хоцрогдмол, хандах ёстой. Тухайн соёлын зан үйлийг
бүдүүлгийг гайхаж олон ном бичиж өөрсдийнх нь үнэлэмж, итгэл үнэмшлийн
өрнөдийнхнийг хошууруулж байв. үүднээс авч үзэх ёстой гэж үздэг үзлийг соёлын
Өөрийнхөө соёлыг бусдынхаас дээгүүр гэж харьцангуйн үзэл гэнэ. Энэ үзэл өөр өөр
үзэж, өөр соёлын дотор өссөн хүмүүсийн зан нийгмийн орчин нь өөр хэм хэмжээ, үнэлэмжийг
байдал, итгэл үнэмшлийг өөрийн соёлын төрүүлдэг, иймээс бусад соёлыг “хачин”, “сонин”
үүднээс үнэлэх хандлагыг этноцентризм буюу гэж үл тоомсорлохоос илүү ойлгох ёстой гэж
үндэстэн төвт үзэл гэнэ. үзнэ.
Хүмүүс өөрсдийн тайлбар, үзэл, ёс заншлыг Харьцангуйн үзэл соёлын тодорхой шинж ёс
үнэн, зөв тохиромжтой бөгөөд ёс суртахуунлаг суртахуунтай эсэх талаар асуудаггүй, харин тэр
гэж боддог. Зөвхөн өөрийн аж төрөх ёсыг “зөв” нь хүмүүсийн амьдралд ямар хэрэгтэй байна
гэж үзэж өөр аж төрөх ёсыг хачин, бүдүүлэг гэж гэдгийг авч үздэг. Зарим үндэстэн хүч чадалгүй
үзэх, өөрийн шашинд хүчээр оруулахыг хичээх болсон хөгшин хүнийг хүйтэнд хөлдөж мөнхрөг
зэрэг нь этноцентризмын илрэлүүд юм. гэж орхидгийг хүн судлаачид олж тогтоожээ.
Этноцентризм бусад нийгэм, бүлгийн зан Эрдэмтэд энэ зан үйлийг цаатан соёлын
байдлыг өөрийнхөө соёлын жишгээр үнэлдэг. орчинд шинжлэн үзэхэд түүнийг хүнлэг ёс гэж
үздэг байжээ. Харьцангуйн үзэл нь соёл бүрийн
зан үйлийн хэм хэмжээ дүрмийг адилхан
хүндэтгэвэл зохино гэж үздэг.
Даалгавар Хариулт
Эдгээр үзэл баримтлалаар ямар асуудлыг
тайлбарласан бэ?
Этноцентризм болон релятивизмын гол ялгааг
бодит жишээ баримтад түшиглэн тайлбарлана
уу.
Үзэл баримтлалуудыг шударга ёсны

үнэлэмжийн шалгуурын дагуу үнэлж, өөрийн
дүгнэлтийг бичээрэй.
үүхийн
Даалгавар 2. Мэдээллийг уншиж, дараах гурван алхмын дагуу даалгаврыг хийгээрэй.
Мэдээлэл
1960-аад онд нийгмийн хэрэгцээ материаллаг баялаг, машин тэрэг, хувцас хунар, радио
хэрэгслээр амьсгалж байсан бол орчин үеийн хүн цахим программ, техник, технологи,
дэлхийг хэрсэн мэдээллийн сүлжээний гадна өөрийгөө төсөөлөхөө больжээ.
... Зарим судлаачдын үзэж байгаагаар цахим мэдээллийн орон зайн гол шинж нь бодит
байдал, өөрөөр хэлбэл, хүмүүсийн амьдрал, харилцаа зохиомол ертөнцөд бүрэн баригдаж,
бүрэн автсан байдал хэмээн үзсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, бидний ахуй, амьдрал угтаа
мэдээллийн их урсгалд умбаж, түүгээр бүрэн тодорхойлогдох болсон ажээ.
Харилцааны хэрэгсэл нь холынхныг ойртуулахдаа ойрынхныг холдуулж байдаг
онцлогтой гэдгийг ч судлаачид тэмдэглэдэг. Хүмүүсийн уулзаж ярилцах, дэргэд байх
явдлыг телевиз үзэх үйлдэл орлож, үйл явдлын оронд дуулиан гол сэдэв болдог байна.
Мэдээллийн харилцаа нь “эрхэм дээд”, “доод”, “үнэн”, “худал”, “гадаад”, “дотоод” гэсэн
хязгаарыг үгүйсгэж, биднийг өөрийн гэсэн үйл ажиллагааны чиг хандлага, өөрийн гэсэн
мэдрэмж, өвөрмөц хэл бүхий бусдын, гадны хүрээ рүү биднийг улам бүр татан оруулсаар
байна. Үүнтэй холбоотой, хүмүүсийн ертөнцийг үзэх үзэл, үнэлэмжийн тогтолцоог
орвонгоор нь эргүүлж, хүн төрөлхтний нийтлэг үнэт зүйлс үгүй болж байна гэсэн хандлага
ч байдаг. Бас телевиз, сонин хэвлэл нь нийгмийн мэдээллийн эрүүл орчинг бэхжүүлэх
үүргээ биелүүлэх нь битгий хэл сөрөг нөлөө ч үзүүлэх бололцоотой. Тухайлбал, цэнхэр
дэлгэцээр цаг үргэлж цацагдах болсон хүчирхийлэл, аллага хядлагын сөрөг нөлөөг дурдаж
болно. Ийм байдлаар, саяхнаас бүрэлдэн бий болоод байгаа шинэ цахим мэдээллийн
орчин нь соёл иргэншлийн хөгжлийг хурдасгах явцдаа шинэ шинэ асуудал, түгшүүрийг
үүсгэсээр байна. Эдгээрээс заримыг нь дурдвал:
- нийгмийн тэгш бус байдлын шинэ хэлбэр бий болж байна. Мэдээллийн хувьд баялаг
улс орны оюун санааны эзлэн түрэмгийлэл нь мэдээллээр хомс улс үндэстний соёл,
онцлогт аюул учруулах гэх мэт,
- хувь хүний сэтгэлзүйн аюулгүй байдалд хурцаар нөлөөлөх,
- улс төр, урлагийн бүтээгдэхүүн бие даасан зүйл болж, бүтээлээсээ хөндийрөх,утга
гажуудах, хүнийсэх явдал үүсэх зэрэг сөрөг үр дагаврууд ажиглагдаж байна гэж
“Харилцааны цахим орчин философийн судлагдахуун болох нь” Олон улсын эрдэм
шинжилгээний хурлын эмхэтгэлд дурджээ.
Алхам 1: Мэдээллийг дараах үзүүлэлтээр шинжилнэ үү.
Шударга ёсны ямар асуудлыг

Гол санаа Хэнд зориулсан Зорилго, шалтгаан
дэвшүүлсэн бэ?
Алхам 2: Цахим орчны нөлөөлөлтэй холбоотой дараах дүгнэлттэй та бүхэн санал нийлэх үү? Яагаад?
Хариултаа жишээ, баримтаар нотлон тайлбарлаарай.
а. Мэдээллийн харилцаа нь “эрхэм дээд”, “доод”, “үнэн”, “худал”, “гадаад”, “дотоод” гэсэн хязгаарыг
үгүйсгэж байна гэдгийг юу гэж ойлгох вэ?
Миний бодол (нотолгоо бүхий тайлбар):
-
б. Цахим орчин нийгмийн тэгш бус байдлын шинэ хэлбэрүүдийг бий болгож байна. Цахим орчин хувь
хүний сэтгэлзүйн аюулгүй байдалд хурцаар нөлөөлж байна гэсэн 2 асуудлаас нэгийг сонгон асуудлын
шалтгаан, үр дагавар, шийдэх арга замыг бичээрэй.
Шалтгаан:
Үр дагавар:
Шийдэх арга зам:
Алхам 3: “Цахим мэдээллийн орчин ба шударга ёс” сэдвээр судалгаа хийх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө
боловсруулна уу.
Даалгавар 3: Тохиолдлыг зааврын дагуу шинжлээрэй.

Их сургуулийн оюутан Б бие даалтын ажлаа хийх гэж ахаасаа тусламж хүсэв. Ах нь дүүгийнхээ сэдэвт
холбогдох зургаан ном, бас судалгааны тайлан авч ирж өгөв. Б бие даалтын ажлаа хийж дуусгаад
ахдаа үзүүлэхэд ах нь үзэж байснаа “Чи номноос ишлэл авч өөрөө боловсруулахын оронд шууд
хуулжээ. Америкийн бүх шатны сургуулиудад өөр хүний ажлыг нэрийг нь ишлэхгүйгээр ингэж хуулсан
бол хулгай хийж, хуурч байгаатай адилтган үзэж сургуулиас нь хөөх хүртэл шийтгэдэг” гэж хэлэв.
Харин Б “энэ чинь манайд байдаг л үзэгдэл шүү дээ, яагаад болохгүй гэж” хэмээн гайхшрав.
а) Тохиолдолд шударга ёсны ямар сэдэв, асуудал хөндөгдөж байна вэ?

..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................

б) Асуудлын шалтгааныг тайлбарлана уу?
- .......................................................................................................................................
- .......................................................................................................................................
- .......................................................................................................................................
в) Энэхүү асуудал нь ямар үр дагаварт хүргэх вэ?

- .......................................................................................................................................
- .......................................................................................................................................
- .......................................................................................................................................
г) Энэхүү асуудлыг шийдвэрлэх арга замын талаар саналаа бичээрэй

- ..................................................................................................................................................
............................................................................................................................
д) Судалсан тохиолдлын гол санаанд үндэслэн сэдвийн тулгуур ойлголтуудыг тодорхойлон

тайлбарлаарай.
Тулгуур ойлголтуудаа тодорхойлон бичнэ үү.

..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................
Е. Судалсан үр дүнг зөвлөмж хэлбэрээр танилцуулна уу.
Даалгавар 4. Баримтыг шинжилж, дүгнэлтүүдийг шударга ёсны үнэлэмжийн шалгуурын

дагуу шинжилж, өөрийн байр суурийг бичээрэй.
Энэтхэгийн эзэмшил нутаг болох Андаманы арлуудын ширэнгэн ойд хар арьст нэгэн овог амьдардаг.
Тэд аж ахуйдаа хүй нэгдлийн үеийн арга барилыг хэрэглэж, ан гөрөө хийж, жимс ногоо түүх зэргээр
өл залгадаг байна. Энэ овгийн нэг хэсэг болох Жарва омгийнхон Андаманы арлуудад суурьшихаар
ирсэн хүмүүсээс бүрэн тусдаа байж, ямар нэг хэлхээ, холбоонд орохоос үргэлж зугтаадаг байв. Иймд
Энэтхэгийн Засгийн газар энэ омгийн амьдарч байгаа нутгийг хүн ам гаднаас суурьших, мод огтлох
зэрэг аж ахуйн хэрэг хөтлөхөөс бүрэн чөлөөлжээ.
Мэдээж хэрэг антропологич эрдэмтэд үүсэл, хөгжлийг судлах сайхан боломж гарч байгааг алдаагүй
байна. Тэд энэ нутаг дэвсгэрт байнга ирж, тэдэнд зориулсан даавуу, цагаан будаа, гадил жимс зэрэг
гарын бэлгүүдийг тэнгисийн эрэг дээр орхидог байв. Зөвхөн 1974 оны хоёрдугаар энэ омгийн нэг
бүлгийнхэн харийн хүмүүсийн өгсөн бэлгийг анх авчээ. Ийнхүү байнгын, харилцаа холбоо тогтоох
зам тавигдав. Жарва омгийнхон харийн хүмүүсийн өгсөн бэлгийг хүлээн авч, оронд нь ойгоос түүсэн
зүйлээ авчирч өгдөг болов. Ийнхүү хэлхээ, холбоо тогтоосны үр дүнд хоёр өөр соёл нүүр тулан
уулзсан байна. Энэ хоёр соёл хоёулаа өнөөдөр оршиж байна.
Дүгнэлт, санал
Хүй нэгдлийн нийгмийн соёл бол Ард түмэн өөрийн соёлын Тэдний нүдээр бидний олон
хоцрогдсон соёл. Өнөөгийн соёл хүрээндээ л илүү эрх үйлдэл гайхлыг төрүүлэх нь
бол шинжлэх ухаан техникийн чөлөөтэй, аз жаргалтай байна. гарцаагүй. Ялангуяа байгальтай
асар их ололтыг ашиглаж байна. Тэгээд ч гартаа чулуун сүх тогтоосон харьцаагаа эвдсэн,
Тохилог дулаан байшинд барьчихаад тэр үеийн арслан онгон байгаль гэсэн ойлголт
компьютер асаачихаад сууж заан агнана гэдэг өнөө үед хязгаараа алдсан байгааг
байх нь агуйд амьдарснаас товчлуур даран аливааг гайхна. Орчин үеийн хурдацтай
дээр. Өнөөгийн хүн олон зуун удирдахаас хүнд байсан байж хөгжил дунд яг л "робот" шиг
сая хүнтэй нэгэн зэрэг хэвлэл таарна. Иймд хүй нэгдлийн амьдрах хүн төрөлхтөн зарим
мэдээллийн хэрэгслээр үеийн хүмүүс биднээс илүү зүйлээс залхаж эхэлж байна.
томоохон уралдаан тэмцээн санаачилгатай, зориг Онгон цэвэр байгальдаа яарч
үзэж, гар утас барин цахим тэвчээртэй, илүү ухаалаг тэвдэлгүй, зоргоор амьдрахыг
техник ашиглаж байна. байсан. хүсэгчид ч байна.
Баримтын гол санаа: ......................
Дэвшүүлэгдэж буй асуудал: .................................
Дүгнэлт, саналын талаарх миний байр суурь: ....................................
Үнэлэх аргачлал:
Түвшнүүд
N Шалгуур Дэмжлэг Дунд зэрэг Хангалттай
Даалгавар 1. Онолын үзэл баримтлалтай ажиллах
1 Соёлын олон янз Үзэл баримтлалыг
Үзэл баримтлалыг Онолын үзэл
байдалд хандах ойлгож, асуудлыг олж
ойлгосон боловч баримтлалыг ойлгож,
онолын үзэл харж чадаагүй асуудлыг соёл асуудлыг зөв таньж,
баримтлалуудыг судлалын хэл оновчтой томьёолж
судалж, ойлгох, ашиглан оновчтой чадсан
асуудлыг илрүүлэх томьёолж чадаагүй
2 Жишээ баримт авч, Тохирох жишээ баримт Гол ялгааг Тохирох жишээ
гол ялгааг дурдаж чадаагүй, гол тодорхойлж чадсан баримт авч, гол
тодорхойлох ялгааг олж хараагүй боловч, жишээ ялгааг тодорхойлж
баримт нь тохирохгүй чадсан
байгаа
3 Тайлбаруудыг Тайлбаруудыг шударга Тайлбаруудыг Тайлбаруудыг
шударга ёсны ёсны үнэлэмжээр шүүн шударга ёсны шударга ёсны
үнэлэмжээр шүүн тунгааж чадаагүй, үнэлэмжээр шүүн үнэлэмжээр шүүн
тунгааж, холбогдох зохих дүгнэлтийг тунгааж, дүгнэлт тунгааж, зохих
дүгнэлтийг хийх хийгээгүй хийсэн боловч соёл дүгнэлтийг хийж
судлалын хэл чадсан
ашиглаагүй
Даалгавар 2. Мэдээллийг уншиж, шударга ёсны ямар асуудал дэвшүүлсэн болохыг хүснэгтэд
тайлбарлан бичих, судлаачийн хийсэн зарим дүгнэлтийн талаар саналаа илэрхийлэх, ажлын
төлөвлөгөө зохиох
1 Мэдээллийг ойлгож, Мэдээллийг сайн Мэдээллийг ойлгож, Мэдээллийг ойлгож,
шударга ёсны ямар ойлгоогүй, шинжилгээ хүснэгтийн дагуу хүснэгтийн дагуу
асуудлыг дэвшүүлсэн нь ойлгомжгүй шинжилсэн боловч, оновчтой шинжилж,
болохыг тайлбарлаж соёл судлалын хэл гол асуудлыг
бичих ашиглаагүй, эсвэл дэвшүүлж чадсан
тайлбар тодорхой
бус, ойлгомжгүй
2 Цахим орчны Дүгнэлт бүрээр үзэл Дүгнэлт бүрээр үзэл Дүгнэлт бүрээр үзэл
нөлөөлөлтэй бодлоо бичиж, жишээ бодлоо бичиж, бодлоо бичиж, зохих
холбоотой баримтаар нотлохыг жишээ баримтаар жишээ баримтаар
судлаачийн хийж буй оролдсон боловч ихэнх нотолсон боловч нотолсон.
дүгнэлтийн талаар нь ойлгомж муутай, зарим жишээ Судлах нэг асуудлыг
үзэл бодлоо жишээ нь оновчгүй оновчгүй сонгон асуудлын
илэрхийлэх, жишээ, Судлах нэг асуудлыг Судлах нэг асуудлыг шалтгаан, үр
баримтаар сонгоогүй, асуудлын сонгосон боловч дагавар, шийдэх арга
тайлбарлах шалтгаан, үр дагавар, асуудлын шалтгаан, замыг бичсэн
шийдэх арга замыг үр дагавар, шийдэх
ялган тодорхойлоогүй арга замыг
тодорхойлоогүй
3 “Цахим мэдээллийн Судалгаа хийх сэдвээ Судалгаа хийх сэдвээ Судалгаа хийх сэдвээ
орчин ба шударга ёс” бүрэн ойлгоогүй, ойлгон судлах үйл ойлгон судлах үйл
сэдвээр судалгаа сэдвээс хазайсан, үйл ажиллагааны ажиллагааны

