ISTORIZACIJA ARHITEKTURE NEDAVNE PROŠLOSTI BIVŠE JUGOSLAVIJE-

Vladimir Kulić (2010)

Šta se dešava sa arhitekturom kada se ideološki sistem uruši? Fizičko uništavanje izgrađenih
sredina i dezintegracije regulatornim sistemima + pojave poput novije istorije nedavne
prošlosti i revizionizma već napisane istorije.

Nakon ratova devedesetih na prostoru bivše Jugoslavije usledio je pokušaj pridruživanja EU,
(osim Slovenije koja je pristupila 2004. Godine). - nedavna arhitektonska produkcija u
Sloveniji, a sve više i Hrvatskoj, dobila je značajno međunarodno priznanje.

Nakon raskida sa Sovjetskim Savezom (1948), Jugoslavija se okrenula modernosti. Ovo je

bio važan trenutak za tadašnju Jugoslaviju, u ovom slučaju, po pitanju urbanizacije regiona.
Jugoslovenska socijalistička arhitektura zavredela je pažnju na međunarodnom planu. Procesi
nekontrolisane deregulacije i neoliberalne privatizacije javnih prostora nalaze se u upadljivoj
suprotnosti sa socijalističkom modernističkom vizijom (uništavajući ona najvrednija dobra,
poput zelenih površina i komunalnih objekata). Sa ovim u vezi, potrebno je iscrpnije govoriti
o socijalizmu i njegovom nasleđu u Jugoslaviji, a u tom pogledu bila je značajna izložba
“Balkanologija: nova arhitektura i urbani fenomeni u jugoistočnoj Evropi” (2008) u
Švajcarskom arhitektonskom muzeju u Bazelu, te i u Arhitektonskom muzeju u Beču.
Takođe, u Beču 2009. organizovana je i izložba “Bogdan Bogdanović: osuđeni arhitekta”-
glavni jugoslovenski arhitekta ratnih spomenika, koji je u Beču živeo od devedesetih,
proteran od strane Miloševićevog režima. Ove izložbe i publikacije određuju dva
metodološka okvira koji takođe motivišu veći deo arhitektonske istorije regiona: klasični
pristup koji ima za cilj identifikaciju, dokumentovanje i tumačenje istaknutih arhitekata i
njihov doprinos praksi i diskursu arhitekture; širi društveni kontekst izgrađenog okruženja u
kojima su arhitekte samo jedna kategorija agenata (sa sopstvenim idejama, pozicijama,
moćima) koja je zapletena u mrežu širih interakcija na različitim poljima. (na slici spomenik
u Jasenovcu koji je radio Bogdanović)

Izgradnja nacionalnih istorija

Nastanak novih nacionalnih država korespodira sa nastankom novih nacionalnih kultura.

Jugoslavija je naglašavala kulturne autonomije šest republika. Knjiga “Arhitektura XX veka”
u “Umetnost na tlu Jugoslavije” (1986) podeljena je na šest eseja različitih autora. Svaki esej
govori o po jednoj republici kao o samosvojnom političkom entitetu. Tokom ratnih
devedesetih, jedino je Slovenija uspela da sačuva svoje socijalističko arhitektonsko nasleđe.
Ove napore vodila je istoričarka i arhitektica Nataša Koselj. Velika naučna pažnja posvećena
je Edvardu Ravnikaru (Plečnikov učenik) kao najistaknutijem jugoslovenskom arhitekti
Slovenije- slovenačka prezentacija na Venecijanskom bijenalu (2004) bila je usredsređena na
njegov Memorijalni kompleks Kampor na Rabu, sagrađenom na mestu nekadašnjeg
koncentracionog logora.

Nova izdanja posvećena nacionalnoj arhitekturi u XX veku. Primer Slovenije i Srbije.

