JOHANNESIRMSCHER

Η ΠΟΡΝΕΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Πορνεία είναι η επί χρήμασι προσφορά του σώματος με σκοπό τη

συνουσία με ένα άλλο πρόσωπο. Συναντάται σε ποικίλες μορφές. 1 Η
συνηθέστερη μορφή είναι η προσφορά μιας γυναίκας σ' έναν άνδρα' συμ­
βαίνει όμως και το αντίθετο, όπως και η ομοφυλόφιλη πορνεία και στα
δύο φύλα. Ο ελληνικός όρος πορνεία, όπως και ο λατινικός p r o s t i t u t i o
που πέρασε στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, έχουν μια αρνητική
χροιά και προϋποθέτουν μια αρνητική εκτίμηση του φαινομένου. 2 Αυτή
η εκτίμηση δεν υπήρχε σε όλες τις εποχές και σε όλους τους λαούς. 3
Το αν η πρώιμη κοινωνία γνώριζε την πορνεία, 4 ή αν η ταξική κοι­
νωνία με την εξουσιαστική σχέση του άνδρα πάνω στη γυναίκα ήταν η
προϋπόθεση για την πορνεία, 5 πρέπει να το αφήσουμε στην άκρη. Η
αρχαιότητα πάντως — κι αυτό έχει σημασία για το θέμα μας — γνώριζε
το θεσμό της πορνείας σε ποικίλες μορφές. Ακόμη κι αν υπάρχουν αντιρ­
ρήσεις σε μεμονωμένα ζητήματα, η πορνεία γινόταν πάντα δημόσια απο­
δεκτή, και μάλιστα αντικείμενο λογοτεχνικών επεξεργασιών. 6 Κατά συ­
νέπεια οι πηγές είναι πολλές. Στην ελληνιστική Ανατολή και στην Κό­
ρινθο, κάτω από ανατολική επιρροή, υπήρχε μάλιστα και θρησκευτική

1. Αρκούμαι σ' αυτόν το σύντομο ορισμό. Με τον όρο πορνεία ασχολείται λε­
πτομερειακά ο Iwan Bloch, Die Prostitution, Ι, Βερολίνο 1912, σ. 7 κ.ε.
2. Παρατηρήθηκε από τον L. ν. Wiese στο: Max Marcuse, Handwörterbuch
der Sexualwissenschaft, Βόννη 21926, σ. 601.
3. Peter G. Hesse - Hans Grimm, Sexuologie, Λιψία 21978, σ. 124 κ.ε.
4. Κατά τον Karl Sudhoff, στο: Marcuse, ό.π. 594.
5. Για παράδειγμα Karl Dietz - Peter G. Hesse, Wörterbuch der Sexuologie
und ihrer Grenzgebiete, Rudolstadt 41971, σ. 271 και Huchthausen στο: Joa­
chim Herrmann, Lexikon früherer Kulturen, Π, Λιψία 21987, σ. 176.
6. Vern L. Bullough - Bonnie L. Bullough, The history of prostitution, Νέα
Τόρκη 1964, σ. 31.
254 JOHANNESIRMSCHER

