TATTVA-SANDARBHA

ñaö-sandarbha-nämaka-

çré-bhägavata-sandarbhe prathamaù

tattva-sandarbhaù
çré-kåñëo jayati |

kåñëa-varëaà tviñäkåñëaà säìgopäìgästra-pärñadam |

yajïaiù saìkértana-präyair yajanti hi sumedhasaù ||1|| [BhP 11.5.32]

BD: çrékåñëo jayati |

bhaktyäbhäsenäpi toñaà dadhäne

dharmädhyakñe viçva-nistäri-nämni |
nityänandädvaita-caitanya-rüpe
tattve tasmin nityam ästäà ratir naù ||
mäyävädaà yas tamaù-stomam
uccair näçaà ninye veda-väg-aàçu-jälaiù |
bhaktir viñëor darçitä yena loke
jéyät so’yaà bhänur änanda-térthaù ||

govindäbhidham indiräçrita-padaà hasta-stha-ratnädivat |

tattvaà tattva-vid uttamau kñiti-tale yau darçayäïcakratuù ||

mäyäväda-mahändhakära-paöalé-sat-puñpavantau sadä
tau çré-rüpa-sanätanau viracitäçcaryau suvaryau stumaù ||

yaù säìkhya-paìkena kutarka-päàçunä

vivarta-gartena ca lupta-dédhitim |
çuddhaà vyadhäd väk-sudhayä maheçvaraà
kåñëaà sa jévaù prabhur astu no gatiù ||

älasyä apravåttiù syät puàsäà yad grantha-vistare |

ato’tra güòhe sandarbhe öippany alpä prakäçyate ||
çrémaj-jévena ye päöhäù sandarbhe’smin pariñkåtäù |
vyäkhyäyante ta evämé nänye ye tena helitäù ||

çré-bädaräyaëo bhagavän vyäso brahma-süträëi prakäçya tad-bhäñya-bhütaà çré-bhägavatam ävirbhävya çukaà tad-
adhyäpitavän | tad-arthaà nirëetu-kämaù çré-jévaù pratyüha-kuläcala-kuliçaà väïchita-péyüña-balähaka-sveñöa-
vastu-nirdeçaà maìgalam äcarati kåñëeti | nimi-nåpatinä påñöaù kara-bhäjano yogé satyädi-yugävatäränuktvä’tha
kaläv api tathä çåëu iti tam avadhäpyäha kåñëa-varëam iti | sumedhaso janäù kaläv api harià bhajanti | kaiù | ity
äha saìkértana-präyair yajïaiù arcanair iti | kédåçaà tam | ity äha kåñëo varëo rüpaà yasyäntar iti çeñaù | tviñä
käntyä tv akåñëam | çuklo raktas tathä pétaù idänéà kåñëatäà gataù [BhP 10.8.13] iti gargokti-päriçeñya-vidyud-
gauram ity arthaù | aìge nityänandädvaitau | upäìgäni çréväsädayaù | asträëi avidyäcchettåtväd bhagavan-nämäni |
pärñadäì gadädhara-govindäyaù | taiù sahitam iti mahäbalitvaà vyajyate | garga-väkye péta iti präcéna-tad-
avatäräpekñayä | ayam avatäraù çveta-varäha-kalpa-gatäñöa-viàça-vaivasvatam anvantaréya-kalau bodhyaù | tatratye
çré-caitanya evokta-dharma-darçanät | anyeñu kaliñ kvacic chyämatvena kvaicc cuka-paträbhatvena vyakter ukteù |
channaù kalau yad abhavaù [BhP 7.9.38] iti çuklo raktas tathä pétaù [BhP 10.8.13] iti | kaläv api tathä çåëu [BhP
11.5.31] iti ca | ye vimåçanti te sumedhasaù | channatvaà ca preyasé-tviñävåtatvaà bodhyam | aìkäù
pürväìkato’tränye öippané-krama-bodhakäù | dvi-bindavas te vijïeyä viñayäìkäras tv abindavaù | atra granthe
skandhädhyäya-sücakä yugmäìkä grantha-kåtäà santi | tebhyo’nye ye öippané-krama-bodhäyäsmäbhiù kalpitäs te
dvibindu-mastakäù | viñaya-väkyebhyaù pare ye’ìkäs te tv abindu-mastakä bodhyäù ||1||

1
 TATTVA-SANDARBHA

antaùkåñëaà bahir gauraà darçitäìgädi-vaibhavam |

kalau saìkértanädyaiù smaù kåñëa-caitanyam äçritäù ||2||

BD: kåñëa-varëa-padya-vyäkhyä-vyäjena tad-artham äçrayati antar iti | sphuöärthaù ||2||

jayatäà mathurä-bhümau çréla-rüpa-sanätanau |

yau vilekhayatas tattvaà jïäpakau pustikäm imäm ||3||

BD: athäçér namaskära-rüpaà maìgalam äcarati jayatäm iti | çrélau jïäna-vairägya-tapaù-sampattimantau rüpa-
sanätanau me guru-parama-gurü jayataù nijotkarñaà prakaöayatäm | mathurä-bhümäv iti | tatra tayor adhyakñatä
vyajyate | tayor jayo’stv ity äçäsyate | jayatir
atra tad itara-sarva-sad-våndotkarña-vacanaù | tad-utkarñäçrayatvät tayos tat-sarva-namasyatvam äkñipyate | tat-
sarväntaùpätitvät svasya tau namayäv iti ca vyajyate | tau kédåçäv ity äha | yäv imäà samdarbhäkhyäà pustikäà
vilekhayatas tasyä likhane mäà pravartayataù | buddhau siddhatvät imäm ity uktiù | tattvaà jïäpakau tattvaà
vädya-prabhede syät svarüpe paramätmani iti viçva-koñät | pareçaà saparikaraà jïäpayiñyantäv ity arthaù | kartari
bhaviñyati ëvul ñañöhé-niñedhas tu akenor bhaviñyad ädhamarëayoù (Päë 2.3.70) iti süträt ||3||

ko’pi tad-bändhavo bhaööo dakñiëa-dvija-vaàçajaù |

vivicya vyalikhad granthaà likhitäd våddha-vaiñëavaiù ||4||

BD: granthasya purätanatvaà svapariñkåtatvaà cäha ko’péti | tad-bändhavas tayo rüpa=sanätanayor bandhur gopäla-
bhaööa ity arthaù | våddha-vaiñëavaiù çré-madhvädibhir likhitäd granthät taà vivicya vicärya säraà gåhétvä
grantham imaà vyalikhat ||4||

tasyädyaà granthanälekhaà kräntam utkränta-khaëòitam |

paryälocyätha paryäyaà kåtvä likhati jévakaù ||5||

BD: tasya bhaööasya ädyaà purätanaà granthanälekhaà paryälocya jévako mal-lakñaëaù paryäyaà kåtvä kramaà
nibadhya likhati | grantha sandarbhe caurädikaù | tato ëyäsa-çrantha (Päë 3.3.107) iti karmaëi yuc granthanä
granthaù | tasya lekhaà likhanaà, bhäve ghaï | taà lekhaà kédåçam ity äha kräntaà krameëa sthitam |
vyutkräntaà vyutkrameëa sthitam | khaëòitaà chinnam iti svaçramasya särthakyam ||5||

yaù çré-kåñëa-padämbhoja-bhajanaikäbhiläñavän |
tenaiva dåçyatäm etad anyasmai çapatho’rpitaù ||6||

BD: granthasya rahasyatvam äha yaù çréti | kåñëa-päratamye’nyenänädåte tasyämaìgalaà syäd iti | tan-maìgaläyaitat
| na tu granthävadya-bhayät | tasya suvyutpannair niravadyatvena parékñitatvät ||6||

atha natvä mantra-gurün gurün bhägavatärthadän |

çré-bhägavata-sandarbhaà sandarbhaà vaçmi lekhitum ||7||

BD: atheti güòhasya prakäçaç ca säroktiù çresöhä tathä | nänärthavattvaà vedyatvaà sandarbhaù kathyate budhaiù |
ity abhiyuktokta-laksaëaà sandarbhaà lekhituà vaçmi väïchämi | çré-bhägavataà sandåbhyate grathyate’treti |
halaç ca (Päë 3.3.21) ity adhikaraëe ghaï ||7||

yasya brahmeti saàjïäà kvacid api nigame yäti cin-mätra-sattäpy

aàço yasyäàçakaiù svair vibhavati vaçayann eva mäyäà pumäàç ca |
ekaà yasyaiva rüpaà vilasati parama-vyomni näräyaëäkhyaà
sa çré-kåñëo vidhattäà svayam iha bhagavän prema tat-päda-bhäjäm ||8||

BD: atha çrotå-rucy-utpattaye granthasya viñayädén anubandhän saìkñepeëa tävad äha yasyeti | sa svayaà bhagavän
çré-kåñëaù | iha jagati tat-päda-bhäjäà tac-caraëa-padma-sevinäà sva-viñayakaà prema vidhattäm arpayatu | sa kaù
| ity äha yasya svarüpänubandhyäkåtiguëa-vibhüti-viçiñöasyaiva çré-kåñëasya | cinmätra-sattä anabhivyakta-tat-tad-
viçeñä jïäna-rüpä vidyamänatä | kvacid api nigame kasmiàçcit satyaà jïänam anantaà brahma (TaittU 2.1.1) astéty
evopalabdhavyaù (KaöhU 2.3.13) ity ädi-rüpe çruti-khaëòe brahmeti saàjïäà yäti | tädåçatayä cintayatäà tathä

2
 TATTVA-SANDARBHA

pratétam äséd ity arthaù | bhakti-bhävita-manasäà tu vyaïjita-tat-tad-viçeñä saiva puruñatvena pratétä bhavatéti
bodhyam | satyaà jïänam ity upakräntasyaivänandamaya-puruñatvena nirüpaëät | ata evam uktaà jitaà te stotre –

na te rüpaà na cäkäro näyudhäni na cäspadam |

tathäpi puruñäkäro bhaktänäà tvaà prakäçate || iti |

sa caivaà präcénäìgékåtam iti väcyam | uktarétyä tasyäpy anabhéñöatväbhävät | yasya kåñëasyäàçaù pumän mäyäà
vaçayann eva svair aàçakair vibhavati | käraëärëavaçäyé sahasraçérñä puruñaù saìkarñaëaù kåñëäàçaù prakåter
bhartä | täà vaçe sthäpayann eva sva-vékñaëa-kñubdhayä tayäëòäni såñövä, teñäà garbheñv ambubhir ardha-pürëeñu
sahasra-çérñä pradyumnaù san svair aàçakaiù matsyädibhiù | vibhavati vibhava-saàjïakän lélävatärän prakaöayatéty
arthaù | yasyaiva kåñëasya näräyaëäkhyam ekaà mukhyaà rüpam | ävaraëäñöakäd bahiùñöhe parama-vyomni
vilasati sa näräyaëo yaya viläsa ity arthaù | ananyäpekñi-rüpaù svayaà bhagavän präyas tat-sama-guëa-vibhütir
äkåtyädibhir anyädåk tu viläsa iti sarvam etac caturtha-sandarbhe visphuöébhaviñyad-vékñaëéyam ||8||

athaivaà sücitänäà çré-kåñëa-tad-väcya-väcakatä-lakñaëa-sambandha-tad-bhajana-lakñaëa-

vidheya-saparyäyäbhidheya-tat-prema-lakñaëa-prayojanäkhyänäm arthänäà nirëayäya tävat
pramäëaà nirëéyate | tatra puruñasya bhramädi-doña-catuñöaya-duñöatvät sutaräm
alaukikäcintya-svabhäva-vastu-sparçäyogyatväc ca tat-pratyakñädény api sadoñäëi ||9||

BD:athaivam iti | sücitänäà vyaïjitänäà caturëäm ity arthaù | çré-kåñëaç ca granthasya viñayaù | tad-väcya-väcaka-
lakñaëaç ca sambandhaù | tad-bhajanaà tac-chravaëa-kértanädi-tal-lakñaëaà yad-vidheyaà tat-saparyäyäà yad
abhidheyaà tac ca | tat-prema-lakñaëaà prayojanaà ca puruñärthas tad-äkhyänäm | eka-väcya-väcakatavaà
paryäyatvam | samänaù paryäyo’syeti saparyäyaù | samänärtahka-saha-çabdena samäsäd asvapada-vigraho bahu-
vréhiù | vopasarjanasya iti süträt (Päë 6.3.82) sahasya sädeçaù |

saha-çabdas tu säkalpa-yaugapadya-samåddhiñu |
sädåçye vidyamäne ca sambandhe ca saha småtaà || iti çrédharaù |

tatreti puruñasya vyävahärikasya vyutpannasyäpi bhramädi-doña-grastatvät tädåk-päramärthaika-vastu-

sparçänarhatväc ca tat-pratyakñädéni ca sadoñäëéiti yojyam | bhramaù pramädo vipralipsä karaëäpaöavaà ceti jéve
catväro doñäù | teñv atasmiàs tad-buddhir bhramaù | yena sthäëau puruña-buddhiù | anavadhänatänya-
cittatälakñaëaù pramädaù | yenäntike géyamänaà gänaà na gåhyate | vaïcanecchä vipralipsä | yayä’çiñye sva-
jïäto’py artho na prakäçyate | indriyam ändyaà karaëäpaöavam | yena datta-manasäpi yathävat vastu na paricéyate |
ete pramätå-jéva-doñäù | parmäëeñu saïcaranti | teñu bhramädi-trayaà pratyakñe, tan-mülake’numäne ca | vipralipsä
tu çabda iti bodhyam | pratyakñädény añöau bhavanti pramäëäni | taträrtha-sannikåñöaà cakñurädéndriyaà
pratyakñam | anumiti-karaëam anumänam (Tarka-saìgraha) agnyädi-jïänam anumitiù, tat-karaëaà dhümädi-
jïänam | äpta-väkyaà çabdaù (ibid.) | upamiti-karaëam upamänam (ibid.) go-sadåço gavaya ity ädau |
saàjïäsaàjïi-sambandha-jïänam upamitiù (ibid.) tat-karaëaà sädåçya-jïänam |

asaidhyad-artha-dåñöyä sädhakänyärthakalpanam arthäpattiù | yayä diväbhuïjäne pénatvaà rätri-bhojanaà

kalpayitvä sädhyate | abhäva-grähikänupalabdhiù | bhütale ghaöänupalabdhyä yathä ghaöäbhävo gåhyate | sahasre
çataà sambhaved iti buddhau sambhävanä sambhavaù | ajïäta-vaktåkaà paramparäprasiddham aitihyam | yatheha
tarau yakño’sti | ity evam añöau ||9||

tatas täni na pramäëéty anädi-siddha-sarva-puruña-paramparäsi sarva-laukikälaukika-jïäna-

nidänatväd-apräkåta-vacana-lakñaëo veda eväsmäkaà sarvätéta-sarväçraya-sarväcintyäçcarya-
svabhävaà vastu vividiñatäà pramäëam ||10||

