LOCALE TECHNIEK

• INDISCH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT •

TECHNISCH ORGAAN V/D VEREENIGING VOOR LOCALE BELANGEN

REDACTIE: 8e JAARGANG '^J^ MEDEWERKERS :

R. Moeh. Enoch NUMMER R Abikoesno
G. van Galen Last
I r . T h o m a s Kar sten
J . C. de Keyzer
AA s I r A L. H. R. Gerla
I r . R Heida
G. Hendriks
Prof Dr. Ir C P . Mom
J h r . I r . C. Ortt
Ir A. Poldervaart
I r . R E Kerkhoven
Secretaris:
1 Ir J . J Heyting
Ir. F . M Razoux Schultz
Dr F . J van Rijn
Ir R. M. Sarsito
J. M. H. Timmermans
I r . H. A. Breuning, I r . E , A Voorneman
Tjiliwoengstraat 13, Bandoeng I r . H . Westbroek
JANUARI - FEBRUARI
Correspondent in Nederland: I r . J A Verhoef

A d r e s voor alle brieven en stukken betreffende de Redactie en Administratie: Tjili-woengstraat 13, Bandoeng.
Adres vooi* adver-tenties: Reclamebureau ,,Kolff" Petjenongan 72, Batavia-(C).
UITGAVE: STICHTING ,.TECHNISCH T I J D S C H R I F T "
Het blad verschijnt tweennaandelijks; de leden der Vereeniging voor Locale Belangen en van den Ned.-Indischen Architecten
Kring ontvangen het gratis.
Abonnement voor niet-leden ï 6.— p . j . , losse n u m m e r s f 1.25 p . st.

I N H O U D : Opmerkingen (Luchtconditioneering; Nogeens de kampongverbetering) — Mededeelingen (Stads-vormings-

ordonnantie — Planologische Dag) — Autobusstation te Malang — De Burgemeesterswoning te M a k a s s a r — Het door een
hooge aardebaan heen voeren van een 35 m . langen gew/^apend beton koker — T r a m en autobus — Een Oudheidkundig
Jubileum 1913 - 1938 — Stedebouw en Stedeschoon — Het 75-jarig bestaan van den Topografischen Dienst — W a t e r -
verstrekking aan den kleinen m a n — Ingezonden stukken — Van de Boekentafel — Sociaal Technische Commissie —
Berichten — Uit de dagbladen — Uit de tijdschriften (Bou-wen in Palestina; Het algerneen bebou^vingsplan van Berlijn;
Oplossing van het wroningvraagstuk en van de stadsuitbreiding in de groote steden op Java; Saneering van oude S t a d s -
gedeelten; Gebakken wregen).

75 JAAR TOPOGRAFIE IN INDIË.

Leles, Standpunt 14A. Verkleinde afbeelding van één der foto'.s, welke in
1920 onder leiding van Dr. Huisdier zijn opgenomen en in 1922 door de „Stereo-
grapliik Zentrale" te Miinchen werden uitgewerkt tot een kaart op schaal
1 : 10.000. Deze afbeelding, welke ontleend is aan het gedenkschrift, uitgegeveü
door den Topografischen Dienst ter gelegenheid van zijn 75-jarig bestaan (de
cliché werd welwillend afgestaan door het Hoofd van dien Dienst), is een voor-
beeld van terrestrische fotogranimetne, zooals vermeld in de bespreking op
blz. 17 in dit nummer.

Leles, „Standpunt 14A". Salah satoe dari gambar--photo jang pada tahoen 1920
dibikinja dengan pemimpinanja Dr. Hülscher dan jang dibikin lengkap sampai
schaal 1 : 10.000 oleh ,,Stereographik Zentrale" di München. Soeatoe tjonto dan
gambar jang terbikin dengan atoeran ,,terrestrische fotogrammetne", seperti di-
terangkan di katja 17 dari ini iioniniei. Asalnja gambar ini dari soeatoe boekoe
penngatan 75 tahoenja To]iograf]sche Dienst.

UU

OPMERKINGEN
Luchtconditioneering
Terwijl zich in de practijk hier te lande reeds een
beteekenisvolle ontwikkeling dei luchtconditioneeiing
voltrekt — naar buiten slechts blijkende bij opmei-
kelijke openbare toepassingen doch, waai cijteis niet
gepubliceerd zijn, alleen insideis in haai vollen om-
vang bekend — , heett li H G J A v Swaay, van
de ha Gebis v Swaay, dooi zijn concessie-aanviagen
voor centrale luchtbehandeling, eerst aan de Regee-
iing en na veiwijzing aan de due groote Javakust-
gemeenten gericht en door zijn toelichtingen daaibij,
gepoogd aan deze ontwikkeling een nieuwen grondslag
en tevens een belangwekkend perspectief, ja een zee.
ver stiekkende doelstelling te geven Zijn ideeei zijn
weergegeven in hiei tn in Nedeiland gehouden vooi-
drachten, van welker publicatie elders in dit num-
mer i) een overzicht gegeven woidt
Kort samengevat zijn de hoofdgedachten dat de
luchtconditioneering in de tropische steden zich eeist
ten volle zal kunnen ontplooien dooi de oprichting
van centiale installaties — juister semi-centiale,
immers steeds slechts een wijk ot blok omvattende —,
— dat dit zal moeten geschieden op de basis van
concessies, — en dat daaidooi in grooten omvang
mogelijk maar ook wenschelijk wordt een geheel
andere woonwijze, nl in luchtconditioneeide veidie-
pmgbouw, z g flatgebouwen Waarmede li v Swaay
dan blijkens den titel van zijn vooidracht niet mindei
bedoelt te geven dan de ,.oplossing van het woning-
vraagstuk en van de stadsuitbieiding in de gioote
kuststeden op Java"
In deze gedachten van een vooiuitzienden geest
schijnt zakelijk- en zelfs sociaal-waaidevol initiatief
zoozeei vermengd met fantasie en speculatie, ja met
wanbegrip, dat een opmerking daaiovei van belang
kan zijn
In de eerste plaats moet over het technisch-econo-
mische aspect der centialiseering gezegd woiden, dat
de toch ongetwijfeld deskundige propagandist wel
wat al te gemakkelijk heen loopt over haar vooi-
naamsten nadeeligen factoi, nl de verliezen in de
pijpleidingen, den factoi die juist beslissend is vooi
de economisch mogelijk centralisatie Deze woidt n 1
hoofdzakelijk bepaald door het evenwicht tusschen
de toename van het nuttig effect van machines me^
toenemend vei mogen en eventueeie koude-accumu-
latie eener-, en waimte- of energie-verlies bi| het
transport van het koude-medium door de pijpleidingen
anderzijds De moeilijkheden t a v het laatste punt
zijn, wanneer de pijpleidingen gelegd moeten woiden
in openbare wegen of door den giond tusschen ge-
bouwen, en dus — tenzij een kostbare tunnelbouw
wordt toegepast — niet volkomen dioog liggen noch
over de volle lengte toegankeli|k zijn, niet gei ing en
nopen tot een einstigei oveiv\eging dan waai van de
betoogen van den Heei van Swaay het kenmeik
dragen ^)
1) Blz 26
Doch bovenal zijn het de ver stiekkende vooistellen
tot hervoiming van woonwijze en stadsaanleg, die
met beslistheid zijn at te wijzen
Reeds aanstonds trouwens worden zij tot veel be-
perkter proporties, dan de voornoemde titel suggeieeit,
teruggebracht, wanneer wij bedenken dat het hier
alleen maar kan gaan om een betrekkelijk kleine
bevolkingsgroep, — zelfs in den veel te optimistischen
gedachtengang van de voordracht, die een inkomen
van 200 a 300 f/mnd als het minimum noemt, waarbij
deze tiatbouw leahseerbaar en algemeen-wenschelijk
zou wolden
De vestiging in een flat woidt echter niet alleen
noch zelfs niet hoofdzakelijk bepaald door het inko-
men Het modeine flatgebouw biedt met zijn vek
technische voorzieningen ongetwijfeld een bijzondei
wooncomfort, doch neigens wordt het als een passen-
de woonvorm voor het gezinsleven beschouwd, vooi
het complete gezin is het hoogstens een passantenhuis,
wel van een meer peimanent karaktei dan het hotel,
maai nooit weikelijk een ,,eigen huis'
Geldt dit reeds internationaal, zoo is in het bij-
zonder het ,,tlat-ideaal ' als normale woonvorm hier
te lande misplaatst De wetenschappelijk omschieven
,behagelijkheid", door luchtbehandeling teweeg ge-
bracht, IS piimaii physiek en dus van bepeikte
beteekenis en niet alleen-zaligmakend Waai nu
economische luchtconditioneering meebrengt het wo-
nen in zoo klem mogelijke ^), van de buitenlucht
atgesloten en tot groote bouwcomplexen samenge-
diongen luimten — zooals de voordiacht zelve aan-
voelt, vandaar de flat- en verdiepingbouw —, heeft
dit tot gevolg het volledig verlies van een tundamen-
teelei element, nl de psychische behagelijkheid van
het tropische huis, zelts van het eenvoudigste het
wonen, het overdag-leven in half of heel open luimten,
in onmiddelijk veiband met de buitenlucht, met den
tuin ot tenminste met het eit, met gioen , dit geett
volwassenen en kindeien juist bi| het ,,wonen" een
gevoel van bewegingsvrijheid en verademing, dat
ten volle opweegt tegen eenige meeidere koelte in
kleinei en atgesloten ruimten
Ook hiei geldt dat overdrijving schaadt wij dienen
dankbaar te gedenken dat Indie nog het minst onbe-
hagelijke der tiopische klimaten veitoont en mogen
ons gelukkig pi ijzen dat te onzent een stienge schei-
ding tusschen buiten- en binnenhuisklimaat volstrekt
niet noodzakelijk is
Ongetwijfeld staat het huidige Indische woonhuis,
ook voor de middelbaie en hoogere standen, in de
veibinding tusschen binnenruimten en tuin achter bi|
het ouderwetsche, tenminste daar waar men de
grondprijzen hoog liet worden, — doch het remedie
ligt met in het geheel overbooid gooien van de open-
y
-) Het aantrekkeliike Washingtonsche voorbeeld van cen-
trale bediening; der Capitol-gebouwen mag voor ons niet maat-
gevend neeten niet alleen gaat het daarbij om Amenkaans-
groote veimogens dotli bovendien waren deze gebouwen
reeds door ondeiaardsche gangen voor rail- en ander tran-
sport verbonden
') Zektr behooren iiiimten kleiner dan het minimum VLr-
eischt zondei luchtkéelina', niet toegelaten te woiden immers
bestaat geen enkele waai borg voor het bliiven functionne^n
der ook in exploitatie vri| kostbare installaties en dus mag
men met vastzitten aan te kleine vertrekmaten, de door bouw-
verkleining voorgespiegelde besparing zal dus binnen vnj
enge grenzen blijven
I
held, doch in een systematische en juiste regeUng der
bebouwing.
En in zulk een bebouwing is het dan niet het wonen
in algemeenen zin, doch bepaaldelijk en vóór alles
het siapen dat in een betere atmosfeer zou dienen te
geschieden. Het hygiënisch belang der luchtbehande-
ling ligt voor een overwegend deel in het slapen in
een geconditioneerde atmosfeer, waardoor een goede
nachtrust verkregen wordt, die overdag een krachtige,
zeer algemeene nawerking heeft. Na de slaapkamer
komt dan de, overigens niet zeer algemeen voorko-
mende, geregeld gebruikte studeerkamer en dg. voor
koeling in aanmerking.
Aldus echter wordt de omvang van wat in de
woonbuurten is te koelen véél te gering voor de
bediening door centrale installaties.
Al zal, doch als uitzondering en niet als regel, de
luchtgekoelde verdiepingflat zeker kunnen voorkomen.
Meenen wij dan ook dat Ir. van Swaay met zijn stede-
bouwkundige hervormingsplannen vér over, wellicht
niet: zijn, doch: het bei eikbare en gewènschte doel
heen schiet, zoo mag men daarentegen zeker met
verheugen tegemoet zien de mogelijkheden der cen-
trale luchtconditioneering in de dichtbebouwde cen-
tra, in de kantoor- en winkelbuurten, vermoedelijk
zelfs in welgestelde gedeelten van den ,,Chineeschen
kamp". Daar staat geen gewichtiger tegengesteld
effect de afsluiting der ruimten van de buitenlucht in
den weg; juist daar kan het werken in frisscher ruimten
concreet financieel voordeel geven, kan luchtbehande-
ling zich betalen; juist daar ook zijn door de com-
pactheid der bebouwing de voorwaarden voor de
centrale bediening veel gunstiger dan in de woon-
wijken.
In die stadsgedeelten zal dan ook, zelfs voor den
speculatieven zakenman, het meest aantrekkelijke
object voor koelteproductie in het groot te vinden
De gedachte van den heer van Swaay, dat men bij
zulke centraliseering met concessies moet gaan wer-
ken, schijnt niet onredelijk doch dient nader te worden
onderzocht. Voorshands lijkt er echter slechts sprake
te kunnen zijn niet van één concessie voor een ge-
heele gemeente, doch van afzonderlijke concessies
telkens voor door één installatie te bedienen stads-
gedeelten, te verkenen aan hem die de levensvatbaar-
heid daarvan op grond van technisch en economisch
behoorlijk uitgewerkte plannen zal hebben aange-
toond.
In dien vorm geaccepteerd, zou het initiatief van
Ir. van Swaay inderdaad den weg kunnen blijken te
effenen voor een belangrijke en begeerlijke ontwikke-
ling der luchtconditioneering.
Nog eens de kampoengverbetering.
Wij dienen ons na de Opmerking in No. 5 van '38
wederom te veroorlooven een woord te wijden aan
een vragenlijst, de tweede, van 's Lands Kampoeng-
verbeteringscommissie, de commissie, die, voorgezeten
dooj; Mr. W. H. van Helsdingen, thans adviseert over
de. verdeeling der regeeringssubsidie te dier zake en
tevens tot taak schijnt te hebben daarvoor richtlijnen
te ontwerpen.
Reden tot dit woord is zeker niet, dat wij het met de
sociale of sociaal-technische tendenzen harer vragen,
die veelal suggesties of welwillende aanwijzingen in-
houden, niet eens zouden zijn. Integendeel: de doel-
bewustheid, waarmede zij de kampoengverbetering
behandelt als onderdeel van de volkshuisvesting voor
de groote massa der bevolking en van een goede stads-
vorming, verdient levendige toejuiching, mede omdat
juist zij, de koorden van de beurs houdende, kans
heeft op, ja welhaast zekerheid van een gewillig ge-
hoor bij de gemeenten; terwijl de kennis van zaken,
waarvan zij daarbij blijk geeft, bij een centrale instan-
tie die buiten de dagelijksche practijk staat vertrou-
wen afdwingt.
Reden tot dit woord is ten deele, dat kan worden
vermeld hoe in de nieuwe vragenlijst eenige belang-
rijke punten naar voren worden geschoven, die in
de eerste mankeerden. Genoemd mogen worden de
vragen: of de technische projecten tot verbetering
steeds gebaseerd zijn op stedebouwkundig-volledige
detailplannen (d.z. gedetailleerde bestemmings- en
rooilijnplannen b.v. op 1 : 1000), — of gezorgd wordt
dat tegelijk met de openbare verbetering «ok op de
erven de allerbenoodigste hygiënische voorzieningen
worden aangebracht, ui het algemeen op kosten der
belanghebbenden, — of van gemeentewege wordt be-
vorderd de totstandkoming van behoorlijk uitgeruste
niéuwe kampoengs, eventueel met een aanlegbijdrage,
en den bevolkingsbouw, — en of wel over de noodige
gegevens wordt beschikt om de behoeften der volks-
huisvesting goed te kunnen beoordeelen.
Doch reden tot dit woord is in het bijzonder, juist
bij alle groote waardeering voor deze commissie-
arbeid, dat wij meenen toch ook eenige kritiek te
moeten doen hooren.
In de eerste plaats moet er dan op worden gewezen
dat de vragenlijst in sommige opzichten wel wat veel
lijkt ingesteld op de vereischten en de mogelijkheden
in de groote gemeenten, speciaal waar zij behandelt de
verzameling van statistisch materiaal, de aan de be-
staande toestanden aangelegde exacte maatstaven, en
dergel ij ken.
Inderdaad is de werkelijkheid in de grootere steden
zoo gecompliceerd en de afstand tusschen dienstleiding
— om niet te zeggen gemeentebestuur — en die wer-
kelijkheid zoo groot, dat de verzameling van statistisch
materiaal en het stellen van in cijfers uitgedrukte
eischen, b.v. ter zake van de toe te laten bevolkings-
dichtheid, noodig wordt. Doch in de kleine en zelfs
in de middelbare stad is dat anders: daar kan de
technische dienst samen met het bouwtoezicht ook tot
in den top nog zoodanig reëel op de hóógte 'zijn van
de toestanden en de behoeften, van het resultaat van
verbeteringsmaatregelen enz., dat statistieken en cijfers
meer last dan nut veroorzaken, vooral omdat de des-
kundigheid, die goed te verzamelen en er daarna het
volle nut uit te trekken, vrijwel ontbreekt.
En in de tweede, doch voornaamste plaats moet
opgemerkt worden, dat de zekere, wij geven toe on-
definieerbare doch niettemin duidelijke toon in de
vragen: alsof deze Gouvernementscommissie de ge-
meenten op het stoepje roept om ze nu eens te laten
vertellen wat zij er tot nu toe wel van gemaakt hebben,
LMi ze duchti.ü,- te laten voelen hoezeer zij tekort ge-
schoten zijn, — dat deze toon volslagen misplaatst is.
Zeer zeker: de locale overheden zijn in eerste in-
stantie verantwoordelijk voor de plaatselijke woon-
toestanden der groote volksmassa, doch de algemééne
leiding moet van de Regeering uitgaan; en zij is in
Indië, geheel anders dan in Nederland, daarin schrome-
lijk tekort geschoten en tot nu steeds achter den drang
uit de gemeenten aangeloopen, — veelal op meer hin-
derende dan bevorderende wijze. De cardinale, nog
immer niet geredresseerde fout is geweest, de ge-
meenten bij hun instelling de volledige zeggenschap
in de kampoeng te onthouden. Toen niettemin om-
streeks '12 de groote gemeenten met volkshuisves-
tingswerk begonnen en reeds in '18 om een ,,Indische
Woningwet" gevraagd werd (door Ir. de longh op een
Decentralisatiecongres), heeft Zij zich hieraan niets
gelegen laten liggen. Eerst het Inlandsche Woning-
congres van '25 te Semarang deed de Regeering
wakker schrikken; het resultaat waren: de N.V.'s
Volkshuisvesting, bedoeld den gemeentelijken bouw
krachtig te stimuleeren, doch welke bedoeling aller-
minst werd gerealiseerd, daar de aldus ingeschakelde
centrale en plaatselijke niet-gemeentelijke instanties
al spoedig meer last dan voorlichting en steun
gaven, — en het op zichzelf verdienstelijke Bijblad
11272, dat een voorloopig-bruikbaren grondslag voor
plaatselijken stedebouwkundigen arbeid schiep docii
in de uitvoering door de ondeskundigheid dier
evengenoemde instanties ook meer verwarring dan
nut heeft gesticht. Toen kwam de kampoeng-
verbetering; en wat was juister geweest dan
bij de subsidiëering — toenmaals ten rechte fifty-fifty
— reeds van den aanvang af goede leiding te geven?
Doch de centraal vastgestelde ,,richtlijnen" van '29
waren erger dan niets, zij waren fout. En in de malaise-
jaren daarna werd, in de niettemin snel doorgroeiende
steden, vrijwel alle volkshuisvestingswerk stop gezet,
bovenal door den onereuzen financieelen druk die van
hoogerhand op de ressorten werd uitgeoefend, terwijl
het juist tóén de tijd was geweest van goedkoop
bouwen en aanleggen.
AUTOBUSSTATION TE MALANG.
Aiitobiisstation te .Malang', gelegen bij den centralen pasar.
Het .station biedt plaat.s aan 12 aiitübussen. In het midden
bevindt zich een kantoortje niet plaatskaartenloket. Tu.sschen
de standplaat.sen der autobussen zijn eenigszins verhoogde
perrons aangebracht met zitbanken.
Statioon otobiis di kota .Maiang jang letak dl sampingnja
Centrale pasar. Ini statioon ditempati djoemlah 12 otobiis.
Ditengah los ada bagian oentoek kantor dan pendjoelan
kartjis. Antara masing^ tempat bus memakai selasar bagi
publiek.
4
Terwijl er in al die jaren niets van de centrale
bureaux is uitgegaan, om eenige werkelijk deskundige
leiding te geven aan het research- en ander voor-
bereidend volkshuisvestingswerk, dat de commissie
ni'i van de gemeenten schijnt te verwachten: hoewel
zulke leiding op dit gebied toch onmisbaar is. Want
ware het juist geweest, indien alle gemeenten hun
eigen methoden van woningtelling e.t.q. hadden ont-
wikkeld, zoo dat de resultaten onvergelijkbaar zouden
wezen? is integendeel niet aangewezen centrale —
doch dan duchtig deskundige — leiding bij deze on-
derzoekingen en centrale verwerking en publicatie?
De commissie doet zeer goed werk, maar zij moet
zelfs den schijn vermijden alsof men van hoogerhand,
zij het dan slechts indirect door ,,belangstellende"
vragen, het moreele recht heeft terechtwijzingen aan
de gemeenten uit te deelen; voor de verslechtering der
huisvesting van de stedelijke volksmassa's, die in de
laatste tientallen jaren ongetwijfeld heeft plaats ge-
had, is de Regeering door Haar gebrek aan waak-
zaamheid en activiteit mede verantwoordelijk.
MEDEDEELINGEN
Stadsvormingsordonnantie — Planologische Dag.
Verschenen is het eerste verslag van de Stadsvor-
mingscommissie (commissie-Logemann), inhoudende
het koncept van een Stadsvormingsordonnantie voor
stadsgemeenten op Java, met een uitvoerige toelich-
ting 1).
Deze belangrijke arbeid hopen wij in het Mei/Juni-
nummer van ons tijdschrift van verschillende zijden
te kunnen doen behandelen, mede in verband met de
openbare bespreking over dit voorstel, die naar wij
vernemen in voorbereiding is; men verwacht dat deze
den vorm zal aannemen van een Planolo^ischen Dag,
welke waarschijnlijk op 2 en 3 Juli te Bandoeng zal
worden gehouden.
1) Verkrijgbaar bii de Land.sdrukkerij, prij.s ƒ 2.50.
Het steeds toenemend aantal autobussen, dat hel
buurtverkeer bedient — in groote steden ook het
stadsverkeer —, leidt er toe, dat men voor dit zoo
snel groeiend verkeersmiddel stations noodig heeft,
dus centra, zooals de spoorwegen van den aanvang
af gekend hebben.
Het autobusverkeer wordt thans te Maiang bediend
door een drietal maatschappijen met totaal 46 auto-
bussen met een zeer frequente dienstregeling. Het
totale reizigersvervoer bedraagt gemiddeld 7000 per-
sonen per dag. De omvang van dit verkeer heeft den
Gemeenteraad het vorige jaar doen besluiten op een
centraal punt een autobusstation te bouwen.
Dit station is gelegen bij den centralen pasar
Petjinan en biedt plaats voor 12 autobussen. Zooals
de plattegrond aangeeft is in het midden een kan-
toortje met plaatskaartenloket ontworpen, terwijl
tusschen de standplaatsen der autobussen eenigszins
verhoogde perrons aanwezig zijn met zitbanken. Het
geheel is door een groote en ver overstekende be-
kapping overdekt.
 b1 U A I 1h

PA5A0 PtTOltlAAK

i^^^^^^^^^^^^^^^^^;%^^:%^%%;m^
J l l C H T i r l C VAri HET
UlTGAAtto V E A k E U

DLAkAHaPASAU- STBAAT

/l
STA|ISP1.A*TS DOSkABS
yw////////////////////y
'y//////////////////^z>x
^
y

1^, /

i
\

y/m^
i DWAEÖDOOBSfJEOE

y////v////////A ^.
^A / \ STANDPLAATS TAXIS
y/////////A
VAK KsPAiJDJEti vooa MKrteri
ItOMtHDt AUTOÖUÖSEH
PiCHTiria ÈOELOELAVAKÖJJIZ
VOOB UITflAAKDE AUfOfcUfiSEd

^, klDOCLPAÖAR - STRAAT /

TUCHT"*g KEPAriPJEf] v p o a \KA boELo&LAWAriG ErtZ VOOR

&lririCtllU}ME.riDE. AUTODUSSElI

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

De dienstregeling wordt a la minute uitgevoeid ,
wie een kaartje heett gekocht is zekei van een plaats
Ook grootere atstanden woiden dooi dit busveikeei
bediend, b v Malang—Soerabaia, retoui ƒ 1 10
Ter vergelijking diene, dat de tieinieis ongeveei
halt zoo lang duuit en het dubbele kost
De bussen mogen maximum 55 km/h afleggen
Reparaties worden behoudens in zeer diingende ge-
vallen niet in dit station uitgevoeid, doch in eldeis
gelegen werkplaatsen, waai ook de bussen buiten de
diensturen worden gestald
De z g pasardagen zijn aan dit station de diukste
dagen met circa 8700 reizigers pei dag , 207 bussen
vertrekken ledeien werkdag vanuit dit station
Het station is door de stadsgemeente gebouwd en
ter beschikking gesteld van de autobusmaatschappijen,
die ondeiling het beheei legelen Het vioegeie stand-
plaatsengeld a ƒ 7 50 per bus en per maand is niet
veihoogd en heett daaidooi een meer rechtmatige
basis verkregen
De maandelijksche opbrengst van dit station be-
draagt deihalve 46 X ƒ 7 50 = ƒ 3 4 5 — , teiwijl de
bouwkosten lond ƒ 5 0 0 0 — hebben bediagcn
Gezien de snelle ontwikkeling van dit veikeer zal
het niet lang duien ot het station zal te klein blijken
Dan zal het echtei aangewezen zijn een tweede cen-
tiaal punt vast te stellen, zoodat het veikeei m de
stad niet onnoodig woidt verzwaaid met bussen, die
daai ten aanzien van het stadsveikeei niet behooien
W D F HAAN

STASIOON OTOBUS Dl KOTA MALANG.