хийх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө төлөвлөгөөг бүтцийн

ажиллагааны төлөвлөгөө тодорхой боловсруулсан дагуу
төлөвлөгөө бус боловч судлагааны боловсруулсан,
боловсруулах үр дүнг тооцоолоогүй
орхигдуулсан
Даалгавар 3. Тохиолдол шинжлэл
1 Тохиолдол дахь Тохиолдолоос шийдэх Тохиолдолд шийдэх Тохиолдолд шийдэх

асуудлыг оновчтой асуудлыг олж харж, ёстой ямар асуудал ёстой ямар асуудал
тодорхойлох илэрхийлж чадаагүй байгааг зөвхөн байна, уг асуудлыг
(Гол асуудал: бүтээн дурдсан, шийдэх нь шийдэх нь яагаад
туурвихдаа бусдын яагаад чухал болох чухал болохыг
оюуны өмчийн эрхэд талаар оновчтой
хэрхэн хандах ёстой тодорхойлоогүй илэрхийлсэн
вэ?)
2 Асуудлын шийдлүүд, Асуудлыг шийдэж Асуудлыг шийдэж Асуудлыг шийдэж
нөлөөлөгч хүчин болох ямар нэгэн арга болох ганц арга болох ямар ямар
зүйлсийг тодруулах зам, шийдэл байж замыг бичсэн арга зам, шийдэл
(холбогдох эх болохыг олж байж болохыг
сурвалж, мэдээллийг тодорхойлоогүй жагсаан бичсэн,
цуглуулан шинжлэх) чухлаас чухал бус
руу нь эрэмбэлсэн
3 Яагаад онвчтой арга Яагаад хамгийн Яагаад хамгийн
зам гэж үзэж байгаагаа оновчтой арга зам оновчтой арга зам
Шийдлийг томьёолох тайлбарлаагүй гэж үзэж байгаагаа гэж үзэж байгаагаа
нэг үндэслэлээр 2-3 үндэслэлээр
тайлбарласан тайлбарласан
4 Тохиолдол дахь Тохиолдол дахь Тохиолдол дахь
Үнэлэлт дүгнэлт өгөх асуудлын сөрөг талыг
асуудлын сөрөг асуудлын сөрөг
илрүүлэн үнэлээгүй
талын аль нэгийг талуудыг илрүүлэн
илрүүлэн үнэлсэн үнэлсэн
5 Тулгуур ойлголтуудыг Оюуны өмч, бүтээл Оюуны өмч, бүтээл
Судалсан илрүүлж, гаргаагүй туурвил, оюуны туурвил, оюуны
тохиолдлын гол өмчийн эрх гэсэн өмчийн эрх гэсэн
санаанд үндэслэн ойлголтуудыг ойлголтуудыг
сэдвийн тулгуур тодорхойлох тодорхойлон
ойлголтуудыг оролдлого хийгээгүй, тайлбарлах
тодорхойлон тайлбар хийсэн оролдлого хийсэн
тайлбарлах боловч шаардлага
хангаагүй
6 Өөрийн дэвшүүлж буй Өөрийн дэвшүүлж Өөрийн дэвшүүлж
арга замаар уг буй арга замаар уг буй арга замаар уг
асуудлыг шийдсэнээр асуудлыг шийдсэнээр асуудлыг шийдсэнээр
ямар үр дүн гарах бол? ямар үр дүн гарах ямар үр дүн гарах
Судалсан үр дүнг гэсэн чиглүүлэг бол? чиглүүлэг бол? чиглүүлэг
зөвлөмж хэлбэрээр асуултыг асуултын дагуу ганц асуултын дагуу 3-5
танилцуулах баримжаалаагүй, заалт бүхий зөвлөмж заалт бүхий зөвлөмж
бодол санаагаа бичсэн, эсвэл бичсэн, тулгуур
зөвлөмж хэлбэрээр зөвлөмж нь ойлголтуудыг
бичээгүй ойлгомжгүй, тулгуур оновчтой хэрэглэсэн
ойлголтын заримыг
хэрэглэсэн
Даалгавар 4. Баримтыг шинжилж, дүгнэлтүүдийг шударга ёсны үнэлэмжийн шалгуурын дагуу
шинжилж, өөрийн байр суурийг бичих
1 Баримтын гол санааг Баримтыг товчлон Балар эртний соёлыг Балар эртний соёл,
ойлгож, дэвшүүлсэн бичсэн, юуг харуулсан баримт орчин цагийн соёлтой
асуудлыг илэрхийлсэн, ямар болохыг зэрэгцэн оршиж
тодорхойлох тодорхойлсон, байгаагийн нотолгоог
асуудал
асуудал
байгааг
байгааг
олжолжзэрэгцэн
зэрэгцэн
оршиж
оршижбуйбуйхаруулсан
харуулсан энэхүү энэхүү
хараагүй
хараагүй талаар,
талаар,
дэвшүүлж
дэвшүүлжбуйбуйбаримт
баримтнь ньбалар балар
асуудлыг оновчтой
асуудлыг оновчтойэртний
эртний соёлд
соёлд хэрхэн
хэрхэн
тодорхойлж
тодорхойлж чадаагүйхандах
чадаагүй хандахёстой
ёстойвэ?вэ?
гэсэн
гэсэн асуудал
асуудал агуулж
агуулж
байна
байна гэдгийг
гэдгийг
чадсан
чадсан
2 2Баримттай
Баримттай
холбоотой
холбоотойБалар
Баларэртний
эртнийсоёлд
соёлдБаларБалар
эртний
эртний
соёлд
соёлдБалар
Балар
эртний
эртний
соёлдсоёлд
дүгнэлт,
дүгнэлт,
саналуудыг
саналуудыгхандах
хандах
ялгаатай
ялгаатайүзэлүзэлхандах
хандах
ялгаатай
ялгаатай
үзэлүзэлхандах
хандах
ялгаатай
ялгаатай
үзэлүзэл
харьцуулах,өөрийн
харьцуулах, өөрийнбодлын
бодлын утгаутга санаагбодол
санааг бодолтус тусбүрийг
бүрийгбодолд
бодолд харьцуулалт
харьцуулалт
үзэлүзэл бодлоо
бодлоо үндэслэнсайн
үндэслэн сайн ойлгоогүй,
ойлгоогүй, өөрийнөөрийн
өөрийн өөрийн үгээрхийж,
үгээр хийж,өөрийн
өөрийнүзэлүзэл
тайлбарлах үзэлүзэл бодлоо
бодлоо огт огттайлбарласан
тайлбарласан зөвхөнбодлоо
зөвхөн бодлоо соёлын
соёлын тухайтухай
тайлбарлаагүй. нэг нэг талыгонолын
талыг онолын үзэлүзэл
харьцуулсан,
харьцуулсан, өөрийнбаримтлалд
өөрийн баримтлалд ашиглан
ашиглан
үзэлүзэл бодлоо
бодлоо судалсанүндэслэж
судалсан үндэслэж
үзэлүзэл хандлагадтайлбарласан
хандлагад тайлбарласан
үндэслэн
үндэслэн
Дөрөв:
Дөрөв:
Үл Үл
ялгаварлан
гадуурхах
гадуурхах
4.1.Бүлгийн
4.1.Бүлгийнзорилго:
зорилго:Сурагч
Сурагч
үл үл
ялгаварлан гадуурхах
гадуурхах
гэсэн
гэсэн
ойлголтын
ойлголтын
утгаутга
агуулга,
агуулга,
үүнд
үүнд
хамаарах
хамаарахэрхэрх
зүйнзүйн
голгол
асуудал
асуудалболох
болох“....Хүн
“....Хүн
бүрбүр
хууль,
хууль,
шүүхийн
шүүхийнөмнө
өмнө
тэгштэгш
эрхтэй
эрхтэй
байх”,
байх”,
шударга
шударга
шүүхээр
шүүхээршүүлгэх
шүүлгэх
эрх,эрх,
үзэлүзэл
бодлоо
бодлоо илэрхийлэх
илэрхийлэхэрхэрх
чөлөө
чөлөө
зэрэг
зэрэг
асуудлыг
асуудлыгтохиолдол
тохиолдол
шийдвэрлэх
шийдвэрлэх замаар
замаарсудлан
судлан
танин
танин
мэдэж,эрх
мэдэж,эрх зүйнзүйн
харилцаанд
харилцаандоролцохдоо
оролцохдоо хуулийн
хуулийндагуу
дагуу
хүний
хүний
эрхийг
эрхийг
хүндэтгэн,
хүндэтгэн,
аливаа
аливааялгаварлан
ялгаварлан гадуурхалтаас
гадуурхалтаасангид
ангид
байж
байж
шударга
шударгаиргэн
иргэн
болж
болж
төлөвшихөд
төлөвшихөдсуралцана.
суралцана.
4.2.Суралцахуйн
4.2.Суралцахуйн
зорилт,
зорилт,
үйлүйл
ажиллагаа,
ажиллагаа,
хэрэглэгдэхүүн:
зорилт
зорилт Сургалтын
Сургалтын үйлүйл
ажиллагаа
ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн
Хэрэглэгдэхүүн
Хүнийг
Хүнийгэрхэлсэн
эрхэлсэнажил,
ажил,
боловсрол,
боловсрол, нийгмийнАшиглах
нийгмийн Ашиглах эх сурвалж:
эх сурвалж:
байдал,
байдал, албан
албантушаалаар
тушаалаар нь ньялгаварлан
ялгаварлан 1. Монгол
1. Монгол Улсын
Улсын Үндсэн
Үндсэн
гадуурхаж
гадуурхаж болохгүй
болохгүй талаарталаар эрхэрх зүйнзүйн хууль хууль
19921992
он он
а. Хууль,
а. Хууль,
шүүхийн
шүүхийнөмнөөмнөзохицуулалтыг
зохицуулалтыг эх сурвалжаас
эх сурвалжаас олжолжмэднэ.
мэднэ. 2. Хүний
2. Хүний эрхийн
эрхийнтүгээмэл
түгээмэл
хүнхүнбүрбүртэгштэгшэрхтэй
эрхтэй - -Хүний Хүнийхийсэн
хийсэнгэмгэмбуруутай
буруутайүйлдэлд
үйлдэлд тунхаглал,
тунхаглал, Төрийн Төрийн
байх,
байх, гэмгэм буруутай
буруутай хууль
хуульшүүхийн
шүүхийнүүднээсүүднээстодорхой
тодорхой мэдээлэлмэдээлэл сэтгүүл,
сэтгүүл,
үйлдлийн
үйлдлийнтөлөө заавал
төлөө заавал хариуцлага
хариуцлагахүлээлгэдэг
хүлээлгэдэг болохыг
болохыгнэмэлт
нэмэлт Тусгай Тусгай
дугаар,
дугаар,
I боть,
I боть,
Уб Уб
хариуцлага
хариуцлага мэдээлэл
мэдээлэлашиглан судална.
ашиглан судална. 20042004
хүлээлгэдгийг
хүлээлгэдгийг - -Шүүхийн
Шүүхийнөмнө бүгдбүгд
өмнө тэгш эрхтэй
тэгш болохыг
эрхтэй болохыг 3. Иргэний
3. Иргэнийулсулстөрийн төрийн
тохиолдол
тохиолдол шинжлэх шинжлэх тохиолдол
тохиолдол шинжлэн
шинжлэн судлах
судлах замаар
замаар эрхийн олон
эрхийн улсын
олон пакт.
улсын пакт.
замаар
замаар нотлон
нотлон нотлон тайлбарлаж,
нотлон тайлбарлаж, дүгнэлт бичнэ.
дүгнэлт бичнэ. 1966.
1966.
тайлбарлах, Шүүхийн
Шүүхийн тогтолцоо,
тогтолцоо,бүтэц,
бүтэц,бүрэлдэхүүн,
бүрэлдэхүүн, чиг чиг http://gender.gov.mn/huul
http://gender.gov.mn/huul
б. Шүүхээр хэрэг
б. Шүүхээр хэрэг үүрэг, эрхэрх
үүрэг, хэмжээний
хэмжээнийталаарх
талаарх ойлголтуудыг
ойлголтуудыг эх эх i/ -Мэдээллийн
i/ -Мэдээллийн ил ил
тодтод
маргаанаа
маргаанаашударгаар
шударгаар сурвалжтай
сурвалжтай ажиллах
ажиллахзамаар
замаартанин мэднэ.
танин мэднэ. байдал
байдалба бамэдээлэл
мэдээлэл
шүүлгэх эрхэрх
шүүлгэх зүйнзүйн - -Шүүх хэрэг
Шүүх маргааныг
хэрэг маргааныгшударгаар
шударгаархянанхянан авах авах эрхийн
эрхийн тухайтухай
үндэслэлүүдийг
үндэслэлүүдийг шийдвэрлэж
шийдвэрлэж байгаа эсэхэд
байгаа өөрийн
эсэхэд үзэлүзэл хууль.
өөрийн хууль. 2011,
2011,
дэвшүүлэх,
дэвшүүлэх, бодлыг
бодлыг илэрхийлж
илэрхийлж нотлон
нотлон www.legalinfo.mn/law/
www.legalinfo.mn/law/
в. в.
Шүүхийн
Шүүхийн шийдвэрт
шийдвэрт тайлбарлана.
тайлбарлана. 4. Монгол
4. МонголУлсад Улсадхүнийхүний
шударга
шударга ёсны
ёсны - -Тохиолдолд
Тохиолдолд шинжлэх
шинжлэх замаар
замаар хэрэгхэрэг эрхийг
эрхийг хамгаалах
хамгаалах
үнэлэмжээр
үнэлэмжээр хандаж, хандаж, маргааныг
маргааныгшударгаар
шударгаар шүүлгэх эрхэрх
шүүлгэх зүйнзүйн үндэсний
үндэсний хөтөлбөр,
хөтөлбөр, УБ УБ
эрхээ
эрхээ хамгаалах
хамгаалах үндэслэлийг
үндэслэлийггаргаж дүгнэлт
гаргаж бичнэ.
дүгнэлт бичнэ. 20032003
чиглэлээр
чиглэлээрүзэлүзэл
бодлоо
бодлооҮзэлҮзэлбодлоо
бодлоо чөлөөтэй
чөлөөтэйилэрхийлэх
илэрхийлэх эрхийнБусад
эрхийн Бусадхэрэглэгдэхүүн:
илэрхийлэх.
илэрхийлэх. талаар
талаартодорхой
тодорхойойлголттой
ойлголттой болгох зорилгоор
болгох зорилгоор 4. Ажлын
4. Ажлынхуудас
хуудас
дараах
дараахбичлэгийг
бичлэгийгүзүүлэн
үзүүлэнсэдэлжүүлнэ.
сэдэлжүүлнэ. (чиглүүлэх
(чиглүүлэхасуулт
асуулт
http://www.mn-nhrc.org/index.php?newsid=560
http://www.mn-nhrc.org/index.php?newsid=560 бүхий)
бүхий)
Сурагчдад
Сурагчдаддараах
дараах
асуултыг
асуултыг
тавьжтавьж
харилцан
харилцан 5. Судалгааны
5. Судалгааны баримтууд
баримтууд
ярилцана.
ярилцана.