BD: tatas täni ca pramäëänéti | tato bhramädi-doña-yogät | täni pratyakñädéni paramärtha-pramä-karaëäni na

bhavanti | mäyä-muëòävaloke tasyaivedaà muëòam ity atra pratyakñaà vyabhicäri | våñöyä tat-käla-nirväpita-
vahnau ciraà dhüma-prodgäriëi girau vahminän dhümät ity anumänaà ca vyabhicäri dåñöam | äpta-väkyaà ca
tathä, ekenäptena muniä sarthitasyärthasyäpareëa tädåçena düñitatvät | ata uktaà näsav åñir yasya mataà na
bhinnam iti |

evaà mukhyänäm eñäà sadoñatvät tad upajévinäm upamänädénäà tathätvaà susiddham eva | kiàc cäpta-väkyaà
laukikärtha-grahe pramäëam eva, yathä himädrau himam ity ädau | tad-ubhaya-nirapekñaà ca tat daçamas tvam asi
ity ädau | tad-ubhayägamye sädhakatamaà ca tat | grahäëäà räçiñu saïcäre yathä | kià cäpta-väkyenänugåhétaà
tad-ubhayaà pramäpakam | dåñöa-cara-mäyä-muëòakena puàsä satye’py aviçvaste tasyaivedaà muëòam iti

3
 TATTVA-SANDARBHA

nabhoväëyänugåhétaà pratyakñaà yathä | are çétärtäù panthä mäsminn agnià sambhävayata, våñöyä nirväëo’tra sa
dåñöaù kintv amuñmin dhümodgäriëi girau so’sti ity äptaväkyenänugåhétam anumänaà ca yatheti | tad evaà
pratyakñänumäna-çabdäù pramäëänéty äha manuù –

pratyakñam anumänaà ca çästraà ca vividhägamam |

trayaà suviditaà käryaà dharma-çuddhim abhépsatä || iti (Manu 12.105) |

evam asmad-våddhäç ca | sarva-paramparäsu brahmotpanneñu deva-mänavädiñu sarveñu vaàçeñu | paramparä

parépäöyäà santäne’pi vadhe kvacit iti viçvaù | laukika-jïänaà karma-vidyä | alaukika-jïänaà brahma-vidyä |
apräkåteti väcä virüpa nityayä iti mantra-varëanät (RV 8.75.6) |

anädi-nidhanä nityä väg utsåñöä svayambhuvä |

ädau vedamayé divyä yataù sarväù pravåttayaù ||

iti smaraëäc (Mbh 12.231.56-57) ca | sphuöam anyat ||10||

tac cänugataà tarkäpratiñöhänät (Vs. 2.1.11) ity ädau, acintyäù khalu ye bhävä na täàs tarkeëa
yojayet [Mbh 6.5.12] ity ädau çästra-yonitvät (Vs. 1.1.3) ity ädau | çrutes tu çabda-mülatvät (Vs.
2.1.27) ity ädau |

pitå-deva-manuñyäëäà vedaç cakñus taveçvara |

çreyas tv anupalabdhe’rthe sädha-sädhanayor api || [BhP 11.20.4]

BD: nanu ko’yam ägraho veda eväsmäkaà pramäëam iti cet taträha tac cänumatam iti | çré-vyäsädyair iti çeñaù | tad-
väyäny äha tarketyädéni sädhya-sädhanayor apéty antäni | tarketi brahma-sütra-khaëòaù | tasyärthaù – paramärtha-
nirëayas tarkeëa na bhavati puruña-buddhi-vaividhyena tasya nañöa-pratiñöhatvät | evam äha çrutiù naiñä tarkeëa
matir äpaneyä proktänyenaiva sujïänäya preñöha iti (KaöhaU 1.2.9) | vyäpyäropeëa vyäpakäropas tarkaù (Tarka-
saìgraha), yady ayaà nirvahniù syät tadä nirdhümaù syät ity evaà rüpaù | sa ca vyäpti-çaìkäà nirasyann
anumänäìgaà bhaved atas tarkeëänumänaà grähyam iti | acintyäù ity udyama-parvaëi dåñöam | çästreti brahma-
sütram | na ity äkåñyam | upäsyo harir anumänenopaniñadä vä vedya iti sandehe mantavyaù (BåhadU 4.5.6) iti çruter
anumänena sa vedya iti präpte nänumänena vedyo hariù | kutaù ? çästram upaniñad yonir vedana-hetur yasya
tattvät | aupaniñadaà puruñaà påcchämi (BåhadU 3.9.26) ity ädyä hi çrutiù | çrutes tu iti brahma-sütram (2.1.17) |
na ity anuvartate | brahmaëi loka-dåñöäù çramädayo doñä na syuù | kutaù | so’kämayata bahu syäà prajäyeya (TaittU
2.6.1) iti saìkalpa-mätreëa nikhila-såñöi-çravaëät | nanu çrutir bädhitaà kathaà brüyäd iti cet taträha çabdeti |
avicintyärthasya çabdaika-pramäëakatvät | dåñöaà caitan maëi-manträdau | pitådeva ity uddhavoktir ekädeçe | he
éçvara, tava vedaù piträdénäà çreyaù çreñöhaà cakñuù | kvety äha anupalabdhe’rtha ity ädi | tathä ca veda
eväsmäkaà pramäëam iti mad-väkyaà sarva-sammatim iti näpürvaà mayoktam ||11||

tatra ca veda-çabdasya samprati duñpäratväd duradhigamärthatväc ca tad-artha-nirëäyakänäà

munénäm api paraspara-virodhäd veda-rüpo vedärtha-nirëäyakaç cetihäsa-puräëätmakaù çabda
eva vicäraëéyaù | tatra ca yo vä veda-çabdo nätma-viditaù so’pi tad-dåñöyänumeya eveti samprati
tasyaiva pramotpädakatvaà sthitam | tathä hi mahäbhärate mänavéye ca – itihäsa-puräëäbhyäà
vedaà samupabåàhayet iti [Mbh 1.1.267] | püraëät puräëam iti cänyatra | na cävedena vedasya
båàhaëaà sambhavati | na hy aparipürëasya kanaka-valayasya trapuëä püraëaà yujyate |

nanu yadi veda-çabdaù puräëam itihäsaà copädatte | tarhi puräëam anyad anveñaëéyam | yadi tu
na, na tarhétihäsa-puräëayor abhedo vedena | ucyate – viçiñöaikärtha-pratipädaka-pada-
kadambasyäpauruñeyatväd abhede’pi svarakramabhedäd bheda-nirdeço’py upapadyate | åg-
ädibhiù samam anayor apauruñeyatvenäbhedo mädhyandina-çrutäv eva vyajyate evaà vä are’sya
mahato bhütasya niçvasitam etad yad åg-vedo yajur-vedaù säma-vedo’tharväìgirasa itihäsaù
puräëam ity ädinä [BåhadU 2.4.10] ||12||

BD: evaà ced åg-ädi-vedenästu paramärtha-vicäraù | taträha tatra ca veda-çabdasyeti | tarhi nyäyädi-çästrair
vedärtha-nirëetåbhiù | so’stéti cet taträha tad-artha-nirëäyakänäm iti | tasyaiveti itihäsa-puräëätmakasya veda-
rüpasyety arthaù | samupabåàhayed iti vedärthaà spañöékuryäd ity arthaù | puräëäd iti vedärthasyeti bodhyam |

4
 TATTVA-SANDARBHA

trapuëä sésakena | puräëetihäsayor veda-rüpatäyäà kaçcic chaìkate nanv ity ädinä | tatra samädhatte ucyata ity
ädinä | nikhila-çakti-viçiñöa-bhagavad-rüpaikärtha-pratipädakaà yat padaka-damba-mågädi-puräëäntaà tasyeti |
ågädi-bhäge svara-kramo’sti itihäsa-puräëa-bhäge tu sa nästéty etad-aàçena bhedaù | evaà vä iti maitreyéà patnéà
prati yäjïavalkya-vacanam | are maitreyi asyeçvarasya mahato vibhoù püjyasya vä bhütasya pürva-siddhasya |
sphuöärtham anyat ||12||

ataeva skända-prabhäsa-khaëòe –

purä tapaç cacärogram amaräëäà pitämahaù |

ävirbhütäs tato vedäù sañaò-aìga-pada-kramäù ||
tataù puräëam akhilaà sarva-çästra-mayaà dhruvam |
nitya-çabda-mayaà puëyaà çata-koöi-pravistaram ||
nirgataà brahmaëo vakträt tasya bhedän nibodhata |
brähmyaà puräëaà prathamam ity ädi | [SkandaP 2.3-5]

atra çata-koöi-saìkhyä brahma-loke prasiddheti tathoktam | tåtéya-skandhe ca åg-yajuù-

sämätharväkhyän vedän pürvädibhir mukhaiù [BhP 3.12.37] ity ädi-prakaraëe,

itihäsa-puräëäni païcamaà vedam éçvaraù |

sarvebhya eva vaktrebhyaù sasåje sarva-darçanaù || iti | [BhP 3.12.39]

api cätra säkñäd eva veda-çabdaù prayuktaù puräëetihäsayoù | anyatra ca -- puräëaà païcamo
vedaù | itihäsaù puräëaà ca païcamo veda ucyate [BhP 1.4.20] | vedän adhyäpayämäsa
mahäbhärata-païcamän [Mbh 12.340.11] ity ädau | anyathä vedän ityädäv api païcamatvaà
nävakalpeta samäna-jätéya-niveçitatvät saìkhyäyäù | bhaviñya-puräëe kärñëaà ca païcamaà
vedaà yan mahäbhärataà småtam iti | tathä ca säma-kauthuméya-çäkhäyäà chändogyopaniñadi
ca -- åg-vedaà bhagavo’dhyemi yajur-vedaà säma-vedam ätharvaëaà caturtham itihäsaà
puräëaà païcamaà vedänäà vedam [ChäU 7.1.2] ity ädi | ataeva asya mahato bhütasya
[BåhadU 2.4.10] ity ädäv itihäsa-puräëayoç caturëäm eväntarbhütatva-kalpanayä prasiddha-
pratyäkhyänaà nirastam | tad uktaà brähmyaà puräëaà prathamam ity ädi ||13||

BD: puretyädau vedänäà puräëänäà cävirbhäva uktaù | sasåje ävirbhävayämäsa | samäneti yajïa-datta-païcamän
viprän ämantrayasva itivat | kärñëam iti kåñëena vyäsenoktam ity arthaù | ataeveti païcama-vedatva-çravaëäd evety
arthaù | caturëäm eväntargate | teñv eva yat purävåttaà yac ca païca-lakñaëam äkhyänaà | te eva tad-bhüte grähye |
na tu ye vyäsa-kåta-tattvena bhuvi khyäte çüdräëäm api çravye iti karmaöhair yat kalpitaà tan-nirastam ity arthaù ||
13||

païcamatve käraëaà ca väyu-puräëe süta-väkyam –

itihäsa-puräëänäà vaktäraà samyag eva hi |

mäà caiva pratijagräha bhagavän éçvaraù prabhuù ||
eka äséd yajur vedas taà caturdhä vyakalpayat |
cäturhotram abhüt tasmiàs tena yajïam akalpayat ||
ädhvaryavaà yajurbhis tu ågbhir hotraà tathaiva ca |
audgätraà sämabhiç caiva brahmatvaà cäy atharvabhiù || [VäyuP 60.16-18]
äkhyänaiç cäpy upäkhyänair gäthäbhir dvija-sattamäù |
puräëa-saàhitäç cakre puräëärtha-viçäradaù ||
yac chiñöaà tu yajurveda iti çästrärtha-nirëayaù | [VäyuP 60.21-22]

iti brahma-yajïädhyayane ca viniyogo dåçyate’méñäà yad-brähmaëänétihäsa-puräëäni iti | so’pi

nävedatve sambhavati | ato yad äha bhagavän mätsye --

5
 TATTVA-SANDARBHA

kälenägrahaëaà matvä puräëasya dvijottamäù |

vyäsa-rüpam ahaà kåtvä saàharämi yuge yuge || iti [MatsyaP 53.8-9]

pürva-siddham eva puräëaà sukha-saìgrahaëäya saìkalpayäméti taträrthaù | tad-anantaraà hy

uktam –

caturlakña-pramäëena dväpare dväpare sadä |

tad-añöädaçadhä kåtvä kåtvä bhür-loke’smin prabhäñyate |
adyäpy amartya-loke tu çata-koöi-pravistaram |
tad-artho’tra catur-lakñaù saìkñepeëa niveçitaù || [MatsyaP 53.9-11] iti |

atra tu yac chiñöaà tu yajur vede ity uktatvät tasyäbhidheya-bhägaç caturlakñas tv atra martya-
loke saìkñepeëa sära-saìgraheëa niveçitaù | na tu racanäntareëa ||14||