Sedjak pada dewasa jan" terbelakanfj hanjak dipakainja
kendaraan otobns, baik boeat kota maoepoen antara niasinc;-
kota, maKa perloe disediakanja stasioon otohiis
Dl kota Malang sekaiana; ini ada -i peroesaan otobiis jang
poenja djoenilah kereta koerang lebih 46 dan jani; djalanja
teratoei dengan rapi Saban han tak koeiang ada 7000 orang
jang memakai kendaiaan itoe
Olch (jLiiicLntc soedali discdiakan tempat stasioon jnng
letak disampinsjnja Pasar Central dan jans; tjoekoep oentoek
12 kercta otobiis
Tempat itoe disewakan dengan penibajaran ƒ 7 50 seboelan
boeat satoe-satoenja otobiis, akan tetapi tak boleh digoenakan
oentoek reparatie Pendapatan sewaan seboelanja koerang
lebih ƒ W i — Beaja otntoek pembangoenan stasioon itoe habis
ƒ 5000 —

5
 Afh. I. Aanzicht vanaf den strandweg op den westelijken
gevel. Vanaf liet terras en den daaraan grenzende voorgalerij
en salon heeft men het uitzicht op zee. Op de verdieping ziet
het groüte vertrek niet het mime balcon er voor eveneens op
zee uit.
Pengliatan dari djalan Strandweg di sebelah Barat. Dari
terras dan kamer salon terdapat pemandangan loeas ke laoet,
begitoe poela dari balcon.

DE BURGEMEESTERSWONING VAN MAKASSER.

Het ontwerpen van een ambtswoning voor den Bur-
gemeester der Stadsgemeente Makasser, betrekkelijk
kort nadat ik als jury-lid uitgebreide bemoeienis had
met de beoordeeling der ontwerpen, ingezonden op de
bekende N.I.A.K. prijsvraag, was een aantrekkelijke
opgaaf. Aantrekkelijk allereerst omdat nu in opbouwen-
den, instede van in critischen zin getracht moest worden
de juiste combinatie van officieele woning en particulier
huis te vinden. Aantrekkelijk mede omdat de opdracht-
gever, Burgemeester Brune, een welomschreven bouw-
programma voorlegde en zich ook bij de uitwerking
tot in details voor de plannen bleef interesseeren.
Overigens was een voorbereiding tot in onderdeelen van
groot belang, omdat de woning tijdens het verlof van
den Burgemeester zou worden gebouwd en hij dus bij
zijn terugkeer in den letterlijken zin des woords voor
een ,,fait accompli" kwam te staan.
De situatie van het bouwperceel aan den Strand-
boulevard en op den hoek van den Tamarindeweg stel-
de aan een goede oplossing reeds dadelijk bijzondere
eischen. In verband met de geëxponeerde ligging ver-
langde niet alleen de voorgevel, doch ook het Zuid- en
Oost-front bijzondere verzorging.
Naar de bestemming zijn in het bouwwerk vier deelen
te onderscheiden t.w. de officieele ontvangstruimten,
de huiselijke vertrekken, het logeergedeelte en de
dienstgebouwen. De beide eerste onderdeelen zijn
samengevat in een verdiepingbouw, waarin uiteraard
de representatieve ruimten gehjkvloers werden gepro-
jecteerd. De logeerruimten zijn ondergebracht in een
eenigszins afzijdig gelegen paviljoen, terwijl de dienst-
vertrekken aan een afzonderlijk bediendenerf liggen,
afgekeerd van den achtertuin.
Waar de groepeering der beide laatste onderdeelen
genoegzaam uit de situatie volgt, keeren wij thans
terug tot het hoofdgebouw. Een overdekte inrit ver-
leent toegang tot het trappenhuis, dat via de eerste
verdieping rechtstreeks toegang geeft tot de dak-
terrassen. Naast de entree ligt een toilet, dat zoowel
voor de ontvangsten als voor huiselijk gebruik dient.
Vanuit deze entree worden de drie ontvangstvertrekken sla
betreden, die door de toepassing van vierdeelige schuif-
deuren, zoowel onderling als met de voor- en achter-
terrassen tot één geheel vereenigd kunnen worden.
Studeerkamer en bibliotheek zijn meer afgescheiden
gehouden, terwijl aan de eetzaal een aanrechtkamer
grenst, die met een doorgeefluik op de keuken aan-
sluit. De groepeering der woonvertrekken met aan-

6
 Afb. 2. Zuidelijke gevel met hoofdin.yang. Het teiras ter
rechter zijde grenst aan de eetkamer. Het trappenhuis is zóó
hoog opgehaald, dat langs de trap het platte dak bereikt kan
worden.

.Moeka romah disebelah Selatan dengan pintau besar. Dari

tangga jang amat tinggi bisa naek ka ata.s pajon djoega.

sluitende balcons op de eerste étage blijkt voldoende
uit bijgaanden plattegrond.
De ligging aan zee voerde vanzelf tot toepassing
van stalen ramen en deuren in den strandgevel. Voor de
enkele malen, dat de weersomstandigheden de sluiting
daarvan noodzakelijk maken, is in een — blijkens de
practijk goed werkende — ventilatie parallel aan het
zeefront voorzien. De uitvoering geschiedde als ge-
wapend beton vakwerk, de dakplaten zijn noch van
grint noch van eenig ander beschermingsmiddel voor-
zien. De antenne-masten — waarvan één tevens als
vlaggestok dient — en de sierlantarens op het zee-
balcon zijn in smeedwerk uitgevoerd. Als vloerbeklee-
ding werden terazzo-tegels toegepast. Overigens is
alles in eenvoudige plaatselijke materialen afgewerkt.
De bouw geschiedde met veel zorg door den Dienst
van Gemeentewerken (onder persoonlijk toezicht van
Ir. De Vries), die ook op smaakvolle wijze de tuin-
aanleg verzorgde.
Uit een na-calculatie der bouwkosten blijkt het
hoofdgebouw ƒ 13.80 en de bijgebouwen ƒ 11.— per
m3 nuttige inhoud te hebben gevorderd.
De projecten zijn opgemaakt door de Associatie
Selle & De Bruyn, Reyerse & De Vries te Batavia.
JISKOOT,
Arch. N. 1. A. K.

ROMAH BURGEMEESTER Dl MAKASSAR.

Dengan rentjana dari toean J. J. Jiskoot, architect NIAK,

Afb. 3. Doorkijk onder de ondernt door op zee.
Pengliatan ka laoet dari bawa emperan.
di .Makassar telah dibangoenkan soeatoe romah gedong baroe
oentoek berdiamnja burgemeester dari kota itoe. Romah ini
dibikin dari atoeran jang pada dewasa ini telah banjak di-
pakainja, jaitoe dengan toelang- jang dari beton, sedangkan
begitoepoen djoega pajonnja.
Bagean- dari romah ini jalah: bagean oimtoek nienerinia
tamoe, bagean oentoek keperloean jang penting, bagai toean
loniah sendiri, bagean boeat penginapan tamoe, dan poela
bagean boeat boedak-. Bagean dari boedak- terpisah dan
bagean Iain--nja.
Romah letak di sisirnja laoet dan didjalan sinipang tiga.
Fembangoenan di kerdjakan oleh (iemeente sendiri dengan
menghabiskan beaja djika terhitoeng per nv', terdapat kira-
kira ƒ 13.50/nr' boeat dari romah jang bagean hesar, dan
ƒ 11.—/nr' boeat bagean dari romah jang ketjil.

7
DOORiHtDL A-B.
DOOUiHtDE C-D.

ONTWERP BüRQEMLEiTLRiWONlNG
MAKA53AR.

1 EMTRLE.
2 VOORüALtRy
S iALOM
h EtTKAMER
5 ÓTUDELRKAMLR
G BIBLIOTHIEK.
7 APtH
S KtCJKttI
9 TOIUE.T
10 W.t
11 TERRAi
in BADKAMER
15 SLAAPKAMER
\h KLEECKAMtR
15 KINBERKAMER
14 HALL
17 HUliKAMER
ts BALCOM
19 LO&EERKAntR
20 nOf FtRKAMtR
ai BEMLNBtKfcMfR
22 OARAÜL

L O i A Ti W L Q

8
 HET DOOR EEN HOOGE AARDEBAAN HEENVOEREN VAN EEN 35 m LANGEN
GEWAPEND-BETONKOKER.
In de kampong Ngaiiipilan (Djocja) snijden de
spoorweg Djocja — Brossot en de daarnaast gelegen
straatweg een dal van 9 ni diepte en ongeveer 100 ni
breedte. Voor afvoer van regen- en spoelwater diende
vroeger een op ± 9 ni onder kopspoorstaaf liggende
duiker van 1.20 X 0.(30 ni. Door het wijzigen van den
waterafvoer beoosten den spoorweg werd het door-
stroomingsprofiel van dezen duiker te klein, zoodat
het noodig was er een van grootere doorsnede te
bouwen. Voor den nieuwen duiker werd gekozen een
gewapend-betonkoker van 1.50 X 1.25 ni.
Zooals het dwarsprofiel aangeeft is de aardebaan,
die uit zanderigen grond beslaat, bijna 10 ni hoog en
35 ni breed.
Bij het opmaken van clc plannen en kostenramingen
bleek het leggen van den koker op de gewone wijze
in een open bouwput, het ondervangen van het spoor
met een hulpbrug van 30 m en het maken van een
tijdelijke brug van gelijke lengte voor het straatver-
keer, te kostbaar. Een dubbele daniwand voor grond-
keering, v/aarover balkijzers op palen, voor spoor- en
straatweg, zoomede een tunnelplan, moesten om de-
zelfde reden worden prijsgegeven.
In aanmerking kwam een plan, de 35 m lange koker
in 4 deelen achter elkaar op een vooraf ingeheide
schuifbaan te plaatsen, de grond via den koker te
ontgraven en de kokerdeelen door de baan te trekken.
Het volgende werkprogramma werd opgesteld:
1). De gewapende betonkokerstukken lang 1 m
met sponningen en ingebetonneerde spoorschroeven
met spiraal veeren in houten mallen storten. Zie ook
figuur 6.
2). 2 spoorstaven voor de schuifbaan met 2 staal-
draadkabels op de juiste diepte door de baan rammen.
3). 2 lieren zoowel beneden- als bovenstrooms
opstellen, waarvan de tronnncls even hoog liggen als
het midden van den koker. Fig. 1 en 2.
4 ) . De staaldraden die met de schuifbaan door
de baan zijn geramd aan de lieren bevestigen en deze
zoo lang heen en weer bewegen tot ze op gelijke
hoogte icomen te liggen met de trommels, dus in het
midden van den koker. Fig. 1 en 2.
5). Boven- en benedenstrooms tunnelportalen ma-
ken. Fig. 4. Deze tunnelportalen zijn noodig om vol-
doende'damhoogte te verkrijgen ter voorkoming, dat
bij het begin en het einde bij onlgraving via den koker
de grond afstort.
Hiertoe horizontaal voor de wanden 4 en voor het
plafond 8 spoorstaven P 33.5 lang 7 m inramnien.
Tusschen de spoorstaven planken 0.05 X 0.25 X 5 ni
1 ni indrijven. Staande dwarsliggers voor de wanden
gelijktijdig met de grondontgraving plaatsen en de
noodige stempels en gordingen aanbrengen. Dit meter
voor nieter herhalen, totdat 5 m bereikt is.
6). Een houten koker met een ijzeren frame en
plaatijzeren snijrand maken van 2 m lengte en 4 cm
breeder dan de betonkoker, welke als voorsnijder
dienst doet, teneinde den daarachter liggenden beton-
koker minder weerstand van den gronddruk te doen
ondervinden.
De voorsnijder is te voorzien van een constructie,
welke stoot- en trekkrachten kan opnemen en over-
brengen.
7). De voorsnijder met 8 gewapend-betonkoker-
stukken lang 1 m op de schuifbaan plaatsen en de
spoorstaven "door middel van de ingebetonneerde spoor-
schroeven in de hoeken vastzetten, zoodat een aan-
eengesloten koker van 10 m ontstaat.
De spoorstaven in de hoeken van den koker moeten
bij ongelijkmatig trekken uitknikken van de koker-
stukken voorkomen en door aanklemming op het beton
de druk zooveel mogelijk op ieder stuk gelijkmatig
overbrengen.
8). Aan het einde van het onder 7 beschreven
samengesteld gedeelte een trekinrichting maken en
een plaatijzeren manchet lang 1 m aanbrengen, takel-
blokken inscheren en de staaldraden aan de veran-
kering en trekinrichtingen vastmaken. In den koker
een decauvillespoortje leggen, waarop 2 lorries met
een ram. Fig. 1.
9). De snijrand in den grond trekken en rammen,
de grond ontgraven tot voorkant snijrand, trekken,
rammen en ontgraven, totdat de eerste 10 m is in-
gebracht.
10). Het 2de gedeelte lang 8 m, dat op dezelfde
wijze is samengesteld, zonder voorsnijder op de schuif-
baan plaatsen' en in de plaatijzeren manchet tegen
het eerste gedeelte aanschuiven. Fig. II.
11). Het eerste deel, zooals onder 9 beschreven,
1 m opschuiven zoo, dat de koker gesloten blijft en
de manchet nog op het 2de gedeelte blijft rusten.
Fig. 2.
ftouur B

Fi<;. I. Dwarsprofiel van de aardebaan van .spoor- en Fig. II. Dwarsprofiel van de aardebaan met lensjte-door-
straatwes,' met een lengte-doorsnede van het eerste S'^deelte snede van het eerste, tweede en derde gedeelte van den beton-
van den betonkoker op de schuifbaan met tunnelportalen, koker met plaatijzeren manchetten, waardoor het mogelijk is
deeauviilelorries, waarop een ram van spoorstaven met een de kokergedeelten meter voor meter op te trekken.
totaal j;ewjclit van oni,'eveer 20()() kt;.
(iambar belah dari tanggoelan spoor, dimana bagian tiga
(iambar belah dari taiifjijoelan spoor dan djalan kendaraan jang pertama dari torongan soedah dipasang den diberi per-
diniana terliat sebaijean dan temboesan jan.ü; soedah dita- koeatan dari besi plat agar dapat gampang dihikin madjoe-
roeki toronuan, Disjni senioea perkakas terliat semoeanja. nja.

9
 Foto 1. Het door de aardehaan rammen van de .sLlniif-
.spoorstaven.
Tjaia meniasoekan iil di dalam tanggoelan.
12). Het 2de deel tegen het eerste aanschuiven,
dan het eerste weei optrekken, enz. enz. Op deze
wijze werd gedacht niet 60 ton trekkracht en wat
stooten meter vooi nietei de samengestelde koker-
stukken door de baan te brengen
De uitvoering bleek echtei anders te moeten ver-
loopen.
Voor de schuitbaan werden onder de juiste helhng,
wijdte en diepte spoorstaven op dwarshggers gelegd.
Aan deze spoorstaven werden aan den binnenkant
tegen het lijt 2 staaldraadkabels van 1" vastgemaakt,
waarna met het inrammen werd aangevangen.
De eerste 10 m verliep zeer vlot; bij iedere stoot
drong de spoorstaat 1 5 — 10 cm de baan in, tot plot-
seling de staat stuitte. Een zwaardere ram werd aan-
gevoerd, doch met weinig ettect. Vervolgens werd
getracht de 2de spoorstaat in te rammen, doch ook
deze stuitte op 10 m evenals elders twee andere rails.
Bij naviaag in de dessa kon een oude bewoner
mededeelen, dat vóór den aanleg van den spoorweg
de weg voor het gewone verkeer lager gelegen had
en opgesloten was tusschen 2 dikke muren. Bij den
aanleg van de spoorbaan had men den weg verhoogd
en verbreed, doch de muien laten zitten.
Deze onveiwachte hindernissen dwongen er toe van
het ontworpen programma af te wijken. De verdere
uitvoering verliep toen als volgt.
Fig. UI Dwars- en lenjjte-doorsnede van de sclnnfbaan
met aan de hinnenziide van de spoorstaaf een staaldraad, wel-
ke dienst moeten doen om den betonkokei door de baan te taal De tunnelportalen zijn noodig om te vooi komen dat hij
trekken
(jambar helali dimana teiiiat kawat-kawat oentoek menank
torongan masoek ka dajam tanggoelan.
Foto 2 Het intrekken met twee fi tons lieien en 2 stel
takelbjükken (2 en A schijfs) van het eerste kokerstiik van
8m
Torongan lang pertama ditarik didalam tanggoelan dengan
memakai her dan takel
Het bovenstroomsche tunnelportaal werd gemaakt
tot een lengte van 5 m en de schuifbaan tot den eersten
muur ingeramd. De voorsnijder met 8 kokerstukken
werden op de schuitbaan gesteld, met de spoorstaven
in de hoeken tot één geheel gemaakt en van een trek-
inrichting voorzien. De lieren links en rechts opgesteld,
verankering voor de takelblokken gemaakt, takel-
blokken ingeschoien en de staaldraden aan veranke-
ring, trekinrichting en lieren bevestigd.
De snijiand werd 0.25 m in den grond getrokken,
de grond tot voorkant snijrand ontgraven enz. De
eerste dag vorderde men 4 m en de tweede dag stuitte
de snijrand tegen den eersten muur. Het intrekken
van het eerste gedeelte met twee 6-tons lieren en
twee stel takelblokken (2 en 3 schijfs), zoomede de
grondontgiaving, verliepen vlot, alleen werd hinder
ondervonden van de duisternis en de temperatuur in
den koker. Door een electrische lamp in den voor-
snijder op te hangen en buiten op den koker een
blower van een veldsmidse met geleiding in den koker
te brengen, werd licht en versche lucht toegevoerd.
In den voorsnijdei was de ruimte nogal beperkt,
doch konden 2 arbeiders, die om de 20 minuten werden
afgelost, met voorhamer en beitel een doorgang in
den muur hakken. Dit werk nam veel tijd in beslag,
daar de muur 1.25 m dik bleek te zijn en uit goede
baksteen in uitstekende roode cementspecie was op-
getrokken.
Fig IV Dwais- en lengte-doorsnede van het tunnelpor-
het ontgraven van den grond via den koker het talud blijft
afstorten
üambar belah nienoendjoekan begimana temboesan di
moeka dibikin koeatnja agar tida roesak.
10
 Foto 3. Het opstellen van de lieren en instheien van de
takelblokken benedenstrooms
Begimana masangnja lier dan takel-takel.
Toen de muur voor zoover noodig was opgeruimd,
werden de spoorstaven van de schuitbaan verder onder
het eerste gedeelte van den koker doorgeramd tot den
tweeden muur. Het inrammen van dit tweede gedeelte
van de schuitbaan ging aanmerkehjk zwaarder dan
het eerste, doch met een ram van 250 kg drong de
staat bij lederen stoot 1 tot 1/2 cm verder de baan in.
Het tweede gedeelte van 8 m lengte werd daarna
op de schuitbaan geplaatst en tegen het eerste ge-
deelte aangetrokken. De 18 m lange koker werd nu
opgetrokken, totdat de snijrand 0.25 m in den grond
drong. De trekkracht van ± 60 ton was hiervoor nog
voldoende, hoewel door de wrijving van den grond
op en tegen den koker het optrekken niet meer zoo
vlot ging als bij het eerste gedeelte.
Na het passeeren van den eersten muur stuitte de
snijrand tegen groote stukken puin van oud metselwerk
in baksteen. Dit gaf veel vertraging, omdat deze stuk-
ken steeds met voorhamer en beitel moesten worden
opgeruimd. Het intrekken van den koker ging daarbij
hoe langer hoe zwaarder, de trekkracht van de lieren
en takelblokken werd onvoldoende, zoodat nu de ram
van tier. 2 in werking werd gesteld. Doordat de kabels
straks'^werden getrokken, drong de koker door de uit-
werking van lederen stoot 2 tot 1 cm dieper de baan
in. Op deze wijze vorderde men 2 a 1.50 m per dag,
totdat de tweede muur bereikt werd. Nadat ook in
dezen muur die 1.50 m dik was een doorgang was
gebroken, bleek dat door het lang stil liggen van den
Fig. V. De z.g. voorsnijder met plaatijzeren snijrand, die
4 eni breeder is dan de daarachter liggende betonkoker met spoorstaaf met spoorschroefbevestiging, voor het samenstel-
stoot- en trekbalk.
Perkakas vooi snijder oentoek galih temboesan
tanggoelan tanah,
Foto 4 Het op de sehuifhaan opijestelde 3de gedeelte van
den koker
Torongan jang ketiga jartg soedah ditaroek diatas ril.
koker de wrijving van den grond zoo groot was, dat
de trekkracht en de uitwerking van den stoot onvol-
doende waren om de koker in beweging te krijgen,
Daar nu ecliter de obstakels waren opgeruimd, werd
van binnen uit een spoorstaaf, waaraan 2 staaldraden
verbonden waren, door den grond geramd, totdat deze
aan de andere zijde van de baan te voorschijn kwam.
Door nu 2 lieren benedenstrooms met de noodige
takels op te stellen, kon dus ook met 60 ton beneden-
strooms getrokken worden. De ram was toen niet meer
noodig.
Intusschen was ook het benedenstroomsche tunnel-
portaal gemaakt en werden van deze zijde onder
nauwkeurig meten de schuitspoorstaven ingedreven,
welke precies onder den koker uitkwamen.
Nadat het derde gedeelte op de schuitbaan boven-
strooms was opgesteld en aangesloten aan het tweede
kon de 26 m lange koker weer worden opgetrokken,
Per dag vorderde men 2 m.
Nadat het derde gedeelte in de baan getrokken
was, werd het tunnelportaal bereikt en kwam de
doorgang tot stand, alleen moest de koker nu nog
8 m worden opgetrokken. Daar de afstand van het
einde van het 4de gedeelte tot aan de lieren te kort
was, in verband met de lengte die benoodigd was
voor de takelblokken, werden ook deze lieren met
de takelblokken benedenstrooms opgesteld en halver-
wege in den koker bevestigd,
Daar reeds bij het intrekken van het derde gedeelte
Fig. VI. Belonkokerstiik lang 1 m met in de hoeken een
len van den koker.
didalam Torongan jang pandjang 1 m dengan perkoetan terbikin
dari ril.
11
 een kracht
aangewend
van ±: 240 ton
om den 35 ni
langen koker
door den grond
voort te schui-
ven. Deze
kracht werd
zoodanig op
verschillende
punten over-
gebracht, dat
geen grootere \}
druk dan 25
kg/cm- in het
beton optrad.
Behalve klei-
Foto 5. Het tminelportaal bovenstrooms met steunpunt ne beschadi-
voor de liydraulische vijzels. gingen aan de
scherpe kan-
Di uioeka tenihoesan diheri perkoetan, djoega oentoek da-
ten van de
saran dari hydraulische vijzel (donkrag). Foto 6. De voorsnijder is het beneden-
sponningen
stroomsche tunnelportaal gepasseerd. Do
bij het op do snijrand is eenigszins verbogen.
gebiekLMi was, dat de trekkracht maar net voldoende schuifbaan
was voor de laatste 3 m werden bovenstrooms 2 hy- plaatsen van Temboesan dibikin dengan perkakas
draulische vijzels opgesteld. jang diseboet voorsnijder. Terliat haliwa
de kokerstuk- bagean jang nioeka soedah dapat dilo-
Hoewel voor het indrukken met de hydraulische ken, hebben hang.
vijzels, in verband met de geringe druklengte van 8 cm tjeen bescha-
der plunjers, de vijzels steeds opnieuw gesteld moes- digingen plaats gehad.
ten worden, kon men met het trekken aan de lieren Door deze werkwijze toe te passen kon het spoor-
en het drukken met de vijzels 2 m per dag vorderen, en straatverkeer ongestoord plaats vinden.
zoodat na 4 dagen het einddoel bereikt werd. Tenslotte zij nog vermeld dat de kosten (zonder
In totaal zijn er 16 dagen noodig geweest om den de z.g. overheadkosten) ƒ 4200.— hebben bedragen.
35 m langen gewapend-betonkoker door de baan te De kosten voor een open bouwput met ondervanging
voeren, terwijl 43 dagen noodig waren voor het ma- W5
enz. zonder overheadkosten, werden geraamd op
ken van tunnelportalen, inrammen van de schuifbaan, ƒ 8.750.—.
opstellen lieren en het opruimen van de muren. Richting De ervaring bij dit werk opgedaan heeft geleerd,
en diepte-ligging van den koker wijken enkele cm af dat het zeer goed mogelijk is ook grootere kokers of
van het ontwerp, hetgeen te wijten is aan de obstakels, buizen op deze wijze door den grond te werken.
die in de baan werden aangetroffen. Het verwijderen
van de tunnelportalen was eenvoudig en behoeft geen
nadere toelichting.
Uit het voorgaande moge blijken, dat door de
W. M. ZONNEVELD,
obstakels in de baan de koker niet in gedeelten kon
Inspecteur, bij den Dienst van Weg en Wer-
worden ingetrokken, doch in zijn geheel, waarvoor ken der Nederlandsch-lndische Spoorweg
een veel grootere kracht noodig was. In totaal werd .Maatschappij.