“Slovenačka arhitektura XX veka” (2004) Stanea Bernika, vodeći istoričar arhitekture i
umetnosti od šezdesetih godina- 5 tematskih eseja i katalog od 114 objekata sa opisom,
planovima i fotografijama. Jedna od glavnih Bernikovih namera je da pokaže da u Sloveniji
nisu bili samo prisutni Plečnik i Ravnikar, iako u ovom procesu nipodištava njihov doprinos.
Zanemaruje arhitektonski razvoj socijalističkog perioda.“Srpska arhitektura XX veka” Miloš
Perović- od 400 stranica knjige, svega 62 su posvećene periodu socijalizma, aiko je
socijalizam na ovim prostorima dejstvovao skoro pola veka. Negativna ocena perioda zasniva
se na kriterijumu “socijalističkog estetizma” , stilske etike koju su književni i umetnički
kritičari počeli koristiti šezdesetih godina da bi označili novi tok koji je zamenio socijalistički
realizam- ova kritika je u arhitekturi podrazumevala sve. Bitno je naglasiti da Jugoslavija nije
bila ni demokratija zapadnog modela, niti totalitarna država, već nešto drugo što teško
odgovara postavljenim kriterijumima. Pišući u antikomunističkom raspoloženju, Perović
zanemaruje doprinos socijalističke ideologiji u arhitekturi, urbanizaciji u opšte.

Tumačenje socijalističke modernosti

Udruženje hrvatskih arhitekata, Institut za povijest umetnosti u Zagrebu i drugi aktivno su

sudelovali u diskurzivnoj izgradnji nacionalne kulture monografijama istaknutih hrvatskih
arhitekata, antologijama značajnih građevina itd. “Zagreb: modernost i grad” (2003), uredio
istoričar umetnosti Feđa Vukić, primenio je interdisciplinarni model kombinujući eseje o
istoriji urbanog života modernog Zagreba, čija se tematika kreće od urbanizacije i
demografije, pa sve do arhitekture, dizajna, umetnost, muzika i film. Tematski osnov knjizi
dao je Ivan Rogić, sociolog, koji razlikuje dve hrvatske modernizacije: kapitalističku od
sredine XIX veka do Drugog svetskog rata i socijalističku nakon rata do nezavisnosti. Velika
izložba “Pedesete u hrvatskoj umetnosti” (2004) u Zagrebu, temelji se na sličnom
interdisciplinarnom pristupu- plodno razdoblje temeljnih političkih, ekonomskih, kulturnih,
umetničkih transformacija, koje je obeleženo širokom primenom moderne u arhitekturi i
urbanizmu, pojava apstrakcije i drugih radikalnih stilova u umetnosti. Knjiga “Projekat
Zagreb: Tranzicija kao stanje, strategija, praksa”, autora Eve Blau i Ivana Rupnika.
Pretpostavka knjige je izravno politička: Zagreb je u stanju tranzicije već stoleće i po-
razdoblje u kojem je bio deo četiri države različite veličine, kulturnog sastava, političke i
ekonomske organizacije- okarakterisano kao stanje stalne nesigurnosti.

“Novi Beograd: osporeni modernizam” (2007), Ljiljane Blagojević- vizija nove prestonice
Jugoslavije, čiji plan nikada nije ostvaren. Autorka tumači Novi Beograd kao prostor gde su
se susrele dve ideologije i potom sukobile: politička ideologija socijalizma i arhitektonska
ideologija modernizma. Knjiga objedinjuje arhivska istraživanja, analize urbanističkih
planova i važnih zgrada, teoretisanje o tome itd.

Zaključak

U periodu urušavanja socijalizma, raspada Jugoslavije, rašćlanjavanja jedne multietničke

države, dolazi do zanemarivanja i/ili nipodištavanja zasluga perioda socijalizma, u skladu sa
novom vladajućom ideologijom, nacionalističkog raspoloženja. Dolazi do traganja za
sopstvenim, nacionalnim identitetom 6 pojedinačnih republika, koja korespodira sa novom
nacionalnom kulturom koja se, u ovom slučaju, ogleda u arhitekturi. Pojava revizionizma nije
ništa novo ni kada je u pitanju socijalistička urbanizacija regiona.

Krinka Baković EN16/25