BD: païcamatve käraëaà ceti | åg-ädibhiç caturbhiç cäturhotraà caturbhir åtvibhir nispädyaà karma bhavati
itihäsädibhyäà tan na bhavatéti tad-bhägasya païcamatvam ity arthaù | äkhyänaiù païca-lakñaëaiù puräëäni |
upäkhyänaiù purävåttaiù | gäthäbhiç chando-viçeñaiç ca | saàhitä bhärata-rüpäç cakre| täç ca yac chiñöaà tu yajur
veda tad-rüpä ity arthaù | brahmeti | brahma-yajïe vedädhyayane’méñäm itihäsädénäà viniyogo dåçyate | so’pi
viniyogas teñäm avedatve na sambhavati | kåtvä’virbhävya | saìkalayämi saìkñipämi | abhidheya-bhägaù säräàçaù ||
14||

tathaiva darçitaà veda-sahabhävena çiva-puräëasya väyavéya-saàhitäyäm –

saìkñipya caturo vedäàç caturdhä vyabhajat prabhuù |

vyasta-vedatayä khyäto veda-vyäsa iti småtaù ||
puräëam api saìkñiptaà caturlakña-pramäëataù |
adyäpy amartya-loke tu çata-koöi-pravistaram || [ÇivaP 1.33-34]

saìkñiptam ity atra teneti çeñaù | skändam ägneyam ity ädi samäkhyäs tu pravacana-
nibandhanäù käöhakädivat | änupürvér nirmäëa-nibandhanä vä | tasmät kvacid anityatva-
çravaëaà tv ävirbhäva-tirobhäväpekñayä | tad evam itihäsa-puräëayor vedatvaà siddham |
tathäpi sütädénäm adhikäraù | sakala-nigama-vallé-sat-phala-çré-kåñëa-nämavat | yathoktam –
prabhäsa-khaëòe –

madhura-madhuram etan maìgalaà maìgalänäà

sakala-nigama-vallé-sat-phalaà cit-svarüpam |
sakåd api parigétaà çraddhayä helayä vä
bhågu-vara nara-mätraà tärayet kåñëa-näma || iti ||

yathä coktaà viñëu-dharme –

åg-vedo’tha yajur-vedaù säma-vedo’py atharvaëaù |
adhétäs tena yenoktaà hair ity akñara-dvayam || iti |

atha vedärtha-nirëäyakatvaà ca vaiñëave –

bhärata-vyapadeçena hy ämnäyärthaù pradarçitaù |
vedäù pratiñöhitäù sarve puräëe nätra saàçayaù || ity ädau |

kià ca vedärtha-dépakänäà çästräëäà madhya-pätitäbhyupagame’py ävirbhävaka-vaiçiñöyät

tayor eva vaiçiñöyam | yathä pädme --

6
 TATTVA-SANDARBHA

dvaipäyanena yad buddhaà

brahmädyais tan na budhyate |
sarva-buddhaà sa vai veda
tad buddhaà nänya-gocaraù ||15||

BD: vyasteti | vyastä vibhaktä vedä yena tatayä veda-vyäsaù småtaù | skändam ity ädi | skandena proktaà na tu
kåtam iti vaktå-hetukä skändädi-saàjïä | kaöhenädhétaà käöhakam ity ädi saàjïävat | kaöhänäà vedaù käòhakaù |
gotra-varaëäd vuï (Päë 4.3.126), caraëäd dharmämnäyayor iti vaktavyam iti sütra-värtikäbhyäm | tataç ca
kaïhenädhétam iti suñöhüktam | anyathä janatvenänityatäpattiù | änupürvé kramaù | brähyam ity
ädikaramanirmäëa-hetukä vä sä sä sa`jïety arthaù | brähmyädikrameêa puräëa-bhägo bodhyaù | tathäpi sütädénäm
iti | itihäsäder vedatve’pi tatra çüdrädhikäraù stré-çüdra-dvija-bandhünäm ity ädi-väkya-baläd bodhyaù | bhärata-
vyapadeçeneti | durüha-bhägasya vyäkhyänät, chinna-bhägärtha-püraëäc capuräëe vedäù pratiñöhitäù naiçcalyena
sthitä ity arthaù | kià ceti | vedärtha-dépakänäà mänavéyädénäà madhye yadyapétihäsa-puräëayoù
småtitvenäbhyupagamas tathäpi vyäsayeçvarasya tad-ävirbhävakatvät tad-utkarña ity arthaù | tatra pramäëaà
dvaipäyanenety ädi ||15||

skände –
vyäsa-citta-sthitäkäçäd avacchinnäni känicit |
anye vyavaharanty etäny urékåtya gåhäd iva || iti |

tathaiva dåñöaà çré-viñëu-puräëe paräçara-väkyam –

tato’tra mat-suto vyäsa añöäviàçatime’ntare |

vedam ekaà catuñpädaà caturdhä vyabhajat prabhuù ||
yathätra tena vai vyastä veda-vyäsena dhématä |
vedas tathä samastais tair vyäsair anyais tathä mayä ||
tad anenaiva vyäsänäà çäkhäbhedän dvijottama |
caturyugeñu racitän samasteñv avadhäraya ||
kåñëa-dvaipäyanaà vyäsaà viddhi näräyaëaà prabhum |
ko’nyo hi bhuvi maitreya mahäbhärata-kåd bhavet || [ViP 3.4.2-5] iti |

skända eva –

näräyaëäd viniñpannaà jïänaà kåta-yuge sthitam |

kiïcit tad anyathä jätaà tretäyäà dväpare’khilam ||
gautamasya åñeù çäpäj jïäne tv ajïänatäà gate |
saìkérëa-buddhayo devä brahma-rudra-puraùsaräù ||
çaraëyaà çaraëaà jagmur näräyaëam anämayam |
tair vijïäpita-käryas tu bhagavän puruñottamaù ||
avatérëo mahäyogé satyavatyäà paräçarät |
utsannän bhagavän vedän ujjahära hariù svayam || iti |

veda-çabdenätra puräëädi-dvayam api gåhyate | tad evam itihäsa-puräëa-vicära eva çreyän iti
siddham | taträpi puräëasyaiva garimä dåçyate | uktaà hi näradéye –

vedärthäd adhikaà manye puräëärthaà varänane |

vedäù pratiñöhitäù sarve puräëe nätra saàçayaù ||
puräëam anyathä kåtvä tiryag-yonim aväpnuyät |
sudänto’pi suçänto’pi na gatià kvacid äpnuyät || iti |16||

7
 TATTVA-SANDARBHA

BD: vyäseti | bädaräyaëasya jïänaà mahäkäçam | anyeñäà jïänäni tu tad-aàça-bhütäni khaëòäkäçänéti

tasyeçvaratvät särvajïyam uktam | tato’tra mat-sutaù ity ädau ca vyäsäntarebhyaù päräçaryasyeçvaratvän
mahotkarñaù | näräyaëät ity ädau ceçvaratvaà prasphuöam uktam | gautamasya çäpät iti | varotpanna-nityadhänya-
räçir gautamo mahati durbhikñe viprän abhojayat | atha subhikñe gantukämäàs tän haöhena nyaväsayat | te ca
mäyänirmitäyä go-gautama-sparçena måtäyä hatyäm uktvä gatäù | tataù kåta-präyaçcitto’pi gautamas tan-mäyäà
vijïäya çaçäpa | tatas teñäà jïäna-lopa iti värähe kathästi | adhikam iti | niùçandehatväd iti bodhyam | anyathä kåtvä
avajïäya ||16||

skända-prabhäsa-khaëòe --

vedavan niçcalaà manye puräëärthaà dvijottamäù |

vedäù pratiñöhitäù sarve puräëe nätra saàçayaù ||
bibhety alpa-çrutäd vedé mäm ayaà cälayiñyati |
itihäsa-puräëais tu niçcalo’yaà kutaù purä ||
yan na dåñöaà hi vedeñu tad dåñöaà småtiñu dvijäù |
ubhayor yan na dåñöaà hi tat puräëaiù pragéyate ||
yo veda caturo vedän säìgopaniñado dvijäù |
puräëaà naiva jänäti na ca sa syäd vicakñaëaù || (2.90-93) iti |

atha pruäëänäm evaà prämäëye sthite’pi teñäm api sämastyenäpracarad-rüpatvät

nänädevatäpratipädaka-präyatväd arväcénaiù kñudrar-buddhibhir artho duradhigama iti tad-
avastha eva saàçayaù | yad uktaà mätsye –

païcäìgaà ca puräëaà syäd äkhyänam itarat småtam |

sättvikeñu ca kalpeñu mähätmyam adhikaà hareù ||
räjaseñu ca mähätmyam adhikaà brahmaëo viduù |
tadvad agneç ca mähätmyaà tämaseñu çivasya ca |
saìkérëeñu sarasvatyäù pitèëäà ca nigadyate || iti |

aträgnes tat-tad-aganu pratipädyasya tat-tad-yajïasyety arthaù | çivasya ceti cakäräch chiväyäç ca

| saìkérëeñu sattva-rajas-tamomayeñu kalpeñu bahuñu | sarasvatyäù nänäväëyätmaka-tad-
upalakñitäyä nänädevatäyä ity arthaù | pitèëäà karmaëä pitålokaù [BAU 1.5.16] iti | çrutes tat
präpaka-karmaëäm ity arthaù ||17||

BD: vedavad iti | puräëärtho vedavat sarva-sammata ity arthaù | nanu paëòitaiù kåtäd veda-bhäñyät tad-artho grähya
iti cet taträha bibhetéti | akåte bhäñye siddhe kià tena kåtrimeëeti bhävaù | atheti asndigdhärthatayä puräëänäm eva
prämäëye pramäkaraëatva ity arthaù | arväcénaiù kñdra-buddhibhir iti | yasya vibhütayo’pédåçyaù sa harir eva sarva-
çreñöha iti tadaikärthyam –

veda rämäyaëe caiva puräëe bhärate tathä |

ädäv ante ca madhye ca hariù sarvatra géyate || (HV 132.95) 1

iti harivaàçoktam ajänadbhir ity arthaù ||17||

tad evaà sati tat-tat-kalpa-kathämayatvenaiva mätsya eva prasiddhänäà tat-tat-puräëänäà

vyavasthä jïäpitä | täratamyaà tu kathaà syät yenetara-nirëayaù kriyeta | sattvädi-
täratamyenaiveti cet, sattvät saïjäyate jïänam (Gétä 14.17) iti sattvaà yad brahma-darçanam iti
ca nyäyät sättvikam eva puräëädika paramärtha-jïänäya prablama ity äyätam | tathäpi
paramärthe’pi nänä-bhaìgyä vipratipadyamänänäà samädhänäya kià syät | yadi sarvasyäpi
vedasya puräëasya cärtha-nirëayäya tenaiva çré-bhagavatä vyäsena brahma-sütraà kåtaà tad-
avalokanenaiva sarvo’rtho nirëaye ity ucyate | tarhi nänya-sütrakära-muny-anugatair manyeta |
1
Alternative reading: veda rämäyaëe puëye bhärate bharatarñabha | ädäv cänte ca madhye ca hariù sarvatra géyate ||

8
 TATTVA-SANDARBHA

kià cätyanta-güòhärthänäm alpäkñaräëäà tat-süträëäm anyärthatvaà kaçcid äcakñéta | tataù

katarad ivätra samädhänam | tad eva samädheyam yady ekatamam eva puräëa-lakñaëam
apauruñeyaà çästraà sarva-vedetihäsa-puräëänäm artha-säraà brahma-sütropajévyaà ca
bhavad bhuvi sampürëaà pracarad-rüpaà syät | satyam uktam, yata eva ca sarva-pramäëänäà
cakravarti-bhütam asmad-abhimataà çrémad-bhägavatam evodbhävitaà bhavatä ||18||