- Хүүхэд та бүхэн үзэл бодлоо чөлөөтэй 6. Сэдэвтэй холбогдолтой

илэрхийлэх эрхтэй юу? тохиолдолууд
- Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг
олон улсын ямар гэрээ, конвенцоор
баталгаажуулсан байдаг вэ?
- Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх нь мэдээлэл
олж авах эрхтэй хэрхэн холбогддог вэ?
- Үзэл бодлоо илэрхийлэх, эсхүл мэдээлэл
олж авахад хөндлөнгөөс хяналт тавихыг
хуульчилсан байдаг уу?
- Үзэл бодлоос шалтгаалан хүний эрхийг
хязгаарлаж болох уу?
- Хувь хүн болон хүүхдийн үзэл бодлоо
чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг хэрэгжүүлэхэд
тавигдах үндсэн шаардлагууд юу вэ?
- Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг
ямар орчин нөхцөл байдалд хэрэгжүүлэх
боломжтой вэ?
- Мэдээллийн аюулгүй байдал ба иргэдийн
эрх, эрх чөлөө хоорондоо холбоотой юу?
- Цахим ертөнц дэх үзэл бодол хяналтгүй
байх нь зөв үү?
“Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийн хэрэгжилт”
сэдвээр эсээ бичнэ.
4.3. Агуулгын тайлбар, зөвлөмж:

Үл - Хүн бүр хууль шүүхийн Хүн бүр эрх зүйд захирагдах ёсыг хэрэгжүүлж албан
ялгаварлан өмнө эрх тэгш байх тушаал, нас, хүйс зэргээс үл хамааран хууль шүүхийн
гадуурхах - Гэм буруутай үйлдлийн өмнө эрх тэгш эрх эдлэж, хариуцлага хүлээдэг болохыг
төлөө хариуцлага тодорхой жишээ, тохиолдол дээр тайлбарлан
хүлээлгэх ойлгуулахад анхаараарай. Ялангуяа гэм буруутай нь
- Шударга шүүхээр шүүхээр тогтоогдохоос өмнө хэнийг ч гэмт хэрэг
шүүлгэх эрх үйлдсэн гэм буруутайд тооцож болохгүйг анхаарах.
- Үзэл бодлоо Хүн өөрийн үзэл бодлыг чөлөөтэй илэрхийлэх, бусдын
илэрхийлэх эрх үзэл бодлыг хүндэтгэх нь үл ялгаварлан гадуурхах
үзлийг бий болгоход чухлаар нөлөөлдөг болохыг
анхаарах

- Сургалтыг шинжлэн судлах, асуудал шийдвэрлэх, тохиолдол шинжлэх арга барилын
дагуу явуулахын хамт шинжлэх ухааны ойлголтуудын мэдлэгийг орхигдуулахгүй байхад
анхааран сургалтын үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ.
- “Тохиолдол шинжлэх” , “Экстемп илтгэл” бичих, “Мэтгэлцээн”-ий аргуудаас сонгон
хэрэглэнэ.
- Суралцахуйн зорилт-үйл ажиллагаа-үнэлгээ гэсэн гурвалсан холбоог сайтар хангаж
ажиллах ба сурагчийн үйлд эдгээр нь нэгэн зэрэг хэрэгжиж байх ёстойг анхаарна.
- Эрх зүйн хичээлийн агуулгыг аль болох бусад хичээлийн агуулгатай интеграцчилан
судлах.
- Иргэд хоорондын харилцаа, иргэн ба төрийн харилцааг судлахдаа тохиолдол шинжлэх
арга зүйг ашиглах нь илүү тохиромжтой.
- Сурагчийн ялгаа, хэрэгцээ (жендэр, угсаатан, нийгмийн байдал, сурлагын амжилтын
түвшин, хөгжлийн бэрхшээл зэрэг)-г тодорхойлон, түүнд хариу арга хэмжээ авахад
анхаарсан сургалтын стратегийг сонгон, хүүхэд бүрт ахиц дэвшил авчрахаар зорьж
ажиллана.
Аргуудын тайлбар:
 Тохиолдол шинжлэх: Нийгмийн амьдралд олонтоо тохиолддог маргаантай асуудлыг
задлан шинжилж, өөрсдийн эргэцүүллээ гаргах, шийдвэр гаргалгаа дэвшүүлэх арга юм.
 Экстемп илтгэл бичих: Сурагчдыг судалгааны ажилд суралцуулах, уран яруу илтгэх
болон бэлэн материалыг ашиглаж богино хугацаанд илтгэл бэлтгэх чадварыг
эзэмшүүлэх зорилготой. (Заавал судлах хөтөлбөрийн зөвлөмжөөс энэ аргын
дэлгэрэнгүй тайлбарыг харна уу.)
 Мэтгэлцээн: Дэвшүүлсэн тухайн асуудлыг нотлох тал дэмжих ба эсрэг тал нь няцаах
тодорхой хязгаарлалт, загвар бүхий нотолгоонд суурилсан үзэл бодлын тэмцээн,
хэлэлцүүлэг хийх арга юм.
4.5. Үнэлгээ
4.5.1.Үнэлгээний зорилт, шалгуур:
А. Судалсан агуулгын хүрээнд сэтгэх, эргэцүүлэх, нийгмийн ухааны хэлээр илэрхийлэх;

Б. Судалсан агуулгатай холбоотой мэдээлэлтэй ажиллах ур чадварын эзэмшилт;
В. Судалсан агуулгыг сонирхож судлах, оролцох хандлага, идэвх зүтгэл зэрэгт гарч буй ахиц,
хөгжлийг илрүүлэхэд оршино.

А. Судалсан агуулгын - Хэн ч хууль, шүүхийн өмнө онцгой давуу эрх эдлэхгүй байх ёстойг нотлон
хүрээнд сэтгэх, харуулсан эсэх
эргэцүүлэх (imagination), - Шүүхийн тогтолцоо, бүтэц, бүрэлдэхүүн, чиг үүрэг, эрх хэмжээний
нийгмийн ухааны хэлээр талаарх ойлголтуудыг эзэмшсэн эсэх
илэрхийлэх (write and - Шударга хараат бус шүүхээр шүүлгэх эрх зүйн үндэслэлүүдийг зөв
present); оновчтой гаргасан эсэх
- Тэгш эрхийн талаарх мэдлэг мэдээлэлтэй байж хуулийн дагуу үүрэг,
хариуцлагаа ухамсарлан эрх тэгш байдлыг амьдралд хэрэгжүүлэх нь
чухал болохыг илтгэн харуулсан мэдээлэл цуглуулах, мэдээлэлтэй
ажиллах, боловсруулах, дүн нэгтгэн шинжилгээ хийсэн эсэх
Б. Судалсан агуулгатай - Асуудлаа шийдвэрлэхийн тулд шаардлагатай мэдээлэл хайн олж,
холбоотой мэдээлэлтэй мэдээллээ нэгтгэн уншиж, тайлбарлаж чадаж буй эсэх
ажиллах ур чадварын - Үл ялгаварлан гадуурхах байдал нь хүн бүр хууль шүүхийн өмнө эрх
эзэмшилт тэгш байх зарчим, эрх зүйн харилцаанд эрх тэгш оролцох асуудал
гэдгийг холбон ойлгож үндэслэлтэй тайлбарлаж байгаа эсэх
- Эрх зүйн үүднээс шударга ёс, тэгш эрхийн талаарх ойлголтуудыг
тайлбарласан эсэх
- Судалж буй асуудлын дагуу нотолгоо бүхий тайлбар, шийдэл хийсэн явц
ба үр дүнг ойлгомжтой, тодорхой илэрхийлсэн эсэх
В. Судалсан агуулгыг - Судалсан үр дүнгээ бүдүүвч, хүснэгт, зураглал зэрэг бүтээлч хэлбэрээр
сонирхож судлах, илэрхийлсэн эсэх
оролцох хандлага, идэвх - Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийн талаарх эх сурвалжуудыг судлан эсээ
зүтгэл зэрэгт гарч буй бичих эсэх
ахиц, хөгжлийг - Нийгмийн амьдралд тохиолдож байгаа үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх
илрүүлэхэд оршино. зөрчигдөж байгаа бодит жишээн дээр тулгуурлан, дүгнэлт хийж, түүнийг
шийдвэрлэх арга замыг тайлбарласан эсэх

4.5.2. Жишиг даалгавар:

Тохиолдол
шинжлэх
Хэн ч хууль, шүүхийн өмнө онцгой давуу эрх эдлэхгүй
байх ёстойг нотлон харуулсан эсэх + + +
Шүүхийн тогтолцоо, бүтэц, бүрэлдэхүүн, чиг үүрэг, эрх

хэмжээний талаарх ойлголтуудыг эзэмшсэн эсэх + +
Шударга хараат бус шүүхээр шүүлгэх эрх зүйн
үндэслэлүүдийг зөв оновчтой гаргасан эсэх + +
Тэгш эрхийн талаарх мэдлэг мэдээлэлтэй байж хуулийн

дагуу үүрэг, хариуцлагаа ухамсарлан эрх тэгш байдлыг
амьдралд хэрэгжүүлэх нь чухал болохыг илтгэн + + +
харуулсан мэдээлэл цуглуулах, мэдээлэлтэй ажиллах,
боловсруулах, дүн нэгтгэн шинжилгээ хийсэн эсэх
Асуудлаа шийдвэрлэхийн тулд шаардлагатай
мэдээлэл хайн олж, мэдээллээ нэгтгэн уншиж, + +
тайлбарлаж чадаж буй эсэх
Үл ялгаварлан гадуурхах байдал нь хүн бүр хууль
шүүхийн өмнө эрх тэгш байх зарчим, эрх зүйн
+ + +
харилцаанд эрх тэгш оролцох асуудал гэдгийг холбон
ойлгож үндэслэлтэй тайлбарлаж байгаа эсэх
Эрх зүйн үүднээс шударга ёс, тэгш эрхийн талаарх
+ +
ойлголтуудыг тайлбарласан эсэх
Судалж буй асуудлын дагуу нотолгоо бүхий тайлбар,
шийдэл хийсэн явц ба үр дүнг ойлгомжтой, тодорхой + +
илэрхийлсэн эсэх
Судалсан үр дүнгээ бүдүүвч, хүснэгт, зураглал зэрэг
бүтээлч хэлбэрээр илэрхийлсэн эсэх + +
Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийн талаарх эх

сурвалжуудыг судлан эсээ бичсэн эсэх + + +
Нийгмийн амьдралд тохиолдож байгаа үзэл бодлоо

илэрхийлэх эрх зөрчигдөж байгаа бодит жишээн дээр
+ + +
тулгуурлан, дүгнэлт хийж, түүнийг шийдвэрлэх арга
замыг тайлбарласан эсэх
Даалгавар 1. Дараах зургийг ажиглан тус бүрийн утга санаа, илэрхийлж буй асуудлыг
тодруулан, тайлбарлан бичээрэй.
Даалгавар 2. Даалгавар 2: Дээрх гурван зургийг тус тусад нь асуудал дэвшүүлэн
тайлбарласан бол одоо энэ гурван зургийн харилцан хамаарлыг олж, үндэслэлийг
тайлбарлаарай
1. ...................................................................................................................................................
2.................................................................................................................................................
Даалгавар 3. Дараах хүснэгтэд хариулна уу.
“...Хүн бүр хуулийн Бидний амьдралд Хуулийн ач Энэ хуультай

өмнө тэгш эрхтэй” яагаад хэрэгтэй холбогдол дүйцэх зан заншлын
Арваннэгдүгээр зүйл байдаг хэм хэмжээг бичнэ
1дэх хэсэг үү?
Даалгавар 4: Дараах тохиолдлыг уншаад нөхцөл байдалд дүгнэлт хийн ярилцаж энэ
бэрхшээлийн шалтгааныг сайтар нягтлан, асуудлыг шийдэх оновчтой арга боловсруулах
төлөвлөгөө гаргах хамгийн чухал гэж үзэж байгаа 1-2 шалтгаан, арга замыг тэмдэглэн бичиж,
бусадтай саналаа солилцоорой.
Тохиолдол Уг тохиолдлын гол асуудал Миний бодлоор асуудлыг

болсон зүйл түүний шалтгаан нь: шийдвэрлэх арга зам нь:
Ц сонинд гарсан зарын дагуу
нэгэн дэлгүүрт худалдагчаар
орохоор менежертэй уулзахад
“уучлаарай, манайх
үйлчилгээний байгууллага, зөв
төрхтэй, царайлаг, өндөр
эмэгтэйг авна, та шаардлага
хангахгүй байна” гэжээ. Ц –ийн
хувьд ямар эрх нь хөндөгдсөн
бэ?
Даалгавар 5: Чиний гаргасан арга зам таамаглал хамгийн зөв гэдгийг баталж, нотлох 3
үндэслэл гаргана уу.
1.
2.
3.