BEGIMANA TJARANJA MEMASANG TORONGAN DARI BETON JANG PANDJANG 35 M DIBAWAH

TANGGOELAN SPOOR.
Di kampoeng Ngampilan (Djocja) antaranja Djocja dan
Brosot telah dapat diselesaikan oleh N.I.S. soeatoe perker-
djakan njang serasi bag! techniknja masang torongan dari
beton dibawah tanggoelan spoor. Jang dibikinja jalah soeatoe
torongan dari beton dengan lobang 1.50 x 1.25 m jang akan
dipasang disanipingnja torongan jang lama terlebih ketjil dan
jang tak menjoekoepi lagi oentoek iliran aer.
Di gambar-gambar jang berikoet karangan dalam bahasa
'Jlanda, pembatja poen dapat menjaksikan begimana tingginja
dan lebarnja itoe tanggoelan: tinggi koerang lebih 10 m dan
pandjang kira- 35 m. .Maka dari hitoenganja N.I.S. djika
torongan tadi di pasang dengan tjara jang biasa, — jaitoe
dengan membikin galihan jang sampai keatas dibawah ril
tingginja, serta jang akan memakai djembatan jang boeat
sementara misalnja, akan mahal sekali terdapatnja peng-
loearan beaja. Oleh sebab itoe direntjanakan poela soeatoe
daja oepaja jang rendah ongkosnja, tjara niana jang dengan
singkat dapat dioeraikan seperti berikoet.
1. Torongan dari beton diperkoeati dengan ril di sebelah
dalamnja; - 2, Sebeloemnja temboesan dibikin, lebih dalioe-
loe 2 pasang ril dengan kawat tampar dimasoekan di tang-,
goelan dengan perkakas poekoel (ram); — 3. Oentoek tarik-
nja ril dan kawat itoe dan tariknja torongan pada nantinja,
poen dipasang poela 2 lir (perkakas tarikan) di moeka dan
dibelakang temboesan jang akan dibikin; — 4. Kawat tam-
par sesoedahnja dimasoekan tanggoelan di daja-oepajakan
dengan tarik menarik agar tempatnja dapat setinggi dengan
tempat lir tadi; — 5. Di bagean moeka dan bagean belakang
dari temboesan jang akan dibikinja sekarang di pasang to-
rongan pertoeloengan dari kajoe, agar tanah diatasnja tak «,.1,
bisa roesak djika tanahnja dilobang; — 6. Oentoek bikinja
temboesan dipakai torongan dari kajoe dan besi ril, dengan
lobang lebih besar daripada torongan dari beton jang akan
dipasang; begitoe nanti lobang dalam tanah dapat lebih besar
sedikit dari torongan beton; — 7. Torcmgan dari kajoe serta
jang dimoeka memakai perkakas oentoek galih lobang di-
tanah, laloe dibikin satoe dengan S torongan dari beton jang
satoenja ada 1 m pandjangnja; ini torongan semoeanja ber-
talian dengan memakai ril jang dipasang dalam torongan
beton itoe; — 8. Stelan torongan tadi laloe di pasangi per-

12
 %Jlt -^J2yVi
9^,
wordt elk begin van brand in de kiem gesmoord.
Dat IS het doel van den handblusscher- afdoende
bestrijding van een begin van brand
De IFFA-MINIMAX behoort op vaste plaatsen
in elk groot gebouw te worden aangebracht
om altijd en onmiddellijk bereikbaar te zijn

IFFA MINIMAX HAND-BRANDBLUSSCHERS

ALLEENVERTEGENWOORDIGERS
LINDETEV ES-STOK VIS

MACHINEFABRIEK N I O P E N G L O N G
BATAVIA-C.
UW SPECIAAL ADRES VOOR:
Complete lapioca-inslallalie,
Sheets en crêpe rubber mangel,
Rij stdorschmachine,
Thee-roller,
Complete serehketel.
Stoomketels en riemschijven.
verder:
ijzerconstructie en reparaties
van alle mogelijke machines.

EEK DORIKEPRODUCT
VÊSk
Sil^TCSMeW
van de N.V. lak-enVcrffabnck.BATAVIA"

N.V.BORSUMy,Afd. Verfzaken
 e^"TpV«>" ^ ^ werkt mei H O B lege.s, T^^un. | _ ^^^,^1^

Nadere inlichtingen en offerte worden gaarne

Ti.aaen RAKO verstrekt door de importeurs: Tsjecho-Industrie,

Rijswijk 7a, Batavia-C — Telefoon Wl. 2757

I '/

Beide m e r k e n uit S t o c k leverbaar,

BOCHT-
STUKKEN
voor drukleiding
waterkrachtwerk
„Aniem"
TOENTANG
Midden-Java

N. V. D E NED.-INDISCHE INDUSTRIE
SOERABAIA
koeatan dari besi di masing- oedjoengnja oentoek menariknja
dengan lir terseboet diatas; torongan dapat djalan diatas ril
jang terpasang didalam torongan jang diloear dan jang dari
kajoe itoe; — 9. Dengan perkakas „voorsnijder" jang terpa-
sang dimoeka torongan, sekarang semoeanja dapat ditarik
niadjoe sanipai 10 m; — 10. Laloe sebagean dari torongan
beton lagi dapat disoesoelkan dibelakangnja; — 11. Dengan
tjara demekian torongan dapat dipasang semoeanja.
Demekian poen atoeran niitoeroet rentjana, akan tetapi
kenioedian pada praktijknja terdapat halangan. Di dalani
tanggoelan telah terdapat 2 tenibok lama jang terpendam.
TRAM EN AUTOBUS *)
Naar aanleidino- van de „I^edactioneele kantteeke-
nin^en" voorkoiiieiid in het tijdschrift ,,De Motor" van
26 November 1938 waarin wordt gewaarschuwd tegen
het „avontuur" van de Gemeente Batavia door zich
financieel te interesseeren in de Bataviaasche Verkeers-
Maatschappij en waarin als waarschuwing aan andere
steden de volgende aanhaling voorkomt (zie laatste
alinea): ,,Dit voorbeeld en de vele andere geldend
voor Europeesche steden, waar de stadstram verdwijnt
om plaats te maken voor autobuslijnen (zie o.a. het
voorbeeld van Utrecht, behandeld in de Redactioneele
kantteekeningen van 15 October 1938) moge der Oe-
meente Soerabaja een waarschuwing zijn" merkt een
onzer medewerkers het volgende op;
Het vraagstuk of de tram noodzakelijk is voor het
stadsvervoer is niet zoo eenvoudig als dikwijls wordt
gemeend. Het wordt nog moeilijker wanneer er reeds,
zooals te Soerabaja, een tram is en het kapitaal, daar-
in gestoken vrijwel verloren zou zijn, wanneer de ex-
ploitatie zou worden gestaakt.
Reeds in 1929 benoemde de Gemeenteraad van
Soerabaja in zijn vergadering van 27 Maart 1929 een
commissie, die tot taak had den Raad voor te lichten
over een meer afdoende regeling van het autobusver-
keer. Het spreekt vanzelf dat de arbeid van deze com-
missie voor een gedeelte bestond uit een onderzoek
naar de waarde van de stadstram in het verkeer.
in deze commissie waren alle richtingen op ver-
voers- en verkeersgebied vertegenwoordigd, dus ook
de autobus- en taxi-exploitanten in de stad.
De commissie kwam met haar rapport, hetwelk ver-
gezeld ging van een 57-tal stellingen, in 1931 gereed.
Enkele van deze stellingen, vooral die waarin de
tram ter sprake komt, mogen hier nader worden ver-
meld:
Conclusie 6:
Autobus- en tramtransport beschouwende uit een
oogpunt van bedrijfskosten zal het van de dichtheid
van het verkeer afhangen, aan welk systeem de voor-
keur is te geven, omdat tramtransport eerst dan voor-
deelig wordt, indien de zware vaste kapitaallasten
(aanlegkosten van de ijzeren weg) over een groot ver-
keer verdeeld kunnen worden; economisch verdient oj^
routen met een kleinere verkeersdichtheid de autobus
c.q. de trolleybus de voorkeur, terwijl op de routen
met grootere verkeersdichtheid (massavervoer) de
tram het aangewezen vervoersapparaat is.
Conclusie 8:
De tram eischt ter plaatse minder ruimte dan de bus
en is dus een zuinig weggebruiker, waartegenover
staat dat de tram voorzoover zij niet op een vrije baan
*) Zie ook onder de rubriek Van de hockenfafel: „Omzet-
ting van het tram- in een aiilobusbedrijf te Utrecht",
.Maka dari itoe atoeran tadi tak dapat djalan dengan moesti-
nja. Terpaksa banjak nieniboeang tempo oentoek melobang-
kan temhok tadi.
Walaiipoen begitoe, terdapatnja pengabisan beaja ternjata
lebih rendali dari pada djika memake tjara jang biasa. üng-
kos semoeanja telah hanja habis ƒ 4200, sedang djika dengan
tjara jang biasa ditaksir akan mengabiskan beaja sampai
ƒ 87Ö0. Sesoedahnja ketemoe bagimana praktijknja memasang
torongan dengan atoeran baroe ini, dapat ditenitOv^kan baliwa
torongan jang terlebili besar akan dapat di jiasang dengan
tjara demekian djoega.
rijdt (d= de helft van de totale trajectlengte) hinder
veroorzaakt ten opzichte van het vrije gebruik van
den weg.
Conclusie 12:
Op grond van de economische en technische over-
wegingen van de voorgaande conclusies is de tram
het aangewezen vervoersapparaat voor massatrans-
port en de autobus het aangewezen vervoersapparaat
voor de bediening van routen met kleinere verkeers-
dichtheid, voor het zoeken en exploiteeren van nieuvv'e
routen naar wijken, welke momenteel van een open-
baar mitldel van vervoer verstoken zijn en om tege-
moet te komen aan toevallige verkeersbehoeften, waar-
in het bestaande verkeersnet onvoldoende voorziet.
Conclusie 18:
Bussen kunnen trams bij massavervoer niet vervan-
gen, zoodat de meerdere hinder, welke de tram ver-
oorzaakt, vooralsnog niet te vermijden is.
Eenstemmig luidt dus in 1931 de conclusie, dat bij
massavervoer de tram het aangewezen en het goetl-
koopste vervoermiddel was en bussen trams daarbij
moeilijk konden vervangen.
In 1936 bij besluit van den Gemeenteraad van Soe-
rabaja dd. 26 Augustus no. 204 werd opnieuw een
commissie ad hoc bestaande uit verschillende finan-
cieele en verkeersspecialiteiten benoemd naar aanlei-
ding van een verzoek van de O.J.S. (Oost-Java tram-
wegmaatschappij, die de electrische- en stoomtram te
Soerabaja exploiteert). De maatschappij verzocht
vaststelling van verschillende verkeersregelende bepa-
lingen, waarmede naast het algemeen belang ook het
trambelang zou worden gediend, alsmede toezegging
van kapitaaldeelname in de eventueele electrificatie van
de bestaande stoomtramlijn Wonokromo—Oedjoeng.
De Gemeente wenschte zich, alvorens hieromtrent
te beslissen, te laten voorlichten door een commissie
omtrent de volgende vragen:
I. Is behoud van de stadstram uit een verkeersoog-
punt in het belang van de Stadsgemeente Soera-
baja?
II. Zoo ja, is alsdan meerdere (d.w.z. financieele)
steun dan krachtens (de zooeven vermelde) in
voorbereiding zijnde (politioneele verkeers)maat-
regelen mogelijk is van de zijde van de Gemeente
gewenscht?
Het rapport van de commissie werd ingediend in
Juli 1938.
Na uitvoerige beschouwingen en onderzoekingen,
waarop later in dit tijdschrift zal worden teruggeko-
men, luidt de conclusie omtrent de eerste vraag: „Te-
gen opheffing van de stadstram bestaat uit een ver-
keerstechnisch oogpunt weinig, doch naar de gebleken
verkeersbehoefte wei bezwaar.
13
 Reiioud vail de statis.iaii u t een veikeeisoos^punt is
ddaiom III het belaiiL, \an ile (jeme ite te achten
Teiwiil de conckisie oiiitient de tweede viaat; is
In veiliand iiKt de hevestiü;ende Ixaiitwo jidiii^ van
n a a g p u n t sub I meent de eoniniissie te moeten advi-
seeien
a) ^Is steungevende maatiegelen ten behoeve van
lie O J S te tref ten
1 Vaststellen van taiieven vooi openbaai niotoi-
vei voei
2 Stopverbod vooi oi^enbaie voeituigen binnen CLII
zekeien iiadei te bep.'leii atstand v<in tiamlialten
en abi is
3 Aanwijzingen van meer standplaatsen bmnen de
Gemeente
4 Zooveel niogeli|k weien van autobusdiensten langs
de tiooi de tiani bei eden wegen
b)
1 \lwi|zend te staan tegenovei deelname, in wel-
ken vorm ook, aan het O J S -be liijt, zoolang een
acceptabele tmancieele saneeiing van het bedriit
van de N V O J S niet lieett plaats gehad en de
labiele toestand van sui seance met is bc'indigd
2 In beginsel niet atw ijzend te staan tegenovei etn
eventueele tinancieele deelname aan motleimsee-
iing, dooi electiiticatie van de stoomtiamliin
EEN OUDHEIDKUNDIG JUBILEUM 1913 1938
Oiidti dezLii titel lietft de Oudeidkundige DiLiist iii Nedei-
landsLli-Indic hij gelegenheid van zijn vijf en twintig jarig
beslaan een kort over/iLlit van zijn ontstaan en zijn artieid
hel licht doen zien
Reeds voor de instLÜing v in den Oudheidkundigen Dienst
heeft de Overheid zelt liLt oudheidkundige weik tei hand
genomen op voorbeeld van Hiitsch-IndiL LII hianseh Indo-
China In l'lOl weid namelijk op aandrang van li J W IJzei-
man een Commissie in Ncdcrlandsch-lndu \oor oudhcidhun-
diji onderzoek op Java en Madoera ingesteld
Voorzitter van die Commissie was Dr J 1 A Brandes in
twaalf omvangiijke lapporten gaf deze Commissie nauwge-
zette beschrijvingen van alle toenmaals bekende beelden en
bouwwerken behoorende tot de z g Hindoe-peiiode, welke
dus ouder waien, dan omstreeks 1500 AD Ook had zij tot
taak middelen aan te gevLU om de oudheden vooi verval te
behoeden Zoo kwam de vooi treffelijke restauiatie van de
Boioboedoei onder leiding van Van Erp tot stand, alsmede
de lestauratie dei Tjandi s Pawon en Mendoet Biandes legde
bovendien den giondslag voor de Javaansehe arehaeologie en
kunstgeschiedenis
In 1010 trad, nadat de Commissie na den dood van Biandes
vijf jaar lang zonder wetenschappehjken leidei had voortge-
werkt, Dr N J Kioni, de huidige Leidsche hoogleeiaai als
voorzitter op Duidelijk was gebleken, dat de zoig vooi de
oudheden een peimanente moest zijn Ook moesten de oud-
heden van Mohammedaanschen en Nedeilandseheii ooi sprong
in die zorg betiokken worden Dank zij de leiding van dezen
laatsten voorzitter der Commissie, tevtus eerste Hoofd van
den uit haar gegroeiden bij (louvernementsbLsluit van 14 Jum
1013 No ()2 in haar plaats ingestelden Oudheidkundigen
Dienst, IS het oudheidkundig onderzoek in goede banen geleid
en orde gebracht in den ehaos van het gedurende een tien-
tal jaren opgehoopte materiaal
In 1015 werd Di Kiom door Dr P D K Bosch opgevolgd,
ondei wiens twintigjaiige leiding overgegaan werd tot res-
tauratie en wederopbouw der monumenten Op deze wijze
kreeg de wetenschap de beschikking over hoogst belangrijke
nieuwe gegevens inzake de bouwstijlen en hunne ontwikkeling
en de bezoeker vond de nionui.linten geheel of gedeeltelijk in
hun vroegere glorie hersteld
Als voornaamste der lestaur.itics en leeonstiucties kunnen
worden genoemd die van den Naga-tempel en den Jaartal-
tempel te Panataran (Ml? en lOlS) alsmede de nabij gele-
gen badplaats (Hil'i) ile 1 landi Saweiit.ii (1021) di poort
14
Wonokioiiio—Oedjoeng, indien tie saneeiing ten
genoegen van tie (jeuKvnte heett plaats gehad
In dit verband moge ook nog verwezen worden naai
net bekende b. ek van /Vi B Mees ,,Veikeeisviaag-
stukken vooi de gioote stad' , een disseitatie tot vei-
kiijging van den titel van doctei m de lechtsgeleerd-
heid aan de univeisiteit te Leiden in 1932
\n dit boek woidt -op zeei duidelijke, onbevooiooi-
deekie, uitvoeiige en overzichtelijke wijze het vraag-
stuk tl am of autobus, en wanneéi tiam en wanneei
autobus behandekl
Hel zon te vei voeien dit boek, tk't tei bestudecinig
woidt a iiibevolen aan degenen die elke tiani uit het
stadsveikeer wenschen te bannen, hiei te behandelen
Uit het vorenstaande moge niet worden geconclu-
tieeui dat wij ondei alle omstandigheden zouden wil-
len pleiten vooi aanleg van electrische tiamwegen vooi
vei wei king van het vervoei, integendeel Wij hebben
alleen te kennen willen geven, dat het een zeer moei-
lijk vraagstuk is, hetwelk vele kanten heett en dat in
de stati Soeiabaja dooi twee tei zake bevoegtie com-
missies v.ertl onderzocht
Mlebei de commissies zijn van ooi deel dat de be-
staande tram haai bestaansrecht heett bewezen en
niet zondei het algemeen belang te schaden kan woi-
tlen opgeheven
van Ploembangan (1021), Tjaiidi Badoet (1026), 'Ijandi
Ngawen (1027), een bijtempeltje van het complex van Tiandi
Sevoe (1028) Ijandi Kalasan (1020) Ijandi San (1030)
de tempels op den Oeiigaian, de hoftempels van het complex
van 1 jandi I orodionggrang en tenslotte van Tjandi Singo-
sari (10^7)
Met de toename van de taak van den Dienst moest deze
uitbieiding ondergaan in het bijzonder met een staf van
bouwkundigen De ongunst dei tijden bedreigde de voort-
zetting van het werk van den Dienst, dat in zijn natuuilijke
groei met te stuiten bleek (jelukkig, dat een som uit de
Ncdeilandsehe welvaartsbijdiage kon woiden afgezondetd
VOOI het giootbche en kostbare project dei wederopbouw van
den hoofdtempel van het 1 oiodjonggiangcomplex te Prani-
banan, dat nu, m een voorbeieidende arbeid van meer dan
tien jaai in uitvoeimg is
De restauiatie van de m 10^7 ontgiaven Tjandi s üebang
en Soenrberawan veikeeit nog slechts in een begin van
uitvoeiing
De piaehistorie, te lang verwaarloosd, eischte bemoeienis
van den Dienst Met uitzondering van de ontgiavingen te
Sampoeng (Ponoiogo) was zij nog meer van een verkennend
karaktei Van de in 10 ^8 o m m enkele grotten bij Toeban
aangevangen ontgravingen wordt veel verwacht
On het gebied der Mohammedaansche kunst weid voor-
namelijk alleen advies en leiding gegeven Daadwerkelijk
V-erd deelgenomen aan de lestauratie van de gioote moskee
te Chcibon en van enkele bouwwerken in de Kiaton Kase-
poehan aldaai De lestauratie der grafbouwweikcii te Se-
etangdoewoei werd voor 10 38 op het piogianima geplaatst
Ook ten aanzien van de Eiiropeesche oudheden bepaalde
de Dienst zich voornamelijk tot het geven van advies en
leiding Deze weiden o m gegeven voor de restauiaties van
de Portugeesche Buitenkerk te Batavia, van enkele forten op
de Mülukken en elders en de m 10-57 begonnen restauratie
van het fort Rotterdam te Makassai ()ok had de Dienst
bemoeienis met het onderzoek naar de ligging van het grat
van Jan Pieterszoon Coen
De ontwakende belangstelling vooi het oudheidkundige
wcik vereisehte deelname aan cultureele instellingen en
vraagstukken Het behoud van het stedenschoon maakte het
noodig aandacht aan het vei leden te wijden 1 ocale legelin-
gen dienden te worden ontwoipen om oudheden van plaatselijk
belang te bewaken Clewaakt moest worden tegen het w eg-
voeren van roerende oudheden uit Ncdeilanilseli-Indit en d.
 Hot lort RottLUiaiii ti; Mdkassni Dooi (.IL.I OiidlKidkiinditjcn Dienst weid advies fje-
i^even vooi de in 1<)^7 bec;onnen lestauiatit van de/e t>pisene oud-Hollnndsche veistciktc
veste De aaidiije tjioepeeiinti; dei eenvoud L;L van gevoel vooi tjoede aichitectonische vei-
hoiidniijen sretiiiciendL, cjeboüwen ijeeft met de iiaaic hoornen op den aehtLrgrond een ann-
tiekkeliik beeld