BD: tad evam iti | mätsya eveti | puräëa-saìkhyä-tad-däna-phala-kathanäïcite’dhyäya iti bodhyam | täratamyam iti |
apakarñotkarña-rüpaà yenetarasyotkåñöasya puräëasya nirëayaù syäd ity arthaù | sättvika-puräëam evotkåñöam iti
bhävena svayam äha sattväd iti | påcchati tathäpéti, paramärtha-nirëayäya sättvika-çästräìgékäre’péty arthaù | nänä-
bhaìgyeti | saguëaà nirguëaà jïäna-guëakaà jaòam ity ädikaà kuöila-yukti-kadambair nirüpayatäm ity arthaù |
nänä-sütra-käreti | gautamädy-anusäribhir ity arthaù | nanu brahma-sütra-çästre sthite käpekñä tad-anya-süträëäm
iti cet taträha kià cätyanteti | påñöaù präha tad eveti | brahma-sütropajévyam iti | yena brahma-sütraà sthirärthaà
syäd ity arthaù | påñöasya håd-gataà sphuöayati satyam uktam ity ädinä ||18||

yat khalu puräëa-jätam ävirbhävya brahma-sütraà ca praëéyäpya aparituñöena tena bhagavatä

nija-süträëäm akåtrima-bhäñya-bhütaà samädhi-labdham ävirbhävitaà yasminn eva sarva-
çästra-samanvayo dåçyate | sarva-vedärtha-lakñaëäà gäyatrém adhikåtya pravartitatvät | tathä hi
tat-svarüpaà mätsye –

yaträdhikåtya gäyatréà varëyate dharma-vistaraù |

våträsura-vadhopetaà tad-bhägavatam iñyate || (MatsyaP 53.20)
likhitvä tac ca yo dadyäd dhema-siàha-samanvitam |
prauñöha-padyäà paurëamäsyäà sa yäti paramäà gatim |
añöädaça-sahasräëi puräëaà tat prakértitam || (MatsyaP 53.22) iti |

atra gäyatré-çabdena tat-sücaka-tad-avyabhicäri-dhémahi-pada-saàvalita-tad-arthaà eveñyate |

sarveñäà manträëäm ädirüpäyäs tasyäù säkñät-kathanänarhatvät | tad-arthatä ca janmädy asya
yataù [BhP 1.1.1],

tena brahma hådä iti sarva-lokäçrayatva-buddhi-våtti-prerakatvädi-sämyät | dharma-vistara ity

atra dharma-çabdaù parama-dharma-paraù | dharmaù projjhita-kaitavo’tra paramaù [BhP 1.1.2]
ity atraiva pratipäditatvät | sa ca bhagavad-dhyänädi-lakñaëa eveti purastäd vyaktébhaviñyati ||19||

BD: çrébhägavataà stauti yat khalv ity ädi | aparituñöeneti | puräëa-jäte brahma-sütre ca bhagavat-päramaiçvarya-
mädhuryayoù sandigdhatayä güòhatayä coktes tatra tatra cäparitoñaù | çré-bhägavate tu tayos tad-vilakñaëatayoktes
tatra paritoña iti bodhyam | tad-arthatä gäyatry-arthatä | sa ca bhagavad-dhyänädi-lakñaëa iti | viçuddha-bhakti-
märga-bodhaka ity arthaù ||19||

evaà skände prabhäsa-khaëòe ca yaträdhikåtya gäyatrém ity ädi |

särasvatasya kalpasya madhye ye syur narämaräù |

sad-våttänodbhavaà loke tac ca bhägavataà småtam ||

likhitvä tac ca ity ädi | añöädaça-sahasräëi puräëaà tat prakértitam iti puräëäntaraà ca –

grantho’ñöädaça-sähasro dvädaça-skandha-sammitaù |
hayagréva-brahma-vidyä yatra våtra-vadhas tathä |
gäyatryä ca samärambhas tad vai bhägavataà viduù || iti |

atra hayagréva-brahma-vidyä iti våtra-vadha-sähacaryeëa näräyaëa-varmaivocyate | hayagréva-

çabdenäträçvaçirä dadhécir evocyate | tenaiva ca pravartitä näräyaëa-varmäkhyä brahma-vidyä |

9
 TATTVA-SANDARBHA

tasyäçva-çirastvaà ca ñañöhe yad vä açva-çiro näma [BhP 6.9.52] ity atra prasiddhaà näräyaëa-
varmaëo brahma-vidyätvaà ca –

etac chrutvä tathoväca dadhyaì ätharvaëas tayoù |

pravargyaà brahma-vidyäà ca sat-kåto’satya-çaìkitaù || iti

öékotthäpita-vacanena ceti | çrémad-bhägavatasya bhagavat-priyatvena bhägavatäbhéñöatvena ca

parama-sättvikatvam | yathä pädme ambaréñaà prati gautama-praçnaù –

puräëaà tvaà bhägavataà paöhase purato hareù |

caritaà daitya-räjasya prahlädasya ca bhüpate || [PadmaP]

tatraiva vyaïjulé-mähätmye tasya tasminn upadeçaù –

rätrau tu jägaraù käryaù çrotavyä vaiñëavé kathä |

gétänäm asahasraà ca puräëaà çuka-bhäñitam |
paöhitavyaà prayatnena hareù santoña-käraëam || [PadmaP]

tatraivänyatra –

ambaréña çuka-proktaà nityaà bhägavataà çåëu |

paöhasva sva-mukhenaiva yadécchasi bhava-kñayam || [PadmaP]

skände prahläda-saàhitäyäà dvärakä-mähätmye –

çrémad-bhägavataà bhaktyä paöhate hari-sannidhau |

jägare tat-padaà yäti kula-vånda-samanvitaù ||20||

BD: grantha ity ädau hayagrévädi-çabdayor bhräntià niräkurvan vyäcañöe | atra hayagrévety ädinä | etac chrutveti |
dadhyaì dadhéciù | pravargyam iti präëa-vidyäm | nanu pädmädéni sättvikäni païca santi | tair astu vicära iti cet
taträha çrémad iti | etasya parama-sättvikatve pädmädi-vacanäny udäharati puräëaà tvam ity ädinä | kula-våndeti
tat-kartåka-çravaëa-mahimnä tat-kulasya ca hari-pada-läbha ity arthaù ||20||

gäruòe ca –

pürëaù so’yam atiçayaù |

artho’yaà brahma-süträëäà bhäratärtha-vinirëayaù ||
gäyatré-bhäñya-rüpo’sau vedärtha-paribåàhitaù |
puräëänäà säma-rüpaù säkñäd-bhagavatoditaù ||
dvädaça-skandha-yukto’yaà çatavic-cheda-saàyutaù |
grantho’ñöädaça-sähasraù çrémad-bhägavatäbhidhaù || iti |

brahma-süträëäm arthas teñäm akåtrima-bhäñya-bhüta ity arthaù | pürvaà sükñmatvena manasy

ävirbhütaà tad eva saìkñipya sütratvena punaù prakaöitam paçcäd vistérëatvena säkñäc-chré-
bhägavatam iti | tasmät tad-bhäñya-bhüte svataù-siddhe tasmin satyarvacénam anyad anyeñäà
svasvakapola-kalpitaà tad-anugatam evädaraëéyam iti gamyate |

bhäratärtha-vinirëayaù –

nirëayaù sarva-çästräëäà bhärataà parikértitam |

10
 TATTVA-SANDARBHA

bhärataà sarva-vedäç ca tuläm äropitäù purä |

devair brahmädibhiù sarvair åñibhiç ca samanvitaiù ||
vyäsasyaiväjïayä tatra tvatyaricyata bhäratam |
mahattväd bhäravattväc ca mahäbhäratam ucyate ||

ity ädy-ukta-lakñaëasya bhäratasyärtha-vinirëayo yatra saù | çré-bhagavaty eva tätparyaà tasyäpi

| tad uktaà mokña-dharme näräyaëéye çré-veda-vyäsaà prati janamejayena –

idaà çatasahasräd dhi bhäratäkhyäna vistarät |

ämathya matimanthena jïänodadhim anuttamam ||
nava nétaà yathä dadhno malayäc candanaà yathä |
äraëyakaà ca vedebhya oñadhibhyo 'måtaà yathä ||
samuddhåtam idaà brahman kathämåtam anuttamam |
tapo nidhe tvayoktaà hi näräyaëa kathäçrayam || [Mbh 12.331.2-4] iti |21||

BD: gäruòa-vacanaiç ca parama-sättvikatvaà vyaïjayan brahma-süträdy-artha-nirëéyakatvaà guëam äha artho’yam

iti | gäruòa-väkya-padäni vyäcañöe brahma-süträëäm ity ädinä | tasmät tad-bhäñyety ädi anyad vaiñëaväcärya-racitam
ädhunikaà bhäñyaà tad-anugataà çré-bhägavatäviruddham evädartavyaà | tad-viruddhaà çaìkara-bhaööa-
bhäskarädi-racitaà tu heyam ity arthaù | bhäratärtheti padaà vyäkurvan bhärata-väkyenaiva bhärata-svarüpaà
darçayati nirëayaù sarveti | bhärataà kià tätparyakam ity äha çrébhagavaty eveti | tasya bhäratasyäpéty arthaù |
bhäratasya bhagavat-tät-paryakatve näräyaëéya-väkyam udäharati idaà çatety ädi ||21||

tathä ca tåtéye –

munir vivakñur bhagavad-guëänäà

sakhäpi te bhäratam äha kåñëaù |
yasmin nåëäà grämya-sukhänuvädair
matir gåhétä nu hareù kathäyäm || iti [BhP 3.5.12]

tasmäd gäyatré-bhäñya-rüpo’sau | tathaiva hi viñëudharmottarädau tad-vyäkhyäne bhagavän eva

vistareëa pratipäditaù | atra janmädyasya ity asya vyäkhyänaà ca tathä darçayiñyate |

vedärtha-paribåàhitaù | vedärthasya paribåàhaëaà yasmät | tac coktam itihäsa-puräëäbhyäm

ity ädi | puräëänäà säma-rüpaù | vedeñu sämavat sa teñu çreñöha ity arthaù | ataeva skände –

çataço’tha sahasraiç ca kim anyaiù çästra-saìgrahaiù |

na yasya tiñöhate gehe çästraà bhägavataà kalau ||
kathaà sa vaiñëavo jïeyaù çästraà bhägavataà kalau |
gåhe na tiñöhate yasya sa vipraù çvapacädhamaù ||
yatra yatra bhaved vipra çästraà bhägavataà kalau |
tatra tatra harir yäti tridaçaiù saha närada ||
yaù paöhet prayato nityaà çlokaà bhägavataà mune |
añöädaça-puräëänäà phalaà präpnoti mänavaù || iti |

çata-viccheda-saàyutaù | païcatriàçad-adhika-çata-trayädhyäya-viçiñöa ity arthaù | spañöärtham

anyat | tad evaà paramärtha-vivitsubhiù çré-bhägavatam eva sämprataà vicäraëéyam iti sthitam |
hemädrer vrata-khaëòe –

stré-çüdra-dvijabandhünäà trayé na çruti-gocarä |

karma-çreyasi müòhänäà çreya evaà bhaved iha |

11
 TATTVA-SANDARBHA

iti bhäratam äkhyänaà kåpayä muninä kåtam || [BhP 1.4.25]

iti väkyaà çré-bhägavatéyatvenotthäpya bhäratasya vedärtha-tulyatvena nirëayaù kåta iti | tan-

matänusäreëa tv evaà vyäkhyeyam bhäratärthasya vinirëayaù | vedärtha-tulyatvena viçiñya
nirëayo yatreti | yasmäd eva:a bhagavat-paras tasmäd eva yaträdhikåtya gäyatrém iti kåta-lakñaëa-
çrémad-bhägavata-nämä granthaù çré-bhagavat-paräyä gäyatryä bhäñya-rüpo’sau | tad uktaà
yaträdhikåtya gäyatrém ity ädi | tathaiva hy agni-puräëe tasya vyäkhyäne vistareëa pratipäditaù |
tatra tadéya-vyäkhyä-dig-darçanaà yathä –

taj-jyotiù paramaà brahma bhargas tejo yataù småtaù |

ity ärabhya punar äha –

taj-jyotir bhagavän viñëur jagaj-janmädi-käraëam ||

çivaà kecit paöhanti sma çakti-rüpaà paöhanti ca |
kecit süryaà kecid agnià daivatäny agni-hotriëaù ||
agny-ädi-rüpo viñëur hi vedädau brahma géyate |

atra janmädyasya ity asya vyäkhyänaà ca tathä darçayiñyate | kasmai yena vibhäsito’yam [BhP
12.13.19] ity upasaàhära-väkye ca tac-chuddham [BhP 12.13.19] ity ädi-samänam evägni-
puräëe tad vyäkhyänam |

nityaà çuddhaà paraà brahma nitya-bhargam adhéçvaram |

ahaà jyotiù paraà brahma dhyäyema hi vimuktaye || iti |

aträhaà brahmeti nädevo devam arcayet iti nyäyena yogyatväya svasya täkåktva-bhävanä darçitä
| dhyäyemeti ahaà tävat dhyäyeyaà sarve ca vayaà dhyäyemety arthaù | tad etan-mate tu
mantre’pi bharga-çabdo’yam adanata eva syät | supäà suluk ity [Päë 7.1.39] ädinä chändasa-
sütreëa tu dvitéyaikavacanasyämaù su-bhävo jïeyaù |

yat tu dvädaçe oà namaste ity ädi [BhP 12.6.67] gadyeñu tad-arthatvena süryaù stutaù | tat
paramätma-dåñöyaiva, na tu svätantryeëety adoñaù |

tathaivägre çré-çaunaka-väkye brühi naù çraddadhänänäà vyühaà süryätmano hareù iti | na

cäsya bhargasya sürya-maëòala-mäträdhiñöhänatvam | mantre vareëya-çabdena | atra ca granthe
para-çabdena paramaiçvarya-paryantatäyä darçitatvät |

tad evam agni-puräëe’py uktam --

dhyänena puruño’yaà ca drañöavyaù sürya-maëòale |

satyaà sadä-çivaà brahma viñëor yat paramaà padam || iti |

triloké-janänäm upäsanärthaà pralaye vinäçini sürya-maëòale cäntaryämitayä prädurbhüto’yaà