Даалгавар 1: Ойлголтын утга санааг тайлбарлах, асуудал дэвшүүлэх

Шалгуур Хангалттай Дундаж Дэмжлэг шаардлагатай
Эрх зүйн үүднээс Эрх зүйн ойлголтыг Эрх зүйн ойлголтыг Зургийг өнгөцхөн
шударга ёс, тэгш агуулсан зургаас утга асуулсан зургаас утга харагдаж байгаа
эрхийн талаарх санааг хууль эрх зүй, санааг хууль эрх зүйтэй байдлаас нь
ойлголтуудыг хүмүүсийн амьдрал үйл холбон тайлбарласан, тайлбарласан
тайлбарласан ажиллагаатай холбон хүмүүсийн амьдралтай
байдал оновчтой тайлбарласан холбоогүй
Аливаа үзэгдэл үйл Эрх зүйн үүднээс дээрх Эрх зүйн үүднээс дээрх Зургаас ямар нэгэн
явдлаас асуудлыг зургаас асуудлыг зургаас асуудлыг хамтран асуудал олж илрүүлж
тодруулан асуудал тодруулан асуудлыг олж ярилцаж хэлэлцсэний чадаагүй бол
дэвшүүлсэн байдал харж асуудал дэвшүүлэн дараа асуудал дэвшүүлэн
тайлбарласан тайлбарлаагүй
Даалгавар 2: Мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийж, ойлголтуудын харилцаа хамаарлыг тодорхойлох

Мэдээлэлд дүн Зургаар илэрхийлсэн Зургаар илэрхийлсэн Зургаар илэрхийлсэн
шинжилгээ хийж, мэдээлэлд дүн шинжилгээ мэдээлэлд дүн шинжилгээ мэдээлэлд дүн шинжилгээ
хоорондын хийж, эдгээрийг холбон хийж эдгээрийг холбон хийж, эдгээрийг холбон
харилцаа тайлбарлаж харилцаа тайлбарлаж, харилцаа тайлбарлахыг оролдсон
хамаарлыг олж хамаарлыг оновчтой хамаарлыг илрүүлхийг боловч чадаагүй
тодорхойлсон тодорхойлсон хичээсэн боловч нэгтгэж
байдал чадаагүй
Харилцаа Эндээс шүүхийн үйл Шүүхийн үйл ажиллагаа Шүүх нь хүн бүрт тэгш
хамаарлыг ажиллагаа хүн бүрт тэгш хүн бүрт тэгш үйлчлэх үйлчлэх ёстой гэдгийг
үндэслэлтэй үйлчлэх ёстойг хуулийн эх ёстойг хуулийн эх үндэслэлтэй тайлбарлаж
тайлбарлсан сурвалжтай холбон сурвалжид үндэслэн чадаагүй,
байдал өөрийн үзэл бодлыг үндэслэлтэй тайлбарласан
тусган үндэслэлтэй өөрийн үзэл бодлыг тусгаж
тайлбарласан чадаагүй
Даалгавар 3: Учир шалтгаан ач холбогдлыг дүгнэх

Хууль яагаад Хууль яагаад бидний Хууль яагаад бидний Хууль яагаад бидний
хэрэгтэй байдгийн амьдралд хэрэгтэй амьдралд хэрэгтэй гэдгийг амьдралд хэрэгтэй
учир шалтгааныг гэдгийг батлах учир ойлгон ухаарсан боловч байгаагийн учир
бичсэн байдал шалтгааныг тоочин яаагаад хэрэгтэй байгаа шалтгааныг тоочин
бичсэн, учир шалтгааныг тоочин бичээгүй
бичээгүй
Хуулийн ач Хуулийг биелүүлэхийн ач Хуулийг биелүүлэхийн ач Хуулийг биелүүлэхийн ач
холбогдлыг холбогдлыг жишээ холбогдлыг өөрийн холбогдлыг илрүүлж
дүгнэсэн байдал баримттайгаар дүгнэн бодлоор дүгнэн дүгнэлт хийж чадаагүй
тайлбарласан тайлбарлахыг хичээсэн
жишээ баримт татаагүй
Шалгуур Хангалттай сайн Хангалттай Хангалтгүй

Кейс жишээ бодлогыг Тохиолдол Тохиолдол Тохиолдол шинжлэхдээ
бодохдоо эрх зүйн хэм шинжлэхдээ эрх зүйн шинжлэхдээ эрх зүйн эрх зүйн хэм хэмжээг зөв
хэмжээг зөв хэрэглэж, хэм хэмжээг зөв хэм хэмжээг зөв хэрэглэж, хуулийн зүйл
хуулийн зүйл заалтыг хэрэглэж, хуулийн зүйл хэрэглэж, хуулийн зүйл заалтыг тодорхой
тодорхой заасан заалтыг тодорхой заалтыг хувилбартай заагаагүй
заасан заасан
Кейсийг эрх зүйн хэм хэмжээ Эрх зүйн хэм хэмжээ Эрх зүйн хэм хэмжээ Эрх зүйн хэм хэмжээ
хэрэглэн тайлбарлаж хэрэглэн тайлбарлаж хэрэглэн тайлбарлаж хэрэглэн тайлбарлаж
өөрийн бодит дүгнэлтээ өөрийн бодит дүгнэлтээ гаргасан дүгнэлтээ гаргаагүй
гаргасан дүгнэлтээ гаргасан
Эрх зүйн бүлэг сэдвийн Эрх зүйн бүлэг Эрх зүйн бүлэг Эрх зүйн бүлэг сэдвийн
хүрээнд олж авсан онолын сэдвийн хүрээнд олж сэдвийн хүрээнд олж хүрээнд олж авсан
мэдлэгээ тухайн тохиолдлыг авсан онолын авсан онолын онолын мэдлэгээ тухайн
шинжлэхдээ практиктай мэдлэгээ тухайн мэдлэгээ тухайн тохиолдлыг шинжлэхдээ
холбон тайлбарласан тохиолдлыг тохиолдлыг практиктай холбон
шинжлэхдээ шинжлэхдээ тайлбарлаагүй
практиктай холбон практиктай холбон
тайлбарласан тайлбарласан боловч
хангалтгүй
тохиолдлыг шинжлэн Тохиолдлын нөхцөлд Тохиолдлын нөхцөлд Тохиолдлын нөхцөлд
судалсны эцэст гаргасан бүрэн хэмжээнд дүн бүрэн хэмжээнд дүн бүрэн хэмжээнд дүн
дүгнэлт, санал нь шинжилгээ хийсэн шинжилгээ хийсэн шинжилгээ хийгээгүй
тохиолдлын нөхцөлд бүрэн боловч хангалтгүй
хэмжээнд дүн шинжилгээ
хийсэн
Тав. Эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын чанар

5.1.Бүлгийн зорилго. “Эдийн засгийн өсөлт нь иргэдийн амьдралын чанарт хамгийн чухал
нөлөөлөх үзүүлэх хүчин зүйлсийн нэг бөгөөд иргэн бүр эдийн засгийн өсөлтөөс ижил, тэгш хүртэх
боломжоор хангагдах ёстой.” гэсэн асуудал дэвшүүлж, түүний шийдлүүдийг санал болгох чадварт
суралцах, суралцах арга барилаа хөгжүүлэхэд бүлгийн зорилго оршино.
5.2.Суралцахуйн зорилт, үйл ажиллагаа, хэрэглэгдэхүүн:
Суралцахуйн зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

а. Эдийн засгийн өсөлт ба  Эдийнзасгийнөсөлтбаамьдралын  ЕБ-ын 12 жилийн сургуулийн 10-
амьдралын чанарын чанарынхамаарлын хүрээнд 12-р ангийн “Нийгмийн ухаан”
хамаарлыг шударга ёсны тулгамдаж буй асуудлуудыг сурах бичиг
үнэлэмжийн үүднээс дэвшүүлж, үндэслэх,  Холбогдох статистик баримтууд
шинжлэх,  Багуудад хуваагдан сонгосон  ҮСХ, ДБ-ны “Өрхийн нийгэм-
б. Нийгмийн бүтэц, соёл асуудлыг тодорхойлох, шийдлийг эдийн засаг: Ядуурлын дүр
дахь ялгаатай байдал нь дэвшүүлэхэд шаардлагатай төрх” судалгааны тайлангийн
эдийн засгийн өсөлт ба мэдээлэл, эх сурвалжуудыг баримтууд
амьдралын чанарын цуглуулах, боловсруулах,  Нийгмийн давхраажилтын
хамааралд нөлөөлдгийг шинжлэх, судалгааны баримтууд
тодорхойлох,  Шийдлийн хувилбаруудаа  Хүний эрхийн нэр томъёоны
в. Эдийн засгийн өсөлтөөс боловсруулан, харьцуулах товч тайлбар толь. УБ.,1996
иргэн бүр хүртэх боломжоор замаар шийдлээ дэвшүүлэх,  http://www.forum.mn/
тэгш хангагдсан эсэхийг  Дэвшүүлсэн шийдлээ бусдадаа  www.1212.mn
судлан үзэл бодлоо нотлон танилцуулж, хэлэлцүүлэн  http://www.sonin.mn/
хамгаалах. хамгаалын зэрэгцээ бусдын  http://www.news.mn
шийдэлд үнэлэлт дүгнэлт өгөн,  http://www.time.mn/
бусдаасаа суралцана.  http://www.gogo.mn/
Энэ сэдвийн хүрээнд сургалтыг зохион явуулахдаа дараах зүйлд анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Үүнд:
1. Эдийн засгийн тоон болон чанарын өсөлтийн онцлог ялгааг гаргуулж өсөлтийг тооцох аргачлал
эзэмшүүлэх
2. “Эдийн засгийн өсөлтөөс иргэд тэгш хүртэх” тухай ойлголтыг шударга ёсны үүднээс тайлбарлах
3. “Нийгмийн баялгаас иргэд тэгш хүртэх” тухай ойлголтыг шударга ёсны үүднээс тайлбарлах
4. “Хэн илүү хөдөлмөрлөнө тэр илүүг хүртэнэ” гэсэн хандлагыг төлөвшүүлэх.
5. Төрийн халамжийн бодлогын давуу, сул талуудын талаар эргэцүүлэн бодож сул талуудыг даван
туулах боломжит хувилбаруудыг боловсруулж сурах
Энэ сэдвийн хүрээний нэлээд дэлгэрэнгүй бичигдсэн гэж үзэж болох материалуудыг өмнө бичигдсэн сурах
бичгүүдээс авч ашиглах хэрэгтэй.

5.3. Агуулгын тайлбар.

Уг асуудлыг нийгмийн амьдралын бусад хүрээтэй холбон авч үзвэл:
 Нийгэм, нийгмийн харилцаа: Бүтцийн ялгаатай байдал эдийн засгийн өсөлтөөс хүртэх тэгш бус
боломж, нөхцөлийг бүрдүүлдэг
 Соёл: Соёлын ялгаатай байдал нь эдийн засгийн өсөлтөөс хүртэх тэгш бус боломж, нөхцөлийг
бүрдүүлдэг. Соёлын ялгаатай байдал нь амьдралын чанарын ялгаатай хэмжүүрийг бий
болгодог.
 Улс төр: Орлогыг дахин хуваарилах бодлогын шийдэл нь амьдралын чанарын өсөлтөд
нөлөөлж байдаг. Бодлогын шийдэл нь улс төрийн систем, дэглэм, эрх мэдлийн хуваарилалт,
оролцогч субьектүүдийн харилцан нөлөөллөөс хамаардаг.
 Эрх зүй: Амьдралын чанарт холбогдох хүний эрхүүдийг хэрхэн хангаж баталгаажуулсан
байдлаас шалтгаална. Орлогын дахин хуваарилалтыг эрх зүйн хувьд хэрхэн шийдснээс
хамаарна.
 Олон улсын харилцаа: Олон улсын хэмжээнд эдийн засгийн өсөлтийг хүртээмжтэй, тогтвортой
үзүүлэлтээр хэмжих ойлголт харилцан адилгүй байгаа нь шударга ёсны асуудалд хүргэж
байна.
Тулгуур ойлголтууд:
 Эдийн засгийн өсөлт
 ДНБ, нэг хүнд ногдох ДНБ-ын хэмжээ
 Шударга ёс
 Амьдралын чанар (хүний хөгжил гэсэн ойлголтоор хэмжээсжүүлэн хэлэлцэж болно,
гэхдээ сурагчид өөрсдийн субъектив үзэл бодолд тулгуурлан тодорхойлохыг хүлээн
зөвшөөрч болно)
 Орлогын хуваарилалт

Багшийн зүгээс анхаарах ёстой сургалтын хамгийн чухал хэсэг нь сурагчдаар гүйцэтгүүлэх
даалгаврууд болно. Даалгавруудыг гүйцэтгэснээр сурагчид тодорхой асуудлуудыг үнэлэхдээ
эдийн засгийн шинжилгээний олон янзын арга, аргачлалыг ашиглаж сурах, эдийн засгийн
бодит байдлыг бие даан шинжлэх чадвар эзэмших юм. Нөгөө талаар тэд тухайн шинжлэх
ухааны талаарх хэр зэрэг гүн гүнзгий мэдлэгтэй болсон эсэх талаарх өөрийн мэдлэг, чадвараа
өөрсдөө үнэлэх, дүгнэх боломж олгоно. Харин багш нарын хувьд сурàгчдын эзэмшсэн мэдлэг,
чадварыг хурдан ба бодитойгоор үнэлэх боломж олгоно.
5.5. Үнэлгээ
5.5.1 Үнэлгээний зорилт, шалгуур:
Нийгмийн ухааны бүрэн дунд боловсролын үнэлгээний зорилтыг дараах хүрээгээр тодорхойлж
байна. Үүнд:
А. Нийгмийн ухааны танин мэдэхүйн дагуу сэтгэх, эргэцүүлэх, нийгмийн ухааны хэлээр бичих,
илтгэх;
В. Нийгмийн үзэгдэл, үйл явдлыг сонирхож судлах, оролцох эрмэлзэл, идэвх зүтгэл, үнэт
зүйлс, хандлагаа илэрхийлэх.
Үнэлгээний Үнэлгээний шалгуур