πορνεία.7 Για τους Ρωμαίους δεν ίσχυε ούτε η θρησκευτική ούτε η καλ­
λιτεχνική ερμηνεία του αγοραίου έρωτα. Γι' αυτούς αποτελούσε μια νο­
μική σχέση,8 και ανάλογα εντασσόταν στο σύστημα του δικαίου τους.
Η νέα ηθική του Χριστιανισμού, τα ιδανικά του οποίου ήταν η παρθενία
και ο ασκητισμός, απαιτούσε σεξουαλική αγνότητα. Σύμφωνα μ' αυτό
δεν θα έπρεπε να υπάρχει στη χριστιανική κοινωνία πορνεία.9 Η πραγμα­
τικότητα της ζωής απέδειξε ότι οι σεξουαλικές ανάγκες των ανθρώπων
δεν ήταν πιο αδύνατες από τις θρησκευτικές τους. Όλες αυτές οι παρα­
δόσεις συνέχιζαν να ζουν και να γίνονται αισθητές στο Βυζάντιο.
Τπάρχουν πολυάριθμες παρουσιάσεις της ιστορίας της πορνείας. Όλες
σχεδόν όμως υπερπηδούν τα βυζαντινά δεδομένα.10 Η αιτία βρίσκεται
από τη μια, στο ότι οι συγγραφείς — στην πλειοψηφία τους ιατροί —
δεν έχουν γλωσσική πρόσβαση στις αυθεντικές πηγές. Μια άλλη αιτία
είναι το ότι στην ιστορική συνείδηση της ευρύτερης κοινής γνώμης το
Βυζάντιο θεωρείται ακόμη αμελητέα ποσότητα και ο Μεσαίωνας περιο­
ρίζεται στα δυτικά χαρακτηριστικά του. 11 Έτσι, πρέπει να εκτιμηθεί
ακόμη περισσότερο η προσφορά του έλληνα βυζαντινολόγου Φαίδωνα
Κουκουλέ (1881-1956), 12 ο οποίος στο έργο του Αι πάνδημοι γυναίκες
του 1948 13 παρουσίασε για πρώτη φορά το θέμα σε όλες του τις συναρ­
τήσεις. Χάρη στην εκπληκτική πολυμάθεια του. αθηναίου καθηγητή, η
έδρα του οποίου είχε σαν αντικείμενο την ιστορία του βυζαντινού πολι­
τισμού, συνελέγη ένας μεγάλος αριθμός τεκμηρίων, πολύ εντυπωσιακών.
Έμειναν όμως πολλές επιθυμίες ανεκπλήρωτες, γιατί οι πρωτοποριακές
εργασίες προσέκρουσαν σε παρθένο έδαφος και ταυτόχρονα δημιούργη­
σαν νέα καθήκοντα. Μερικά απ' αυτά θ' αναφερθούν εδώ. Ο περιορισμέ­
νος χρόνος ομιλίας δεν επιτρέπει μια συγκεκριμενοποίηση τους.
Δικαιολογημένα ο Κουκούλες μιλούσε μόνο για τις «πάνδημους γυ­
ναίκας», τις πόρνες, και όχι για την πορνεία, η οποία σαν θεσμός χαρα­
κτηρίζεται από περισσότερους παράγοντες, από ότι μόνο από τις πόρ-

7. W. Krenkel, Der Kleine Pauly, IV, 1192.

8. Bullough - Bullough, ό.π. 45.
9. Bullough - Bullough, ό.π. 57κ.ε.
10. Wolfgang Sorge, Geschichte der Prostitution, Βερολίνο 1919, σ. 271.
Στο «βυζαντινό πολιτισμό» αφιέρωσε μισή σελίδα!
11. Γι' αυτό Irmscher, στο: Herrmann, ό.π., Ι, 12.
12. Νεώτερον εγκυκλοπαώνκόν λεξιχόν, XI, Αθήνα, α. 368 κ.ε.
13. Φαίδων Κουκούλες, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, Β' 2, Αθήνα 1948,
σ. 117 κ.ε.
Ή πορνεία στο Βυζάντιο 255