puruño dhyänena drañöavya upäsitavyaù | yat tu viñëos tasya mahä-vaikuëöha-rüpaà paramaà
padam | tad eva satyaà käla-trayävyabhicäri, sadä-çivam upadrava-çünyaà yato brahma-
svarüpam ity arthaù | tad etad gäyatréà procya puräëa-lakñaëa-prakaraëe yaträdhikåtya gäyatrém
ity ädy apy uktam agni-puräëe | tasmät

agneù puräëaà gäyatréà sametya bhagavat-paräm |

12
 TATTVA-SANDARBHA

bhagavantaà tatra matvä jagaj-janmädi-käraëam ||

yaträdhikåtya gäyatrém iti lakñaëa-pürvakam |
çrémad-bhägavataà çaçvat påthvyäà jayati sarvataù ||

tad evam asya çästrasya gäyatrém adhikåtya pravåttir darçitä |

yat tu särasvata-kalpam adhikåtyeti pürvam uktam | tac ca gäyatryä bhagavat-pratipädaka-väg-

viçeña-rüpa-sarasvatétväd upayuktam eva | yad uktam agni-puräëe –

gäyatry-ukthäni çästräëi bhargaà präëäàs tathaiva ca ||

tataù småteyaà gäyatré sävitré yata eva ca |
prakäçiné sä savitur väg-rüpatvät sarasvaté ||

atha krama-präptä vyäkhyä vedärtha-paribåàhita iti | vedärthänäà paribåàhaëaà yasmät | tac

coktam itihäsa-puräëäbhyäm iti | puräëänäà säma-rüpa iti vedeñu sämavat puräëeñu çreñöha ity
arthaù | puräëäntaräëäà keñäàcid äpätato rajas-tamasé juñamäëais tat-paratväpratétatve’pi
vedänäà käëòa-traya-väkyaika-väkyatäyäà yathä sämnä tathä teñäà çré-bhägavatena pratipädye
çré-bhagavaty eva paryavasänam iti bhävaù | tad uktam –

vede rämäyaëe caiva puräëe bhärate tathä |

ädäv ante ca madhye ca hariù sarvatra géyate || iti | [HV 132.95]

pratipädayiñyate ca tad idaà paramätma-sandarbhe | säkñäd bhagavatoditam iti | kasmai yena

vibhäsito’yam [BhP 12.13.19] ity upasaàhära-väkyänusäreëa jïeyam | çata-viccheda-saàyuta iti
| vistära-bhiyä na viviriyate | tad evaà çrémad-bhägavataà sarva-çästra-cakravarti-padam äptam
iti sthite hema-siàha-samanvitam ity atra hema-siàhäsanam ärüòham iti öékäkärair yad
vyäkhyätaà tad eva yuktam |

ataù çrémad-bhägavatasyaiväbhyäsävaçyakatvaà çreñöhatvaà ca skände nirëétam – çataço’tha

sahasraiç ca kim anyaiù çästra-saìgrahaiù | tad evaà paramärtha-vivitsubhiù çré-bhägavatam eva
sämprataà vicäraëéyam iti sthitam ||22||

BD: nanu çré-bhägavatasya bhäratärtha-nirëäyakatvaà kathaà pratétam iti cet taträha tathä tåtéya iti | munir iti
maitreyaà prati viduroktiù | te maitreyasya guru-putratvät sakhä kåñëo vyäsaù | grämyä gåhidharmakartavyatädi-
lakñaëä vyävahäriké müñika-viòäla-gådhra-gomäyu-dåñöäntopetä ca kathä | tat-tat-svärtha-kautuka-kathä-çravaëäya
bhärata-sadasi samägatänäà nèëäà çré-gétädi-çravaëena harau matir gåhétä syäd iti tat-kathänuväda eva | vastuto
bhagavat-param eva bhäratam iti çré-bhägavatena nirëétam ity arthaù | sämavedavadasya çraiñöhyaà skända-väkyaà
çataço’thetyädi prakaöärtham | tad evam iti | ukta-guëa-gaëe siddhe satéty arthaù ||22||

ataeva satsv api nänä-çästreñv etad evoktam – kalau nañöa-dåçäm eña puräëärko’dhunoditaù [BhP
1.3.45] iti | arkatä-rüpakeëa tad vinä nänyeñäà samyag-vastu-prakäçakatvam iti pratipadyate |
yasyaiva çrémad-bhägavatasya bhäñya-bhütaà çré-hayaçérña-païcarätre çästra-prastäve gaëitaà
tantra-bhägavatäbhidhaà tantram | yasya säkñäc chré-hanumadbhäñya-väsanäbhäñya-
sambandhokti-vidvatkämadhenu-tattvadépikä-bhävärthadépikä-paramahaàsapriyä-
çukahådayädayo vyäkhyä-granthäù | tathä muktäphala-harilélä-bhaktiratnävaly-ädayo nibandhäç
ca vividhä eva tat-tan-mata-prasiddha-mahänubhäva-kåtä viräjante | yad eva ca hemädri-
granthasya däna-khaëòe puräëa-däna-prastäve matsya-puräëéya-tal-lakñaëa-dhåtyä praçastam |
hemädri-pariçeña-khaëòasya käla-nirëaye ca kali-yuga-dharma-nirëaye kalià sabhäjayanty
äryäù (BhP 11.5.36) ity ädikaà yad-väkyatvenotthäpya yat pratipädita-dharma eva kaläv
aìgékåtaù |

13
 TATTVA-SANDARBHA

atha yad eva kaivalyam apy atikramya bhakti-sukha-vyähärädi-liìgena nija-matasyäpy upari

viräjamänärthaà matvä yad apauruñeyaà vedänta-vyäkhyänaà bhayäd acälayataiva
çaìkarävatäratayä prasiddhena vakñyamäëa-svagopanädi-hetuka-bhagavad-äjïä-pravartitädvaya-
vädenäpi tan-mätra-varëita-viçva-rüpa-darçana-kåta-vrajeçvaré-vismaya-çré-vraja-kumäré-vasana-
cauryädikaà govindäñöakädau varëayatä taöasthébhüya nija-vacaù-säphalyäya spåñöam iti ||23||

BD: ataeveti varëita-lakñaëäd utkarñäd eva hetor ity arthaù | purätanänäm åñéëäm ädhunikänäà ca vidvattamänäm
upädeyam idaà çré-bhägavatam ity äha yasyaiveti | viräjante samprati pracarantéty arthaù | dharma-çästra-kåtäà
copädeyam etad ity äha yad eva ca hemädréty ädi | tat-pratipädito dharmaù kåñëa-saìkértana-lakñaëaù | nanu ced
édåçaà çré-bhägavataà tarhi çaìkaräcäryaù kutas tan na vyäcañöeti cet taträha | atha yad eva kaivalyam ity ädi | ayaà
bhävaù pralayädhikäré khalu harer bhakto’ham upaniñad-ädi vyäkhyäya tat-siddhäntaà viläpya tasyäjïäà pälitavän
eväsmi | atha tad atipriye çré-bhägavate’pi cälite sa prabhur mayi kupyed ato na tac cälyam | evaà sati me särajïatä
sukha-sampac ca na syäd ataù kathaïcit tat sparçanéyam iti tan-mätroktaà viçva-rüpa-darçanädi-sva-kävye
nibabandheti tena cädåta tad iti sarva-mänyaà çré-bhägavatam iti ||23||

yad eva kila dåñövä çré-madhväcärya-caraëair vaiñëaväntaräëäà tac-chiñyäntara-puëyäraëyädi-

rétika-vyäkhyä-praveça-çaìkayä tatra tätparyäntaraà likhadbhir vartmopadeçaù kåta iti ca
sätvatä varëayanti | tasmäd yuktam uktaà tatraiva prathama-skandhe –

tad idaà grähayämäsa sutam ätmavatäà varam |

sarva-vedetihäsänäà säraà säraà sumuddhåtam || [BhP 1.3.41-42]

dvädaçe –
sarva-vedänta-säraà hi çré-bhägavatam iñyate |
tad-rasämåta-tåptasya nänyatra syäd ratiù kvacit || [BhP 12.13.15]

tathä prathame --

nigama-kalpa-taror galitaà phalaà

çuka-mukhäd amåta-drava-saàyutam |
pibata bhägavataà rasam älayaà
muhur aho rasikä bhuvi bhävukäù || [BhP 1.1.3]

ataeva tatraiva –

yaù svänubhävam akhila-çruti-säram ekam

adhyätma-dépam atititérñatäà tamo 'ndham |
saàsäriëäà karuëayäha puräëa-guhyaà
taà vyäsa-sünum upayämi guruà munénäm || [BhP 1.2.3]

çré-bhägavata-mataà tu sarva-matänäm adhéça-rüpam iti sücakam | sarva-munénäà sabhä-

madhyam adhyäsyopadeñöåtvena teñäà gurutvam api tasya tatra suvyaktam ||24||

BD: çré-madhvamunes tu paramopäsyaà çré-bhägavatam ity äha yad eva kileti | çaìkareëa naitad vicälitaà kintv
ädåtam eveti vibhävyety arthaù kintu tac-chiñyaiù puëyäraëyädibhir etad anyathä vyäkhyätaà tena vaiñëavänäà
nirguëa-cinmätra-param idam iti bhräntiù syäd iti çaìkayä hetunä tad-bhränti-cchedäya tatra tätparyäntaraà
bhagavat-paratä-rüpaà tato’nyat tätparyaà likhadbhis tasya vyäkhyäna-vartmopadiñöaà vaiñëavän pratéti |
madhväcärya-caraëair iti atyädara-sücaka-bahutva-nirdeçaù | sva-pürväcäryatväd iti bodhyam | väyudevaù khalu
madhva-muniù sarvajïo’tivikramé yo dig-vijayinaà caturdaça-vidyaà caturdaçabhiù kñaëair nirjityäsanäni tasya
caturdaça jagräha | sa ca tac-chiñyaù padmanäbhäbhidhäno babhüveti prasiddham | tasmäd iti prokta-guëakatväd
dhetor ity arthaù | älayam iti mokñam abhivyäpyety arthaù | ya iti andhaà tamo’vidyäm atititérñatäà saàsäriëäà

14
 TATTVA-SANDARBHA

karuëayä yaù puräëa-guhyaà çré-bhägavatam ähety anvayaù | svänuybhävam asädhäraëa-prabhävam ity arthaù ||
24||

yataù --

tatropajagmur bhuvanaà punänä

mahänubhävä munayaù sa-çiñyäù |
präyeëa térthäbhigamäpadeçaiù
svayaà hi térthäni punanti santaù ||

atrir vasiñöhaç cyavanaù çaradvän

ariñöanemir bhågur aìgiräç ca |
paräçaro gädhi-suto 'tha räma
utathya indrapramadedhmavähau ||

medhätithir devala ärñöiñeëo

bhäradväjo gautamaù pippalädaù |
maitreya aurvaù kavañaù kumbhayonir
dvaipäyano bhagavän näradaç ca ||

anye ca devarñi-brahmarñi-varyä
räjarñi-varyä aruëädayaç ca |
nänärñeya-pravarän sametän
abhyarcya räjä çirasä vavande ||

sukhopaviñöeñv atha teñu bhüyaù

kåta-praëämaù sva-cikérñitaà yat |
vijïäpayäm äsa vivikta-cetä
upasthito 'gre 'bhigåhéta-päëiù || [BhP 1.19.8-12] ity ädy-anantaram –

tataç ca vaù påcchyam imaà vipåcche

viçrabhya viprä iti kåtyatäyäm |
sarvätmanä mriyamäëaiç ca kåtyaà
çuddhaà ca taträmåçatäbhiyuktäù || [BhP 1.19.24]

iti påcchati räjïi –

taträbhavad bhagavän vyäsa-putro

yadåcchayä gäm aöamäno 'napekñaù |
alakñya-liìgo nija-läbha-tuñöo
våtaç ca bälair avadhüta-veñaù || [BhP 1.19.25]

tataç ca -- pratyutthitäs te munayaù sväsanebhyaù (BhP 1.19.28) ity-ädy-ante

sa saàvåtas tatra mahän mahéyasäà

brahmarñi-räjarñi-devarñi-saìghaiù |
vyarocatälaà bhagavän yathendur
graharkña-tärä-nikaraiù parétaù || (BhP 1.19.30) ity uktam || 25||