зорилт
А. Нийгмийн - Эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын чанарын хамаарлыг шударга ёсны
ухааны танин үнэлэмжийн үүднээс шинжлэх
мэдэхүйн үе шатны - Эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын чанарын хамаарлыг нэг хүнд ноогдох ДНБ
дагуу эргэцүүлэх, болон орлого хуваарилалттай холбож, судлан тодорхойлсон эсэх
сэтгэх, нийгмийн - Эдийн засгийн өсөлтийг иргэддээ тэгш, хүртээмжтэй хуваарилалтын талаарх
ухааны хэлээр төрөөс гаргаж буй шийдвэр, тэдгээрийн иргэдэд үзүүлж буй нөлөөллийн талаар
илтгэх, бичих асуудал дэвшүүлэн судалсан эсэх
- Эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын чанарын хамаарал, тэгш хүртээмжийн
хуваарилалтыг тодорхой баримт, жишээн дээр судлан тайлбарлаж буй байдал
- Эдийн засгийн өсөлтийг иргэддээ тэгш, хүртээмжтэй хуваарилалтын талаар
судалж, тодорхой шинжээр нь ангилж, ялган таньж чадаж буй эсэх болон хувийн
дүгнэлт гаргаж буй байдал
Б. Нийгмийн - Нийгмийн бүтэц, соёл дахь ялгаатай байдал нь эдийн засгийн өсөлт ба
амьдралтай амьдралын чанарын хамааралд нөлөөлдгийг тодорхойлох мэдээлэл эрж хайх,
холбоотой цуглуулах, дүн шинжилгээ хийх, үр дүнг нь харьцуулалт, тайлбар, бүдүүвч, схем,
мэдээлэлтэй зураглал гаргах зэрэг бүтээлч үйлээр илэрхийлэх байдал
ажиллах - Эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын чанарын хамаарал, тэгш хүртээмжийн
хуваарилалтыг тодорхой баримт, жишээн дээр судлан таамаглалаа нотолж буй
үндэслэл, ур чадвар
- Бусад багуудын шийдлийн талаарх үнэлгээ дүгнэлтэд анализ хийж буй эсэх
В. Нийгмийн - “Эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын чанар” хичээлээс суралцсан хувийн
үзэгдэл, үйл дүгнэлт
явдлыг сонирхож - Эдийн засгийн өсөлтийг иргэддээ тэгш, хүртээмжтэй хуваарилах нь зөв үү
судлах, оролцох эсвэл оруулсан хувь нэмрээр нь ялгаатай хуваарилах нь зөв үү? сэдэвт
эрмэлзэл, идэвх хэлэлцүүлэгдэх оролцоо
зүтгэл, үнэт зүйлс, - Эдийн засгийн өсөлтөөс иргэн бүр хүртэх боломжоор тэгш хангагдсан эсэхийг
хандлагаа судлан үзэл бодлоо нотлон хамгаалахад гаргаж буй санаачилга
илэрхийлэх. - Эдийн засгийн өсөлтийг иргэддээ тэгш, хүртээмжтэй хуваарилалтын талаарх
төрөөс гаргаж буй шийдвэр, үйл ажиллагаанд иргэдийн оролцох боломжуудыг
судалж, энэ чиглэлээр иргэдэд зорилсан зааварчилгаа, санамж гарган
бусаддаа танилцуулж буй байдал
- Нутаг орныхоо эдийн засгийн өсөлт болон гэр бүлийнхээ амьдралын чанарт
хэрхэн хувь нэмэр оруулах талаар өөрийн хувилбар санал, санаачилга гаргаж
буй байдал
5.5.2.Жишиг даалгавар:
Жишиг даалгаврыг боловсруулах арга зүй:
Нэгж Сэдэв, сэдвийн Хичээлийн
Сурагчийн үйл ажиллагаа
хичээл чиглэл үе шат
Дараах асуудлыг 1.Асуудал Нийгэм судлалын заавал судлах агуулгын хүрээнд
дэвшүүлэн, аль дэвшүүлэх судлах эдийн засгийн өсөлт, ДНБ, нэг хүнд ногдох
Хичээл – 1 хариултыг сонгон ДНБ, төсвийн хуваарилалт, өрхийн орлого,
40 минут хамгаалах вэ? ажилгүйдэл зэрэгт тулгуурласан тохиолдол, бичил
 Эдийн засгийн видео зэргийг ашиглан аль нэг хариултыг сонгон
өсөлтийг таамаглал болгон дэвшүүлнэ.
иргэддээ тэгш, 2. Таамаглалаа батлахад шаардлагатай мэдээлэл, эх
хүртээмжтэй Мэдээлэл сурвалжийг сонгон бэлтгэнэ. Үүнд:
хуваарилах нь цуглуулах  Үндсэн хууль ба бусад хууль,
зөв үү эсвэл  Сурах бичиг,
оруулсан хувь  Тохиолдол,
Хичээл -2 нэмрээр нь  Холбогдох статистик баримтууд
40 минут ялгаатай  ҮСХ, ДБ-ны Өрхийн нийгэм-эдийн засаг: Ядуурлын
хуваарилах нь дүр төрх судалгааны тайлангийн баримтууд
зөв үү?  Нийгмийн давхраажилтын судалгааны баримтууд
 Холбогдох цахим сурвалжууд (www.1212.mn г.м)
 Шог зураг гэх мэт
3.Мэдээлэл Таамаглалаа батлахад нь туслах чиглүүлэх асуулт
Хичээл -3 боловсруул бүхий ажлын хуудсыг ашиглан, эх сурвалж,
40 минут ах, мэдээллээс шаардлагатайг нь тодорхойлон, багцалж,
шинжлэх хураангуйлна. Баримтуудыг харьцуулан, шинжилнэ.
4. Дүгнэлт, Хариултын үндэслэлээ дэвшүүлж, хамгаалах хийгээд
Хичээл -4
шийдвэр бусад тайлбарыг няцаах зэргээр шийдвэрлэх
40 минут
гаргах хувилбарыг ялгаатай байдлаар дэвшүүлнэ.
5. Нийтийн Багууд шийдлээ танилцуулна.
Хичээл -5
хэлэлцүүлэ Харилцан бие биендээ асуулт, тавьж хэлэлцэнэ.
40 минут
г хичээл

Хичээл -1
Ажлын хуудас 1. Сурагчид нийгмийн өмнө тулгамдаж буй онцлог асуудлыг тодорхойлох.
Багууд дараах асуултын дагуу судлах асуудлаа тодорхойлно.

1. Асуудлыг юу гэж ойлгож байна вэ?
........................................................................................................................................................
2. Асуудлыг шийдэх ямар таамаглал дэвшүүлж байна вэ?
............................................................................................................................................................
......................................................................................................................................
Хичээл-2
Ажлын хуудас 2.Сурагчдын багаараа хэлэлцэн бөглөнө.
Сурагчид сонгож авсан асуудлын хүрээнд хамааралтай мэдээлэл цуглуулах
Дараах шалгуурыг үндэслэж мэдээллээ цуглуулна.
1. Таамаглалаа батлахад ямар, ямар мэдээлэл шаардлагатай байна вэ?

2. Тэдгээр мэдээллийг хайж болох ямар ямар боломж, нөөц байгааг тодорхойлох
.......................................................................................................................................................
.................................................................................................................................
3. Олж авч буй мэдээлэл тань хэр зэрэг найдвартай бөгөөд баталгаатай вэ?
...................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
4. Шаардлагатай мэдээллээ хэрхэн цуглуулах вэ?
.......................................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Хичээл-3
Ажлын хуудас 3.1. Мэдээлэл боловсруулах үйл ажиллагаа
№ Таамаглалыг батлах Таамаглалыг няцаах баримт, Зөвшилцөж, шүүн хэлэлцэх

баримт, түүний түүний агуулгыг жагсаан шаардлагатай баримт
агуулгыг жагсаан бичнэ үү. мэдээллийг жагсаан бичнэ үү.
бичнэ үү.
1
2
3
4
Ажлын хуудас 3.2..

Таамаглалын нотолгоонд тань нийцсэн, нийцээгүй баримт мэдээллийг дүгнэн үзэх (Уг ажлын
хуудасны хувьд нүд бүрийг заавал дүүргэж ажиллахыг шаардахгүй, харин нийтийн болон
хувийн амьдралын аль нэгэнд нь баримт мэдээллээ хамаатуулах ёстой)
Таамаглалаа баталсан дүгнэлтэд хүрсэн бол Таамаглалаа няцаасан дүгнэлтэд хүрсэн

бол
Үндэслэлүүд: Үндэслэлүүд:
- ... - ...
- -
Багийн ажлын дүгнэлт гэргэж нийтийн хэлэлцүүлэгт бэлдэх

Хичээл-4
Ажлын хуудас 4.
Зөвшилцөж шүүн хэлэлцэх шаардлагатай баримт мэдээллийг дүгнэн үзэх (уг ажлын хуудасны
хувьд эерэг ба сөрөг нөлөөллийг нотлохдоо аль болох өгүүлбэрээр бичүүлж сурагчдаар
тайлбар хийлгэх.
Бусад багуудын шийдэл Санал нийлэх тал Санал нийлэхгүй тал

1
2
3
4
Хэлэлцүүлгээс хүрч буй дүгнэлт:
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
Нэмж унших, судлах зүйлээ тодорхойлох: (бусад айн өнцгөөс харах)
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..
Багууд “Эдийн засгийн өсөлтийг иргэддээ тэгш, хүртээмжтэй хуваарилах нь зөв үү эсвэл
оруулсан хувь нэмрээр нь ялгаатай хуваарилах нь зөв үү” сэдэвт хэлэлцүүлгийн үр дүнг бусад
айгаар дэвшүүлсэн таамаглал, шийдлүүдийн талаар асуулт, хариулт явуулж үзэл бодлоо
хамгаалах, зөвшилцөхөөс гадна хичээлийн үр өгөөж, сэтгэл ханамжийг дүгнэнэ.
Суралцахуйн зорилтын хүрээнд өгөгдсөн жишээнд суурилан ажиллах ажлын хуудасны
гүйцэтгэлийг дараах аргачлалын дагуу үнэлнэ.
Ажлын хуудасны багийн гүйцэтгэлийг үнэлэх аргачлал:

Ажлын хуудас 1: Сурагчид нийгмийн өмнө тулгамдаж буй онцлог асуудлыг тодорхойлох.
Тулгамдаж буй
Тулгамдаж буй онцлог Тулгамдаж буй онцлог
Тулгамдаж буй онцлог онцлог асуудлыг
асуудлыг тодорхойлж, асуудлыг тодорхойлж
асуудлыг оновчтой
чадаагүй гаргаж
тодорхойлсон байдал тодорхойлсон
чадсан ч оновчтой бус
Асуудлыг шийдэх Асуудлыг
Асуудлыг ардчиллын Асуудлыг ардчиллын
таамаглалыг тэгш ардчилалын үнэт
үнэт зүйлстэй үнэт зүйлстэй
хүртээмжтэй зүйлстэй холбон
холбохгүйгээр зөвхөн холбосон боловч
уялдуулан дэвшүүлсэн оновчтой үндэслэл,
өөрийн бодлыг үндэслэгээ, нотолгоо
байдал нотолгоотой
илэрхийлсэн. хангалтгүй
тайлбарласан
Ажлын хуудас 2: Сонгож авсан асуудлын хүрээнд хамааралтай мэдээлэл цуглуулах

Таамаглалаа батлах Таамаглалаа батлах
Таамаглалаа батлах Таамаглалаа батлах
мэдээллийн хэрэгцээ, мэдээллийн хэрэгцээ,
мэдээллийн хэрэгцээ, мэдээллийн хэрэгцээ,
шаардлагыг шаардлагыг
шаардлагыг оновчтой шаардлагыг оновчтой
тодорхойлсон байдал оновчтой, бүрэн
тодорхойлж чадаагүй ч дутуу тодорхойлсон
тодорхойлсон

Тэдгээр мэдээллийн Тэдгээр мэдээллийн Тэдгээр мэдээллийн Тэдгээр мэдээллийн

боломж, нөөцийг боломж, нөөцийг боломж, нөөцийг дутуу боломж, нөөцийг
тодорхойлсон байдал тодорхойлж чадаагүй тодорхойлсон бүрэн тодорхойлсон
Олсон мэдээллийн
Олсон мэдээллийн Олсон мэдээллийн Олсон мэдээллийн
найдвартай,
найдвартай, найдвартай, баталгаатай найдвартай,
баталгаатай байдал
баталгаатай байдал бус баталгаатай
дутмаг
Шаардлагатай Шаардлагатай мэдээллээ Шаардлагатай Шаардлагатай
мэдээллээ цуглуулсан дутуу цуглуулсан мэдээллээ бараг мэдээллээ цуглуулсан
байдал цуглуулсан
Ажлын хуудас 3.1.Мэдээлэл боловсруулах үйл ажиллагаа

Таамаглалыг батлах,
Таамаглалыг батлах, Таамаглалыг батлах,
няцаах баримтуудын Алдаатай бус ч сайн
няцаах баримтуудыг няцаах баримтуудыг
жагсаалт гаргасан шалгуурт хүрээгүй
алдаатай гаргасан оновчтой жагсаасан
байдал
Зөвшилцөж, шүүн Зөвшилцөж, шүүн
Зөвшилцөж, шүүн
хэлэлцэх шаардлагатай хэлэлцэх шаардлагатай
Алдаатай бус ч сайн хэлэлцэх шаардлагатай
баримт мэдээллийг баримт, мэдээллийг
шалгуурт хүрээгүй баримт, мэдээллийг
жагсаалт гаргасан алдаатай гаргасан
оновчтой жагсаасан
байдал
Ажлын хуудас 3.2. Таамаглалын нотолгоонд нийцсэн, нийцээгүй баримт мэдээллийг дүгнэн үзэх
Таамаглалаа баталсан Таамаглалаа баталсан
Таамаглалаа баталсан Таамаглалаа баталсан
болон няцаасан болон няцаасан
болон няцаасан болон няцаасан
дүгнэлтэд хүрсэн, дүгнэлтэд хүрсэн,
дүгнэлтэд хүрсэн, дүгнэлтэд хүрсэн,
үндэслэл дутуу, оновчтой үндэслэл оновчтой ч
үндэслэл үндэслэл оновчтой
бус дутуу
Ажлын хуудас 4: Зөвшилцөж шүүн хэлэлцэх шаардлагатай баримт мэдээллийг дүгнэн үзэх
Бусад багуудын
Бусад багуудын шийдэл Бусад багуудын шийдэл Бусад багуудын шийдэл
шийдэл болон
болон саналтай нийлэх, болон саналтай нийлэх, болон саналтай нийлэх,
саналтай нийлэх,
нийлэхгүй талуудыг нийлэхгүй талуудын нийлэхгүй талуудын
нийлэхгүй талуудын
нэгтгэсэн байдал нэгтгэл тааруу нэгтгэл бүрэн
нэгтгэл дутуу
Хэлэлцүүлэгт оролцож Хэлэлцүүлэгт оролцож Хэлэлцүүлэгт оролцож
Хэлэлцүүлэгт оролцож
дүгнэлт, эргэх холбоог дүгнэлт, эргэх холбоог дүгнэлт, эргэх холбоог
дүгнэлт, эргэх холбоог
тэмдэглэсэн байдал тэмдэглэсэн байдал тэмдэглэсэн байдал
тэмдэглэсэн байдал
тааруу дутуу бүрэн
Ажлын хуудас 5: Зөвшилцөж шүүн хэлэлцэх шаардлагатай баримт мэдээллийг дүгнэн үзэх, илтгэх
Нэгдсэн үр дүнд хүрсэн
Нэгдсэн үр дүнд Нэгдсэн үр дүнд хүрсэн Нэгдсэн үр дүнд хүрсэн
тайлан агуулгын хувьд
хүрсэн тайлан тайлан агуулгын хувьд тайлан агуулгын хувьд
оновчтой ч дутуу
бичсэн байдал оновчгүй, дутуу бичигдсэн оновчтой бүрэн бичигдсэн
бичигдсэн
Илтгэх, хэлэлцүүлэг Илтгэх, хэлэлцүүлгийн Илтгэх, хэлэлцүүлгийн Илтгэх, хэлэлцүүлт
оролцсон байдал оролоцоо бага оролцоо хангалттай манлайлан оролцсон
Зургаа. Шударга ёс ба авилга
6.1 Бүлгийн зорилго

Сурагчид жишээ тохиолдол, баримтад дүн шинжилгээ хийх замаар авилгын нийгэм, улс төр,
эдийн засаг, соёлд үзүүлэх сөрөг үр нөлөөг тодорхойлон тайлбарлаж түүнийг шийдвэрлэх
хувилбар дэвшүүлэх чадвартай, санаачилгатай иргэн төлөвшихөд чиглэнэ.
6.2 Суралцахуйн зорилт, үйл ажиллагаа, хэрэглэгдэхүүн:

зорилт
 Жишээ тохиолдол судлан шударга  Авилгын эсрэг хууль. 2006
ёсны шалгуураар авилгад холбогдох  Авилгын эсрэг үндэсний хөтөлбөр.
Тохиолдолд асуудлыг тодорхойлно. 2002
шударга ёсны  Шударга ёсны үүднээс авилгад  2003-10 НҮБ Авилгын эсрэг конвенци
үүднээс холбогдох асуудлыг шийдвэрлэхэд  Сурах бичиг
шинжилгээ иргэн ямар үүрэг хүлээх талаар  “Баадай болон түүний гэр бүл”
хийн авилгад хэлэлцүүлэг өрнүүлэх нийтийн албанд нийтийн болон
холбогдох  Хэлэлцүүлгийн төгсгөлд сурагч бүр хувийн ашиг сонирхлын зөрчлөөс
асуудлыг үзэл бодлоо илэрхийлнэ. урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийн
тодорхойлох хялбаршуулсан гарын авлага. АТГ
2014 он
 http://www.iaac.mn
 Ажлын хуудас
Авилгын  Сурагчид хос хосоороо авилгын сөрөг  Сурах бичиг
нийгэм, улс үр дагаврын талаар ярилцана.  “Сайн засаглалын төлөөх сайн
төр, эдийн  Авилгаас үүдэн гарах сөрөг үр нөлөөг туршлага” гарын авлага. АТГ
засаг, соёлд нийгэм, улс төр, эдийн засаг, соёлын 2014 он
үзүүлэх сөрөг хүрээгээр ялган тодорхойлно  http://www.iaac.mn
үр нөлөөг  Салбар хүрээгээр ялгасан үр  Ажлын хуудас
тодорхойлох, дагаварыг жишээ гарган тайлбарлана
Авилгаас  Авилгаас зайлсхийх арга замуудыг  Сурах бичиг
зайлсхийх судлах замаар мэтгэлцээний шийдэл  Авилгын мөн чанар, шалтгаан,
иргэний боловсруулна хор хөнөөл. Гарын авалга. АТГ
санаачилгын  Дэвшүүлсэн шийдлээ хамгаалах эсвэл  http://www.iaac.mn
хувилбар няцаан мэтгэлцэнэ  Ажлын хуудас
дэвшүүлэн  Сурагчдын мэтгэлцсэн шийдлүүдээс
хамгаалах сонгон хэрэгжүүлэх санаачилгын
талаар нийтээр хэлэлцүүлнэ
Багшид санамж
 Сонгон судлах хичээлээр авилгыг судлахдаа шударга ёсны шалгуур ашиглаж байгааг
анхаараарай.
 Авилгын талаар тодорхойлолт өгөхөөс урьтаж сурагчдад жишээ, тохиолдолтой ажиллах
замаар өөрсдийн тодорхойлолтоо бүтээх боломж бүрдүүлэх
 Тус хичээлийн агуулгын дийлэнх хэсэг нь авилгыг тодорхойлохоос хальж авилга үүсэх
шалтгааныг задлан шинжлэх зорилготой. Мөн сурагчид авилгаас зайлхийх нь шударга ёс
болохыг ойлгон ухаарч түүнээс зайлсхийх санал, санаачлагын хувилбар дэвшүүлэхэд
хичээлийн зорилго чиглэнэ.
6.3 Агуулгын тайлбар:

Авилга хэмээх ойлголт нь өргөн хүрээтэй бөгөөд нийгэм, улс төр, эдийн засгийн салбарыг
хамардаг нийгмийн үзэгдэл болох талаас нь шударга ёсны шалгуур ашиглан тодорхойлно.
Авилгыг тодорхойлохын зэрэгцээ дээрх салбаруудад ямар сөрөг үр нөлөө авчирч болохыг
сурагчдаар тодорхойлуулах, тайлбар хийх боломжийг бүрдүүлээрэй. Мөн сурагчид авилгаас
зайлсхийх арга замуудын талаар ярилцаж хэрэгжүүлэх боломж гарцыг эрэлхийлэн бүтээлчээр
ажиллахад багш чиглүүлнэ.