Bententj Rotteidam di Makassai, jani; denyan iclitiain|<i OudliLidkundiSie Dienst di hikin

hetoel pada talioen l')-i7 Pcnibansjoen. n lanij modtl 01 mda kocna aniat laias dan tentrani
tciliatnja, sedany ditanibah asn kcitnc t.inanian polion-polion

schatgraven] diende te woiden beteugeld De Overlieidsbe-
moeienis werd aldus \ooitduitnd uitgebreid hetgeen eeist
een vnj/iging der instructie van den Dienst en de instelling
in l')27 eenci adviescommissie bracht en latei weid gevolgd
dooi de uitvaardiging cciiei Monumcntenoidonnantic (St"<its-
blad 10,^1 No 2^H aangevuld in l')-!4) Deze ordonnantie
geeft regelen bctietfendc opgiavingen van oudheidkundige
zaken, welke zondei vergunning van het Hoofd van den
Oudheidkundigen Dienst verboden zijn Ook verbied zij uit-
voei van monumenten uit den voor-Mohammcdaanscheii tijd,
dus van voor ± 1'ï^O A D , ongeacht hun aaid Het voor-
naamste is echter de door deze ordonnantie geschapen mo-
gelijkheid om door menschenhand tot stand gekomen
onioerendc of loeiende zaken, deelen of groepen van zaken
dan wel ovciblijfselen daarvan, die in hoofdzaak oudei zijn
dan 50 jaai of tot een minstens 50 jaar oude stijlpenode
behooien en van gioot belang worden geacht vooi pahuo-
anthropologic, praehistorie, geschiedenis en kunst, in te
kunnen schiijven in een Openhaal Centraal Monumenten-
legistei en hen aldus tegen veivrecmding vernietiging en
te beschermen Paiallel loopcnde icgelingen vooi de locale
oudheden zijn in voorbereiding Inmiddels tileken behalve Java
ook de andere eilanden dei archipel op oudheidkundig gebied
van beteekenis te zijn En verder mochten ook de oudheden
van Chineeschen ooispiong met zonder beschciming woideii
gelaten Als jongste maatregel op dit gebied is de beschci-
niing te noemen van de beroemde verzameling van Chineesch
porcelein en steengoed op de begraafplaats te (joenoengdjati
(Cheribon)
Met dit alles dient cchtei de zuivei wetenschappelijke taak
van de Dienst met in het gediang te komen, waaivooi doo<
gebrek aan personeel wel gevreesd moet worden De weten-
schappelijke arbeid der Commissie (l'H)l—1<)H) verscheen
in druk in de Oudheidkundige Rapporten Sinds 1012 ver-
scheen een Oudheidkundig veislag, hetgeen dooi den Oud-
heidkundigen Dienst werd voortgezet In de serie Rapporten
verscheen alsnog een inventaris der Hindoe-oudheden (1014
1015, \'•)2^) Vooi de bezoekers der oudheden te Boioboedoci
Piambanan, Banten en op het Diengplateau werden gidsen
samengesteld In het Tijdschrift i oor/«rffscAe Trtrt/- Land- en
Volkenkunde verschenen verdei velschillende studies op oud-
heidkiindig gebied van leden van den wctenschappehjkcn stat
van den Dienst
Wat de samenstelling van den Oudheidkundigen Dienst
betieft, geeft het gedenkschrift enkele gegevens, waai van wi|
de voornaamste hiei zullen noemen De stat van de te Batavia
gevestigde dienstleiding zou bij \oltallige be/etting dienen
te bestaan uit due Indiseh-arehaeologen, (waarvan een nut
de dienstleiding belast), een praehistoricus, een historicus
voor de huropeesche oudheden en een sinoloog voor de
Chincesche oudheden Door noodzakelijke bezuiniging is thans
cchtci geen ruimere bezetting mogelijk dan van een Indiscli-
aichacoloog een orientalist cu een praehistoricus
Ie Piambanan bevindt zich de bouwkundige afdeehng.
geleid door een bouwkundig Inspecteur (een bouwkundig
ingenieur) In den allerlaatsten tijd zijn aan het personeel
nog acht oudheidkundige opnemers toegevoegd, aan wie het
v ei zamelen van gegevens in alle dessa s van Java en Bah
noodig vooi de herziening van den inmiddels verouderden
inventaris, is opgedragen
Tot het werk van de bouwkundige afdeehng behoort, bc-
halve de geiegelde schoonmaak, de gewone voorziening, di
het verlichten van eenvoudige leparaties en de lestauratie,
waarondei verstaan wordt een vorm van herstel, waarbii
nog immei de ligging dci losse steenen hun oorspronkelijke
plaats met zekerheid aanwijst, doch tevens van uit het zelfde
iiiatciiaal aangemaakte steenen gebiuik gemaakt wordt om de
oorspionkehjke stukken te hei plaatsen Naai volledigheid
wordt daarbij met gestieefd, verdwenen bouw deelen blijven
lacunes vormen Tenslotte woidt bij de leconstructie de
oorspronkelijke plaats dei veispreid, soms van eldeis opge-
haalde of opgegraven steenen dooi ledeneenng teruggevon-
den, waai na herplaatsing met behulp van nieuw materiaal
volgt Op deze wijze woiden met een streven naar een zoo
gioot mogelijke volledigheid belangrijke boiiwdeclen of ge-
heele bouw wei ken opnieuw opgetrokken
De velschillen tusschen lestauratie en reconstructie zijn
m de piactijk met altijd even groot Steeds wordt echtci
pas tot de uitvoering van zorgvuldig overwogen maatregelen
oveigegaan, wanneer gebleken is, dat de ooispronkelijke
toestand met wetenschappelijke zekerheid kan woiden vast-
gesteld Andeis wordt met tot restauratie of reconstructie
overgegaan Sciilptureel ornament wordt nimmer nieuw
gemaakt
Het bespioken gedenkschrift, aan het slot waarvan enkele
traaie afbeeldingen het verrichte werk toelichten, geeft een
beeld van de wijze, waarop in den loop der jaren de oudheid-
kundige taak is behartigd Wij hopen, met alleen dat het
iceds verrichte werk zal kunnen worden voortgezet, ma.ii
"<'!< t'at de taak nog meei omvattend zal kunnen worden
3,

15
 STEDEBOUW EN STEDESCHOON.
Stedebüuw en stedeschoon zijn begrippen, welke
een zeer nauwen samenhang vertoonen. Zonder de
noodige samenwerking van alle groepen der gemeen-
scJTap is het echter niet mogelijk om de samenhang
op de juiste wijze te verwezenlijken. Hiervoor is al-
gemeene belangstelling en ontwikkeling van goed in-
zicht en gevoel noodig.
Daar ongetwijfeld velen intuïtief voelen, dat er ten
aanzien van stedeschoon iets aan onze stedebouw-
kundige ontwikkeling moet mankeeren, meenen wij de
vraag te moeten stellen wat daarvan de oorzaken zijn.
in de eerste plaats schijnt het ons toe, dat het begrip
stedebouw velen onzer vreemd is geworden. Afgaan-
de op onze waarneming, moeten wij wel tot de con-
clusie komen, dat dit begrip voor ons geen levend be-
zit meer is. Hieraan weer nieuw leven te geven, zal
allereerst noodig zijn.
De overheid vooral moet zich kunnen losmaken van
de idee, dat de stadsontwikkeling vanzelf gaat. Zij
moet tot de erkenning komen, dat aan deze ontwik-
keling leiding moet worden gegeven en dat zulks
alleen mogelijk is na nauwgezette bestudeering door
en volgens aanwijzingen van stedebouwkundigen. Dit
geldt niet alleen voor een enkele uitbreiding maar ook
en wel voornamelijk voor de algeheele ontwikkeling
eener stad, teneinde haar op de juiste wijze tot grooter
bloei te kunnen brengen.
De stedebouwkundige zal zich van de plaatselijke
en maatschappelijke toestanden op de hoogte moeten
stellen om vervolgens tot het wezen der maatschap-
pelijke ordening door te dringen en met vooruitzienden
blik middelen aan te geven, welke een goede stede-
bouwkundige ontwikkeling kunnen waarborgen. Het
is dus volstrekt niet overbodig om, zooals veelal ge-
meend wordt, op dit gebied bevoegde krachten in te
schakelen en het is zeker verkeerd daarmede zoolang
te wachten, totdat onherstelbare fouten zijn gemaakt.
Fouten, welke nu en in de toekomst het bewijs blijven
leveren van een weinig vooruitzienden blik en gemis
aan gevoel voor schoonheid.
In dit verband dient nog op andere belangrijke
factoren gewezen te worden, namelijk: de moeilijk-
heden en enorme lasten, welke dikwijls gemoeid zijn
met het aanbrengen van noodzakelijke verkeersyerbe-
teringen. Voorkómen is een eisch, welke hier zeker
gesteld mag worden.
Het is de sociale plicht van een ieder op wie maat-
schappelijke verantwoording rust om mee te werken
aan de op- en uitbouw onzer steden. De leiding gevende
personen moeten er zich van bewust worden, dat in
hun taak mede is begrepen de zorg van een goede
sociologische, maar ook aesthetische ontwikkeling van
land en volk.
Met het vorenstaande hebben wij slechts getracht
het groote belang, ook voor ons Indië, van een goed
geleide stedebouwkundige ontwikkeling naar voren te
brengen. De wijze waarop de aan- en uitleg der steden
moet geschieden blijft hier buiten beschouwing.
Op het volgende moge echter in het bijzonder de
aandacht gevestigd worden:
Wanneer de stedebouwer zijn projecten heeft uitge-
werkt met vastlegging van de soort en den aard der
bebouwing, rooilijnen enz. is er nog geen enkele
waarborg voor een in aesthetisch opzicht verzorgde
bebouwing. Een goed opgezet stadsplan of uitbrei-
dingsplan kan voor eenige geslachten bedorven wor-
den. Goed beschouwd zou men kunnen zeggen, dat
noch particulieren, noch de Overheid gerechtigd zijn
bouwwerken op te richten, waartegen met reden uit
welstandsoverwegingen bezwaar kan worden gemaakt.
Het instellen van een schoonheidscommissie, die de
Overheid adviseert in zaken van aesthetischen aard,
kan goed werk verrichten. Zij doet haar werk volgens
een omschreven instructie (waarin beroep niet mag
worden uitgesloten) al of niet als uitvloeisel van wel-
standsbepalingen die in de Bouw- en Woonverorde-
ningen zijn op te nemen. Het advies der Commissie
wordt gevraagd betreffende het uiterlijk aanzien van
in Gemeenten en Regentschappen uit te voeren bouw-
werken en verder ten aanzien van die zaken waarvoor
haar voorlichting wenschelijk is. Zoolang de gedachte
blijft bestaan, dat een wakend oog onnoodig is, zal
men in totaal niets bereiken. Deze gedachte berust
veelal op weinig inzicht en weinig gevoel voor het
hoogst noodzakelijke. Zelfs al heeft men de over-
tuiging en al bestaat de wetenschap, dat een schoon-
heidscommissie niet alle kwaad kan verhelpen, dan
is haar werk toch, wanneer zij bestaat uit personen
met gevoel voor schoonheid van eigen tijd, opbouwend.
Van een schoonheidscommissie vooral in Indië, zal
vereischt worden takt en geduldig overleg. Zij moet
als commissie van advies op redelijken steun kunnen
rekenen en vertrouwen wekken. Redelijke en aanvaard-
bare op- en aanmerkingen moeten geen evenwicht
verstoren. Integendeel! Uit goed gefundeerde op- en
aanmerkingen moet zooveel mogelijk leering getrokken
worden.
Ook hiervan zijn voorbeelden te noemen.
Vooral architecten en opdrachtgevers moeten mee-
werken aan hun eigen belangen. De gedachte, die
nog zooveel bij hen voorzit, dat een schoonheids-
commissie opzettelijk moeilijkheden veroorzaakt, be-
rust op een wanbegrip en getuigt van weinig zelf-
respect en zelfkennis.
Het is niet de bedoeling een opsomming te geven
van datgene, waardoor allerlei moeilijkheden kunnen
ontstaan. Maar in dit verband is een zacht verwijt
niet misplaatst aan hen, — en hier worden bedoeld
de opdrachtgevers, — die zonder deskundige voor-
lichting, gronden aankoopen voor belangrijke objecten.
De gevolgen hiervan zijn, dat de architect voor het
feit gesteld wordt een project te moeten maken, waar-
aan hij zich wel ten volle zal geven, maar waarin
hij niet het noodzakelijkste kan bereiken. Vandaar dat
het goed is er op te wijzen, dat ook de opdrachtgevers
hun belangen moeten inzien.
Een zelfde zacht verwijt kan gericht worden en wel
aan het adres van de Overheid, hier meestal de Ge-
meenten, die ook gronduitgevers zijn, omdat ook op
de Overheid de taak en de zorg rust voor het geven
van deskundige adviezen bij de gronduitgifte.
Stedebouw zal niet vanzelf stedeschoon met zich
brengen, zooals dat tijdens de goede stijlperioden in
het verleden wel samenging. Dit zal slechts weer het
geval zijn, zoodra de overtuiging veld wint, dat de
zorg hiervoor van algemeene cultureele beteekenis is.
HAN GROENEWEGEN.
16
 Bergen zand, aarde, grint en stee-
nen, maar ook grondstoffen of pro-
ducten van welke aard ook, kunt
U vlug verwerken met D o l b e r g
{1 smaispoormateriaal. Dolberg heeft
zoo'n groote verscheidenheid in
capaciteit en vorm van smaispoor-
materiaal, dat de meestverschillende
bedrijven dit fabrikaat tot groote
tevredenheid gebruiken. Voor elk
speciaal doel, volgens de laatste
eischen der techniek gebouwd,
een apart type, dat is wat U kunt
krijgen wanneer Uw keus valt op

-SMALSPOOR-MATERIAAL
LI NDETEVES -STOKVIS

H
ADVERTENTIE-TARIEVEN VAN DIT BLAD ZIJN:

A a n t a l p l a a t s i n g e n p er j a a r

Grootte der adv. 1 6

*
1/1 p a g . f 50. f 40.-
1/2 p a g . f 30.— f 25.-
1/4 p a g . f 17.50 f 15.-

n

'n Rekenwonder zou niel de lui Ie naam ziin voor deze
vernulligc machine De Meicudes Fuklid donKl' Er isgecn
reken opqave op welk gebied ook die de?e muchme nitt
ir lullelr seconden voor U op'osl Eenvoudig (alleen mt I
de linkerhand Ie bedienen) ove 7ichlolijk en jnél' Als U
zich de Mererdes Fukl d nog nicl hoell luien i<. irion lu ^
ren, weet U niet wal een rekenTiachme allemaal kan
prefleerenl De Mercede= Euklid lo leverbaar in 10 model
len omval di een oudige handmaLhme (die in ziin klasse
ook aan de spils slaol) lol hel auper aulomalische olec-
Insche model (de nachine die elke rekenopgave ?iJo
ingewikkeld ook in enkele econden oTlofal) W i demon-
slreeren U de t U RCEDFS FUKLID zonder eeniqe ver-
phchlmg Uvxerziid opdal U zichzell kuni oveilu jcn van
haar groole excluoieve voordeel^n Ook onderzoeken
wi) gaarne wolk model vjor Uv« bcdiijl hel meebl gi,
schikl ib
MERCEDES EUKLID REKENMACHINES
Imp. N.V. G. Kolff & Co. Afd. Organisaiiemachines
B a l a v i a (tel. W l . 3647) - S o e r a b a i a (tel. Z. 2603)
i
Voor iedere r e k e n o p g a v e slechts één
handeling!
O m te vermenigvuldigen, slechts één
druk op deze toets
O m te deelen, slechts een druk op
deze toets
^ Om af te trekken, slechts éen druk
op deze toets
Q O m op te tellen, slechts éen druk op
deze toets
Voor vermenigvuldigen en deelen kunt
U beide getallen gelijk tijdig naast »j
elkaar op het toetsenbord instellen.
 HET 75-JARIG BESTAAN VAN DEN TOPOGRAFISCHEN DIENST ).
\ - ^s<^07
^^^-^
(5^4040
1^/3989
W37S1
P R I N S Hf N O R I K - T O P
• 3730
" 3600
Sclit'tskaart, schaal
1 : 2ö(H){)(), Spoed-
driik. (jcdeelte van •y.
blad Wilhelniina-
top, I()37 (West-
Nieuw (jiiinea).
Het lielang van goed kaartmateriaal werd eerst
ingezien, toen liet door de politieke toestanden noodig
werd om den Indischen Archipel tegen vreemde mach-
ten te verdedigen.
Na herhaaldelijk aandringen van de zijde van het
Legerbestuur werden bij (}. B. van 25 Februari 1864
No. 12 de topografisciie opnemingen, tot dusver uit-
gevoerd door de (Denie, gesteld onder leiding van een
Chef van het Topografisch bureau en der militaire
verkenningen, v.aaronder ook het Photografisch Atelier
en de Instrumentmakersvvinkel kwamen te ressorteeren.
[)e eerste Cliel was de majoor-ingenieur (later luite-
nant-kolonel) W. F. Versleeg, een der medeoprichters
en vele jaren voorzitter van het Koninklijk Aardrijks-
kundig üenootschap. Onder zijn bewind werd de
wiskundige grondslag der topografische kaarten ver-
beterd. r)e brigades werden van deugdelijke instru-
menten voorzien, zoodat ook het verticaal (hoogte)
*) De ondervclgende liijzonderheden zijn ontleend aan ,,75
Jaren Topusrafie in Nederlandscli-Indië", een door den Topo-
,L;rafischen f^ienst uitgegeven gedenkboek, dat welwillend door
het Hoofd van dien Dienst aan onze redactie werd verstrekt.
1 P?
^e^-*!-'^% Habbema-meer
3790: V/p
y/'^^^AliO WILHELMINA-TOP
„.„„on ^' • • ^ - ^ ^ J ^ ^^
m^cr,^ >X. S^_j^ ^ RAMSHQOF
V'\''f^^^;'.,'^_ ?8374#^^
Sc'bajjL'an dari gaiii-
har-denah dari Wil-
iielniinatop (Nieiiw-
Ciuinca-Baiat).
73(;^N
verbaiul van de kaarten, waaraan vroeger te weinig
aandacht werd besteed, voldoende kon worden ver-
zorgd. De organisatie werd verder verbeterd.
In 1870 werd een Lithografisch etablissement op-
gericht, dat in 1873 bij de toen opgerichte Generale
Staf van het Ned.-Indische Leger, te samen met het
Topografisch biu'eau werd ondergebracht, waaraan in
1874 de naam ,,Topografische Dienst" werd gegeven.
Door de opheffing in 1882 van den onder het Depar-
tement van Marine ressorteerende (jeografischen
Dienst werd tevens de triangulatie aan den Topo-
grafischen Dienst getrokken. Het juiste principe, dat
de driehoeksmeting aan de kaarteering moet vooraf-
gaan was slechts langzaam doorgedrongen. I^e wen-
schelijkheid, dat de driehoeksmeting geruimen tijd,—
met het oog op de inleidende werkzaamheden op het
gebied van de verkenning, pilaarbouw, hoekmetingen,
astrononu'sclie oriënteering en basismeting minstens
4 a 7) jaar aan de opmeting moet voorafgaan, is
door personeelsgebrek tot nog toe niet bereikt.
De in 1897 tot Chef van den Topografischen Dienst
benoemden majoor (later kolonel) J. J. K. Enthoven
heeft zulke ingrijpende hervormingen en verbeteringen
17
aangebiaclit, dat hij de giondleggei gciiocMiid kan ELII aiideie Ixlaiigiijke taak die weid gceiitameeid,
wolden van den niodcinen ropogratischen Dienst m de nauwkeniigheidswateipassing op Java, moest om
Ned-Indie Op zijn initiatief weid ingesteld de ,,Per- bezuinigingsiedenen in 1931 weer woiden stop gezet
manente Commissie vooi karteerings en opnenungs- tchter weid wel, met het oog op internationale samen-
werkzaamheden aan welke commissie de zorg werd werking, opgericht het Bataviastation van den Intei-
opgediagen voor de Indische kaïteering De sedeit nationaien Bieedtedienst (bestudeering van de bewe-
1905 door den Topogratischen Dienst verzoigde land- iing dei aai das) teiwiil evenals in 1926, deLhenomen
lente-metingen hebben geleid tot een billijke ver- werd aan inteinationale lengtebepalingen (gericht op
deeling van de op de landbouwende bevolking diuk- het vei zamelen van geodetische gegevens nopens de
kende lasten hypothese beti effende de lelatieve beweging der con-
In 1907 werd de Topografischen Dienst afgescheiden tinentale schollen) Het moet betreuid woiden, dat aan
van den Geneialen Staf en veiheven tot zelfstandig een ander wetenschappeliik vraagstuk nl aan het
legeionderdeel zwaartekiachtsondeizoek te land (zoo belangrijk in
In 1925 weid dooi een officier van den Topogiafi- een geophysisch zoo steik gestoord en daaiom giavi-
schen Dienst, een officiei van de Luehtvaaitatdeelmg metiisch zoo belangrijk gebied als Ned-Indie) als
en een Marine-officier een rappoit uitgebiacht over aanvulling op het door prof dr ir F A Vening
mogelijke toepassing van luchtfotogrammetrie voor de Meinesz m de Indische wateren uitgevoerde gravime-
kaïteering van Ned-Indie F^eeds eerder had de foto- trisch ondeizoek, tot heden door de Tiiangulatie-
grammetne, volgens welker methode fotogrammen tot brigade nog geen aandacht kon worden besteed Op
wiskundig zuivere kaarten worden omgewerkt, de aan- dit gebied is Ned-Indie uiim een halve eeuw achter
dacht DOOI de oveiheerschende begroeiing van het bij Biitsch-lndic
Indische landschap, is algemeene toepassing van tei- Door de Kartografische Afdeehng van den Topo-
lestrische (d i vanaf de aarde opgenomen) fotokaar- giafischen Dienst worden met alleen vooi het Le<>:ei
teenng niet wel mogeliik Voor opnamen vanuit de maar ook vooi velschillende andere doeleinden kaarten
lucht geldt evengenoemd bezwaai met veivaaidigd Het kartogiafisch archief werd verzameld,
Ondei leiding van de kapiteins A Lint en I F Kloet centraal opgelegd, gesplitst in een werk- en een his-
vond de eeiste systematische luthtkai teering plaats torisch archief en vooi zien van een behoorlijk kaart-
van Banka en Taiakan In 1931 weid de fototiian- systeem In samenwerking met het Koninklijk Neder-
gulatie in studie genomen en zoodanig vervolmaakt, landsch Aaidiijkskundig Genootschap weid een ,,Atlas
dat de lesultaten de aandacht in het buitenland tiokken van Tropische Nedeiland samengesteld en in den
In 1937 werd met de oplichting van de fotogiafische handel gebiacht Een vereenvoudigde herzienings-
biigade de luchtkarteeiing officieel opgenomtn onder methode (het kaaitmateriaal dient, om aan de eischen
de methoden van den Topografischen Dienst Thans te blijven voldoen, geiegeld bijgeweikt te worden) voor
IS men bezig met een proef karteering op schaal 1 1000 topografische kaarten werd ingevoerd De technische
van de Gemeente Batavia met behulp van eenige door dienstvooischiiften werden herzien en maatregelen ge-
de K N I L M genomen luchtfoto s Luchtfoto s van een troffen ter bevordering van de vakstudie van het lei-
kolonisatiegebied werden omgewerkt tot nauwkeurige dend personeel
kaarten, schaal 1 10000, personeel wordt opgeleid Over 30 a 40 jaai zal de topografische opneming
voor de bewerking van luchtfoto s van Nieuw-Guinea van geheel Indie waarschijnliik kunnen zijn voltooid
De luchtfotogrammetrie is nog maai een jonge weten- Het kapitaal, gestoken in een op den juisten tijd en
schap en het aantal practische moeilijkheden, dat zich op goede grondslagen beiustende karteering zal zijn
bil de uitwerking vooi doet, is nog zeer groot Zij be- lente steeds luimscfioots opbrengen Want met alleen
looft echter veel vooi de toekomst Het zal b v veel voor het Leger, maai ook voor vele andere Lands-
gemakkelijkei worden moeilijk toegankelijke terreinen diensten en tevens in het algemeen belang is het werk
m kaart te brengen van den Topogiafischen Dienst van groote beteekems
PADA 75 TAHOENNJA TOPOGRAFISCHE DIENST.
Riwajatnja Topografische Dienst seperti dibavvah ini anijkat mendjadi kolonel) J J K Enthoven Dibawah pim-
I^engan ( J B dd 25 Pebruaii 1864 no 12 ditetapkan, baliwa pinanja dibansjoenkan djoesja soeatoe badan kümmissie janj:;
pekerdjakan topogiafie tak dipinipin lagi oleh (jenie, akan diseboet .Permanente Loniniissie voor karteeiings- en opna-
tetapi diserahkan pada soeatoe badan (Topügrafisch Biireaic) mingswerkzaanilieden jant mengoeioes hal pembikinan
jang tergolong soeatoe bagean dan ,militaiie verkenningen kaart dan daeiah India-Olanda
dimana tergolong djoega badan-^ jang mengoeioes hal foto Sedjak 1905 hal mengoekoer tanah oentoek keperloeaii
dan instiiiment^ (Photografisch Atelier dan Instriimenten- landrente di serahkan poela pada Topografische Dienst,
makerswinkel) Pemimpin dan badan- terseboet jalah janj. hingga mendjadi baiknja hitoengan padjak- dan landrente.
pahng pertama majoor-ingenieur W F Versteeg (kemoedian ^grena dapat dihitoeng sekarang dengan setiti
diangkat mendjadi luitenant-kolonel) Bilaii djoega jang bei- p^^a tai^ogn IQOT Topografische Dienst tak tergolong lagi
ichtiar Oinioek memperhaiki atoeran pembikinan kaart-kaait dibawahnia (jenerale Staf, akan tetapi terdni sehagi badan
dengan pengetahoean jang lebih djelas dan beialasan „wis- i,^^^,!-.
kundig Pcrkakas^ oekoer diganti djoega dengan jang lebiii
octama Stmoea atoeran diperhaikan Pada tahoen l')25 moela, dipeihatikan hal pembikman
Pada tahoen 1870 dibangoenkan soeatoe ,,I ithografische kaart dengan .luchtfoto jang sesoedahnja tahoen 1<)^7
mendjadi soeatoe bagean pekerdjakan oekoer jang amat
etablissement jang pada tahoen 187^ diserahkan (bersama '"^-' "J"^' --"'->= ' " ' ' < " " ^T^ T 1 H• i ' ^
dengan Topogiaiisch bureau) dibawah pimpinanja (;ene.alc P^nt'nRnja Sckaiang m, soedah dapat diteniockan soeatoe
Staf dan Balatcnta.a dl negen s,n, Sedjak tahoen 1874 laioe "«P^J'-^ nnq: amat scras, hingga dapat dibikinja bebe.apa
dapat scboetan Topog.af.sche Dienst Sesoedahnja „(jeo- '^aart-kaait dengan luchtfoto itoe
"rafische Dienst pada tahoen 1882 diberhentikan, maka (Jleh KNll M pada sekaiang ini djoega dibikin opname
Topografische Dienst inengerdjakan pocla hal , triangulatie dengan foto jang diambil dan masin terbang Dengan tjaia
Sedan itoe soedah di-insafkan bagimana pentingnja meng demikian dapat dibikin kaart-kaait dengan schaal 1 1000
oekoer tanah dciu'an driehoeksmeting Imoe oentoek niembikin kaart dengan tjara luchtfoto poen
Moela' tahoen 18Q7 Topografische Dienst dibikin lebui amat goena, dan dipandang sebagai kemadjoean jang mdah
lengkap pcela, dcmikian diatoernja oleh majoor (kclak di- bagi kepentingan karteenng