15
 TATTVA-SANDARBHA

BD: munénäà gurum ity uktam | tat katham ity aträha yata iti | yata ity asya ity uktam iti pareëa sambandhaù |
aurva iti vipra-vaàçaà vinäçayadbhyo duñöebhyaù kñatriyebhyo bhayäd garbhäd äkåñyorau tan-mäträ sthäpitas tato
jätaù kñatriyäàs tän svena tejasä bhasmécakära iti bhärate2 kathästi | nigåhéta-päëi-yojitäïjali-puöaù | evaà
kartavyasya bhäva itikartavyatä | tasyäà viñaye sarvävasthäyäà puàsaù kià kåtyam | taträpi mriyamäëaiç ca kià
kåtyam | tac ca çuddhaà hiàsä-çünyaà, taträmåçata yüyam | gäà påthivém | anapekño niùspåhaù | nijasya çuddhi-
pürti-kartuù sva-sväminaù kåñëasya läbhena tuñöaù | tatra sabhäyäm ||25||

atra yadyapi tatra çré-vyäsa-näradau tasyäpi guru-parama-gurü, tathäpi punas tan-mukha-

niùsåtaà çré-bhägavataà tayor apy açrutacaram iva jätam ity evaà çré-çukas täv apy upadideça
deçyam ity abhipräyaù | yad uktaà çuka-mukhäd amåta-dravya-saàyutam (1.1.3) iti | tasmäd
evam api çré-bhägavatasyaiva sarvädhikyam | mätsyädénäà yat puräëädhikyaà çrüyate tat tv
äpekñikam iti | aho kià bahunä, çré-kåñëa-pratinidhi-rüpam evedam | yata uktaà prathama-
skandhe--

kåñëe sva-dhämopagate dharma-jïänädibhiù saha |

kalau nañöa-dåçäm eña puräëärko 'dhunoditaù || (BhP 1.3.45) iti |

ataeva sarva-guëa-yuktatvam asyaiva dåñöaà dharmaù projjhita-kaitavo’tra (1.1.2) ity ädinä,

vedäù puräëaà kävyaà ca prabhur mitraà priyeva ca |

bodhayantéti hi prähus trivåd bhägavataà punaù ||

iti muktäphale hemädri-kära-vacanena ca | tasmän manyantäà vä kecit puräëäntareñu veda-

säpekñatvaà çré-bhägavate tu tathä sambhävanä svayam eva nirastaity api svayam eva labdhaà
bhavati | ataeva parama-çruti-rüpatvaà tasya | yathoktam --

kathaà vä päëòaveyasya räjarñer muninä saha |

saàvädaù samabhüt täta yatraiñä sätvaté çrutiù || (BhP 1.4.7) iti |

atha yat khalu sarvaà puräëa-jätam ävirbhävyety ädikaà pürvam uktaà tat tu prathama-
skandha-gata-çré-vyäsa-närada-saàvädenaiva prameyam ||26||

BD: vaktavyaà yojayaty atra yadyapéty-ädinä | tasmäd evam iti tad-vaktuù çré-çukasya sarva-gurutvenäpéty arthaù |
äpekñikam iti etad-anya-puräëäpekñayety arthaù | atha paramotkarñam äha aho kim iti # ataeveti kåñëa-
pratinidhitvät kåñëavat sarva-guëa-yuktatvam ity arthaù | priyeva känteva | trivåt vedädi-traya-guëa-yuktam ity
arthaù | tasmäd iti veda-säpekñatvaà veda-väkyena puräëa-prämäëyam ity arthaù | ataeveti paramärthävedakatväd
vedäntasyeva bhägavatasya parama-çruti-rüpatvam ity arthaù | yatra saàväde | sätvaté vaiñëavéty arthaù | artheti –
idaà bhagavatä pürvam ity ädi-dvädaçokter brahma-näräyaëa-saàväda-rüpam añöädaçasu madhye prakaöitaà,
vyäsa-närada-saàväda-rüpaà tatraiva praveçitaà, tad-ubhayasya lakñaëa-saìkhye tu mätsyädäv ukte iti bodhyam
ity arthaù | evam eva bhäratopakrame’pi dåñöam | ädäv äkhyänair vinä caturviàçati-sahasraà bhärataà tatas taiù
sahitaà païcäçat-sahasraà tatas tais tato’py adhikam ito’py adhikam iti tadvat ||26||

tad evaà parama-niùçreyasa-niçcayäya çré-bhägavatam eva paurväparyävirodhena vicäryate |

taträsmin sandarbha-ñaökätmake granthe sütra-sthänéyam avatärikä-väkyaà viñaya-väkyaà çré-
bhägavata-väkyam | bhäñya-rüpä tad-vyäkhyä tu samprati madhya-deçädau vyäptän advaita-
vädino nünaà bhagavan-mahimänam avagähayituà tad-vädena karburita-lipénäà parama-
vaiñëavänäà çrédhara-svämi-caraëänäà çuddha-vaiñëava-siddhäntänugatä cet tarhi yathävad eva
vilikhyate | kvacit teñäm evänyatra-dåñöa-vyäkhyänusäreëa draviòädi-deça-vikhyäta-parama-
bhägavatänäà teñäm eva bähulyena tatra vaiñëavatvena prasiddhatvät | çré-bhägavata eva, kvacit
kvacin mahäräja draviòeñu ca bhüriçaù (BhP 11.5.39) ity anena prathita-mahimnäà säkñäc chré-
2
äruñé tu manoù kanyä tasya patné manéñiëaù | aurvas tasyäà samabhavad üruà bhittvä mahä-yaçäù || (Mbh
1.66.46)

16
 TATTVA-SANDARBHA

prabhåtitaù pravåtta-sampradäyänäà çré-vaiñëaväbhidhänäà çré-rämänuja-bhagavat-päda-

viracita-çré-bhäñyädi-dåñöa-mata-prämäëyena müla-grantha-svärasyena cänyathä ca | advaita-
vyäkhyänaà tu prasiddhatvän nätivitäyate ||27||

BD: tad evam iti | nanu veda eväsmäkaà pramäëam iti pratijïäya puräëam eva tat svékarotéti kim idaà kautukam iti
cen maivaà bhramitavyam | evaà vä are’sya mahato bhütasya (BåhadU 2.4.10) ity ädi-çrutyaiva puräëasya
vedatväbhidhänät | vedeñu vedäntasyaiva puräëeñu çré-bhägavatasya çraiñöhya-nirëayäc ca tad eva pramäëam iti kim
asaìgatam uktam iti | atha brahma-sütra-bhäñya-rétyä sandarbhasyäsya pravåttir ity äha tatrasminn iti |
vicärärhaväkyaà viñaya-väkyam | bhäñya-rüpä tad-vyäkhyeti | ayam arthaù çrédhara-svämino vaiñëavä eva, taö-
öékäsu bhagavad-vigraha-guëa—vibhüti-dhämnäà tat-pärñada-tanünäà ca nityatvokteù | bhagavad-bhakteù
sarvotkåñöa-mokñänuvåttyor ukteç ca tathäpi kvacit kvacin mäyävädollekhas tad-vädino bhagavad-bhaktau
praveçayituà baòiçämiñärpaëa-nyäyenaiveti viditam iti | çuddha-vaiñëaveti yathä säìkhyädi-çästräëäm
aviruddhäàçaù sarvaiù svékåtas tadvad idaà bodhyam | kvacit teñäm eveti kvacit sthaläntaréya-svämi-
vyäkhyänusäreëa çré-bhäñyädi-dåñöa-mata-prämäëyena müla-çré-bhägavata-svärasyena cänyathä ca bhäñya-rüpä tad-
vyäkhyä mayä likhyata iti mat-kapola-kalpanaà kiïcid api nästéti pramäëopetätra öékety arthaù | nanu pürva-
pakña-jïänäyädvaitaà ca vyäkhyeyam iti taträha advaiteti ||27||

atra ca sva-darçitärtha-viçeña-prämäëyäyaiva, na tu çrémad-bhägavata-väkya-prämäëyäya,

pramäëäni çruti-puräëädi-vacanäni yathä-dåñöam evodäharaëéyäni | kvacit svayam adåñöäkaräëi
ca tattva-väda-gurüëäm anädhunikänäà pracura-pracärita-vaiñëava-mata-viçeñäëäà dakñiëädi-
deça-vikhyäta-çiñyopaçiñyébhüta-vijayadhvaja-vyäsatérthädi-veda-vedärtha-vid-varäëäà çré-
madhväcärya-caraëänäà bhägavata-tätparya-bhärata-tätparya-brahma-sütra-bhäñyädibhyaù
saìgåhétäni | taiç caivam uktaà bhärata-tätparye –

çästräntaräëi saàjänan vedäntasya prasädataù |

deçe deçe tathä granthän dåñövä caiva påthag-vidhän ||
yathä sa bhagavän vyäsaù säkñän näräyaëaù prabhuù |
jagäda bhäratädyeñu tathä vakñye tad-ékñayä || iti |

tatra tad-uddhåtä çrutiç caturveda-çikhädyä, puräëaà ca gäruòädénäà samprati

sarvaträpracarad-rüpam aàçädikam | saàhitä ca mahä-saàhitädikä tantraà ca tantra-
bhägavatädikaà brahma-tarkädikam iti jïeyam ||28||

BD: atreti | iha granthe yäni çruti-puräëädi-vacanäni mayä dhriyante täni svadarçitärtha-viçeña-prämäëyaiva | na tu
çré-bhägavata-väkya-prämaëyäya, tasya svataù pramäëatvät | täni ca yathä-dåñöam evodäharaëéyäni müla-granthän
vilokyotthäpitänéty arthaù | känicid väkyäni tu mad-adåñöäkaräëy asmad-äcärya-çré-madhvamuni-dåñöäkaräëy eva
kvacin mayä dhriyanta ity äha kvacid iti | mad-vyäkhyänaà kvacid artha-viçeñe prämäëyäya çré-madhväcärya-
caraëänäà bhägavata-tätparyädibhyo granthebhyaù saìgåhétäni çruti-puräëädi-vacanäni dhriyanta ity anuñaìgaù |
aträsya grantha-kartuù satyaväditvaà dhvanitam | kaumära-brahmacaryavän naiñöhiko yaù satya-taponidhiù
svapne’py anåtaà noce ceti prasiddham | teñäà kédåçänäm ity äha tattveti | sarvaà vastu satyam iti vädas tattva-
vädas tad-upadeñöèëäm ity arthaù | anädhunikänäm atipräcénänäà kenacic chäìkareëa saha viväde madhvasya
mataà vyäsaù svécakre | çaìkarasya tu tatyäjetyaitihyam asti | pracäriteti bhaktänäà vipräëäm eva mokñaù | devä
bhakteñu mukhyäù | viriïcasyaiva säyujyam | lakñmyä jévakoöitvam ity evaà mata-viçeñaù | dakñiëädideçeti tena
gauòe’pi mädhavendrädayas tad-upaçiñyäù katicid babhüvur ity arthaù | çästräntaräëéti tena svasya dåñöa-sarväkaratä
vyajyate dig-vijayitvaà cety upodghäto vyäkhyätaù ||28||

atha namaskurvann eva tathäbhütasya çrémad-bhägavatasya tätparya-tad-vaktur hådaya-niñöhä-

paryälocanayä saìkñepatas tävan nirdhärayati –

sva-sukha-nibhåta-cetäs tad-vyudastäny abhävo’

py ajita-rucir aléläkåñöa-säras tadéyam |
vyatanuta kåpayä yas tattva-dépaà puräëaà
tam akhila-våjina-ghnaà vyäsa-sünuà nato’smi || [BhP 12.12.69]

17
 TATTVA-SANDARBHA

öékä ca çrédhara-svämi-viracitä – çré-guruà namaskaroti | sva-sukhenaiva nibhåtaà pürëaà ceto

yasya saù | tenaiva vyudasto’nyasmin bhävo bhävanä yasya tathäbhüto’py ajitasya ruciräbhir
léläbhir äkåñöaù säraù sva-sukha-gataà dhairyaà yasya saù | tattva-dépaà paramärtha-
prakäçakaà çré-bhägavataà yo vyatanuta taà nato’smi ity eñä | evam eva dvitéye tad-väkyam eva
präyeëa munayo räjan (BhP 2.1.7) ity ädi-padya-trayam anusandheyam | aträkhila-våjinaà
tädåça-bhävasya pratkülam udäsénaà ca jïeyam | tad evam iha sambandhi-tattvaà
brahmänandäd api prakåñöo rucira-lélävaçiñöaù çrémän ajita eva | sa ca pürëatvena mukhyatayä
çré-kåñëa-saàjïa eveti çré-bädaräyaëa-samädhau vyaktébhaviñyati | tathä prayojanäkhyaù
puruñärthaç ca tädåça-tad-äsakti-janakaà tal-léläçravaëädi-lakñaëaà tad-bhajanam evety äyätam
| atra vyäsa-sünum iti brahma-vaivartänusäreëa çré-kåñëa-varäj janmata eva mäyayä
tasyäspåñöatvaà sücitam || 12.12 || çré-sütaù çré-çaunakam ||29||