Авилгын асуудлыг шударга ёсны хэмжүүрээр судлан шинжлэхэд багш хичээлд дараах арга
зүйн зарчмуудыг хэрэгжүүлээрэй.
 Авилгад холбогдох асуудал, үндсэн ойлголтын талаар шаардлагатай мэдлэг эзэмших,
тэдгээрийг өөрсдийн болон бусад орнуудын нөхцөл байдалтай холбон тайлбарлах чадварт
суралцах
 Авилгад холбогдох тулгамдсан, онцлог асуудлуудыг ойлгон тайлбарлах, шинжлэх, дүгнэх,
мэтгэлцэх зэргээр оюуны чадвараа хөгжүүлэх
 Авилгын талаар мэдэж цуглуулсан баримт нотолгоог шударга ёсны бусад ойлголт,
мэдлэгтэй холбон нэгтгэх, харгалзан баяжуулах, харилцан үндэслэх арга барилд суралцах
 Шударга, авилгагүй нийгмийн үйл ажиллагаанд бүтээлч, шүүмжлэлтэй, идэвхтэй оролцох
хандлага эзэмших
 Авилга, шударга ёсны асуудлаар бие даан судалгаа хийх чадвараа хөгжүүлэх зорилгоор
нийгмийн ухааны болон бусад төрлийн шинэ мэдлэг эзэмших, эх сурвалжуудыг ашиглах
чадвар эзэмших
 Ярилцлага, мэтгэлцээн, сорил, эсээ, бүтээлийн сан, судалгааны болон бусад төрлийн
тайлан зэргийг ашиглан авилгыг шударга ёсны хэмжүүрээр дүгнэж үнэлэх арга барилд
суралцах
6.5 Үнэлгээ
6.5.1 Үнэлгээний зорилт, шалгуур:
А. Нийгмийн ухааны танин мэдэхүйн дагуусэтгэх, эргэцүүлэх, нийгмийн ухааны хэлээр бичих,
илтгэх;
В. Нийгмийн үзэгдэл, үйл явдлыг сонирхож судлах, оролцох эрмэлзэл, идэвх зүтгэл, үнэт
зүйлс, хандлагаа илэрхийлэх.
- Жишээ, тохиолдлоос авилгын асуудлыг ялган харж, дүгнэж буй
А. Шударга ёс ба авилгын
эсэх
талаар эргэцүүлэх, сэтгэх
- Шударга ёсны шалгуур ашиглан авилгыг тодорхойлсон эсэх
нийгмийн ухааны хэлээр бичих,
- Авилгын төрөл, хэлбэр, шалтгааныг ялган тодорхойлсон эсэх
илтгэх;
- Авилга үүсэн гарах нөхцөл шалтгааныг нийгмийн салбар бүрт
Б. Авилгыг шударга ёс ба
ялгаатайгаар тодорхойлсон эсэх
нийгмийн амьдралтай
- Янз бүрийн эх сурвалжаас авилгад холбогдох асуудлыг ялган
холбоотой мэдээлэлтэй
харж, тодорхойлсон эсэх
ажиллах
- Авилга ба шударга ёсны утга холбогдлыг шүүн тунгааж өөрийн
үзэл бодлын үндсэн дээр бүтээлчээр илэрхийлсэн эсэх
- Авилгын асуудлыг мөн чанар, утга холбогдлыг шударга ёсны
В. Авилгын асуудлыг шударга
шалгуураар тодорхойлон шийдвэрлэхийн ач холбогдлыг үнэлж,
ёсны шалгуур ашиглан
дүгнэсэн эсэх
сонирхож судлах, оролцох
- Авилгын асуудлыг шийдвэрлэхэд иргэний оролцооны төрөл,
хандлага, идэвх зүтгэл, үнэт
хэлбэрүүдийг бусдаасаа ялгаатай тодорхойлсон эсэх
зүйлс, хандлагаа илэрхийлэх
- Авилгад шүүмжлэлтэй хандаж түүнийгээ илэрхийлж буй байдал
6.5.2 Жишиг даалгавар:

Тохиолдол
шинжлэх
Жишээ, тохиолдлоос авилгын асуудлыг ялган харж,
+
дүгнэж буй эсэх
Шударга ёсны шалгуур ашиглан авилгыг
+
тодорхойлсон эсэх
Авилгын төрөл, хэлбэр, шалтгааныг ялган
+
Авилга үүсэн гарах нөхцөл шалтгааныг нийгмийн
+
салбар бүрт ялгаатайгаар тодорхойлсон эсэх
Янз бүрийн эх сурвалжаас авилгад холбогдох
+
асуудлыг ялган харж, тодорхойлсон эсэх
Авилга ба шударга ёсны утга холбогдлыг шүүн
тунгааж өөрийн үзэл бодлын үндсэн дээр бүтээлчээр + +
илэрхийлсэн эсэх
Авилгын асуудлыг мөн чанар, утга холбогдлыг
шударга ёсны шалгуураар тодорхойлон + +
шийдвэрлэхийн ач холбогдлыг үнэлж дүгнэсэн эсэх
Авилгын асуудлыг шийдвэрлэхэд иргэний оролцооны
төрөл хэлбэрүүдийг бусдаасаа ялгаатай + +
Авилгад шүүмжлэлтэй хандаж түүнийгээ илэрхийлж
+ +
буй байдал
Тохиолдолд шударга ёсны үүднээс шинжилгээ хийн, авилгад холбогдох асуудлыг тодорхойлох
Даалгавар. 1
Асуулт Хариултаа бичээрэй
Авилгын шалтгаан юу вэ?
Авилгын ямар хэлбэрүүд байна вэ?
Авилга хэрхэн бий болдог вэ?
Авилгаас зайлсхийхэд хууль тогтоогчид
ямар үүрэгтэй вэ?
Авилгаас зайлсхийхэд би ямар үүрэгтэй вэ?
Даалгавар. 2
Төрөл Энэхүү үйлдэл нь иргэдийн Энэхүү үйлдэл нь улс орны
амьдралд ямар сөрөг үр амьдралд ямар сөрөг үр
дагавар авчирч болзошгүй вэ? дагавар авчрах вэ?
Албан үүргээ гүйцэтгэхдээ эрх
мэдлээ урвуулан ашиглах
Албан үүргээ гүйцэтгэхдээ бэлэг

шууд ба шууд бусаар хүлээн авах
Албаны мэдээлийг хувьдаа

ашиглах
Аливаа сурталчилгаанд албан
үүрэг, нэр төрөө ашиглах
Шийдвэр гаргахад нөлөөлөхийг
оролдох
Долоо. Улс орнуудын орлогын ялгаатай байдал
7.1. Бүлгийн зорилго. Улс орнуудын харилцан адилгүй хөгжлийн түвшнээс үүдсэн орлогын
ялгаатай байдлын шалтгааныг ойлгох, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тайлбарлах, түүнээс
үүдэлтэй улс хоорондын зөрчилтэй асуудлыг шударгаар шийдвэрлэх олон улсын хамтын
ажиллагааны арга хэрэгслийг танин мэдэх, мөн олон улсын харилцааны шинжлэх ухааны
түлхүүр ойлголтуудыг хувийн болон нийгмийн амьдралтай холбон тодорхойлох, үнэлэлт өгөх
чадвар эзэмшинэ.

7.2. Суралцахуйн зорилт, үйл ажиллагаа, хэрэглэгдэхүүн:

Улс орнуудын орлогын -Дэлхийн банкнаас гаргасан - Холбогдох гадаад мэдээний тойм
ялгаатай байдал: улсуудыг орлогоор нь ангилсан (телевиз, радио, сонин бусад тогтмол
а. Статистик, судалгааны мэдээлэлд шинжилгээ хийж, хэвлэлийн г.м.)
өгөгдөхүүн ашиглан нийгэм, эдийн засаг, соёлын -Монгол Улсын үндэсний аюулгүй
улсуудыг орлогоор нь ялгаатай байдлыг тодорхойлно. байдлын үзэл баримтлал УБ.,2010
ангилж, нийгэм, эдийн Эдгээрийн шалтгаан,
засаг, соёлын ялгаатай шударгаар шийдвэрлэх арга - Холбогдох дүрс бичлэг, кино, зургууд
байдлын шалтгааныг замын талаар хосоор болон www.youtube.com
тодорхойлж, тулгамдсан багаар мэтгэлцэж, санал
асуудлыг шийдвэрлэх дэвшүүлнэ. - Олон улсын хамтын ажиллагааны
арга замыг санал болгох -Улс орнуудын хөгжлийн тухай гэрээ, хэлэлцээр, холбогдох
ялгаатай байдал нь дүрс бичлэг, дурсамж
б. Жишээ баримт, эх даяаршлаас үүдсэн болон -Дэлхийн улсуудын хөгжлийн талаар
сурвалжид үндэслэн эдгээрийг шударгаар Дэлхийн банк, Олон улсын валютын
даяаршлаас үүдэн зохицуулах олон улсын хамтын сангаас гаргасан тайлан, мэдээ
гүнзгийрч буй тэгш бус ажиллагааны арга хэрэгслийн -Дэлхийн 2030 он хүртэлх тогтвортой
байдлыг шударга талаар асуулт гаргана. хөгжлийн хөтөлбөр www.un.org.
зохицуулах олон улсын -Асуултын дагуу шударгаар -Улс орнуудын хөгжлийн тайлан
хамтын ажиллагааны зохицуулах арга хэрэгсэлд www.imf.org
арга хэрэгслийн талаар холбогдох мэдээллийг баримт, -Улс орнуудын орлогоор нь ангилсан
ойлгох, үнэлэлт өгөх эх сурвалжаас цуглуулж, ангилал www.worldbank.org
боловсруулж, үнэлж, -МУ-ын тогтвортой хөгжлийн үзэл
танилцуулна. баримтлал 2030 он хүртэл, УБ. 2016
www.legalinfo.mn
- Улс орнуудын орлогын ялгаатай байдлыг шударгаар зохицуулах олон улсын хамтын ажиллагааны
арга хэрэгсэл, зарчмыг оролцогч бүрийн эрх ашиг, хүртэх ач тус, эрх тэгш болон ялгаатай байдал
зэрэг онцлог, нэмэлт үүрэг зэргийг харгалзан хэрэгжүүлдэг, үнэлдгийг анхаараарай.
- Мөн улсуудын орлогын ялгаатай байдлын илрэл тухайлбал, хямрал, зөрчил, гажуудлыг засч
залруулахад хор хохиролтой үйлдэлд шударга хариу өгөх явдал гэдгийг анзаараарай. Гэм буруутай
гэдэг нь оролцогчдын харилцааг зохицуулсан гэрээ, хэлэлцээр, конвенци, хууль, дүрмийг зөрчсөн
үйлдлүүд юм. Хор хохирол гэдэгт оролцогчдын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, иргэний эрх, эрх
чөлөө жишээлбэл, амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгө, амар амгалан байдалд учруулсан хохирол,
сүйтгэлтэй үйлдлийг ойлгоно. Эдгээрийг засч залруулах арга нь урьдчилан сэргийлэх, гэм бурууг
тогтоох, хор хохиролыг зөв ялгах болон таслан зогсоох, хариуцлага хүлээлгэх зэрэг болно.
- Улс орнуудын орлогын ялгаатай байдлыг шударгаар засч залруулах, шудрага шийдвэр гаргахыг
анхаараарай. Шударга бус явдлыг засах, зөв шийдвэр гаргахын тулд шаардлагатай асуултад
хариулах, холбогдох бодитой мэдээлэл цуглуулах, шинжлэх, хор холбогдол, үр дагаврыг зөв
тодорхойлох, оролцогчдын нэр хүнд, эрхийг хүндэтгэх, алагчлахгүй, ялгаварлахгүй, тогтоосон хэм
хэмжээ, дэг журмыг баримталсан шударга шийдвэр гаргахыг анхаарна уу.
7.3. Агуулгын тайлбар

ОУХ-ны нэг тулгамдсан асуудал бол улс орнуудын орлогын ялгаатай байдал бөгөөд түүнээс
үүдэлтэй улс төр, эдийн засгийн зөрчилтэй асуудлууд даяаршлын үйл явцтай уялдан улам бүр
хурцдаж байна. Үүнээс үүдэн хөгжингүй, хөгжиж буй орнуудын хоорондын хөгжлийн ялгаа улам
бүр гүнзгийрч, даяаршлыг эсэргүүцсэн хөдөлгөөн Дэлхийн улс орнуудад үе үе гарах болсон
онцлогтой.
Олон улсын санхүүгийн хямралын сөрөг нөлөө хөгжиж буй орнуудад илүү тусч, үр дүнд нь
ядуурал, өлсгөлөн, эрүүл мэнд, экологийн хямрал гэх мэт асуудлууд глобал асуудал болон
хувирч, түүнийг олон улсын хамтын хүчин чармайлтаар шийдвэрлэх гарцаагүй шаардлага бий
болов. Тиймээс улс орнуудын орлогын ялгаатай байдлыг шударгаар зохицуулах олон улсын
хамтын ажиллагааны арга, хэрэгслийг улам боловсронгуй болгож, олон улсын бодлого,
шийдвэр гаргах түвшинд хөгжиж буй орнуудын оролцоо, санал, бодлогыг ижил түвшинд,
шударгаар авч үзэх хэрэгцээ, шаардлага тавигдсаар байгааг баттай ойлгуулах нь чухал юм.
7.4.Сургалтын арга зүй
 Тус хичээлд шинжлэн судлах, асуудал шийдвэрлэх, мэдээлэл боловсруулах, бие даан
суралцах, бүтээлчээр сэтгэх, үйлдэх, оролцох зэрэг үйл ажиллагааны идвэхтэй,
бүтээлч аргуудыг хэрэглэнэ.
 Хичээлээр дараах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ. Үүнд:
o Сурагч багшийн өгсөн заавал судлах зүйлийг бүтээлч уншиж, ойлгох,
o Судлах асуулт, асуудал, таамаглалыг дэвшүүлэх,
o Асуулт, асуудал, таамаглалыг шалгахаар холбогдох мэдээллийг эрж хайх,
нотлох, үнэлэх, хэлэлцэх
o Тайлбар, дүгнэлт хийн багаар болон хосоор танилцуулна.
o Альтернатив асуудал, нотолгоо, хувилбарыг дэвшүүлэх, мэтгэлцэх г.м
 Судлах агуулгын хүрээнд санал болгосон ажлын сэдэв, төсөл, үйл ажиллагааны бусад
хэлбэрээс сонгон мэдээ, баримт, эх сурвалжаас мэдээлэл цуглуулж, боловсруулж,
үнэлж, танилцуулах үйлийг гүйцэтгэнэ.
7.5.Үнэлгээ