νες. Πρέπει να ξεκινήσει κανείς με τη φιλολογική καταγραφή της ορο­

λογίας: Οι όροι πόρνη, πορνεία, πορνεύειν, έχουν ευρύτερη σημασία
α π ' ό,τι εκφράζει ο σύγχρονος όρος της πορνείας. 14 Η σχετική ορολογία
συνεχίζει: Τι σημαίνει πόρνος; Οι Liddell και S c o t t σημειώνουν: C a t a ­
m i t e (στα γερμανικά, S t r i c h j u n g e ) , s o d o m i t e , fornicator, idolater. 1 5
Πόσοι α π ' αυτούς τους όρους σχετίζονται συγκεκριμένα με την πορνεία;
με την ακριβή της έννοια; Σημειώνουμε επίσης τις λέξεις εταιρεΐον,
πορνοκαπηλεΐον, πορνοστάσιον:16 υπήρχαν διαφορές στο περιεχόμενο, το
χρόνο και τον τόπο, ή πρόκειται για συνώνυμες εκφράσεις; Σ τ α Βασι­
λικά, τους αυτοκρατορικούς νόμους του Λέοντα Σ Τ ' (886-912), (βιβλίο
19ο, τίτλος 17) συναντώνται οι όροι προΐσταναι/προΐστασθαι άλλοτε ως
αμετάβατοι, και άλλοτε ως παθητικοί. 1 7 Σ τ α αρχαία ελληνικά είναι, σπά­
νια αυτή η σημασία των προϊαταναι/προιστασθαι.18 Γι' αυτό υπάρχει η
πιθανότητα να επηρεάστηκε ο συμπιλητής των Βασιλικών από το λατι­
νικό κείμενο του Ιουστινιάνειου Κώδικα (4. 56). 1 9 Με τα λίγα παρα­
δείγματα που αναφέρθηκαν έχει γίνει σαφές τι είδους λεξικολογικές και
σημασιολογικές έρευνες πρέπει να διεξαχθούν ακόμη για να μπορούν να
ερμηνευθούν οι διαθέσιμες πηγές.
Και περνάμε στο δεύτερο ζήτημα, τις διαθέσιμες πηγές. Η πορνεία
στο Βυζάντιο βρισκόταν υπό καταδίκη. Γράμματα εταίρων και συνομι­
λίες εταίρων, με την αρχαία τους έννοια, δεν πρέπει να αναμένονται από
το Βυζάντιο. Οι αφηγήσεις του Στέφανου Σαχλίκη από την Κρήτη 2 0
και του Μάρκου Δεφαράνα από τη Ζάκυνθο 21 βρίσκονται στα όρια της
βυζαντινής λογοτεχνίας και περιέχουν ισχυρά χαρακτηριστικά ιταλικών
επιρροών. Πριν α π ' αυτές όμως υπάρχουν και υστεροβυζαντινά διηγήμα­
τα που μιλούν για πόρνες, όπως η 'Ιστορία του Πτωχολέοντα.22 Ομοιό-

14. Johannes Irmscher, στο: Mihail Ν. Andreev et alii, Gesellschaft und

Recht im griechisch-römischen Altertum, 2, Βερολίνο 1969, σ. 77.
15. Liddell - Scott, σ. 1450.
16. Carolus du Fresne - du Gange, Glossarium ad scriptores mediae et in-
fimae graecitatis, Λέιντεν 1688 (ανατ. Παρίσι 1943) 1204.
17. Βασιλικά (έκδ. Heimbach), Π, σ. 330.
18. Τα λίγα τεκμήρια γι' αυτό βρίσκονται στο Liddell - Scott, σ. 1482 κ.ε.
19. Codex Justinianus, σ. 383.
20. Karl Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Litteratur, Μόναχο
2
1897, σ. 815 κ.ε.
21. Krumbacher, ό.π. 821 κ.ε.
22. Hans-Georg Beck, Geschichte der byzantinischen Volksliteratur, Μόνα­
χο 1971, σ. 148 κ.ε.
256 JOHANNESIRMSCHER