BD: atha yasya brahmeti (TattvaS, verse viii) padyoktam sambandhi-kåñëa-tattvaà, tad-bhakti-lakñaëam
abhidheyaà, tat-prema-lakñaëaà pumarthaà ca nirüpatayä padyena tävad-granthaà pravartayan granthakåd
avatärayati atheti maìgalärtham | yasmin çästra-vaktur hådaya-niñöhä pratéyate tad eva çästra-pratipädya-vastu, na tv
anyad ity arthaù | sveti tadéyam ajita-nirüpakaà puräëam ity arthaù | öékä ceti sva-sukheneti | svam asädhäraëaà
jévänändäd utkåñöam | guòäd iva madhu, yad-anabhibyakta-saàsthäna-guëa-vibhüti-lélam änanda-rüpaà sva-
prakäçaà brahma-çabda-vyapadeçyaà vastu tenety arthaù | ruciräbhir iti päramaiçvarya-samaveta-mädhurya-
sambhinnatvän manojïäbhir änandaika-rüpäbhiù pänaka-rasa-nyäyena sphurad-ajita-tat-parikarädibhir léläbhir ity
arthaù | aträkhileti | pratikülaà pratyäkhyäyakam | udäsénaà tyäjakam ity arthaù | aìka-yugmaà
skandhädhyäyayor jïäpakam | çré-sütaù çré-çaunakaà prati nirdhärayatéty avatärikäväkyena sambandhaù | evam
uttaratra sarvatra bodhyam ||29||

tädåçam eva tätparyaà karisyamäëa-tad-grantha-pratipädya-tattva-nirëaya-kåte tat-pravaktå-çré-

bädaräyaëa-kåte samädhäv api saìkñepata eva nirdhärayati –

bhakti-yogena manasi samyak praëihite 'male |

apaçyat puruñaà pürëaà mäyäà ca tad-apäçrayam ||
yayä sammohito jéva ätmänaà tri-guëätmakam |
paro 'pi manute 'narthaà tat-kåtaà cäbhipadyate ||
anarthopaçamaà säkñäd bhakti-yogam adhokñaje |
lokasyäjänato vidväàç cakre sätvata-saàhitäm ||
yasyäà vai çrüyamäëäyäà kåñëe parama-püruñe |
bhaktir utpadyate puàsaù çoka-moha-bhayäpahä ||
sa saàhitäà bhägavatéà kåtvänukramya cätma-jam |
çukam adhyäpayäm äsa nivåtti-nirataà muniù || (BhP 1.7.4-8)

tatra --
sa vai nivåtti-nirataù sarvatropekñako muniù |
kasya vä båhatém etäm ätmärämaù samabhyasat || (BhP 1.7.9)

iti çaunaka-praçnänantaraà ca –
ätmärämäç ca munayo nirgranthä apy urukrame |
kurvanty ahaitukéà bhaktim ittham-bhüta-guëo hariù ||
harer guëäkñipta-matir bhagavän bädaräyaëiù |
adhyagän mahad äkhyänaà nityaà viñëu-jana-priyaù || (BhP 1.7.10-11)

bhakti-yogena premëä |

astv evam aìga bhagavän bhajatäà mukundo

muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam || (BhP 5.6.18)

18
 TATTVA-SANDARBHA

ity atra prasiddheù | praëihite samähite samädhinänusmara tad-viceñöitam (BhP 1.5.13) iti taà
prati çré-näradopadeçät | pürëadasya mukta-pragrahayä våttyä –

bhagavän iti çabdo’yaà tathä puruña ity api |

vartate nirupädhiç ca väsudeve’khilätmani ||

iti pädmottara-khaëòa-vacanävañöambhena, tathä –

käma-kämo yajet somam akämaù puruñaà param ||

akämaù sarva-kämo vä mokña-käma udära-dhéù |
tévreëa bhakti-yogena yajeta puruñaà param || (BhP 2.3.9-10)

ity asya väkya-dvayasya pürva-väkye puruñaà paramätmänaà prakåty-ekopädhim uttara-väkye

puruñaà pürëaà nirupädhim iti öékänusäreëa ca pürëaù puruño’tra svayaà bhagavän ucyate ||
30||

BD: grantha-vaktuù çukasya yatra niñöhävadhäritä | tatraiva grantha-kartur vyäsasyäpi niñöhäm avadhärayitum
avatärayati tädåçam eveti | nivåtti-nirataà brahmänandäd anyasmin spåhä-virahitam | kasyeti saàhitäbhyäsasya kià
phalam ity arthaù | adhyagäd adhétavän | mukta-pragrahayeti yathäçvaù pragrahe mukte balävadhi dhävaty evaà
pürëa-çabdaù pravåttaù pürëatvävadhi pravarteteti vaktuà tad-avadhiç ca svayaà-bhagavaty eveti tathocyata ity
arthaù ||30||

pürvam iti päöhe pürvam eväham ihäsam, iti tat-puruñasya puruñatvam iti çrauta-nirvacana-
viçeña-puraskäreëa ca sa evocyate | tam apaçyat çré-veda-vyäsa iti svarüpa-çaktim antam evety
etat svayam eva labdham pürëaà candram apaçyad ity ukte käntim antam apaçyad iti labhyate |
ataeva –

tvam ädyaù puruñaù säkñäd

éçvaraù prakåteù paraù
mäyäà vyudasya cic-chaktyä
kaivalye sthita ätmani || [BhP 1.7.23] ity uktam |

ataeva mäyäà ca tad-apäçrayam ity anena tasmin apa apakåñöa äçrayo yasyäù | niléya sthitatväd
iti mäyäyä na tat-svarüpa-bhütatvam ity api labhyate | vakñyate ca – mäyä paraity abhimukhe ca
vilajjamänä iti [BhP 2.7.47] | svarüpa-çaktir iyam atraiva vyaktébhaviñyati anarthopaçamaà
säkñäd bhakti-yogam adhokñaje [BhP 1.7.6] ity anena ätmärämäç ca [BhP 1.7.10] ity anena ca |
pürvatra hi bhakti-yoga-prabhävaù khalv asau mäyäbhibhävakatayä svarüpa-çakti-våttitvenaiva
gamyate | paratra ca te guëä brahmänandasyäpy uparicaratayä svarüpa-çakteù parama-våttitäm
evärhantéti | mäyädhiñöhätå-puruñas tu tad-aàçatvena, brahma ca tadéya-nirviçeñävirbhävatvena,
tad-antarbhäva-vivakñayä påthaì nokte iti jïeyam | ato’tra pürvavad eva sambandhi-tattvaà
nirdhäritam ||31||

BD: päöhäntareëäpi sa evärtha iti vyäkhyätum äha pürvam iti | éçvarasyaiva pürva-vartitvät puruñatvam ity arthaù |
sa eveti svayaà bhagavän eva | svarüpa-çaktimattve pramäëam äha tvam iti | çrutiç cäträsti | paräsya çaktir
vividhaiva çrüyate sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca iti (ÇvetU 6.8) | eñaiva hlädiné sandhinéty ädinä smaryate | ity
uktam iti kaëöhataù päöhitam arjunenety arthaù | mäyäto’nyeyaà bodhyety äha ataevety ädinä | müla-väkyena
svarüpa-bhütä cic-chaktir iyaà bodhitästéy äha ataevety ädinä | paööa-mahiñéva svarüpa-çaktiù, bahir dvära-sevikeva
mäyä-çaktir ity ubhayor mahad-antaraà bodhyam | bhagavad-bhakter bhagavad-guëänäà ca svarüpa-çakti-
säräàçatvaà sayuktikam äha pürvatra hétyädinä | brahmänandasyeti anabhivyakta-saàsthänädi-viçeñasyeti
bodhyam | nanu paramätma-rüpas tädåça-brahma-rüpaç cävirbhävaù kuto vyäsena na dåñöa iti cet taträha
mäyädhiñöhätr iti ||31||

19
 TATTVA-SANDARBHA

atha präk-pratipäditasyaiväbhedhyeasya prayojanasya ca sthäpakaà jévasya svarüpata eva

parameçvaräd vailakñaëyam apaçyad ity äha— yayä mäyayä sammohito jévaù svayaà cid-
rüpatvena triguëätmakäj jaòät paro’py ätmänaà triguëätmakaà jaòaà dehädi-saìghätaà
manute | tan-manana-kåtam anarthaà saàsära-vyasanaà cäbhipadyate | tad evaà jévasya cid-
rüpatve’pi yayä sammohita iti manute iti ca svarüpa-bhüta-jïäna-çälitvaà vyanakti prakäçaika-
rüpasya tejasaù svapara-prakäçana-çaktivat | ajïänenävåtaà jïänaà tena muhyanti jantavaù
(Gétä 5.25) iti çré-gétäbhyaù | tad evaà upädher eva jévatvaà tan-näçasyaiva mokñatvam iti
matäntaraà parihåtavän | atra yayä sammohitaù ity anena tasyä eva tatra kartåtvaà bhagavatas
tatrodäsénatvaà matam | vakñyate ca --

vilajjamänayä yasya sthätum ékñä-pathe’muyä

vimohitä vikatthante mamäham iti durdhiyaù || [BhP 2.5.13] iti |

atra vilajjamänayä ity anenedam äyäti tasyä jéva-sammhohanaà karma çré-bhagavate na rocata iti
yadyapi sä svayaà jänäti, tathäpi bhayaà dvitéyäbhiniveçataù syäd éçäd apetasya (BhP 11.2.37)
iti diçä jévänäm anädi-bhagavad-ajïäna-maya-vaimukhyam asahamänä svarüpävaraëam
asvarüpäveçaà ca karoti ||32||

jévo yençvaraà bhajet bhaktyä ca tasmin premäëaà vindet tato mäyayä vimuktaù syät tam éçvaräj jévasya västavaà
bhedam apaçyad iti vyäcañöe, atha präg ity ädinä | jévasyeti vailakñaëyam iti sevakatva-sevyatväëutva-vibhutva-rüpa-
nitya-dharma-hetukaà bhedam ity arthaù | nanu cin-mätro jévaù yo vijïäne tiñöhan (BåhadU 3.7.22), vijïänaà
yajïaà tanute (TaittU 2.5.1) ity ädau cid-dhätutva-çravaëät, na tasya dharma-bhütaà nityaà jïänam asti yena
moha-manane varëanéye | tasmät sattvä saïjäyate jïänam (Gétä 14.17) ity ädi-väkyät, sattve yä caitanyasya cchäyä,
tad eva sattvopahitasya tasya jïänaà yena moha-manane vyäsena dåñöe syätäm iti cet taträha tad evam ity ädinä |
chäyäbhäväc ca na tat-kalpanaà yuktam iti bhävaù | nanu svarüpa-bhütaà jïänaà katham iti cet taträha
parkäçaiketi | ahi-kuëòalädhikaraëe (Vs. 3.2.28) bhäñitam etad drañöavyam | tåtéya-sandarbhe vistaréñyäma etat | tad
evam upädher iti antaùkaraëaà jévaù antaù-karaëa-näço jévasya mokña iti çaìkara-mataà düsitam | tathä sati
paro’péty ädi-vyäkopäd iti bhävaù | atreti tatra jéva-mohane karmaëi | tasyä mäyäyäù | vilajjeti brahma-väkyam |
amuyä mäyayä | asahamäneti däsyä ucitam etat karma yat svämi-vimukhän duùkhäkarotéti | éça-vaimukhyena
pihitaà jévaà mäyä pidhatte, ghaöenävåtaà dépaà yathä tama ävåëotéti ||32||

çré-bhagaväàç cänädita eva bhaktäyäà prapaïcädhikäriëyäà tasyäà däkñiëyaà laìghituà na

çaknoti | tathä tad-bhayenäpi jévänäà sva-sämmukhyaà väïchann upadiçati --

daivé hy eñä guëa-mayé mama mäyä duratyayä |

mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te || iti [Gétä 7.14]

satäà prasaìgän mama vérya-saàvido

bhavanti håt-karëa-rasäyanäù kathäù |
taj-joñaëäd äçv apavarga-vartmani
çraddhä ratir bhaktir anukramiñyati || (3.25.25)

lélayä çrémad-vyäsa-rüpeëa tu viçiñöayä tad-upadiñöavän ity anantaram eväyäsyati |

anarthopaçamaà säkñäd iti | tasmäd dvayor api tat tat samaïjasaà jïeyam |

nanu mäyä khalu çaktiù çaktiç ca kärya-kñamatvaà | tac ca dharma-viçeñaù | tasyäù kathaà
lajjädikam | ucyate evaà saty api bhagavati täsäà çakténäm adhiñöhätå-devyaù çrüyante, yathä
kenopaniñadi mahendra-mäyayoù saàvädaù | tad ästäà, prastutaà prastüyate ||33||

BD: nanv éçvaraù kathaà tan mohanaà sahate | taträha bhagaväàç ceti | tarhi kåpälutä-ksiù | taträha tatheti | tad-
bhayenäpéti mäyäto yaj-jévänäà bhayaà tenäpi hetunety arthaù | tataç ca na tat-ksatir ity arthaù | daivéti prapattiç