А. Улс орнуудын орлогын - Улс орнуудын орлогын ялгаатай байдлын шалтгаан, үр

ялгаатай байдлын дагаврыг жишээ, баримтаар тодорхойлж чадаж буй эсэх
талаарэргэцүүлэх, - Даяаршлаас үүдэлтэй тэгш бус байдлыг шударгаар
ойлгосноо илэрхийлэх зохицуулах олон улсын хамтын ажиллагааны арга
хэрэгслийн талаар нэрлэн, тайлбарлаж буй эсэх
Б. Улс орнуудын орлогын - Улс орнуудын орлогын ялгаатай байдлын шалтгаан, үр
ялгаатай байдалтай дагаварын талаар мэдээллийг уншиж, тохирох арга
холбоотой мэдээлэлтэй хэрэгсэлийг ашиглан боловсруулалт хийж чадаж буй эсэх
ажиллах - Даяаршлаас үүдэлтэй тэгш бус байдлыг шударгаар
зохицуулах олон улсын хамтын ажиллагааны арга
хэрэгсэлүүдэд дүн шинжилгээ хийж чадаж буй эсэх
В. Улс орнуудын орлогын - Улс орнуудынорлогын ялгаатай байдал, даяаршлаас
ялгаатай байдалтай үүдэлтэй тэгш бус байдлыг шударгаар зохицуулах олон
холбогдох үзэгдэл, үйл улсын хамтын ажиллагааны арга хэрэгслийн талаар өөрийн
явдлыг судлах, оролцох хувийн үнэлэмж, байр сууриа нэгтгэн илэрхийлж буй эсэх
хандлага, идэвх зүтгэл
Даалгавар 1. Эх шинжлэх:
“Хөгжиж буй орнуудын (ХБО) эдийн засгийн өсөлт хөгжингүй орнуудтай харьцуулахад илүү
хурдацтай өсөж байгаа явдал нь орлогын ялгааны бууралт нийтлэг болж байна гэж зарим
судлаачид, ялангуяа барууны тодорхой улс төрийн хүрээнийхэн үздэг. Гэвч энэ нь цөөхөн
хэдэн орон, зарим бүс нутагт (Азийн барууд, ЗӨА-ийн бүс нутаг) хамааралтай бөгөөд хөгжиж
буй орнуудын хөгжлийн хурдац дээрх улсынхаас ихээхэн доогуур хэвээр байна. Бодит байдал
дээр хурдацтай хөгжиж буй цөөхөн орнууд л хөгжингүй улс орнуудын түвшинд ойртож харин
олонх буурай улсууд тэднээс улам хоцорсоор байна. Энэ нь сэтгэл ханамжгүй байдал,
глобалчлалын эсрэг үзэл санааг хөөрөгдөх суурь болоод зогсохгүй эдийн засаг, худалдааны
болон санхүүгийн цаашлаад улс төрийн ноцтой зөрчилд ч хүргэхгүй гэх газаргүй юм.
Эх сурвалж: Г.Баасанхүү нар. Олон улсын харилцааны үндэс ба даяаршил (хамтын бүтээл) УБ.,2016,
92 дахь тал
Асуулт:
1. Хөгжиж буй орнуудын орлогын ялгаа, бууралтын талаарх хоёр хандлагыг нэрлэж
тайлбарлана уу.
2. Баян улсууд болон буурай хөгжилтэй улсуудын орлогын ялгаа ихсэж байгаагийн үр
дагавар юу вэ? Таны бодол?

Даалгавар 2. Мэдээлэл шинжлэх:

Мэдээлэл
“Даяаршлын гол тулгуурууд нь эдийн засаг (гадаад худалдаа, капитал, хөрөнгө оруулалт,
үндэстэн дамнасан корпорациуд өргөжин тэлэх) мэдээллийн сүлжээ, шинжлэх ухаан,
технологи гэж үзэж болно. Хөгжингүй орнууд өөр хоорондоо капитал, техник, технологи оруулж
гаргах, чанартай бараа худалдах, худалдан авах, өндөр мэргэжилтэй ажилчид, инженер
техникч, эрдэмтэд шилжин ажиллахад зах зээлээ нээлттэй байлгах зэргээр глобалчлалд
оролцож байгаа бол бага буурай орнууд хөдөө аж ахуйн болон эрдэс түүхий эд, бага хөлсөөр
гадаадын хөрөнгө оруулагчдад ажиллуулж ажлын байраар хангах, төсөвт орлого оруулах
сонирхлоор эдийн засгийн даяаршилд оролцож байна. Гадаадынхан тухайн орныг
хөгжүүлэхэд мөнгө зарцуулах бус, ашиг олохоор хөрөнгө оруулдаг болохоор татвар бага
төлөхийн тулд түүхий эдэд нь анхан шатны боловсруулалт хийж зөөх нь элбэг тул буурай
орнууд даяаршилд орохдоо бусдын түүхий эдийн хавсарга, хямд ажиллах хүчний эх сурвалж,
чанаргүй барааг өндөр үнээр худалдан авах зах зээл нь болж, ард иргэд нь ажилтай ч ядуу
зүдүү, төсөв нь тарчиг хомс үлдэхийг үгүйсгэх аргагүй юм.”
Асуулт:
1. Мэдээлэлд буурай хөгжилтэй орнууд эдийн засгийн даяаршилд оролцох боломжийг
хэрхэн тодорхойлсон бэ?
2. Буурай хөгжилтэй орнууд даяаршихад учирч болох эрсдлүүд юу вэ? Өөрийн
тайлбарыг бичнэ үү.
ХАВСРАЛТ 1. Нэр томьёоны тайлбар

Асуудал (problem): бодит амьдралын үйл ажиллагаанд учирч буйсаад бэрхшээл хүндрэл.
Баримт (fact): Бодитоор тохиолдсон үзэгдэл, үйл явдал. Шинжлэх ухаанд баримт гэдэг нь хэд
хэдэн удаагийн хэмжилт, ажиглалтаар шалгагдсан нотлох эсвэл няцаах үндэслэл болж буй
мэдээлэл.
Бурангуй үзэл (prejudice): угсаатан, арьстны нэг бүлгийнхний зүгээс нөгөө бүлэгт хандаж буй
дорд үзсэн хийгээд хэт өргөмжилсөн үзэл бодол, хандлага.
Үүргийн уялдаа холбоо (functional interdependence): нийгмийг бүрдүүлэгч институт, бүлэг,
байгууллага, хувь хүмүүс, тэдгээрийн үйлдэл нь нийтлэг зарчим, хэм хэмжээний дагуу
холбогдсон байгааг хэлнэ.
Жишээ (example):1.Үүссэн нөхцөлийг энгийнээр харуулах загвар, үлгэр, жишиг; 2. адилтгал;
харьцуулсан жишээ; зэрэгцүүлсэн жишээ; 3. баримт
Логик (logics): грек хэлний logos /үг, ойлголт/ гэдэг үгнээс гаралтай. Зөв сэтгэхүйн хууль,
дүрмүүдийг судалдаг шинжлэх ухааныг логик гэнэ.
Мэдээлэл (information): Нийгмийн үзэгдэл, үйл явдлыг илэрхийлсэн тусгал.
Мэтгэлцээн (debate): Тодорхой үзэл баримтлалыг үнэн-зөв, худал-буруу хэмээн хоёр талаас
нь үндэслэл, нотолгоотойгоор илтгэн танилцуулж, харилцан няцаалт өгч маргалдах арга барил
Oлон улсын харилцааны үндэс (Introduction to International relations): Олон улсын
харилцааны систем дэх улс ба улс бус оролцогч хоорондын хоёр болон олон талт харилцаа,
бодлого, үйл ажиллагааг судалдаг шинжлэх ухаан.
Олон ургальч хандлага (pluralist approach): Нийгмийн бодит байдалд зөвхөн нэг үзэл,
хандлагаар туйлшралгүйгээр, бусад ялгаатай үзэл хандлагыг хүндэтгэх, суралцах зэргээр
олон талаас нь нягтлан авч үзэхийг хэлнэ.
Онолын тайлбар (theoretical explanation): Шинжлэх ухааны онолын хууль, зарчмуудыг
ашиглан туршилтаар тогтоосон шинэ баримтуудад тайлбар хийхийг хэлнэ.
Өрөөсгөл хандлага (biased attitude): өрөөсгөл хандлага гэдэг нь нийгмийн бүлэг,
категориудад адил тэгш хандалгүйгээр илүүд үзэх, эсвэл дорд үзэх, ялгаатай хандах зэргээр
тэнцвэргүй, адил бус хандахыг хэлнэ.
Парадигм (paradigma): Парадигм хэмээх ойлголт грек хэлний paradigma – үлгэр, загвар гэсэн
утгатай. Шинжлэх ухааны хөгжлийн ямар нэгэн үе шатанд эрдэмтэн судлаачдын хүлээн
зөвшөөрч, гол баримтлал болгож буй шинжлэх ухааны хууль зарчим, аргууд, асуудлыг
шийдвэрлэх арга зүйн дүрэм, зааврын цогцыг парадигм гэнэ.
Салбар хоорондын хандлага (interdisciplinary approach): Аливаа асуудалд хандахдаа
нийгмийг судалдаг шинжлэх ухаануудын огтлолцолоор авч үздэг судалгааны хандлагыг хэлнэ.
Соёлын олон янз байдал: Соёл нь тодорхой цаг хугацаа, орон зайд олон төрөл хэлбэрийг
олж бүрэлдэх бөгөөд энэхүү олон төрөл хэлбэр нь хүн төрөлхтнийг бүрдүүлж буй ард түмэн,
нийгмийн бүлгийн өвөрмөц хэв шинж, соёлын илэрхийллийн давтагдашгүй чанар болж
илэрдэг. Хамт олон, бүлэг хүмүүсийн соёлууд илэрхийллээ олж буй олон төрөл хэлбэрийг
соёлын олон янз байдал гэдэг. Соёлын олон янз байдал гэсэн ойлголтод хүлээн зөвшөөрөх,
хүндэтгэх тухай утга санаа агуулагддаг. Хүн бүр онцгой нэгэн гэдгийг хүлээн зөвшөөрч,
тэдгээрийн ялгаа, онцлогийг багтааж үздэг. Тодруулбал, арьс үндэс, угсаа гарвал, жендер,
нийгэм, эдийн засгийн байдал, нас, бие махбодийн чадвар, шашны болон улс төрийн итгэл
үнэмшил зэрэг ялгаа, онцлог нь аюулгүй, эерэг, дэмжсэн орчинд илрэн хэрэгжих, харилцан
ойлголцох, эвлэлдэн зохицох, хүлээцтэй байснаар зэрэгцэн орших, хамтдаа хөгжих
боломжтой юм.
Соёлын илэрхийлэл: Хувь хүмүүс, бүлэг хамт олны бүтээл, туурвилын үр дүнд бий болсон
бэлгэдлийн утга санаа, уран сайхны агуулга, соёлын үнэт зүйлсийг хэлнэ. Соёлын үйл
ажиллагаа, бараа, бүтээгдхүүн, үйлчилгээ бүхэн нь соёлын илэрхийллийг тээж байдаг. Дэлхий
дахины олон янз соёлын илэрхийлэл нь ижил тэгш хүртээмжтэй байх, түгээн дэлгэрүүлэх арга
хэрэгслийг ашиглах боломжоор хангагдах нь соёлын олон янз байдлыг бэхжүүлж, харилцан
ойлголцлыг бий болгох чухал хүчин зүйл болно.
Соёлын хожимдол: Нийгмийн хөгжил, дэвшилд материаллаг болон материаллаг бус соёлын
аль алиных нь төлөвшил чухал байдаг. Гэтэл бодит байдал дээр амьдралын материаллаг тал
нь зан заншил, итгэл үнэмшил, ёс суртахуун зэргээсээ түрүүлж өөрчлөгдөж болно. Үүнийг соёл
судлалд соёлын хожимдол (cultural lag) гэж нэрлэдэг. Жишээ нь, ёс суртахуун, мэдлэг,
боловсролоос илүү материаллаг хэрэглээг хэт шүтэх гэх мэт.
Социологи (sociology) : Нийгмийн бодит байдлын мөн чанар, нийгмийн зан үйл, үйлдэл,
харилцааг судалдаг нийгмийн ерөнхий шинжлэх ухаануудын нэг.
Статистикийн (тоон) шинжилгээ: (statistical or quantitative analysis) Бодит байдлын шинж,
төлөв байдал, юм үзэгдэл хоорондын шалтгаант холбоо зэргийг тодруулах үүднээс тоон
мэдээлэл хийгдэж буй шинжилгээ.
Сургалтын арга зүй (загвар) (instructional design or method): Сургалтын тодорхой зорилтыг
хэрэгжүүлэх тодорхой алхамтайгаар хэрэгждэг, уялдаа холбоотой сургалтын үйл
ажиллагаануудын цогц.
Тохиолдол (case or scenerio): бодит амьдралын хүрээнд (бодит амьдралын жишээнээс
зохиомжилсон) тодорхой субъектэд тохиолдсон нарийн төвөгтэй, янз бүрийн хүчин зүйлсээс
хамаарсан асуудлыг өгүүлсэн эх.
Тохиолдол шинжлэх (case study): Сурч, мэдсэн зүйлээ бодит амьдрал, үйл ажиллагаа,
жишээ, тохиолдол дахь цогц шинжтэй асуудлыг хэрхэн шийдэх арга замыг тодруулах
сургалтын арга зүй.