τητες παρουσιάζει και ο Πονλολόγος.2* Από την πρώτη περίοδο αναφέ­

ρουμε την αυτοκράτειρα Θεοδώρα, την πιο διάσημη πόρνη της παγκό­
σμιας ιστορίας. Ο Προκόπιος περιέγραψε με συναρπαστικό τρόπο στα
'Ανέκδοτα την προέλευση, την προηγούμενη ζωή, την κάθαρση και την
άνοδο της. 24 Σαν αυτοκράτειρα η Θεοδώρα φρόντισε τις πόρνες, επη­
ρέασε τη νομοθεσία προς όφελος τους, διέλυσε τα μπορντέλα της πρω­
τεύουσας και ίδρυσε ένα άσυλο εκπεσουσων κορασίδων, με το ωραίο
όνομα Μετάνοια.25 Ό π ω ς δείχνει το παράδειγμα του Προκοπίου, πρέπει
να γίνει επεξεργασία ολόκληρης της βιβλιογραφίας, συμπεριλαμβανομέ­
νης και της εκκλησιαστικής, που αποτρέπει και παρηγορεί, και της αγιο­
λογικής, που γνωρίζει τους πειρασμούς και τον προσηλυτισμό. Ένα μο-
νόστιχο της Παλατινής Ανθολογίας (9, 529) 26 αναφέρεται εις κλινάριον
πόρνης άπο δάφνης: Λέκτρον ενός φευγοναα λέκτρον πολλοίσιν έτνχθη.27
Οι σημαντικότερες πηγές είναι φυσικά οι νομικές, επειδή είναι χρο­
νολογημένες και οι πιο κατάλληλες για μια ανάλυση του φαινομένου,
όχι μόνο στατικά, σε μεμονωμένα σημεία, αλλά στην ιστορική του εξέ­
λιξη. Για την ιστορία του ανατολικορωμαϊκού δικαίου ισχύουν ιδιαίτερα
τα λόγια που βάζει ο Γκαίτε στο στόμα του Μεφιστοφελή, στον Φάουστ:
«Όπως και μια αιώνια αρρώστια, έτσι κληρονομούνται οι νόμοι και τα
δίκαια, κυλάνε από φύλο σε φύλο, κι από τόπο σε τόπο». 28
Κι αυτό γιατί το βυζαντινό δίκαιο βασιζόταν φυσικά στους Ιουστι­
νιάνειους Κώδικες, και διασκευάστηκε και μεταφράστηκε στα ελληνικά
χωρίς θεμελιώδεις ουσιαστικές αλλαγές. Το ελληνικό Σύνταγμα του 1822
καθόριζε ότι, ώσπου να γίνει επεξεργασία νέων κωδίκων, παραμένουν
σε ισχύ, παράλληλα με την υπάρχουσα νομοθεσία, και οι νόμοι των βυ­
ζαντινών αυτοκρατόρων, καθώς και ο γαλλικός εμπορικός κώδικας.29
Στο μεταξύ όμως είχαν αλλάξει ουσιαστικά οι ιστορικές συνθήκες. Η

23. Beck.ó.jr. 173.

24. 'Ανέκδοτα 9 κ.ε. (έκδ. Veh, σ. 76 κ.ε., με σχόλιο σ. 293 κ.ε.).
25. Assunta Nagl, RE, 2η σειρά, ημίτομ. Χ, 1783 κ.ε.
26. Anthologia Graeca, Βιβλίο Ι Χ - Χ Ι (έκδ. Beckby) σ. 324. Μια πρόταση
ερμηνείας, στο: Dietrich Ebener, Die Griechische Anthologie in drei Bänden, 2,
Βερολίνο 1981, σ. 538.
27. Μου φαίνεται αμφίβολο αν μπορούν να βγουν συμπεράσματα από τη βυ­
ζαντινή τέχνη (όπως περίπου από την αρχαία αγγειογραφία).
28. Γκαίτε, Φάουστ, Πρώτο Μέρος, Δωμάτιο μελέτης.
29. Georg L u d w . von Maurer, Das griechische Volk in öffentlicher, kirchli-
cher und privatrechtlicher Beziehung, Ι, Χαϊδελβέργη 1855, σ. 538 κ.ε.
Ή πορνεία στο Βυζάντιο 257