18
 WATERVERSTREKKING AAN „DEN KLEINEN MAN".
In velband met het geen in het laatste nummei van
onzen vorigen jaargang over dit onderwerp is gepubh-
ceerd, nemen we hierondei op een wedei voord niet be-
an twooi ding
Hetgeen de waterleidinghygienisten zoozeei teleurstelt is
wel het feit, dat van de Inheemsche bevolking slechts ten
gering percentage bi] machte is ons drinkwater te betalen
Nu IS het voor hen, die zich op het standpunt stellen dat de
waterleidingbedrijven met selfsupporting, en vooral met winst-
gevend behooren te zijn, erg eenvoudig, om maatregelen t^
bepleiten, die het voor de gezondheid onmisbare water op de
vooi hen juiste, d w z zoo volmaakt mogelijke wijze, in de
dorstige keelen der armlastigen doen belanden Voor hen
echter, die zelf met de bedrijfsvoering belast zijn, vormt deze
doelstelling moeilijker problemen De financieele d r a a g k r a c n t
der Indische Locale Overheidsorganen dwingt deze laatsten ei
d o o r g a a n s toe t a v maatregelen nopens de waterverstrekking
aan de „kleinen een meer nuchter en minder idealistisch
standpunt in te nemen, dat nimmer de goedkeuring der eersten,
die buiten het bedrijf staan, zal wegdiagen Zoolang men een
waterleidingbedrijf niet kan zien als een der voorname bron-
nen van inkomsten, waaru t andere h>gienische vooizienin-
gen als noleering, vuilverwijdering, kampongverbetering, we-
genonderhoud, straatverlichting, melkkeur etc , moeten wor-
den gefinancierd, zoolang zal ook de controverse tusschen
diegenen en de practici inzake tanevenpolitiek en perfectio-
neering in de waterverstrekkmg aan de kleinste afnemers blij-
ven bestaan
W a a r echter voor beide partijen het doel voorop staat, om
het waterverbruik zoo algemeen mogelijk te doen zijn, lijkl
het mij wel nuttig, de door mij aangegeven goedkoope wijze
van waterverstrekking aan den ,,kleinen man nog nader toe
te lichten Hierbij wil ondergeteekende geacht worden als te
behooren tot die groep van hygiënisten, die zonder gevaar
voor de rendabiliteit van het bedrijf en onder betrachting der
minimumeischen der hjgicne, echter meer rekening houdend
met de realiteit, den ,,kleinen man in de waterafname be-
trekken willen
Het gaat hier dus om de watervoorziening ,,naar beneden ,
zooals Ir Schaafsma het in zijn artikel zoo duidelijk heeft
genoemd
(jaan wij dan na, op welke wijze in de praktijk het watei
geconsumeerd wordt, en beginnen wij bij de beter gesitueer-
den, dan nemen wij op ieders etenstafel, dan wel direct daar-
naast op het buffet een waterkan waar, hetzij geëmailleerd,
hetzij van glas, waaruit de drinkglazen gevuld worden De
gevallen, waarbij de drinkglazen aan een kraan op de water-
leiding worden gevuld, komen natuurlijk ook voor, b v in
hotelkamers, in slaapkamers, op kantoren etc Het meeste wa-
ter drinkt men echter aan tafel en normaal op de boven be-
schreven wijze
Daalt men thans af naar den ,,kiemen man dan maakt de
glazen of geëmailleerde waterkan d o o r g a a n s plaats voor een
kendie van aardewerk of van glas, die slechts enkele centen
kost en net zoo hygiënisch pleegt gehouden te worden als de
meergenoemde waterkan De kleine man gebruikt een kendie
omdat glazen dikwijls te groote luxe voor hem zijn en het
drinken uit een kendie, zonder de tuit te beioeren, voor hem
smakelijker en hygiënischer is dan het drinken uit een ge-
meenschappelijk glas
Hierbij wordt het voor consumptie bestemde water in een
waterkan of kendie aan een kraan opgevangen, en bij het
systeem van een wartelmoer ondei den spuiter gehouden en
na de vulling de kendie op de daarvoor bestemde plaats in
de eetkamer gezet Het verschil tusschen de eerste en de
laatste wijze van aftappen bestaat slechts hierin, dat in het
eerste geval de vulling ongeveer 15 a 20 seconden in beslag
neemt en de gebruiker er op moet toezien, dat zijn kendie
niet overloopt, omdat een watermeter nu eenmaal alles aan-
wijst, terwijl in het tweede geval de kendie op een muurring
kan worden geplaatst, welke op de juiste wijze ten opzichte
van de spuiter is opgesteld en de kendie •~) gedurende ca S
minuten aan zijn lot wordt overgelaten, omdat het overloo-
pende water toch (in een martavaan of mandibak) opgevan-
gen wordt en dus met verloren gaat De eerste methode (met
een watermeter) komt in hetzelfde geval te verkeeren, wan-
neer de waterafnemer door omstandigheden slechts een kraan
heeft en deze in de mandikanier boven een mandibak of mar-
19
tavaan IS opgesteld De twee methoden worden dan, wat het
vullen van de kan of kendie betreft, met uitzondering van de
vooi de vulling benoodigde tijd precies gelijk, zoodat in het
tweede geval met van een hygiënische tekortkoming sprake is
doch slechts van een ongemak
Uit bovdnstarnde moge tevens blijken, dat het betrekken van
\/ater voor de consumptie op de wijze als door mi| hij een
aansluiting middels een waitelmoer is aanb^^volen, in wezen
met achtei staat Dij de normale methode met een aftapkraan
en waterkan bij de beter gesitueerden, zoodat dus de ,,kleine
man op deze wijze niet op minder hygiënische wijze zijn
water drinkt als de heer Ir S vel doet voorkomen En wat
het water voor bad- en waschdoeleinden betreft, zal men het
met mij eens zijn, dat een mandibak bij een waterafnemer met
10 kranen op dezelfde wijze kan worden verontreinigd als die
bij een wartelmoergebruiker
W a t thans het door Ir S zoozeer aanbevolen reservoir
van ca 30 L van den heei Ir Snuyf betreft, kan ik met
anders dan beamen, dat deze oplossing ook hygiënisch is
Een andcic v r a a g is echter, of deze accumulatoi zoo nood-
zakelijk IS Immers wordt het instrument pas nuttig voor het
geval men geen voldoende watei in zijn kan of kendie heeft,
en men beslist in korten tijd zijn drinkglas gevuld wenscht
te hebben In alle andere gevallen is het reservoir overbodig
en duui
De aanleg van een waitelmoeraansluiting tot een lengte
van ld VI perceelleiding geschiedt te S e m a r a n g als hulp aan
de armsten reeds gratis, terwijl voor langere leidingen een
vergoeding van enkele centen per maand als huur wordt be-
rekend De kosten voor een dergelijke aanleg bedragen
reeds ca 10 gulden, terwijl op net waterverbiuik van 8 m '
voor 60 cent per maand geen winst wordt gemaakt
T h a n s word*" door Ir S voorgesteld om de kosten van
het reservoii van ± ƒ i(l—, die volgens niij overbodige luxe
is, ook nog voor lekemng van de gemeente te nemen Deze
kosten woiden door den heer Ir S geraamd op 15 centen
per maand, of 2 5 % van de normale rekening Voor 10 000
van dergelijke aansluitingen, beteekent dit ƒ 18 0 0 0 — per
jaar, voorwaar geen geringe a a n s p r a a k op de openbare kas,
en dan nog wel voor een toch reeds onvoordeelige water-
vei strekking En hierbij zijn nog met gerekend de kosten
van onderhoud, demonteeren en opnieuw monteeren der re-
servoirs IV m de vvlc mutaties onder de kleine afnemers,
welke o a in verband staan met wanbetalingen, verdwijningen
zonder achterlating van adres, enz
Brengt men deze extrakosten voor rekening van de ver-
bruikers, dan zou het heele sjsteem op een fiasco uitloopen,
omdat een b e d r a g van 15 cent een te groote verzwaring be-
teekent van de reeds zoo moeilijk te betalen rekening
Past men het systeem met een reservoir toe bij een hoogere
klasse van afnemers, dan zal het instrument bij het hoogere
waterverbruik aan hoogere eischen van nauwkeurigheid moe-
ten voldoen, omdat het in de plaats moet treden van het
systeem met een watermeter
Het IS duidelijk, dat het systeem met een begrenzer, zoo-
lang deze met nauwkeurig is en nauwkeurig blijft, alleen
toepasselijk is voor de kleinste waterverbruikers, zoodat dit
systeem nimmer dienen kan voor een waterverstrekking ,,naar
boven De door mij mogelijk geachte uitbreiding van het
open-spuiter-prmcipe voor een hoogere klasse verbruikers dan
de 60-cent-betalers staat in verband met de omstandigheid,
dat in het j a a r lQ-i7, het jaai waarin het artikel geschreven
werd, zeer vele eigenaren-bewoners te Semarang van huizen
tot een huurwaarde van 15 gulden door de slechte tijden met
meer op de waterleiding aangesloten waren Voor dergelijke
menschen had een aansluiting met een wartelmoer eveneens
zm, doch verder moet men de strekking van het artikel met
zien
III verband met het bovenstaande kan wel geconcludeerd
worden, dat de invoering van een reservoir als door Ir S
bedoeld weinig kans van slagen zal hebben
W a a r o m volgens Ir S in het door mij aanbevolen systeem
van den open spuiter het opvangen van drinkwater beslist
geschieden moet m een ruimte, w a a r bad en latrine m den
regel tezamen zijn ondergebracht, en dit bij toepassing van
een dicht reservoir met het geval behoeft te zijn, is mij met
recht duidelijk Bovendien is het begrip van een martavaan
m den keuken bij ieder kampongbewoner ingeburgerd, en
heeft men geheel afgescheiden een W C of m het geheel geen
") Een kendie heeft een inhoud cue varieert van 1 tot 3 L
\\ L IXit iiKn CLlitLi bil Ki'inio een (.nnibiiintiL van bad tii
U C til atwaseligckgLiilieid normaal acht getuigt met van
een kennis van zaken Hoe primitief men Kromo inzake dt
h>giene ook aeht een bovengenoemde combinatie zal men bij
hem zeker met aantreffen
Moge het bovenstaande voldoende zijn om het practischc
nut en de hygiene van de waterverstrekking aan den „kleinen
ni?n middels een begrenzer met vvartelmoei en open spiiitei
aan te toonen
Ir H Th BALÜINGER
Gaarne maak ik van de mij door de ledactie van „Locale
Techniek geboden gelegenheid gebruik om naar aanleiding
van het wedeiwoord van Ir Baldinger het volgende op te
merken
1° Voor de beoordeeling van de mogelijkheid en wen-
schehjkheid van tusschenschakeling van reservoirs in het
systeem der eenheidskranen doet het met ter zake of een
waterleidingbedrijf winst ma<r maken Nergens heb ik het
tegendeel betoogd
Verstrekking van water kost geld, maar indien tegenover
de daarvoor benoodigde uitgaven hoogeie inkomsten staan,
dan mogen ook n m g de baten bijdragen tot vermindering
van de lasten, welke de Overheid voor andere doeleinden de
gemeenschap moet opleggen Indien echter verhes geleden
V ordt, is het slechts de vraag of dit verhes de grens der finan-
cieele draagkracht der gemeenschap te boven gaat
2° Indien tot uithnidin<i der distributie van drinkwatei
wordt overgegaan, zal dit uiteraard eveneens moeten geschie-
den tot geen grooter omvang dan door de gemeenschap
financieel kan worden gedragen, maar bij de uitvoering mo-
gen de grondslagen (hoofdbeginselen) van een juiste hygiëni-
sche verstrekking nimmer uit het oog worden verloren
3° De verstrekking op de wijze als door Ir Baldinger
aanbevolen voldoet niet aan dezen primairen eisch, zooals ik
meende reeds duidelijk in mijn vorig artikel belicht te hebben
Om het tegendeel hiervan te willen bewijzen, beroept ir Bal-
dinger zich uitsluitend op slechte toepassing van anders wel
deugdelijke systemen — zooals het plaatsen van de eenige
kraan speciaal boven den mandibak Zijn waardeering voor
de hygiënische heteekenis van steriel water gaat kennelijk niet
verder dan het gebruik als drinkwater Daarbij stelt hij het
vooi alsof de zuiverheid van het beschikbare drinkwater ge-
waarborgd is door het opvangen in een open kendi, alhoewel
daarbij inwendige verontreiniging aan het oog onttrokken is,
controle op de reinheid bij den kleinen man in den regel wel
achterwege zal blijven en voorts niet te voorkomen is, dat
dan de een dan de ander de tuit aan den mond brengt
4° Ik heb er vrede mee, dat door verkeerd lezen Ir Bal-
dinger er toe komt mij gemis aan voldoende kennis van de
huisvestiging en levensgewoonten van den Inlander aan te
wrijven Doch ik vraag mij af hoe bij de aangegeven op-
stelling van kendi en martavaan technisch uitvoering zal
worden gegeven aan Ir B s suggestie, het overloopwater van
de martavaan in de keuken naar de hadgelegenheid te voeren
Immers slechts onder toevallig gunstige omstandigheden zal
het mogelijk zijn de kendi op zoodanig niveau te stellen, dat
ZIJ voor een 10 a 12-jarig kind nog goed bereikbaar is, en
er toch voldoende hoogte overblijft voor den afvoer van het
overloopwater van de martavaan naar een mandibak van
bruikbare afmetingen Het verbinden van een buis aan den
breekbaien martavaanwand blijft een ander technisch vraag-
stuk
Ml laat opstelling van kendi en martavaan in de keuken
in den regel slechts toe het water uit te scheppen en te pi-
kollen naar de mandiplaats tenzij door toevallige omstandig-
heden het gebruik van een talang mogelijk is
T° De nadere financieele beschouwingen van Ir B vinden
mede hun oorsprong in slecht lezen van mijn verhandeling
Ik stelde in het licht wat men te Batmia zou kunnen be-
reiken alleen reeds door de bezuiniging te verkrijgen door
op ruimt schaal bestaande meteraansluitingen bij den kleinen
man te vervangen door het stelsel der gelimiteerde verstrek-
king met inschakeling van een voldoende hoog geplaatst
reserv oir
Hierdoor wordt met behoud van alle hygiënische voordeelen
van de meterverstrekking voor deze reeds thans bereikte
groep van afnemers, de geldelijke uitkomsten van het bedrijf
verbeterd waardoor de gelegenheid ontstaat een minder
draagkrachtige groep zonder nieuwe lasten vooi de gemeen-
schap in het genot van water in huis te stellen
10
Dat/elfde geldt vooi ledcie andere plaats, dus ook vooi
Semarang ondanks de bcpeikthcid van het budget dier ge-
meente Te Medan waren in het begin van het vorige jaar
reeds 8ó() leservoirs met eenheidskranen geplaatst
Voor deze betrekkelijk kleine plaats moet dit aantal met
gering geacht worden, te minder als men bedenkt, dat de
waterleiding aldaar een particuliere onderneming is, het be-
drijf op het maken van winst is gericht en men dus geen
philantropie behoeft te verwachten
Interessant zal het ook voor mijn geachte opponent zijn te
vernemen, dat een proefneming met 100 toestellen te Malang,
zoodanig is geslaagd, dat al spoedig 200 reservoirs werden
hijbesteld, terwijl in de verslagen van de zitting van den
Gemeenteraad, waarin de nieuwe waterleiding-verordening
werd behandeld, wordt vermeld, dat B en W en de geheele
raad, de oplossing van het vraagstuk der kampongwaterver-
strekking op hygiënische wijze, in toepassing van het door
mij voorgestane stelsel zien Men denkt hier aan aansluiting
van ± 4000 woningen
Stelt men zich echter op het standpunt, liever het teveel
aan water nutteloos te laten wegloopen dat het in het belang
van de algemeene gezondheidstoestand te distribueeren tegen
vergoeding van tenminste de directe kosten van aanleg, on-
derhoud, administratie enz dan houdt elke redeneering op
Onder handhaving der voorwaarde, dat bij de waterver-
strekking tenminste deze directe kosten moeten worden op-
gebracht zal men nog een groep kunnen bereiken, die wel
iets meer kan opbrengen dan deze kosten, waardoor men
weer een andere beneden die grens gelegen, in de watervoor-
ziening kan betrekken
De moeilijkheden, die bij een dergelijke uitbreiding moeten
worden overwonnen zijn ongetwijfeld vele en groote, doth dit
behoort nu eenmaal tot den taak van den waterleidinghygiemst
6° Wat schrijver speciaal beoogt met zijne opmerking
t a v de nauwkeurigheid van de meting door eenheidskranen,
gecahbreerde openingen e d, is niet met zekerheid uit zijn
woorden af te leiden, doch aangeteekend zij dat nauwkeurig-
heid van meting door dergelijke hulpmiddelen binnen nauwe
grenzen gemakkelijk te bereiken is Deze nauwkeurigheid
neemt toe met het te verstrekken kwantum en in tegenstelling
tot den normalen watermeter hebben de eenheidskranen de
goede eigenschap, dat hun debiet met kan worden beïnvloed
door de afnemers, mits men alle constructiedeelen, waarvan
dat debiet afhankelijk is, buiten het bereik houdt van onbe-
voegden
In mijn vorig betoog heb ik reeds gewezen op de waai-
schijnlijkheid dat dit te Semarang wordt veronachtzaamd en
waar (jok thans Ir B nog blijft spreken van „spuiter moet
ik wel aannemen, dat dit zeker het geval is
7° Ten slotte veroorloof ik mij de opmerking, dat te Se-
marang door uit het oog te vci liezen, dat ook de wijzc van
afleveren practische en hygiënische eischen stelt aan het
waterleidingbedrijf, de kosten om daarin te voorzien worden
afgewenteld op de aangeslotenen Deze moeten nu zelf voor
aanschaffing en vernieuwing van recipiënten o a zorg dragen,
met m den regel een pover en onhygiënisch resultaat, zelfs
indien zij zich richten naar de van gemeentewege op den
jongsten Pasar Malem ter demonstratie gegeven oplossing
N D R SCHAArSMA
INGEZONDEN STUKKEN
Vakbladen ot voorbeeldenboekjes.
Periodieken over architectuur doen mij aan circusvoorstel-
lingen denken Het circusvolk volbrengt zijn kunsten schijn-
baar zonder eenige moeite De door de lucht suizende trapeze-
werkers, de rijkunstenaars, de dierentemniers, zelfs de buite-
lende clowns vertoonen hun nummers met een gratie en ge-
mak, die de maanden-, soms jarenlange training voor het
publiek geheel verbergen
Zoo is het ook met bouwkundige periodieken U vindt er
mooie foto s en teekeningen van gebouwen en interieuis U
zult ei echter vrijwel geen woord in vinden over de moeilijk-
heden, welke werden overwonnen voor het gebouw in gebruik
werd genomen De artisten vertoonen hun kunstwerken alsof
ZIJ geen technische moeilijkheden kennen en nemen met een
star tooneellachje en een diepe buiging afscheid Wat men
mist IS het applaus van het apenootjes-etend publiek
Circus, klatergoud, ronzebons-nuiziek, doch zonder leeken-
toeschouwers, dat is het wezen van de huidige bouwkundige
pers
 Nemen wi] tens een willekeuiijj niiinmei van locale Tiih- schouwing of geloof in stof te mateilahsceien kan men van
nick", bv het Septembei-üctobei niimnier van dit jaai Li Kunst spieken
staan 3 bijdragen in met fotü s en beschrijvingen van bouw- Het „bouwvak in den volsten zin van het wooid is nog
werken Laten wij er ten uitkiezen, b v de beschrijving be- steeds ,,de woisteling van den Mensch met de Stof om de
hoorende bij de R K Chineesche Keik te Medan, van den laatste te dwingen hem te beschutten op de wijze als zijn
Architect Han (jroenewegen Bij het bezien der foto's en geloof of wereldbeschouwing het hem voorschrijft
teekeningen dungen zich onmiddelhjk enkele vragen aan ons Peiiodieken, die niets meei publiceeien over dezen strijd
op Wat zal die massief-uit/iende toren wel wegen"? Wat zou met de materie, over het scheppingsproces zelf, doch zich
de Aichitect voor winddruk op die gesloten torenwanden bepalen tot summiere opmerkingen bij afbeeldingen van vol-
geiekend hebben, wat voor doode en mobiele belasting heeft tooide gebouwen, zijn geen ,,ioAbladen meer, het zijn ,,voor-
hij wel aangenomen •? En moest er rekening gehouden wol- beeldenboekjes Voor het vak hebben zij al even weinjg
den met aardbevingen'' Wat vooi grondsoort is het, die voor belang als de boekjes met kiuissteekpationen van Tante
een dergelijken toren een plaatfundeering toelaat' Het ge- Ansje VOOI de weefkunst
bouw staat er nu al een paai jaren, zijn er in dien tijd zet- Het lekoit schieten der vakbladen in hun taak, — nl het
tingen genieten' Welke zettingen verwachtte men weP vei spreiden van ervaringen van het bouwen — is een ver-
De interieuifoto geeft de voeten der ijzeren spanten te schijnsel, veroorzaakt door de vei mindering van de publieke
/len, men zou zeggen, dat het volwandspanten waren Is het belangstelling voor de statische kunst van het bouwen De
dan met te sober om in de beschrijving de kap van het kerk- wonderen der beweging hebben de publieke inteiesse In de
schip alleen aan te duiden met de woorden ,,van ijzereon- dagbladen zult ^U tien-, twintig-maal meer kolommen vinden,
structie', terwijl er in Indie voor deigelijke gebouwen nog gewijd aan de wondei en van het mechanische snelverkeer
700 weinig van volwandspanten gebruik wordt gemaakt' langs den weg en door de lucht, dan aan de onontbeerlijke
en eeuwenoude kunst van het huizen bouwen Jan Publiek
Wat zegt het vooi personen, die Medan en omstreken niet heeft geen tijd meel voor tiinmeiman en metselaar, het zijn
kennen, dat de kap van de pastorie van Damarlaut-hout is en de vliegtuigbouwers, die zijn fantasie met hun feiten gevan-
dat de overige timmerwerken uitgevoerd zijn in Vlarbau-hout gen houden In arren moede wenden de bouwmeesters zich
Hoeveel lezeis kunnen deze keuze zonder nadeie toelichting tot elkaar, zij zijn hun eigen publiek geworden Uit verdriet
apprecieeien' kijken zij minachtend neer op den , smakeloozen man in de
Hoe werkt het ventilatie-,.systeem , waarvan op de foto s straat'
en teekeningen te weinig te zien is om ei zelf een oordeel Dit IS het begin van bedeif Zoo houdt men het vak niet
over te kunnen vellen' op peil WIJ bouwen voor Jan Publiek en wij dienen zoo goed
In de beschiijving staat vermeld, dat ,,de acoustiek hiei (in en zoo kwaad als het kan de kloof, welke ons van onze mede-
de kerk) verrassend van werking is' Wat is de verrassing' menschcn scheidt, te overbruggen
Welke methoden heeft de architect aangewend om dit vei- Allereerst is hiervoor een gemoderniseerd bouwvak noo-
rassend effect te bereiken' Zijn er nog acoustisehe proeven dig, een vak, dat ,,up-to-date is Een vak, dat in zijn be-
genomen' Acoustisehe gegevens van Indische materialen en heersching der materie op een lijn te stellen is met auto- en
ondel Indische klimatologische omstandigheden zijn zoo zeld- vliegtuigindustrie
zaam, dat publicatie van elke nieuwe ervaiing op dit gebied Het benutten van bouwmateiialen tot hun maximum ren-
het Indische bouwvak sprongen vooi uit helpt dement, het behaaglijk maken van de temperatuur in de wo-
Is er bij dit gebouw nog naar gestreefd het eigen gewicht ning, de problemen dei bescherming tegen hinderlijk geluid,
var het betonskelet te verminderen door zeei zorgvuldig ge- het zijn pioblemen, waarvan het technisch onderzoek nog in
mengd beton te gebruiken' Of laat de (jemeente 'Vledan een de kinderschoenen staat, vei geleken bij gelijkwaardige vraag-
dergelijken maatregel met t o e ' stukken uit de werktuigbouwkunde
WIJ zullen de eentonige rij vragen maar beëindigen Ook Voor de vakbladen is een schoone taak weggelegd
al kent hij het betieffende nummer van Locale Techniek met, Door grootei waarde te hechten aan het ,,bouwen dan aan
aan bovenstaande viagen kan de Lezer wel zien, dat de be- het ,,gebouwde', door steeds meer te publieeeren ovei den
schrijving bij de fraaij foto's en teekeningen zeer sober was strijd van den bouwmeester tegen de stof, zijn zij onmisbaar
Zoo sobei, dat het niet moeilijk zou zijn met rationeele vra- voor de vei betering van het peil van het vak
gen meer plaatsruimte in te nemen, dan de toelichting bi; de Dooi publicatie in periodieken via Kennis tot Kunst, dat
foto's thans besloeg IS de weg
Ons woidt het gebouw getoond ,,Ziedaar een keik en W PREI
bescheiden trekt de bouwmeester zich terug De ,,tour de
force' IS volbiaeht en met een buiging verlaat de artist de
arena \awoord lan den redactu-secretaris
Naar ik hoop ziet de Heer (jroenewegen in het vooi af- tectuur BIJ het doorbladeren en lezen van periodieken over archi-
gaande geen aanmerking op zijn bijdrage, en begrijpen de voorstellingen IS bil mij tot nog toe met de gedachte aan eireus-
opgekomen Nu ben ik vroeger als jongen dol
H H van de Redactie van Locale Techniek" dat het hier geweest op eircusvoorstellingen
niet gaat om een afkeuring van hun beleid Het is een alge- dig nog goed') en daaiom is (waar deze
ziet men ze tegenwooi-
nieuwe vergeli|king mij
meen gebuuk, dat arcniteeten slechts sumniiijre beschrijvin- werkelijk s\nipathiek
gen van hun gebouwen geven als het om publicatie van hun
geesteskinderen gaat In dit opzicht sluit de Heer (jioene- Wat nu (jroenewegen s kerktoren betieft, kan ik de ge-
wegen zich geheel bij een bestaande gewoonte aan achte inzendei geruststellen Ik was laatst in Medan en zag
hem recht van lijf en leden staan In zekere zin is dat jammer,
En bladen als het „Bouwkundij^ Weekblad", het Boiiw- want scheeve torens woiden juist zoo beroemd Nu is collega
bedn/f" enz lijden aan hetzelfde euvel Vooi al het „Bouw- (jroenewegen geen zwaarwichtig man en daardoor heeft hi|
kundig Weekblad" als officieel oigaan van de B N A be- er misschien niet aan gedacht, dat het gewicht van den toren
hoorde zich haar taak beter bewust te zijn sommige lezers zoo geweldig zou interesseeren En dan die
En tegen de juni s/c gewoonte der vakbladen fraaie foto's winddruk' Ik vermoed, dat daarover uit beleefdheid tegen-
met lundeilijk onioldocnde toelichtin<j,in te <;e\ en ;s dit arti- over den wind niets gezegd is, want er zou een heele oikaan
kel gi licht' noodig zijn om dat stevige torentje om te doen kieperen
Nog steeds is het proces helangrijkei dan het product, de Zooals op de interieurfoto te zien was, is er in het keik-
gebooite belangrijker dan het kind luim een plafond aangebiaeht Er bestaat dus geen enkele
Vooi tiet bouwxak /s het bouwen stellig primair het \ ol- reden om een compleet volwandig spant toe te passen Ik
tooid bouwwerk secundair' vüoi mij vertrouw er op, dat de architect de bepeikte bieedte
Hoe dit tegengestelde en m i onvakkundige standpunt dei van het schip met normale ijzeren spantjes overspannen
vakbladen te verklaren' De reden kan slechts zijn, dat de H H hteft, waai niets bij/onders aan is
architecten onvoldoende belangstelling hebben voor het vak Maar er zit in het ,,ingezonden een kern van waaiheid
in zijn geheel Zoo had ook ik over de acoustiek graag wat meer vei nomen
Een openlijke of geheime liefde voor Mejuffrouw Kunst Ik buig dan ook het ledactioneele hoofd schuldbewust, dat ik
heeft de oogen der bouwmeesteis gesloten vooi haar ouder- daarover geen nadere inlichtingen heb geviaagd Dat andv.'re
paar Mensch en Stof Eenvoudig gezegd — en daarom voor vakbladen ook de ,,funeste gewoonte hebben om fraaie foto s
onzj ooren, gewend aan gecomplieeeide oppervlakkigheden, met ,,hinderlijk' onvoldoende toelichtingen te geven is na-
een beetje hoogdravend klinkend —, eerst als de Mensch in tuurlijk geen excuus Bovendien veikeei ik liever met in min-
algeheele persoonlijke overgave erin slaagt zijn weieldbe- der goed gezelschap