Төсөлт хичээл (project based teaching): Нийгмийн амьдрал дах хэрэгцээт асуудлыг олж,
төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, үр дүнг гаргах гэсэн алхмуудын дагуу ганцаар болон багаар гүйцэтгэх
сургалтын үйл ажиллагаа.
Тэгш хамран сургах(inclusive teaching): Хувийн болон нийгмийн шинжүүдээрээ ялгаатай
суралцагчдыг сургалтын үйл ажиллагаанд адил тэгшээр оролцох, үр шимийг адил тэгшээр
хүртэх боломжийг олгох үүднээс ялгааг харгалзсан зааварчилгаа, стратегиэр удирдан
чиглүүлэх сургалт.
Улс төрийн шинжлэх ухаан (political science): Улс төрийн шинжлэх ухаан нь улс төрийн
үзэгдэл, үйл явцыг шинжлэх ухааны аргаар судалдаг нийгмийн салбар ухаан.
Философи- Хүн, түүний ертөнц дэх байр суурь, тулгуур асуудлыг судалдаг ухааныг хэлнэ.
Хүлээцтэй байх шинж(tolerance): Хүмүүс бусдыгаа шүүмжлэх, шахах, доромжлохгүйгээр юу
хүсч байгаагаа хийх, хэлэх, эсвэл итгэхийг нь зөвшөөрөх хүсэл тэмүүлэлтэй байх шинжийг
хэлнэ. Хүлээцтэй байна гэдэг ньхэн нэгний үзэл бодол, туршлага, яс үндэс, шашин иргэний
харьяалал зэргээр бусдаасаа ялгарч байгааг шударга, бодитой хүлээн зөвшөөрч хандах явдал
юм.Хүлээцтэй байна гэдэг нь дэлхийн олон соёлын өргөн баялаг боломж, өөрийгөө
илэрхийлэх хэлбэр, хүн байхуйг хүндэтгэх, хүлээн зөвшөөрөх чадвар учраас хүлцэнгүй байх
гэдэг ойлголттой хольж хутгаж ойлгож болохгүй юм. Хүлээцтэй байдал нь соёлын олон янз
байдлыг хүлээн авах, бусадтай ойлголцох, зөвшилцөлд хүрэхийн зэрэгцээ өөрийн байр
суурийг илэрхийлэх, хэн нэгний эрх, эрх чөлөөнд халдалгүйгээр эрхээ эдлэх чадвар, ёс
суртахууны эерэг шинж гэдгийг ЮНЕСКО-гийн Ялгаварлан гадуурхалтай тэмцэх булангийн
“Хүлээцтэй байдлыг хөхиүлэн дэмжих” хэсэгт дурдсан байдаг.
Хүний эрхэд суурилсан хандлага (human right based approach): Аливаа асуудлыг
шийдвэрлэхдээ хүний эрхэм чанарыг хүндэтгэн хүнлэг ёсоор хандах үзэл баримтлал юм.
Хэвшмэл ойлголт(stereotype): нийгмийн тодорхой бүлгийн гишүүдийн бие махбодь, сэтгэл
шинжүүд хийгээд нийгмийн үүргийн талаарх тухайн соёлын хувьд бэхжиж тогтсон ойлголт,
тодорхойлолтыг хэлнэ.
Хээрийн судалгаа (field study): бодит амьдралын ердийн нөхцөлд нийгмийн нэгжүүдээс
мэдээлэл цуглуулах замаар судлахыг хэлнэ.
Чанарын шинжилгээ (qualitative analysys): Хүмүүсийн үг, үйлдлийн тухай мэдээллийн утгыг
ойлгох, ялгаа болон төсөөг тодруулах үүднээс кодлох, бүлэглэх, учир шалтгааныг тодруулах,
ангилах, хураангуйлах, хүснэгтлэх зэрэг үйлээр хийгдэх шинжилгээ. Стандарчлагдаагүй
байдгаараа онцлог.
Шалтгаант холбоо (causual relationship): Нэгнийх нь өөрчлөлт нөгөөгийнхөө өөрчлөлтийг
нөхцөлдүүлж байдаг хувьсагч хоорондын холбоог хэлнэ. Бусад үзэгдлийг үүсгэж буй үзэгдлийг
шалтгаан, шалтгааны үйлчлэлийн үр дүн болж буй үзэгдлийг үр дагаваргэж нэрлэдэг.
Шалтгаант холбоо бол зайлшгүй шинжтэй, шалтгаан байвал үр дагавар ямагт байна гэсэн
утгыг илэрхийлдэг.
Шударга ёс (justice): Шударга ёсны тухай асуудал нь ёс зүй, философи, эрх зүй, эдийн засаг
гэх мэт нийгэм-хүмүүнлэгийн бүх шинжлэх ухаанд онцгой байр суурь эзэлдэг. Шударга ёс гэдэг
нь “адил хэмжээтэй”, “хувь ижил”, “хуулийн өмнө эрх тэгш”, “хүмүүст алагчлалгүй хандах” –ыг
хэлнэ.
Эдийн засгийн онол (economics): Эдийн засгийн асуудлыг цогцоор тусгайлан судалдаг
нийгмийн шинжлэх ухаан.
Эрх зүйн шинжлэх ухаан (law): Эрх зүйн үзэгдэл, үйл явцыг тайлбарлан практикт хэрэгжүүлэх
арга замыг тодорхойлж буй нийгмийн салбар шинжлэх ухаан.
Эх сурвалж (source). Нийгмийн үзэгдэл, үйл явц, тайлбар, дүгнэлтийг агуулсан хувь хүн болон
газар, хэвлэмэл бүтээл зэрэг зүйлс.
АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ
College board (2012) Economics: Mocro economics, Macro Economics.

http://media.collegeboard.com/digitalServices/pdf/ap/ap-economics-course-description.pdf
College board (2012) Government and Politics.
http://media.collegeboard.com/digitalServices/pdf/ap/ap-government-politics-course-description.pdf
College board (2012) Sociology. http://media.collegeboard.com/digitalServices/pdf/ap/ap-
sociology-course-description.pdf
Curriculum planning and Development division, Ministry of Education (2013). Secondary Social
Studies: Normal (technical) Syllabus. Singapore.
Howard county public school system. Introduction to law
Боловсролын хүрээлэн (2016) Тогтвортой хөгжлийн боловсрол: Гарын авлага. УБ.,
БСШУЯ (2004) Бага, дунд боловсролын стандарт: Түүх, нийгмийн ухаан. УБ.,
БСШУЯ (2014) Бага боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөр. УБ.,
БСШУЯ (2015) Суурь боловсролын цөм хөтөлбөр. УБ.,
ЕБ-ын 12 жилийн сургуулийн 10-р ангийн “Нийгмийн ухаан” сурах бичиг
Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 10-р ангийн төлөвлөгөө, хөтөлбөр зөвлөмж:
Түүх, нийгмийн ухаан. (хамтран зохиогч). БСШУЯ, АХБ, УБ., 2012
Түүх, нийгмийн ухаан. (хамтран зохиогч). БСШУЯ, АХБ, УБ., 2012
Түүх, Нийгмийн ухаан. (хамтран зохиогч). БСШУЯ, АХБ, УБ., 2012
ЮНЕСКО-ийн 2001 оны Ерөнхий хуралдаанаар баталсан Соёлын олон янз байдлын тухай
түгээмэл тунхаглал
ЮНЕСКО. Соёлын илэрхийллийн олон төрлийг хамгаалж, хөхиүлэн дэмжих тухай Конвенци
/2005/
Иргэний улс төрийн эрхийн олон улсын пакт. 1966. http://gender.gov.mn/huuli/ko/2.pdf
Монгол улсад хүний эрхийг хамгаалах үндэсний хөтөлбөр, Уб 2003
Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай хууль. 2011,
www.legalinfo.mn/law/details/374?lawid=374
ҮСХ, ДБ-ны Өрхийн нийгэм-эдийн засаг: Ядуурлын дүр төрх судалгааны тайлангийн
баримтууд
Хүний эрх. Олон улсын гэрээ хэлэлцээрүүдийн эмхтгэл. УБ.,1998
Хүний эрхийн нэр томъёоны товч тайлбар толь. УБ.,1996
Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал, Төрийн мэдээлэл сэтгүүл, Тусгай дугаар, I боть, 10 хуудас,
Уб 2004
Хүүхдийн эрхийн конвенци, Төрийн мэдээлэл сэтгүүл, Тусгай дугаар, I боть, 71 хуудас, Уб
2004
ХЭҮК, НҮБ-ын Хүүхдийн сан, НҮБ-ын Хүүхдийн эрхийн хорооны 12 дахь Ерөнхий зөвлөмж, Уб
2009
Монгол улсын статистикийн эмхтгэл. ҮСГ. (2006-2015 оны эмхтгэлүүд)
Монгол улсын нийгэм, эдийн засгийн байдал. (танилцуулга) Монгол улсын үндэсний
статистикийн хорооноос сар тутам хэвлүүлдэг
Ч.Алтангэрэл нар (2012). Авилгын эсрэг боловсрол. УБ.,
У.Бакей, Ж.Оросоо. Эдийн засгийн ухаан. УБ
Б.Батчулуун. Соёл иргэншил, нүүдэл хоёр хосолдог уу? АЭ сонин. 1997.03.01. №44

Ч.Баянжаргал. Зах зээлийн эдийн засаг. УБ 2010 он.

Г.Баасанхүү нар.(2016) Олон улсын харилцааны үндэс ба даяаршил УБ.
Ц.Гомбосүрэн (2008) Ёс зүй. УБ.,
П.С.Гуревич. Соёл судлал. I,II дэвтэр. Уб.2012. (Орч. Н.Алтантуяа нар)
А.Гидденс (2006) Социологи (орч.ред. Д.Ганхуяг). УБ.
Намжим Т. Монгол улсын эдийн засаг. Эрт, эдүгээ, чанагш. I боть. УБ., 2004
Намжим Т. Монгол улсын эдийн засаг. II боть. УБ., 2004
Б.Сумъяа. Монгол нүүдэлчдийн соёл. УБ.2009
Г.Цэдэндагва. эдийн засгийн ухаан. УБ. 2003 он
Б.Цэнддоо. Соёлын довтолгоо. УБ.2015
Ж.Раулс (2002)/ орч.Б.Батчулуун. Зүй ёсны онол
Н.Смелзер (2001) Социологи (орч.ред Ү.Нямдорж). УБ.
Самуэль П.Хантингтон. Иргэншил хоорондын мөргөлдөөн. Уб. 2005
Цахим хуудас:
1. www.1212.mn
2. http://www.sonin.mn/
3. http://www.gogo.mn/
4. http://www.mn-nhrc.org/index.php?newsid=560
5. www.open-government.mn –Монгол Улсын Засгийн газрын вэб сайт
6. www.nso.mn - Монгол Улсын үндэсний статистикийн хороо
7. www.ubstat.mn – Нийслэлийн статистикийн газар
8. www.pmis.gon.mn –Монгол Улсын Төрийн байгууллагуудын вэб сайт
9. www.goole.mn –Гүүгл хайлтын систем
10. www.news.mn –Мэдээллийн эх сурвалж
11. www.times.mn – Мэдээллийн вэб сайт
12. www.forum.mn – Нээлттэй нийгэм форум
13. www.mas.mn – Менежментийн network
14. www.ulstur.mn Улс төр.mn
15. www.hicheel.mn-Бүх төрлийн хичээлийн холбогдох материал
Эмхэтгэж, хянан тохиолдуулсан:
Б.Насанбаяр БСШУЯ-ны СБТГ-ын дарга

А.Энхтогтох Боловсролын хүрээлэнгийн СХСС-ийн эрхлэгч
Хэвлэлийн эх бэлтгэсэн:
Г.Чинзориг БСШУЯ-ны СБТГ-ын мэргэжилтэн
Хэвлэлийн хуудас: 17.5 х.х

Хэмжээ: A4
Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яам

Улаанбаатар хот, Сүхбаатар дүүрэг,
Бага тойруу-44, Засгийн газрын III байр
strategy@mecs.gov.mn

Society PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Society PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Хүүхэд бүхэндээ

”Би чадна“ гэсэн итгэл өгье.

БОЛОВСРОЛ, СОЁЛ, ШИНЖЛЭХ УХААНЫ САЙД

БАТЛАВ: БОЛОВСРОЛ, СОЁЛ, ШИНЖЛЭХ УХААНЫ САЙД Л.ГАНТӨМӨР

2016-2017 ОНЫ ХИЧЭЭЛИЙН ЖИЛИЙН ЗОРИЛТ

НЭГ. НИЙТЛЭГ ҮНДЭСЛЭЛ

Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Ерөнхий Ассамблейгаас баталсан “Тогтвортой

2.3. Тусгай хэрэгцээт боловсрол

i. Хөгжлийн бэрхшээлтэй бага насны хүүхдийг эрт илрүүлж оношлох, боловсролын

2.4. Насан туршийн боловсролын тогтолцоог төлөвшүүлэх:

i. Насан туршийн боловсролын үндэсний хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлж, иргэдэд

БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ЦӨМ ХӨТӨЛБӨР 9

2.5. Дээд боловсролын шинэчлэлийг гүнзгийрүүлж, сургалтын байгууллагын

i. Боловсролын тухай хууль, Дээд боловсролын тухай хууль, Дээд боловсролын

iv. Бакалавр, магистр, докторын хөтөлбөрт тавигдах шаардлагын хэрэгжилтийг

v. Инженерийн боловсролын шинэчлэлийг хэрэгжүүлж, олон улсын CDIO загварыг

x. Дээд боловсролын сургалтын байгууллагын сургалтын бааз, сургалт, судалгааны

БОЛОВСРОЛ, СОЁЛ, ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ЯАМ

1.Ерөнхий боловсролын сургуулийн ахлах ангийн сургалтын талаар баримтлах

2. Энэхүү тушаалын хоёрдугаар хавсралтаар батлагдсан ахлах ангийн

3. Ахлах ангийн сургалтын төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд ерөнхий боловсролын

4. Энэхүү тушаал батлагдсантай холбогдуулан Боловсрол, шинжлэх ухааны

БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ЦӨМ ХӨТӨЛБӨР 11

Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын

2.2. Сургалтын хөтөлбөрүүд нь дараах зорилготой байна. Үүнд:

2.5. Сурагчид дараах байдлаар суралцана. Үүнд:

2.7. Ерөнхий боловсролын ахлах ангийн сургалтын төлөвлөгөө нь сургалтын хөтөлбөрийг

БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ЦӨМ ХӨТӨЛБӨР 13

2.10. Сурагч тухайн судлагдахууныг судалж, холбогдох шалгалтаа амжилттай өгсөн

ГУРАВ. СУРГАЛТЫН ЦӨМ ХӨТӨЛБӨРИЙН ХЭРЭГЖИЛТ

5.1. Заавал судлах судлагдахууны Улсын шалгалт нь дараах чиглэлтэй байна.

5.2. Улсын шалгалтын даалгаврыг цөм хөтөлбөрт үндэслэн мэргэжлийн байгууллага

Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын

ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН АХЛАХ АНГИЙН СУРГАЛТЫН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ

Судлагдахуун X XI XII кредит

БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ЦӨМ ХӨТӨЛБӨР 17

Бүрэн дунд боловсролын

1. Бүрэн дунд боловсролын монгол хэлбичиг, уран зохиолын сургалтын цөм

2. Бүрэн дунд боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөрийг өмчийн хэлбэр үл

3. Бүрэн дунд боловсролын сургалтын цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх

5. Сургалтын цөм хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ

6. Энэхүү тушаал батлагдсантай холбогдуулан Боловсрол, соёл, шинжлэх

7. Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын “Хөтөлбөр батлах тухай” 2012

8. Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын “Сургалтын төлөвлөгөө

БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ЦӨМ ХӨТӨЛБӨР 21

Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын

БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ЦӨМ ХӨТӨЛБӨР

2.2. Сонгон гүнзгийрүүлж судлах агуулга

НЭГ. ЗОРИЛГО, ЗОРИЛТ

Сурагч дараах мэдлэг эзэмшинэ.

Сонгон гүнзгийрүүлж судлах хөтөлбөрийн зорилт

Нийгмийн ухаан - Монголын нийгэм ( XI анги)

Нийгмийн ухаан – XII анги

2. Нийгмийн бүтэц, тогтвортой тал

3. Нийгэм ба хувь хүн

БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ЦӨМ ХӨТӨЛБӨР 25

1. Хүний эрх ба үндсэн хууль

2. Иргэд хоорондын харилцаа

1. Макро эдийн засгийн үндэс

3. Макро эдийн засгийн асуудлууд

2. Төрийн эрх мэдэл хуваарилалт ба засгийн газрын үйл ажиллагаа

ОЛОН УЛСЫН ХАРИЛЦАА

1. Монгол Улс ОУХ-ны оролцогч