Ιουστινιάνεια νομοθεσία ίσχυε για μια αυτοκρατορία που θεωρούσε ότι

ενσωμάτωνε την Οικουμένη, όπου υπήρχαν ταυτόχρονα ο αρχαίος και
ο φεουδαρχικός, καθώς και ο λεγόμενος ασιατικός τρόπος παραγωγής,
όπου υπήρχαν αξιόλογες μεγαλουπόλεις, ακόμη και σύμφωνα με τα ση­
μερινά κριτήρια, ενώ η αναγεννημένη Ελλάδα του 1822 δεν είχε ούτε
ένα εκατομμύριο κατοίκους 30 και ο πληθυσμός της πρωτεύουσας, του
Ναυπλίου, ακόμη και στην περίοδο της ακμής της, δεν ξεπερνούσε τους
10.000. 3 1 Στην πραγματικότητα, λοιπόν, υπήρχαν λίγα μόνο περιθώ­
ρια για πορνεία.
Ο Κωνσταντίνος Α ' αρκέστηκε σε συμβιβαστικά μέτρα για τη διόρ­
θωση της ξεπερασμένης αρχαίας ανεκτικότητας, όσον αφορά την πορ­
νεία. 32 Ο Θεοδόσιος Β ' και ο Βαλεντινιανός Γ ' και ο διάδοχος τους, Ιου­
στινιανός, επεδίωξαν αντίθετα να επιβάλουν τη χριστιανική αυστηρό­
τητα. Ο τελευταίος αφιέρωσε σ' αυτό το αντικείμενο ειδικά τη Νεαρά 14
της 1ης Δεκεμβρίου 5 3 5 : Περί τον μη είναι πορνοβοσκονς εν μηδενΐ
τόπω της 'Ρωμαίων πολιτείας,33 η οποία και λόγω του ότι περιγράφει
στο προοίμιο την υπάρχουσα τότε κατάσταση, έχει ιδιαίτερη αξία σαν
π η γ ή . Αυτή η Νεαρά δεν άλλαξε βέβαια και πολλά, όπως αποδεικνύε­
ται από διάφορες ελληνόγλωσσες κωδικοποιήσεις, οι οποίες με τη σειρά
τους τεκμηριώνουν τη συνέχιση ύπαρξης της πορνείας* πόσο μάλλον όταν
τιμωρείτο με φυσικές και οικονομικές ποινές. Ό τ α ν ο Κωνσταντίνος
Αρμενόπουλος συνέγραφε το 1345 3 4 την Εξάβιβλο, σαν Πρόχειρον των
νόμων, συμπεριέλαβε και ειδικά τους τίτλους Περί εταιρείον (2. 4. 27) 3 5
και Περί πόρνων και των έκβιαζόντων παρθένους (6. 3). 3 β Δέκα χρόνια
νωρίτερα, το 1335, 3 7 ο Ματθαίος Βλαστάρης συμπεριέλαβε στο Σύνταγμα
κατά στοιχείον, στα κεφάλαια 15-17 του γράμματος Π, τ α : Περί πορ-

30. 938.765 σύμφωνα με τον Franz Ronneberger, στο: Klaus-Detlev Gro-

thusen, Griechenland, Göttingen 1980, σ. 376.
31. Ελευθερουδάκη Εγκυκλοπαιδικά» Λεξικόν, Θ', Αθήνα 1930, 700 κ.ε.
32. Για εδώ και τα ακόλουθα Irmscher, ό.π. 77 κ.ε.
33. Novellae 105 κ.ε.
34. Έτσι στο Tusculum-Lexikon griechischer und lateinischer Autoren des
Altertums und des Mittelalters, έκδοση των Wolfgang Buchwald, Armin Hohl­
weg, Otto Prinz, Μόναχο s l982, 316.
35. Const. Harmenopulus, Manuale legum sive Hexabibios (έκδ. Heimbach),
σ. 252.
36. Harmenopulus, ό.π. 742 κ.ε.
37. Tusculum-Lexikon, ό.π. 125.

17
258 JOHANNESIRMSCHER

νείας, Περί των βία πορνενομενων γυναικών, Περί τον πορνενσαι, Περί
πορνοβοσκών.38 Το Σύνταγμα προοριζόταν κυρίως για τους κληρικούς.
Τα Βασιλικά, που αναφέρει ο Αρμενόπουλος, αποτέλεσαν προσωρινά το
Αστικό Δίκαιο του ελληνικού κράτους. Ο Βλαστάρης βρήκε, πέρα από
τους Έλληνες, και επίδοξους χρήστες στους βαλκανικούς λαούς και τους
Ρώσους.39 Είναι σαφής η συνέχεια της σκέψης του δικαίου.

Αυτά τα συνοπτικά όσον αφορά τις πηγές. Η πορνεία δεν αφορούσε μόνο
νομικές περιπτώσεις, αλλά ανθρώπους και ανθρώπινες σχέσεις. Η κατα­
γραφή, παρουσίαση και κατανόηση τους είναι ένα αναγκαίο καθήκον για
τους ιστορικούς του Βυζαντίου, που δεν έχει ως τώρα απασχολήσει
αρκετά τους ερευνητές.40 Δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι εκτός της
γυναικείας πορνείας, υπήρχε πάντα, σε περιορισμένο βαθμό, και η αν­
δρική πορνεία.

38. Ράλλης - Ποτλής ΣΤ', 433 κ.ε.

39. Irmscher, ό.π. 86.
40. Βασικά στοιχεία σχετικά με την αρχαιότητα και τους ύστερους αρχαίους
χρόνους στο: Hans Herter, Jahrbuch für Antike und Christentum 3 (1960) 70
κ.ε. καθώς και στο RAC, III, σ. 1139 κ.ε.