21
 Nu majj ik misschien wtl (.en ijeheinipjL verklappen Onze Mede aan de hand van bij de afbeeldingen afgedrukte korte
redactie is heiisch een vooruitstrevende redactij en wil het — soms wel eens te korte — beschrijvingen, is het interes-
üjraac; betci en mooier doen dan andere redacties (misschien sant na te gaan, hoe het bouwprogramma is veiwezenlijkt
zullen die nu wel met schrik uit hun dommel ontwaken') Naast eenige weinig beteekenende en minder gelukkige, ge-
Daarom hebben we al eerder 2;epoos;d een rubriek „Erva- ven de meeste oplossingen blijk van ernstige en liefdevolle
ringen te openen Maar zulke goede voornemens zi]n studie, om binnen het raam van de beschikbare bouwsom den
met zoo gemakkelijk te vciwezenlijken Want de meeste bouwheer het beste te geven, wat bereikbaar is In enkele
technici, die over weiktlijk rijke ervaiing beschikken, hebben gevallen heeft deze poging een bijzonder gelukkig lesultaat
juist door de drukke werkzaamheden waarbij ze die erva- gehad, dat boven het normaal degelijke werk uitkomt
ring opdoen, geen tijd om artikelen, en zeker geen bloem- Het valt op, hoe algemeen gestreefd wordt naar groote
rijke opstellen, te schrijven beknoptheid, gepaaid aan zoo groot mogelijke ruimtelijke
Waarde heer Prey, als gij nu eens deze rubriek m het eerst- werking der woonvertrekken, door vermijding van onnoodige
volgend nummti zoudt openen en daarmede daadwerkelijk onderverdeeling, welke slechts tot hokkengheid kan leiden In
het goede voorbeeld geven' Bovendien voorkomt ge dan, dat dit veroand kunnen modern geconstrueerde wegneembare
men U zeker N^derlandsch spreekwoord „de beste stuur- wanden voor tijdelijke afscheiding van een deel eencr ruimte
lui enz voorhoudt vaak goed diensten bewijzen
1 eiislotte — en dat in ernst —, nog dit Ik ben het vol- Naast de korte toelichting, vermeldt een letter de prijs-
strekt oneens met inzender, waai hij zegt, dat het proces klasse, waartoe het afgebeelde huis behoort Dit is vooral
belangrijker is dan het pioduct Om bij het bouwen te blijven voor den leek gemakkelijk, om zich eenig denkbeeld te vor-
natuuilijk is het bouwwerk primair en het bouwen secundair men over wat voor een bepaald bedrag verwezenlijkt kan
want zondci houwwcrkin als doel is het bouwen een volko- worden Toch zal de Nederlandsche lezer daarmede voorzich-
men oveibodige handeling Stellig is de methode volgens welke tig moeten zijn, omdat behalve de locale omstandigheden, die
deze handeling verricht wordt van groot belang, het resul- ook in de verschillende plaatsen in het kleine Njderland nog
taat echter, het voltooide bouwwerk, blijft het belangrijkst belangrijk kunnen uiteenloopen, de wijze van constructie en
afwerking van grooten invloed op de bouwkosten ziin
BR Aan het slot van zijn inleiding wijst de schrijver er op, dat
het mede een doelstelling van het boek is, ,,om aan te toonen,
dat ook voor het kleine landhuis de hulp van een kundig ar-
VAN DE BOEKENTAFEL chitect kan worden ingeroepen, zonder dat de bouwkosten
onevenredig hoog behoeven te worden ' Het is te hopen dat
ook in Indie, diegenen, die zich een eigen huis willen stichten,
Kleine Landhuizen in Holland. zullen inzien, dat het hun belang is zich de hulp te verzekeren
Verzameld door 1 Hausbrand N V Uitgevers Mij ,,Kos- van een kundig architect, zonder welke zij in hunne verwach-
mos Amsteidam (Hollandsche prijs geb / 4Q0) tingen zullen worden teleurgesteld
WIJ meenen, dat dit boek, dat met zoig is samengesteld en
Nu zich hier in Indic ook meer en meer de behoefte aan keurig is i'itgegeven, in dit opzicht verhelderend zal kunnen
kleineie landhuizen in de omgeving van onze in de bergen werken
gelegen steden tn vacantie-oorden doet gevoelen, is het stel- BR
lig de moeite waard eens kennis te nemen van wat op dit
gebied in Nederland in de laatste jaren is tot stand gebracht Omzetting van het tram- in een autobusbedrijs te Utrecht.
Ik wil daarbij dadelijk vooiop stellen, dat deze kennisneming Over bovengenoemd onderwerp verscheen bij de N V Uitg
niet wordt aanbevolen om een navolging van Nederlandsche Mil v/h van Mantgem &. de Does te Amsterdam, een brochure
voorbeelden te piopagecren Integendeel' De omstandigheden van de hand van Ing N A Imelman, Directeur van het Auto-
zijn hiei anders Er zal dus ook op andere wijze moeten busbedrijf der Gemeente Utrecht
worden voldaan aan de eischen, die hiei te lande aan het Uit deze interessante biochure blijkt hoe deze omzetting,
kleine landhuis zijn te stellen Het is echter wei leerzaam te waarvoor niet zoo lang geleden, nl in 1Q34, nog slechts ge-
bestudeeren, op welke wijze de zich onder andere omstan- ringe geneigdheid in den Raad bestond, door de gewijzigde
digheden voordoende problemen elders zijn opgelost Het tijdsomstandigheden steeds meer aanhangers won, zoodat in
thans voor ons liggende boek biedt daarvoor een goede ge- 1938 reeds de laatste twee van de oorspronkelijk aanwezige
legenheid Het IS niet een plaatjes-boek zonder meei, zooals vijf tramlijnen in autobuslijnen werden getransformeerd, waar-
er reeds vele, misschien wel teveel, op het gebied dei aichi- mede de gemeentetiam uit het stadsbeeld is verdwenen
tectuur in den laatsten tijd in Nederland zijn uitgegeven en Naast deze vijf tiamlijnen weiden reeds eenigen tijd twee
die er op wijzen, dat er thans in Holland door de architecten buslijnen geëxploiteerd met bussen van een zwaar type van
welhaast meer geschreven, dan gebouwd wordt Toegelicht / n 000,— per stuk, geschikt voor 51 personen Daar de
door duidelijke plattegronden, die om onderlinge veigelijking exploitatiekosten van deze bussen hoog waren, n 1 24 ct/km,
te vergemakkelijken alle op eenzelfde schaal, n 1 1 250, zijn werden deze in 1Q55 vervangen door Bedfordbussen van
geieproduceerd en waarbij in de meeste gevallen niet verge- / 4700,— per stuk, geschikt voor 25 personen Van deze kleine
ten IS de ligging ten opzichte van de wincistreken aan te ge- bussen bedioegen de exploitatiekosten slechts 16 et'km
ven, en geïllustreerd met goede foto's van het uitwendige en, In verband met de in Utrecht uit te voeren spoorwegwer
— wat een goede gedachte is —, in de meeste gevallen ook ken zouden groote bedragen gemoeid zijn voor omlegging van
van enkele gedeelten van het inwendige, wordt ons een res- meerdere tiamlijnen, terwijl door uitbreiding der buitenwijken
pectabel aantal kleine landhuizen voor oogen gevoerd In ver- verlenging van enkele lijnen noodzakelijk was geworden
schillende plaatsen, dooi velschillende architecten, waaronder Mede in veihand met de gunstige ervaringen opgedaan met
gelukkig ook eenige jongeren, volgens een verschillend bouw- de lichte Bedfordbussen lees toen de vraag, of het economisch
programma ontwoipen, vcrtoonen deze landhuizen een groote verantwoord was de benoodigde, hooge bedragen in deze
verscheidenheid van karakter Zooals terecht in het voorwoord tramwerkcn te investeeren en of nog wel langer aan tram-
wordt opgemerkt, behoeft deze verscheidenheid niet te ver- exploitatie de voorkeur gegeven moest worden De eerste 10
wondden, als men in aanmerking neemt, dat thans op bijna jaar zou biina ^ ton te investeeren zijn, waaronder slechts
elk maatschappelijk gebied eenheid ontbreekt Vermeldens- 1 ton voor nieuwe wagens begrepen is
waard komen ons voor de opmei kingen, die de schrijver hier- BIJ wij^e van proef werd toen in December 1936 besloten,
bij vervolgens nog maakt ,,Want, al is dan het kleine land- tramlijn 4 in een buslijn om te zetten met gelijktijdige aan-
huis als bouwkunstige uiting met zoo belangrijk te noemen schaffing van 10 autobussen Ondanks het feit, dat op de
als menige architectonische compositie ten dienste van het bestaande tramlijnen het vervoer zich in dalende richting
algemeen belang, zoo zullen zich toch juist in het vrijstaande voortbewoog, ging het vervoer na de omzetting met 13%
eensgezinshuis de verschillende levensopvattingen der bewo- vooruit
ners het duidelijkst manifestecren Veiondeistelling hierbij is, Nadat genleken was, dat de dienst op lijn 4 in alle opzich-
dat de opdrachtgever voor het bouwen van een landhuis, zich ten aan de gestelde eischen voldeed, werd deze in Maart 1937
van een bepaalde levenshouding bewust is en dienovereen- in een definitieve autobuslijn omgezet Er werd echter zeer
komstig zijn keus ten opzichte van zijn architect bepaalt wijselijk door den Gemeenteraad nog geen principieel besluit
Dit laatste vooral is belangrijk Want, is zulks het geval, genomen om alle tramlijnen in buslijnen om te zetten Het lag
dan zal de opdiachtgever geen genoegen nemen met een con- in de bedoeling om geheel op inductieve wijze tot de overtui-
fectie-product van een eigenhouwer, maar zich tot een be- ging te komen, of de omzetting van tram in bus de doelma-
kwaam adviseerend architect wenden tigste en ook de meest economische oplossing zou zijn

22
 In Juni 1M37 werd reeds lijn 1 definitief in een buslijn om-
gezet en in September van dat jaai ook no" tramlijn 5 bij
wijze van proef In Maart l')38 werd besloten tot definitieve
omzetting van lijn 'i en in Mei 19-i8 van de lijnen 2 en 3
Daarmede was dus het doodvonnis over de laatste tram-
lijnen in Utrecht geveld
Hoewel in verbana met het korte tijdsbestek nog met van
een algemeen slotresultaat gespioken kan woiden, is wel reeds
gebleken, dat het snellere vervoer met de bus (tot 25%) bij
het publiek zeer gewild is, daar, in tegenstelling met de tram,
het vervoer op de omgezette lijnen van begin af aan is toe-
genomen
Vooral het vervoer op de spitsuren is op de buslijnen vei-
beterd, en de grootere frequentie, dank zij de kleinere een-
heden, heeft hier wel zeer stimuleerend gewerkt Ook is van
groot belang, dat over het vervoer met de bussen zeer weinig
klachten werden vernomen en de omzetting in het algemeen
met instemming bij het publiek is ontvangen De reissnelheid
van de bus bedraagt gemiddeld 16,5 km/h tegen 14 km/h van
de tram Het blijkt verder ook, dat het verkeer in de nauwe
straten van de stad met bussen in plaats van trams, zeer ge-
diend IS
Zoowel de technische als de financieele resultaten zijn tot
dusverre bevredigend geweest Aan de hand van uitvoerig
cijfermateriaal en grafieken wordt berekend, dat de kosten
per buskilometer slechts 16,45 et bedragen tegen 22,28 et pei
tramkilometer
Als voordeelen voor een stad als Utrecht aan busexploitatie
verbonden worden genoemd
1 ürooter gemiddelde snelheid en grooter remsnelheid
2 Geen rails en bovenbouw waardoor veel grooter beweeg-
lijkheid wordt verkregen ten opzichte van het overige
stadsverkeer, hetgeen vooral in de smalle straten van
Utrecht van groot belang is
3 Passagiers worden in hoofdzaak in- en uitgelaten aan
de trottoirs, er is dus geen oponthoud vooi het overige
verkeer en de vluchtheuvels hiervoor vervallen grooten-
deels
4 De lijnen kunnen eenvoudig verlengd en omgelegd wor-
den, waardooi de voor het bedrijf meest efficiënte stads-
gedeelten te allen tijde kunnen worden bestreken
5 Daai in de spitsuren (wegens de geringere capaciteit)
meer bussen dan trams op een Iijn noodig zijn, zal de
frequentie verhoogd worden, hetgeen in een stad als
Utrecht met zijn betrekkelijk kleine afstanden juist van
groot belang is
6 Lager geïnvesteerd kapitaal, minder afschrijving, rente
en onderhoudskosten
7 Kortei levensduur, dus meer gelegenheid om met den
vooruitgang van de techniek mede te gaan
8 üeen railreinigen en geen rail- en bovenbouwwerken
noodig, waarmede gepaard gaat minder onderhoud aan
de straten
9 Geruischloos verkeer in de straten
lU Bussen zijn eenvoudiger schoon te maken, te ventileeren
en te verwarmen
KE
SOC. TECHN. COMMISSIE
Tijdens het op den 19den en den 20sten Mei te Soerabaja
te houden Decentralisaiiecongres zullen twee onderwerpen
aan de orde worden gesteld, t w
,,De Regeling van den Straatverkoop' , en
„Algemeene taak. Positie en Organisatie van den Techni-
schen Dienst van het Regentschap, mede in verband met hun
verhouding tot Provincie, B B en Inlandsch (jemeenten
In verband met eerstgenoemd ondeiweip, waarvoor de heei
Mr Soenarjo, die verbonden is aan de Algemeen Volkscre-
dietbank te Batavia, een piaeadvies zal uitbrengen, zal in
overleg met de Sociaal Economische Commissie door de
S T C tiidens het congres een tentoonstelling worden geor-
ganiseerd De bedoeling is een beeld te geven van
a) verschillende vormen en vooikomingsvvijzen van stiaaf-
verkoop,
b) reeds op verschillende plaatsen daarvoor getroffen of
ontworpen technische voorzieningen
Wat het tweede onderwerp betreft is, teneinde materiaal
voor het praeadvies en de rongresbehandeling te verzamelen
het oordeel ingewonnen van de volgende personen en instan-
23
ties de Adviseur voor Inlandsche Zaken, een tweetal Regen-
ten, een tweetal (jecommitteerden van Regentschapsraden, de
Hoofden der Piovinciale Waterstaatsdiensten van Midden- en
(Jost-Java, de Hoofding t b van het Hoofd van den Prov
Wateistaat van West-Java, het Hoofd der Afd f-inancicn dei
Prov Midden-Java, een tweetal Diiecteuien van Regent-
schapswerken, de Vereeniging van B B-ambtenaren, de Ver-
eeniging v Middelbaar Technici en een tweetal particuliere
inheemsche deskundigen
BERICHTEN.
De International Federation foi Housmf; and Town-plan-
nmg, heeft een congies uitgeschreven, dat van S tot 15 Juli
19-i9 te Stockholm zal worden gehouden
El zullen drie hoofdondei weipen worden behandeld
Ie Woningbouw voor speciale bevolkingsgioepen (prae-
adviseur de heer Jhi M J I de Jonge van Ellemeet)
2e Stedebouw en plaatseliik verkeer
^e Administratieve grondslagen voor het nat onaal plan
Aan het congres zijn een v.eital excursies verbonden
UIT DE DAGBLADEN
HET NIEUWE RAADHUIS TE BATAVIA.
Aan de ,,Java-Bode van 15 lebruaii en het ,,A I D van
9 Maart j 1 ontleen>'n wij het volgende
In de vergadering van den gemeenteraad van Batavia op
14 November II heeft het college zich kunnen vereenigen
met een voorstel tot intiekking van de in de laadsvergaderng
van 23 Mei tv genomen beslissing, waarbij het terrein aan
het Harmonie-plein naast de Postspaarbank voor den bouw
van een nieuw raadhuis werd bestemd, terwijl in eerstge-
noemde vergadering tevens werd besloten om het Wilhelmina-
park in de plaats daarvan aan te wijzen
Zooals door ons reeds werd medegedeeld, bestaan van de
zijde van het depaitement van Oorlog tegen de afbraak van
de in genoemd park gelegen Citadel in beginsel geene be-
zwaren, teivvijl de Regeering thans in oveicensteniming met
het advies van den Diiecteui van Ondeivvijs met de afbiaak
heeft ingestemd
Teneinde nu den bouw van het nieuwe raadhuis zoo
spoedig mogelijk tot stand te kunnen brengen, wordt thans
door B en W nagegaan, welke diensten of dienstonderdeelen
in het raadhuis zullen zijn onder te brengen, hoe groot het
te bouwen raadhuis in verband hiermede, alsmede in verband
met de voor den raad, voor het College van B en W , voor
de raadscommissies, vooi representatieve ruimten, etc, te
bestemmen localiteiten zal moeten zijn, hoe de verschillende
locahteiten zullen zijn te groepeeren, hoe de ligging van het
raadhuis in het Wilhelminapark zal moeten worden, enz
Uiteraard zal de raad volop gelegenheid krijgen om zich
omtrent al deze punten een oordeel te vormen en een uitspraak
te doen
Bij de hestudeering van den voorloopigen opzet van de
laadhuisplannen zouden B en W zich dadelijk willen doen
bijstaan door de Commissie van deskundigen, die — nadat
de raad den voorloopigen opzet zal hebben goedgekeurd — de
hierna uit te schrijven prijsvraag zal hebben voor te bereiden
en een beslissing zal hebben te nemen over de aan de inzen-
ders van de beste projecten toe te kennen prijzen
Ook omtient deze prijsvraag zullen den raad te zijner tijd
uitgewerkte voorstellen bereiken
B en W meenen echter dat, vooruitloopende hierop, de
laad thans reeds zou kunnen besluiten tot de instelling van
een — ook bij de voorheieidende weikzaamheden in te scha-
kelen — prijsvraagcommissie en tot de aanwijzing van de
leden dezei commissie
Hiertoe zouden B en W willen aanbevelen de heeren
1 ir W Lemey, hoofd van de onderafdeehng Lands-
gebouwen van het departement van Verkeer en Waterstaat
2 ir Th Karsten, stedebouwkundig adviseur der gemeente
Batavia
3 ir A L H R Gerla, directeur van den dienst voor
Stadsontwikkeling en Volkshuisvesting
 a Indccling
UIT DE TIJDSCHRIFTEN Het voornaamste is een groot woonveitiek, zoo mogelijk
met twee tegenovei elkaai liggende wanden direct grenzend
aan de buitenlucht, om van een goede ventilatie verzekeid te
Bouwen in Palestina. zijn Wanneer mogelijk dit vertiek in de tuin te laten over-
In het Nüvembei-numinei van ,,Das Weik' komt een aiti- gaan, bijvoorbeeld door een diepe loggia of door een binnen-
kel vooi over „Traditionelles und modeines Bauen in Pales- hof
tina , dat vooi ons inteiessant is, omdat het een beschiijvint; (De tuinzaal die eigenlijk meer in het paleis dan in het
yceft van het zoeken mai een nieuwe aiehiteetonische vorni- woonhuis thuis hooit, is in het 17e eeuwsch Arabische paleis
tjevinü; door de Joodsche kolonisten in Palestina het belangiijkste vertiek)
Dit zoeken naar een nieuwe voimgeving is een stieven Verder zijn noodig een aantal kleineie piive ruimten De
om, in het land dat zij van oudshei als hun vadeiland he- veitiekken zoo te rangschikken dat het huis goed is te ven-
sehuuwen, te komen tot een ei<;en aichitectuui en houdt nauw tileeien
velband met het probleem van de bstiekkinij tusschen archi-
tectuur, vülksaaid en landschap /) De o\ci!iang van hmnen naar buiten
BIJ het laam is de moeilijkheid om te zoigen vooi luime
Op velschillende punten kunnen paialellen getrokken wol- toetreding van lucht en licht zonder aan den eisch van goede
den met de situatie hier in Indic Zoo is het inteiessant te bescheiming tegen zon en warmte te kort te doen
zien tot welke conclusies de schi ijver, Julius Posenei, aan het Het ideaal is dat zich vooi iedere bieede lichtopening een
slot van bovengenoemd aitikel komt en in welke nchting de oveigangsiuimte (binnenhof, loggia, terras, serie) bevindt en
aichitecten daar meenen het piobleem te moeten oplossen dat slechts smalle luchtopeningen direct in de buitenlucht uit-
Palestina behoort tot de landen die de laatste tientallen komen
laren tot een onverwachte ontwikkeling zi]n gekomen In een Aansluitend aan het huis is een afgesloten hof te piojec-
land, waarin gedurende eeuwen de leefwijze en hulpmiddelen teeien, die wel het viije uitzicht naar buiten veiooilooft, maai
onveiandeid bleven, is na de groote ooi log een intensieve tegen het inkijken van buiten uit bescheimd woidt
kolonisatie begonnen van menschen met westersche ideeën en
Vüoizien van de modeine hulpmiddelen van onze eeuw Ze c holatu
komen in een land zondei tradities op bouwgebied, waarbij Isolatie tegen waimte is wat de muren betreft geen pro-
ze zouden kunnen aansluiten De inheemsche wijze van bouwen bleem, meer een kwestie van geld Ten aanzien van het dak
wordt hier nog hoofdzakelijk bepaald door het ter plaatse IS het moeilijker Het platte dak, zonder speciale en kostbare
aanwezige materiaal en de bouw-methoden zooals ze zich hiei voorzoigen, is geen ideale bedekking voor woonruimten
eeuwenlang gehandhaafd hebben In de kustvlakte, waar het Bescheimmg tegen legen is zeer noodig, omdat 'swinteis
land golvend is en plantages liggen van citrus- en andere de icgen haast houzontaal tegen het huis aanslaat
vruchten, zijn de huizen opgetiokken van een zachte natuui-
steen, die hier dicht ondei de oppervlakte gevonden wordt, (/ Aanzicht
en afgedekt met houten daken Verderop, aan de voet van het Slechts groot gehouden vlakken en eenvoudig, gaaf ge-
heuvelland, waar de stieek arm is, zijn de woningen nog van voimde bouwlichamen geven een goed uiterlijk Alle gepio-
gedroogde leem daar dit het gemakkelijkst te verkrijgen nonceerde onderverdeeling die in het getemperde licht in
materiaal is
Boven in het heuvelland is het landschap woest en steen-
achtig Tegen de hellingen, te midden van wijn- en olijven-
cultuur, vindt men hier huizen die geheel van steen zijn
Hout IS hiei met meer veikiijgbaar
Het probleem voor de Joodsche kolonisten is nu, tot een
eigen architectuur te komen, die zich geheel bij het land aan-
past, het land, dat ze als hun vaderland beschouwen en waai-
op ze ook een eigen stempel willen drukken
Het landschap is voor den aichitect niet zondei meci een
gegeven waar hij zich hij aan moet passen, een achtei grond
VOOI zijn bouwwei ken Want behalve door de voimgeving dei
natuur wordt het karakter van het landschap beïnvloed door
den arbeid der menschen
Dit komt hier wel steik tot uiting Palestina is van oudshei
e ii veizamelplaats van verschillende nationaliteiten Allen
brachten ze uit hun gehooiteland iets eigens mee en zoo
tcekenen zich in het landschap duidelijk de velschillende ne-
dcizettingen naar landaard af, terwijl toch de natuuilijke
omstandigheden voor deze kolonies gelijk waie.i Speciaal
geldt dit ook de architectuur
De architect moet zich eenerzijds instellen op de gebiuiken
en Icefwij/e van de menschen waai hij voor bouwt In ver-
band hiermede geeft ledei volk iets typeeiend eigens aan
zun weik
Aan den anderen kant woidt de aichitect echter ook ge-
noodzaakt lekening te houden met de omgeving en eischen
die klimaat en land stellen en zoo krijgen de velschillende
uitingen in Palestina toch weei iets gemeenschappelijks en Woonhuis C Weizmann te Rehovoth
vooi het land karakteristieks
Vooral van Duitschen kant is veel invloed uitgegaan op Aich Eiich Mendelsohn
het nieuwe bouwen in Palestina Zooals vanzelf spreekt, zijn
ir het begin wel fouten gemaakt en voorbeelden van buiten Plan begane giond
te klakkeloos ovei genomen zonder genoeg lekening te houden
met de nieuwe omstandigheden Bij het piobeeien om tot een 1 bibliotheek
eigen uiting te komen is soms de fout begaan, dat men het
meest opvallende van den inheemschen bouw heeft ovei ge- 2 hal met aangienzende eetkamer (2 a)
nomen, zondei het wezenlijke te tieffen
Een van de hiei op den voorgrond tredende modeine aichi- •! gioote wooniuimte
tecten is Eiich Mendelsohn Een goed voorbeeld van zijn weik 4 gedeeltelijk ovei dekte binnenhof met zwembad
IS het woonhuis voor C Weizmann te Rehovoth waai van de
paiteiie plattegrond hieibij is gereproduceeid T entiee en gaiderobe
Aan het slot van zijn artikel komt Posener tot de volgende
opnicikingen over het woonhuis in Palestin.i 6 keuken en dicnsti uinitcn
Em opa misschien levendig en interessant zou werken, doet Het stieven om, in verband met de gioote breedte der
in het felle litht in Palestina het sjeheel verbiokkeld en on- nieuwe hoofdstraten de schaal der gebouwen te vei groe-
samenhanciend schijnen ten
Steik vooriiitspiin<?ende bouwdeelen zooals buitentiappen, Het voortzetten van de hooge bebouwing langs de
balkons enz moeten zeei licht van proportie uitgevoerd hoofdstraten en aan de naaste parallel- en dwaisstiatcn
worden in de binnenstad ook tot in de buitengebieden Deze ge-
dachte breekt met de gewoonte bij andere groote steden
L Schaal w a a r de hooge eentrumbebouwing naar buiten toe steeds
Eenvoudis;e voinien geven het beste aanzien Torenachtige lagei woidt, maai d a a r dan ook veel meei ruimte noodig
lichamen, spitse daken, alles wat sterk 2;eleed en kantig is heeft, met de d a a r a a n verbonden veikeerstechnisehe en
kan hier slechts met gioote omzichtigheid worden toegepast woontechnische bezwaren (voorbeeld Londen) T e meei
D a a r in Palestina het landschap is samengesteld uit kleme IS voor deze nieuwe gedachte te zeggen, w a a r velen het
ondeideeien (lage olijfboomen, kleine perceelen e n z ) , zoo comfort dei grootsteedsche etage-woningen prefeiecren
zullen kleine bouwweiken hier het beste passen (jroote bouw- boven het wonen in t e n eengezinshuis Door deze bouw-
lichamen daarentegen moeten heel groot en massief zijn om methode w o i d t echter met uitgesloten, dat buiten tusscheii
met het kleine in de omgeving een goed contrast te geven de ladiale zones van hoogen bouw de gebiuikehjke woon-
gebieden met open en lagen bouw ingericht worden
Het plan voorziet tot nader order in den bouw van niet
Het bovengenoemde artikel waaivan hier in het kort de minder dan 20 000 nieuwe woningen per j a a r
inlioud IS weergegeven, is geïllustreerd met een aantal foto s Planmatige groepeering der gioen- en leeieatiegehieden
van uitgevoeide werken van den uitersten land dei stad tot tegen het centrum
b B De schrijver wijst ei nog op, dat de v r a a g of het niet b^tei
w a i e geweest zooals in Australië en Turkije en vroeger in de
\ c i e e n i g d e Staten van Nooid-Ameiika gebeurd is, een ge-
heele nieuwe hoofdstad te stichten, ontkennend dient te wor-
den beantwoord, op grond van de uitzonderlijk gunstige en
Het algemeene bebouwingsplan voor Berlijn. fiaaie ligging van Berlijn en de aan die ligging verbonden
Over dit ondeiwcip heeft de bekende Duit^che stedebouw- tiadities
kundige ür Inii P Rappaport in no 5, Mei l')38 van het Veider is de schrijver van meening, dat het vastleggen van
Tijdschiift \oo' Volkshms\ cstiiiii en Stidehomv een opstel een algemeen ontwikkelingsplan eener groote stad zeer zekei
geschieven, w a a r a a n wij het volgende o n t k e n e n Steunend gerechtvaardigd is om de grondvoorwaarden te scheppen
op het , ü e s e t z ubei die Neugestaltung deutscher Stadte dat voor een monumentale en doelbewuste architectuur Ten aan-
voorziet in een vergaande inschakeling van het Rijk in de zien van de economie van het reuzenplan wijst hij ei verder
ontwikkeling van de giootc Duitsehe steden en bijzondere op dat stedebouw in luimeien zin nooit een aangelegenheid
voorschriften omtrent de bebouwing in afzondeilijke steden van onmiddellijke lentabiliteit is Natuurlijk moet een plan
en de hiertoe vereiscntc onteigeningen geeft is een zeer de economische grenzen met overschrijden, maar een te angst-
groots opgezet plan tot hervorming van Groot-Bei lijn ont- vall'g rekening houden met alleen de behoeften van de aller-
worpen Zelfs de eerste elementaire veianderingeii zullen een laatste jaren wreekt zich in de toekomst
tijd van uitvoeiing van 12 jaai vereischen Berlijn zal door
een geweldig wegenkruis dooisneden worden
Nieuw IS de Nooid-Zuid-as In het zuiden komt een nieuw
leusachtig spoorwegstation, terwijl ook aan het noord-einde
een nieuw station zal worden gebouwd Ver buiten de huidige
bebouwde kern veilengd zullen de heide assen eindigen aan
den giüoten iing der rijksautowegen, die Berlijn in een
enoime ovaal omgeeft De lengte van de Oost-West-as zal
38 5 km en die van de Nooid-Zuid-as 50 km bedragen Bij de
kruising dei assen (zie het hieibi] afgebeelde kaartje) zal
een groote v e i g a d e n n g s h a l ven ijzen met een vergadei plein
er vooi w a a r een millioen deelnemers zich zal kunnen op
stellen Vanaf het kiuispunt tot aan het nieuwe /uiderstation
zal de Nüüid-Zuid-as een bijzondere ontwikkeling in de bieed-
te veikrijgen en woiden geaccentueeid dooi een nKmumcntalc
als eenheid opgevatte bebouwing De oude stations in de stad
veidwijnen en Lveren de noodige luinite voor de h o o f d t c r i c -
nen dei nieuv.e wegtrace s Daai men /ich tegenwooidig niet
verschillende --nellc veivoeiniiddelen naar de stations kan be-
geven IS het treen bezwaai dat de nieuwe stations veidei
van de stadskein af komen te liggen dan vroeger het geval
was In verband met de omstandighe d dat lond Berlijn ver-
schillende gioote vooisteden zijn gelegen als Charlottenbuig
Schoneberg Wilnier>doif enz die bij hel begin dezer eeuw
elk reeds 100 ÜOÜ en meei inwoners telden en die met met Bei-
liin onder een legime stonden waardoor zii in hunne ontwik-
keling hun eigen gang gingen ontbreekt het aan goede vci-
bindingen dezer vroegeie voorsteden onderling, ook de ra-
diale wegen ziin op het huidige verkeer niet meer berekend
zooals in bijna alle groote steden Het huidige geweldige plan
b i e n g t nu oidc in den chaos ontstaan dooi een planlooze /eer
snelle gioei der laatste 50 j a a r
Niet alleen de zeer gioote oppervlakte (biina 'K)0 km-) van
het nuidige (jroot-Berlijn maar ook het geb ed dei omrin-
gende steden wordt door het plan omvat
Het veideelen van net geheele gebied vooi veikeers-, woon-,
industiie- en ontspanningsdocleinden is terecht het wezenlijke
van het plan Hoewel details nog met zijn gepubliceeid, zijn
leeds thans eenige vooi het plan karakteiistieke gezichtspun-
ten te noemen
De dwang om op weinige, maar belangiijke plaatsen Het beloop van de Nooid-Zuid-as I ^ ooi dei station
(in het bijzonder langs de nieuwe Noord-Zuid-as) de 2 Komgsplatz met vergadergebouw, 3 Oostelijke d o o i b i a a k
gioote gebouwen — met alleen die van de overheid van de Oost-U est-stiaat 4 Vossstiasse en W ilhelmstiasse
maar ook de gehouwen van het vrije hedi iifsleven —, te 5 Viijkomcnd terrein van het Potsdamniei en Aninltei sia-
conceiitrccren tion b luchthaven 1 cmpelhof
 oplossing van het woningvraagstuk en van de stadsuitbrei- gioote voordeel, dat men ervan heeft dooi dat de werkkracht
ding in de groote (kuststeden op Java. enorm wordt verhoogd en de gezondheidstoestand verbeterd
Teiugkoniend op de kleine installatie voor de woonhuizen,
een z g self-contained toestel, een ,,portable airconditioner",
Aan een m de NedeilandsLlie liHicnnui no 6 van U) 1 ebi geschikt voor een niet al te groote kamer, dus h v in de
1939 gepiibliceeide voordracht, welke door n H (j J A van afmetingen van ca 80 a 100 m', kost ca / 11(X)— Daarmede
Swaa\ IS gehouden in de gemeenschappelijke vergadering krijgt men uitnemende condities Indien toegepast voor een
van het , Koloniaal Inslituut" en van het Kon Instituut \an slaapkamer (waardoor men ook in den ergsten kenterings-
Intienu'uts op 27 Januari UH<) te Amsterdam, wiUen wij hici- tijd even verkwikkend slaapt als in de bergen) zal men per
onder het helangiijkste ontleenen etmaal de installatie ongeveer 10 a 12 uur laten loopen, dit
Doel der voordracht was, om als oplossing van het woning- IS ca een uur of 8 s nachts en een paar uur s middags voor
vraagstuk in de warme kuststeden op Java toepassing van de vrouw des huizes
centrale aiiconditioning-installaties aan te bevelen Het on- De maandelijksche •electriciteitskosten beloopen dan ca
derwerp airconditioning heeft de laatste jaren, in het bijzon- t 12— a ƒ 15— Nemen wij het laatste getal en rekenen wij
der natuurlijk voor de tropische landen, veel belangstelling op een echtpaar, dan hebben wij dus per nacht ƒ 0 50 of pei
getrokken man oi per vrouw ƒ O 25 per nacht Aanschaf en gebruik
OrJci a'iconditioning wordt verstaan beduiden een betrekkelijk gioote uitgave, maar wie daarmede
1) Het zuiveren van de lucht van stof, bosmettingskiemen, gezondheid en opgewektheid behoudt of herwint, zal het toen
enz gaaine oveiwegen'
2) Het vei krijgen van de juiste tempeiatuur, welke men
noodig heeft, namelijk afkoeling in de landen gelegen in de
warme luchtstreken Vervolgens halen wij verder uit de voordracht aan
3) Het zorgen voor een juiste vochtigheidsinstelling, dat Centr.ale Airconditioninsfs-installaties
wil zeggen ontvochtigen in de warme klimaten , Wanneer men de kosten van iets wil drukken, denkt de
4) Een goede regeling der ventilatie hedendaagsche mensch op de eerste plaats aan productie-
vernieerdeiingi Dit geeft talrijke voordeden De aanschaf-
5) Het te weeg brengen eencr luchtbeweging, welke noo- fingskosten van de fabriek of van de installatie, uitgerekend
dig is, om een goede ventilatie overal te laten doordringen e.i per afgeleverde eenheid, woiden genngei, soms beduidend
die buitendien g,;wenscht is vooi het goed kunnen functionee- geringer De machines en verdere inrichtingen kunnen vaak
ren van de huid beter geconstrueerd worden en hebben grooter nuttig effect
Wat het kostcnvraagstuk bctieit zegt ir Van Swaav het Het ondel houd, de bediening wordt gecentraliseerd De ver-
volgende dere algemeene kosten worden geringer, indien omgeslagen
,,Zoodra men over technische toepassingen spreekt, wordt over den omzet Zoo ook de distrihutiekosten De grondstof-
het kostenbedrag een belangrijk punt bij de overwegingen' fen en de bjnoodigde energie kan men vaak voordeeligei
Nemen wij een kantoorgebouw in een der drie groote kust- inkoopen
steden op Java, een handelskantoor, \v'aar het Euiopeeschc, Is deze ontwikkelingsgang bij airconditioning ook moge-
Chineesche en Inlandsche personeel tezamen ca ƒ tO OÜO — lilk'' 1 aten wij eeist even er aan denken, dat er tallooze groo-
salaris pei maand ontvangt ten airconditioning-installatie te gebouwen zijn, met nonderden kamers en zalen, bediend
voor een derg,;lijk gebouw i\\ ruwweg geschat ca ƒ 40 0 0 0 - vanuit een installatie Schepen als de ,,Nieuw-Amsterdam ' en
kosten' de ,,Normandie hebben een centrale installatie, waai de
„WIJ mogen hier opmerken, dat indien de airconditioning- koude gefabriceerd wordt (Bij de „Queen Mary" is het om
installatie niet aangebracht moet worden in een bestaand toevallige ledenen anders) De Robinson Deep-mijn, een
gebouw, doch direct hij het opzetten van het gebouw ermede üoudmijn in Zuid-Afrika, twaalfduizend voet onder den giond,
rekening gehouden kan worden, de kosten aanzienlijk lager heeft een kapitale installatie (ruim 3000 pk ) Spieken wij
uitvallen Zulks als gevolg ervan dat meestal op eenvoudige over enorme gebouwen waai de koude-installaties gecentia-
en weinig kostbare wijze kanalen uitgespaard kunnen woiden, liseerd zijn, dan mogen wij bedenken, dat deze gebouwen in
en dus de later aan te brengen dure buisleidingen niet meer zichzelf vaak grooter zijn resp heel wat meer menschen hei-
noodig zijn hetgeen buitendien het goede uitz en ten goede hergen, dan heele stadswijken in Indie
komt' Er bestaan ook reeds diverse installaties, waar de centraal
Er is erhter nog een veel belangrijker voordeel (jaan wij opgewekte ,,koude gedistiibueerd wordt over verschillende
namelijk een gebouw opzetten, geheel berekend op aircon- gebouwen of huizenblokken Veelvuldig zijn deze oplossingen
ditioning, dan gaat er alleilei aan het gebouw verandeien rog met 1 aten wij niet vergeten dat in het land der aircon-
In de eerste plaats kunnen de verdiepingen veel lager geno- ditioning bil uitnemendheid, nl Amerika, de gebouwen mee->t-
men worden dan andeis in Indic gebruikelijk en noodzakelijk al zoo groot zijn, dat men met een installatie, uitsluitend voor
IS Op gangen en galerijen kan aanzienlijk bespaard Verdei dat gebouw, economisch reeds een prachtige oplossing maken
zal b V een zaal, welke tegenwoordig bij een goed opgezet kan
nieuw genouv/ ca 20 emplo\cs kan herbergen, indien deze ,,ln Indie behoeven wij het i^cheelc jaar koeling De electri-
geairconditioned is, er gemakkelijk •!() kunnen bevatten, en citeit kost op Java aanzienlijk meer dan in Amerika Dit valt
dat niet alleen, maar alsdan zullen de veihoudingen uitste- ook niet te verwonderen, als men bedenkt welk een lol de
kend, om niet te zeggen ideaal zijn, terwijl in de vroegere hoeveelheid opgewekte enei gie speelt op de kosten per afge-
zaal met slechts 20 employes het nog altijd het warme en leveide eenheid Om de gedachten te bepalen, moge een vooi-
vochtige Indie bleef' beeld genoemd worden
Hieruit resul*eert deze vuistregel Moet men tegenwoordig De geheele electrieiteitslevering van alle openbare electrici-
een behoorlijk kantoorgebouw van eenige afmetingen in Ned- teitsbedrijven op Java en Madoera tezamen is slechts de helft
Indie plaatsen, dan wordt het met duurder wanneer men het van de afzet van alleen de ,,Electrische Centrale" der ge-
gebouw van een prima airconditioning-installatie voorziet De meente Amsterdam'
airconditioninu-installatie wordt geheel betaald door de be- De maximale belasting van Batavia, Mi -Cornells, Keba-
sparingen op het gebouw zelf joran en Tangerang tezamen, bedroeg in 1CH7 6860 kilo-watt,
Thans de maandelijksche kosten Blijvend bij het geval hici- van Amsterdam, met het (jooi en Zaandam ca 120000 kW
boven genoemd, namelijk het kantooi gebouw, waar maande- Om nu nog maar met van Amerikaansche verhoudingen te
lijksch ƒ 40 000— salaris wordt uitbetaald, daar zal aan rente spreken'
van de installatie, afschrijving en electriciteitskosten ca Daarbij zijn in Indie allerlei kosten hooger Per aangeslo-
/ 900— — / 1000- per maand benoodigd zijn Dat is dus tene moeten de electriciteitsnetten zeker tienmaal zoo groofe
ca 2'/2'/. van de maandelijks uitbetaalde salar ssen leidinglengte hebben als in de steden in Nederland normaal
Was het gebouw direct berekend op airconditioning, dan voorkomt' Bij den lelatief geringen omzet der electiiciteit
worden ook de manndelijksi he kosten natuiiilijk veel gerin- spelen de algtineenc kosten veidei een belangrijke lol
ger immers er is dan in het geheel ^'e"n lentepost, aange- ,Als een vooihecld "aai in Ameiika een centrale iiistcijl üic
zien het moderne gebouw met airconditioning niet duurder een aantal gebouwen of completen van „koude voorziet,
IS dan hei oude zonder, voorts valt ook de afschnjvmg lager noemen wi] het Capitol te Washington Dit heeft, tezamen
uit met twee andere Regeeringsgebouwen, een centrale koude-
Zelfs wanneer de installatie aangebracht wordt in een fabnei' De afstand daarvan tot het Capitol is ca 2 km , de
bestaand gebouw, dan nog zijn de maandehjksche kosten van afstand tot het tweede gebouw, eveneens ca 2 km , tot het
2Y29c, berekend op de salarissen, minimaal tegenover het derde gebouw ca 1 km

26
 Om tnkele <;etallen te noemen de installatie heeft een ver- centrale aiicond-installatie Daar kunnen de motoien naai
mogen van ea 76ü() pk De „koude woidt veivoerd dooi veikiezing loopen, heizij gedurende het geheele etmaal, hetzij
watei gekoeld tot op een ttmperatiiur van 40°h Dit water, intermitteccnd Zij kunnen de geproduceeide koude afleveren
de „koude-vloeistof , woidt veivoerd dooi middel van 24 inch in gcisoleeide groote vloeislof-r^servoirs Zij kunnen dus do
pijpen Het terugkomende „afgewerkte watei heeft een tem- koude produced en op de uien, dat dit het electriciteitsbedrijf
peratuur van ^34° F Zooals gezegd, dc/e installatie wei kt het meest convcniccrt, dat is gedurende den nacht en gedu-
slechts koiten tijd per jaai lende een aantal uren oveidag Ook hierdoor wordt een zeei
„Liaan wij thans de vooideelen na, welke verkregen kunnen belangrijke besparing verkregen
worden en vergelijken wj dus de centrale airconditionings- fi) Üe conuiieicie^'le factoi, de inkoop in het gioot, speelt
installaties met de individueele voor woonhuuen, voor een or natuuilijk ook een voorname rol Het is toch duidelijk dai,
enkele kamers. wanneei men bv voor 1 kamer een electroniotortje van iets
1) Wanneer een enkele kamer gekoeld woidt, heeft men meer dan 1 pk op het electiiciteitsnet aansluit, men een hoo-
warmtcdoorlaat dooi alle wanden en door het plafond, aan- gci tarief moet betalen van wanneer men voor zooveel dui-
nemende dat men een gelijkvlocische kamer heeft, andeis zend pk tegelijkertijd conti acteert
laat ook de vloei nog warmte door Behalve dat men een zooveel giootere afnemer is, hcert
Het ligt voor de hand dat men bi] toepassing van centiale men de mogelijkheid om als het electiiciteitsbedrijf geen gun-
aiiconditioning-installaties de huizen in aaneengesloten woning- stige tarieven zou stellen, zelf door Dieselmotoren of andcie
blokken zal gaan zetten en ook meei tot verdiepingbouvv zal krachtweiktuigcn in de benoodigde energiebehoefte te vooi-
overgaan Men heeft dan met te maken met een ,,verwarmend zien
oppervlak' van een kamei, bestaande uit de wanden en het 7) Blijven wij echter bij het voor de hand liggende geval
plafond, doch men heeft voor alle kameis van het gebouw dat men inzake de tarieven tot oveieenstemming komt met de
tezamen te rekenen met de wanden en het dak van het geheele clectriciteitsmaatschappij, dan heeft men nog het veidcic
gebouw voordeel, dat de electromotoien zoo groot zijn, dat zi] in eens
Dit komt per kamci uitgeiekend zeer veel vooidecliger uit, OD het hoogspanningsnet kunnen worden aangesloten De
echter niet zooveel als men op het eerste gezicht zou niecncn, kosten van tiansformatie van hoogspanning of laagspanning
in een verhouding, ermede overeenkomend, dat de inhoud van komen dus te vci vallen
het gebouw toeneemt met de derde macht van de afmeting 8) Bil centiale aiiconditioning-installaties heeft men
en het oppeivlak met het quadiaat hiervan Enkele zeei glo- giooteie machines van zware constiuctic, en dien overeen-
bale cijfers mogen dit aantoonen komstigen langeien levensduur Dit maakt de afschrijvings-
Voor het koelen van slechts ccn enkele kamer in een huis kosten lager
zal noodig zijn, in pioccnten van de totaal benoodigdc koude ')) Ook de ondcihoudskostcn woidcn natiiiirli|k gerekend
uitgedrukt en eveneens de bediemngskosten
voor compenseeiing v/d warmte, welke binnentreedt 10) De benoodigde plaatsruimte speelt mede een rol Al
door de wanden en het plafond, ca M"' moge het waar zijn, dat in het algemeen gespioken de grond
voor koeling v/d continu binnenstroomendc lucht in Indic lelatief nog met zoo duui is, zoo mag toch opge-
dus de ventilatie en de ontvochtiging v/d lucht ca 52'r merkt worden dat in vele zakenwijken het bouwen van in-
voor het compenseeren v/d warmte, dooi de bewo- stallaties, voor ieder kantooi gebouw afzonderlijk, zijn be-
neis v/d kamer zelf geproduceerd ca '/r 11''' zwaren zou medebrengen
Tegenovei al deze voordeelen, en dat zijn geen geringe,
lOO'A staat slechts een post aan de andere zijde, n 1 de verhezen
De bespaiing, welke wij kunnen aanbiengen alleen al dooi- in de pijpleidingen Deze zijn van zelf sprekend afhankelijk
dat WIJ grootere gebouwen kiezen, heeft dus geen betiekking van de lengte der leidingen, de hoeveelheid vervoerde koude,
op de 10()7r doch slechts op de iTVr den diameter en sooit dei leidingen, de gekozen isolatie
Toch kunnen wij op deze wijze, op de totaal benoodigde In het algemeen gesproken behoeven zij het bedrag van 15'A
hoeveelheid „koude' geiekend, gemiddeld ca 209r besparen niet te boven te gaan
Wel te verstaan, indien wij aannemen, dat de kamergrootte Concludeerende nlijkt dus dat daal enorme voordeelen uil
hetzelfde bleef de geccnti allseerde opwekking der , koude te verkrijgen zijn,
2) Ht ligt voor de hand dat wanneei centrale aircondi- V aarmede de weg gebaand kan woiden tot populariseeiing
tionings-installaties worden ingevoerd, de geheele bouw dei dei airconditioning'
woningen veiandert De kamers kunnen dan kleiner worden
dan de tegenwoordige Het gevolg is een verdei aanzienlijke Oplo\siiiii \an het wonin<iMaagstiik en van het irnflgvfuA
besparing in de benoodigde hoeveelheid koude' d'T stadsuitbreiding
•!) Op het oogenblik heeft men, voor het koelen van 1 „Ofschoon niemand kan zeggen hoe een ontwikkeling pie-
kamer, een kleine compiessor noodig, deze werkt met ongun- cies zal gaan, zoo lijdt het toch geen twijfel, of ei bestaat
stig rendement Een compiessor, aangedreven bv door een in verschillende opzichten wel zekerheid
twee pk-motor, zal in continu bediijf van 24 uur pei etmaal Zekei IS, dat de kameis in het algemeen gesproken kleinei
een hoeveelheid koude kunnen pioduceeren, voldoende voor zullen worden, vroolijker en luchtiger aangekleed De verdie-
het doen bevriezen van 1 4 ton water van 0°C tot 1 4 ton ijs pingen zullen lager woiden, er zal een streven ontstaan tot
van dezelfde temperatuur Dat is uitgeiekcnd pei paai de- woning- en kantoorbouw van meerdere verdiepingen
kracht 0 7 ton IJS per etmaal Het oude, gioote, goed-gevcntileerde en goed door gale-
Een compiessüi, aangedreven door een electi o-motor van iijen beschaduwde, dooi een hoog dak beschutte Indische huis
500 pk, geeft dooi zijn voordeeligei constructie OQ ton ijs heeft in de laatste 25 jaar helaas afgedaan, in den zin, dat
per pk' Er is dus door het grootere veimogen ccn besparing het niet meer mogelijk is deze huizen nog in de steden te
van ca 30'/ bouwen De toename van het bevolkingsaantal dei steden
4). Het in het vouge punt genoemde betreft het nuttig maakte dit ten eenenmale onuitvoerbaai Het gevolg was een
effect van den compiessor Er is echter nog een andei weik- woningbouw, waai mede wel niemand tevreden kan zijn Steeds
tuig dat bij klein vei mogen een onvoordeclig nuttig effect wei der' (Je erven kleiner en huizen hokkenger Het moge
heeft, nl de electro-motor, benoodigd vooi de aandrijving waar zijn, dat een goed architect tegenwoordig een huis wel
van den compressoi Een motor van 2 pk, 1500 omw/minuut, zoo kan bouwen, dat het aanzienlijk beter is din wat de
heeft een nuttig effect van ongeveer l'-V/r Een niotoi van de- laatste 25 jaai als legel te zien hebben gegeven Niettemin
zelfde gioote, doch vooi ca 1000 omw/min ca 77'/ IS het aan geen twijfel onderhevig, dat het kleine Indische
Een electio-motor daarentegen van 500 pk, welk vermogen huis voor een Europeesch gezin zijn zeer groote inconvenien-
wel het geiingste is, dat in een centrale aiicond-installatie ten blijft medebiengen Hetgeen ook dooi den besten archi-
gebruikt zal worden, heeft bij 1000 omw/mm een nuttig effect tect, zonder aircond-installatie met opgelost kan woiden
van 931/2'/^ Wederom dus een bespaiing van ca Ib'/r Thans echtei, bij airconditioning vallen de moeilijkheden als
5). Een aircond-installatie voor een enkele kamer of vooi bij tooveislag weg Ook de gezinnen met ƒ 250— a ƒ -iOO —
enkele kamers werkt alleen, wanneer in die kamers koeling salaris ^iiUen goede woongelegenheid en uitnemende levens-
verlangd wordt Het vei mogen van de installatie is te geinig omstandigheden kunnen hebben Waarschijnlijk bij vei dei e
om op economische wijze een „koude-accumulatie te kunnen populaiiseeiing zullen ook voor de gezinnen met nog kleinere
inrichten, waardoor nu en dan de motor buiten Ivdrijf gezet inkomens eveneens goede oplossingen worden gevonden
kan worden, en ei toch voor voldoende langen tijd nog Wat ei nog meer zal veranderen, zeker is, dat de zit-slaap-
„koude ' ter beschikking is (ieheel anders wordt dit bij een kamer in Indic haai intiede zal doen Tot nu toe bestaat deze

27
indeeling In Indic met Men kan nu ctniiiaal een slaapkaniei
met klambüL-bed met tegelijkertijd als zitkamti iiiiiLliteii Bij
aiiconditiümng kan men /eei wel een zit-slaajikamei hebben'
Een klapbed kan ook in Indie gebruikt worden Een vioo-
lijke, gezellig ingerichte kamer, met behaaglijke atmosfeLi
en men heeft geheel wat men wenschen kan'
„Een zeer groote tüenanu van de flatv/oningen is dus tt
veiwachten Voorts huizenrijen, zooals wij deze in Holland
gewend zijn
Er zullen nog alleilei andeie vciandeiingen optreden An-
dere bouwmaterialen zullen gebezigd worden welke de gun-
stigste eigenschappen hebben met het oog op isolatie
„Bezien wij het belangrijke vraagstuk dei stadsuitbreiding
zooals dit zich voordeed voor de aiiconditioning naai voren
kwam Er zal wel niemand zijn die met met groote schrik
vervuld is, wanneer hij de tegenwoordige uitbreidingen dei
groote Indische kuststeden ziet Batavia heeft van Mr-Coi-
nelis tot en met de benedenstad ^en lengte van 15 km, enoime
woonwijken zijn er de laatste 2'ï jaar bijgekomen Toen leeds,
nu 25 jaai geleden, had Batavia al een wegoppervlak van
slechts 107r minder dan het wegoppervlak van Parijs' Hoe
de verhouding op het oogenblik is, is mij met bekend, maar
in ieder geval is zeker, dat de tallooze kleine ei ven en wo-
ningeii nimmer een goede oplossing kunn'n biengen De
woningen zelf zijn onder een minimum maat gekomen, en
toch nemen de groote aantallen erbij hehooiende kleine ei ven
nog veel te veel ruimte De woningen nog dichter bij elkaai
zetten, dan tegenwoordig reeds geschiedt, gaat met met het
oog op de warmte en omdat thans toch nog getracht moet
worden eenige ventilatie te behouden De erven zijn klem
voor de bewoneis dezei huizen, maar aan den anderen kant
door liun aantal te gioot vooi de capaciteit der stad' Het
gevolg IS een buitengewoon snel toenemen van het totaal
oppeivlak der gemeente Steeds weer nieuwe wegen, lange
rioleeringen, v/aterleiding, electnsche leidingen, gasbuizen,
telefoonleidmgen, enorme ranlegkosten, enorm onderhoud'
Het geheel uiterst onbeviedigend en uitzichtsloos wat de vei-
dere toekomst betreft
De airconditioning lost met alleen het piobleem van ledeie
woning op zichzelf op, doch met een slag tevens de stads-
uitbreiding Een -iOO a 400 kleine Europeesche families be-
slaan tegenwooidig een grooten lap grond Een enkel flat
gebouw kan dit alles vervangen, omringd door beplanting,
sportplaatsen, enz En buitendien houdt men dan nog zeer
veel grond ovei voor andere complexen en verder doeleinden
Hoezeel ook het tegenwoordige vraagstuk der stadsuitbrei-
ding tot pessimisme stemde, de mogelijkheden der aiicondi-
tioning, en met name de uitvoering der centrale airconditio-
nmg-installaties, lossen het vraagstuk finaal op' Waar het
nu verder om gaat zijn details, zij het ook hoofdopgaven voor
de stedebouwkundigen
Taak van den ingemcut in deze mateiic, geldzaken en
economie
Wat de kosten voor deze veelomvattende plannen voor de
groote Indische steden betreft, zal uit het vooi gaande geble-
ken zijn, dat het in het geheel niet noodig is enoime bedragen
te mvesteeren Voor de centiale airconditioning-installaties
zullen bedragen noodig zijn ongeveer van de orde van de
investeeringen der electrieiteitsbediijven
Het groote voordeel is hiei evenwel, dat deze investeeringen
geleidelijk kunnen plaats hebben Een electrisehe centrale vooi
een stad moet ineens van ee.i zekere capaciteit gekozen wol-
den, overeenkomstig de behoeften van de betreffende plaats,
zooals deze zich m een aantal jaren zullen ontwikkelen Doet
men dat met, dan zal spoedig blijken, dat de gekozen een-
heden van de centrale te klem zijn en men ziet zich gedwon-
gen een geheel nieuwe fabriek op te zetten Zou men dan
wedeiom een misrekening maken, dan herhaalt zich hetzelfde
na een luttel aantal jaien
BIJ de airconditioning-installaties staat men gunstigei Het
zijn als het ware blokcentrales, ledei ef^n rajon bedienend
van 1000, 1500 of 2000 m middellijn Vanzelfsprekend begint
men met de meest in aanmerking komende kantoor- en woon-
wijken Indien men bv met 2 machine-eenheden van 800 pk
begint, kan men er later een derde, eventueel een vierde van
hetzelfde vermogen bij plaatsen
Kiest men aanvankelijk twee blok-centrales op een ondei-
Iingen afstand van 2000 metei en de belasting stijgt meer
dan geiaamd is, dan kan tusschemn een nieuw centraal-sta-
tion aangelegd worden
Leenen dus de centiale aircond-installaties zich vooi gelei-
delijke totstandkoming, ditzelfde op giootere schaal kan ge-
zegd wolden van de evoluties der steden Ook hier behoeft
niet alles ineens te gaan In plaats dat de steden zich verder
uitbreiden, gaan zij zich nu verdichten, telkens kunnen be-
paalde wijken een nieuw kleed kiijgen'
Saneering van oude stads,§;edeelten.
De oude wijken in de gioote steden, — ook in sommige
giüote steden hiei m Indic —, zijn veelal door veel te dichte
bebouwing, waardoor onvoldoende licht en lucht kan toe-
treden, onhygiënisch en voldoen niet aan de eischen, die in
den tegenwoordigen tijd uit een sociaal oogpunt aan stede-
lijke bebouwing dienen te worden gesteld
Algeheele afbiaak en betere nieuwbouw zouden in vele ge-
vallen in economisch en sociaal opzicht het beste zijn, ware
het nitt, dat de architectuur dei oude stadsgedeelten dikwijls
een zoo groote cultuui-historische waaide hebben, dat alge-
heele afbraak een te groot verlies zou beteekenen Dat het
mogelijk IS om dan op andere wijze een zeei voldoende sa-
neering tot stand te brengen, is beschreven in nummer ^7,
Septembei l')-i8, 72ste jaargang van de Dmtsche Bauzeiiung
Het gaat hiei om de saneeiing van de oude stadsgedeelten
van Fiankfuit, die voornamelijk van (jothisehen oorsprong
zijn, met een zeer waaidevolle aichiteetuur Met groote finan-
cieele offeis heeft men daar het inwendige van de dichte
bebouwing dei samenhangende bouwblokken, waar dikwijls
latere bijbouwingen vooitgewoekerd hebben, die de toch
reeds onvoldoend ruime binnenplaatsen geheel in beslag
namen en bovendien meestal van weimg of geen architecto-
sche beteekenis zijn, opgeruimd
De 1 andbebouwing blijft dan behouden en krijgt door een
behooilijke binnenplaats, die aldus ontstaat en m de meeste
gevallen geen te gioote afmetingen heeft, die niet bij de
schaal der bebouwing zouden passen, de noodige toevoering
van licht en lucht Hieimede Vv-erd echter met volstaan, maar
vooral ook weid er naai gestieefd de plattegronden van de
landbebüuwing zoodanig te verbeteren, dat de huizen aan de
huidige vwoi klein-womngbouw te stellen eischen konden vol-
doen Door dez^ maatiegelen wordt bovendien een eind ge-
maakt aan de te groote bevolkingsdichtheid in de oude stads-
gedeelten (bv kwamen in hrankfurt wijken voor waar op
1-iOO huizen circa 20 000 inwoners werden geteld) In Frank-
fuit IS lecds veel volgens deze methode verbeterd
BR
Gebakken wegen.
In de ,,Ingenieur van H/l/-i') deelt J H mede, dat door
den Australischen ingenieur L R H Iivme te Sydney een
denkbeeld is ontwikkeld voor den aanleg van kunstwegen,
zonder dat daarvoor mateiialen behoeven te woiden aange-
voerd riet giondbeginsel is den bodem terplaatse zeer sterk
te vei hitten, waai door deze de eigenschappen van baksteen
veikiijgt (jebicken is, dat zoodanige behandeling met bijna
iedere giondsoort mogelijk is, ook m watei houdende terreinen
De gebruikte machine kan temperaturen tot 2 500° C op den
bodem doen inweiken Eerst woidt de toekomstige weg vei-
waimd tot 500°, waarbij het viije bodemwater verdampt en
als stoom ontsnapt, opvoering der tempeiatuur tot 1 100°
maakt het hygroscopisch en chemisch gebonden water vrij
Verdeie verhitting vei brandt de in de aarde aanwezige kool,
terwijl velschillende smeltbaie bestanddeelen van den bodem
in vloeibaren toestand overgaan en als bindmiddel gaan die-
nen vo'T het daaiin vooikomende meer bestendige materiaal
De veieischte temperatuur wisselt, al naar de giondsoort, af
tussehen I -iüO en 2 500° C, voor gewonen zwarten giond is
ongeveer I 700° C voldoende
Indien de machine die alle veieischte temperaturen leveit,
tel will ZIJ slechts eenmaal o\er het teiiein rijdt, vooibij is,
ziet de grond ei uit als een laag kleingemaakte baksteen ter
dikte van 15 cm, waarvan de stukken (mgeveei alle van de-
zelfde grootte zijn Wanneer dit materiaal wordt gewalst,
breekt het volgens de scheuren, die er bij de afkoeling m zijn
ontstaan, en het lesultaat is een goed samenhangend opper-
vlak, dat door zijn hoekigen aaid zich bijzonder goed leent
voor het vasthouden van elk verder bindmiddel
Reeds smds vier jaai is men in Queensland met wegen-
bouw volgens de geschetste werkwijze bezig De kosten be-
dragen aldaar ï 435 (Engelsch) per km, terwijl men er in
slaagde met een machine 1 600 m weg per maand aan te
leggen
Bijzondei heden vernielden Engineering van 8 Juli 1Q38 en
Lc Ginie Ci\il van 10 Decemhei IQ^8
K
28