20
 TATTVA-SANDARBHA

ceyaà sat-prasaìga-hetukaiva tad-upadiñöä yayä sämmukhyaà syät tad viddhi praëipätena (Gétä 4.34) ity ädi tad-
väkyät | satäà prasaìgät ity ädy-agrima-väkyäc ca | lélayeti lélävatäreëa | viçiñöatayeti äcärya-rüpeëety arthaù |
tasmäd iti dvayor mäyä-bhagavator api | tat tad iti | mohanaà sämmukhya-väïchä cety arthaù | nanu mäyäyä
mohana-lajjana-kartåtvam uktaà tat kathaà jaòäyäs tasyäù sambhaved iti çaìkate – nanu mäyeti | dharma-viçeña
utsähädivad ity arthaù | siddhäntayati ucyata iti | adhiñöhätå-devya iti | vindhyädi-giréëäà yathädhiñöhätå-mürtayas
tadvat | keneti tasyäà brahma ha devebhyo vijigye (KenaU 3.1) ity ädi-väkyam asti | taträgni-väyu-maghonaù
sagarvän vékñya tad-garvam apanetuà paramätmävirabhüt | tam ajänantas te jijïäsayämäsuù | teñäà véryaà
parékñamäëaù sa tåëaà nidadhau | sarvaà daheyam ity agniù | sarvam ädadéyeti väyuç ca bruvaàs tan-nirdagdhum
ädayetuà ca näçakat | jïätuà pravåttän madhonas tu sa tiro’dhatta | tad-äkäçe maghavä haimavatém umäm äjagäma
| kim etad iti papraccha | sä ca brahmaitad ity uväceti niñkåñöam ||33||

tatra jévasya tädåça-cid-rüpatve’pi parameçvarato vailakñaëyaà tad-apäçrayam iti, yathä

sammohita iti ca darçayati ||34||

BD: tatra jévasyeti mäyäà ca tad-apäçrayäm itéçvarasya mäyä-niyantåtvaà yayä sammohito jéva iti jévasya mäyä-
niyamyatvaà ca | tena svarüpata éçäj jévasya bheda-paryäyaà vailakñaëyaà dåñöavän iti prasphuöam | apaçyat ity
anena kälo’py änétaù | tad evam éçvara-jéva-mäyä-käläkhyäni catväri tattväni samädhau çré-vyäsena dåñöäni | täni
nityäny eva | atha ha väva nityäni puruñaù prakåtir ätmä kälaù ity evaà bhällaveya-çruteù | nityo nityänäà cetanaç
cetanänäm eko bahünäà yo vidadhäti kämän (KaöhaU 2.2.13) iti käöhakät |

ajäm ekäà lohita-çukla-kåñëäà

bahvéù prajäù såjamänäà sarüpäù |
ajo hy eko juñamäëo’nuçete
jahäty enäà bhukta-bhogäm ajo’nyaù || iti çvetäçvataräëäà manträc ca (ÇvetU 4.5) |

avikäräya çuddhäya nityäya parmätmane |

sadaika-rüpa-rüpäya viñëave sarva-jiñëave || (ViP 1.2.1)
pradhänaà puruñaà cäpi praviçyätmecchayä hariù |
kñobhayämäsa sampräpte sarga-käle vyayävyayau || (ViP 1.2.29)
avyaktaà käraëaà yat tat pradhäna åñi-sattamaiù |
procyate prakåtiù sükñmä nityaà sad-asad-ätmakam || (ViP 1.2.19)
anädir bhagavän kälo nänto’sya dvija vidyate |
avyucchinnäs tatas tv ete sarga-sthity-anta-saàyamäù || (ViP 1.2.26)

iti çré-vaiñëaväc ca | teñv éçvaraù çaktimän svatantraù jévädayas tu tac-chaktayo’svatanträù |

viñëu-çaktiù parä proktä kñetrajïäkhyä tathäparä |

avidyä-karma-saàjïänyä tåtéyä çaktir iñyate || (ViP 6.7.61)

iti çré-vaiñëavät | sa yävad urvyä bharam éçvareçvaraù svakäla-çaktyä kñapayaàç cared bhuvi (BhP 10.1.22) iti çré-
bhägavatäc ca | tatra vibhuvijïänam éçvaraù, aëu-vijïänaà jévaù | ubhayaà nitya-jïäna-guëakam | sattvädi-guëa-
traya-viçiñöaà jaòaà dravyaà mäyä | guëa-traya-çünyaà bhüta-vartamänädi-vyavahära-käraëaà jaòaà dravyaà tu
kälaù | karmäpy anädi vinäçi cästi na karmävibhägäd iti cen nänäditvät iti (Vs 2.1.35) iti süträd iti vastu-sthitiù
çruti-småti-siddhä veditavyä ||34||

yarhy eva yad ekaà cid-rüpaà brahma mäyäçrayatä-valitaà vidyämayaà tarhy eva tan-mäyä-
viñayatäpannam avidyä-paribhütaà cety uktam iti jéveçvara-vibhägo ‘vagataù | tataç ca svarüpa-
sämarthya-vailakñaëyena tad dvitayaà mitho vilakñaëa-svarüpam evety ägatam ||35||

BD: yat tu ekam evädvitéyam (ChäU 6.2.1), vijïänam änandaà brahma (BåhadU 3.9.28), neha nänästi kiïcana
(BåhadU 4.4.19) ity ädi-çrutibhyo nirviçeña-cin-mäträdvaitaà brahma västavyam | atha sadasad-vilakñaëatväd
anirvacanéyena vidyävidyä-våttikenäjïänena sambandhät tasmäd vidyopahitam éçvara-caitanyam avidyopahitaà
jéva-caitanyaà cäbhüt | svarüpa-jïänena nivåtte tv ajïäne na tatreçvara-jéva-bhävaù, kintu nirviçeñädvitéya-
cinmätra-rüpävasthitir bhaved ity äha mäyé çaìkaraù | taträha yarhy eva yad ekam iti visphuöärtham | ity uktam iti |
yugapad eväkasmäd eväjïäna-yogäd ekasya bhägasya vidyäçrayatvam anyasyävidyä-paräbhütir iti | kim aparäddhaà
tena brahmaëä yena vividha-vikñepa-kleçänubhavabhäjanatäbhüt | punar apy äkasmikäjïäna-

21
 TATTVA-SANDARBHA

sambandhasyäçakyatväd vaktum iti na tad uktarétyä tad-vibhägo väcyaù kintu çré-vyäsa-dåñöa-rétyaiva so’smäbhir
avagata ity arthaù ||35||

na copädhitäratamyamaya-pariccheda-pratibimbatvädi-vyavasthayä tayor vibhägaù syät ||36||

BD: yat tu indro mäyäbhiù puru-rüpa éyate (RV 6.47.18, BåhadU 2.5.19) ity ädi-çrutes tasyädvitéyasya brahmaëo
mäyayä paricchedäd éçvara-jéva-vibhägaù syät | tatra vidyayä paricchinno mahän khaëòa éçvaraù | avidyayä
paricchinnaù kanéyän khaëòas tu jévaù | yathä ghaöenävacchinnaù çaräveëävacchinnaç cäkäça-khaëòo mahad-
alpatä-vyapadeçaà bhajati |

yathä hy ayaà jyotir ätmä vivasvän

apo bhittvä bahudhaiko’nugacchan |
upädhinä kriyate bheda-rüpo
devaù kñetreñv evam ajo’yam ätmä || (çruti?)

ity ädiñu brahmaëas tasya pratibimba-çravaëät tad-vibhägaù syät | vidyäyäà pratibimba éçvaraù | avidyäyäà
pratibimbas tu jévaù | yathä sarasi raveù pratibimbaù yathä ca ghaöe pratibimbo mahad-alpatva-vyapadeçaà bhajate
tadvad ity äha çaìkaraù | tad idaà nirasanäya darçayati na ceti | anayä rétyä tayor vibhägo na ca syäd ity anvayaù ||
36||

tatra yady upädher anävidyakatvena västavatvaà tarhy aviñayasya tasya pariccheda-

viñayatväsambhavaù | nirdharmakasya vyäpakasya niravayavasya ca pratibimbatväyogo’pi |
upädhi-sambandhäbhävät bimba-pratibimba-bhedäbhävät, dåçyatväbhäväc ca | upädhi-
paricchinnäkäçastha-jyotir-aàçasyeva pratibimbo dåçyate, na tv äkäçasya dåçyatväbhäväd eva ||
37||

BD: kuto na väcya iti tad-anupapatter evety äha tatra yady upädher iti | pariccheda-pakñaà niräkaroti
anävidyakatvena rajju-bhujaìgavad-ajïäna-racitatväbhävena vastu-bhütatve satéty arthaù | aviñayasyeti agåhyo na hi
gåhyate iti (BåhadU 3.9.26) çruteù sarväspåçyasya tasya brahmaëa ity arthaù | idam atra bodhyam – na ca öaìka-
cchinna-päñäëa-khaëòavad-västavopädhi-cchinno brahma-khaëòa-viçeña éçvaro jévaç ca | brahmaëo’cchedyatväd
akhaëòatväbhyupagamäc ca | ädimattväpattaiç ceçvara-jévayoù | yata ekasya dvidhä tridhä vidhänaà chedaù | näpy
acchinna evopädhi-saàyukto brahma-pradeça-viçeña eva sa saù | upädhau calaty upädhi-saàyukti-brahma-pradeça-
calanäyogät pratikñaëam upädhi-saàyukta-brahma-pradeça-bhedäd anukñaëam upahitatvänupahitatväpatteù | na ca
kåtsnaà brahmaivopahitaà sa saù | anupahita-brahma-vyapadeçäsiddheù | näpi brahmädhiñöhänam | upädhir eva sa
saù | muktävéça-jéväbhäväpatter iti tucchaù pariccheda-vädaù |

atha pratibimba-pakñaà niräkaroti nirdharmakasyety ädinä | nirdharmakasyopädi-sambandhäbhävät | vyäpakasya

bimba-pratibimba-bhedäbhävät | niravayavasya dåçyatväbhäväc ca brahmaëaì pratibimba éçvaro jévaç ca nety arthaù
| rüpädi-dharma-viçiñöasya paricchinnasya sävayavasya ca süryädes tad-vidüre jalädy-upädhau pratibimbo dåñöaù
tad-vilakñaëasya brahmaëaù sa na çakyo vaktum ity arthaù | nanv äkäçasya tädåçasyäpi pratibimba-darçanäd
brahmaëaù sa bhaviñyatéti cet taträha upädhéti graha-nakñatra-prabhä-maëòalasyety arthaù | anyathä väyukäla-
diçäm api sa darçanéyaù | yat tu dhvaneù partidhvanir iva brahmaëaù pratibimbaù syäd ity äha tan na cäru |
arthäntaratväd iti pratibimba-vädo’py atitucchaù ||37||

tathä västava-paricchedädau sati sämänädhikaraëya-jïäna-mätreëa na tat-tyägaç ca bhavet | tat-

padärtha-prabhävas tatra käraëam iti ced asmäkam eva mata-sammatam ||38||

BD: brahmaiväham iti jïäna-mätreëa tad-rüpävasthitiù syäd iti yad-abhimataà tat kahlüpädher västavatva-pakñe na
sambhavatéty äha tathä västaveti | ädinä pratibimbo grähyaù | na khalu nigaòitaù kaçcid déno räjaiväham iti jïäna-
mäträd räjä bhavan dåñöa iti bhävaù | nanu brahmänusandhi-sämarthyäd bhaved iti cet taträha tat-padärtheti | tathä
ca tvan-mata-kñatir iti ||38||

upädher ävidyakatve tu tatra tat-paricchinnatväder apy aghaöamänatväd ävidyakatvam eveti

ghaöäkäçädiñu västavopädhimaya-tad-darçanayä na teñäm avästava-svapna-dåñöäntopajévinäà
siddhäntaù sidhyati, ghaöamänäghaöamänayoù saìgateù kartum açakyatvät | tataç ca teñäà tat tat

22
 TATTVA-SANDARBHA

sarvam avidyävilasitam eveti svarüpam apräptena tena tena tat-tad-vyavasthäpayitum açakyam ||

39||

BD: athopädher ävidyakatva-pakñe pariccehdädi-väda-dvayaà niräkaroti upädher iti | ävidyakatve rajju-

bhujaìgädivan mithyätve satéty arthaù | tatropädhi-paricchinnatva-tat-pratibimbatvayor apy anupapadyamänatvän
mithyätvam eveti hetoù | ghaöäkäçädiñ ghaöa-paricchinnäkäçe ghaöämbu-pratibimbäkäçe ca västavoopädhimaya-tad-
ubhaya-dåñöänta-darçanayä teñäà cinmäträdvaitnäm ekajévaväda-pariniñöhatväd avästava-svapna-dåñöäntopajévinäà
siddhänto na sidhyati |

upädher mithyätve tena paricchedaù pratibimbaç ca brahmaëo mithaiva syät | ato mithyopädhi-dåñöäntatvena satya-
ghaöa-ghaöämbunoù pradarçanam asamaïjasam eva | ghaöa-ghaöämbu-dåñöänta-pradarçanaà ghaöamänaà,
vidyävidhä-våtti-rüpa-därñöäntika-pradarçanaà sva-ghaöa-mänam | tayoù saìgatiù sädåçya-vilakñaëä kartum
açakyaiva sädåçyäbhävät | tataç ceti tat tat sarvaà pariccheda-pratibimba-kalpanam avidyävilasitam ajïäna-
vijåmbhitam eva | iti evam-ukta-rétyä | svarüpam apräptena asiddhena | tena paricchedavädena | tena
pratibimbavädena ca | tat-tad-vyavasthäpayituà pratipädayitum açakyam | tataç ca hantå-hata-nyäyena vyäsa-dåñöa-
prakärakas tad-vibhägo dhruvaù ||39||

iti brahmävidyayoù paryavasäne sati yad eva brahma cin-

mätratvenävidyäyogasyätyantäbhäväspadatväc chuddhaà tad eva tad-yogäd açuddhyä jévaù |
punas tad eva jévävidyä-kalpita-mäyäçrayatväd éçvaras tad eva ca tan-mäyä-viñayatväj jéva iti
virodhas tad-avastha eva syät | tatra ca çuddhäyäà city avidyä | tad-avidyä-kalpitopädhau tasyäm
éçvaräkhyäyäà vidyeti, tathä vidyävattve’pi mäyikatvam ity asamaïjasä ca kalpanä syäd ity ädy
anusandheyam ||40||

BD: nanu paricchedädi-väda-dvaye näsmäkaà tätparyaà tasyäjïa-bodhanäya kalpitatvät | kintv eka-jéva-väda eva
tad asti |

sa eva mäyä parimohitätmä

çaréram ästhäya karoti sarvam |
striyanna-pänädi-vicitra-bhogaiù
sa eva jägrat parituñöim eti || (KaivalyaU 12)

ity ädi kaivalyopaniñadi tasyiavopapäditatvät | tad-vädaç cettham ekam evädvitéyam ity ädy ukta-çrutibhyo’dvitéya-
cin-mätro hy ätmä | sa cätmany avidyayä guëamayéà mäyäà tad-vaiñamyajäà kärya-saàhitaà ca kalpanyann
asmad-artham ekaà yuñmad-arthäàç ca bahün kalpayati | taträsmad-arthaù sva-svarüpaù puruñaù | yuñmad-arthaç
ca mahad-ädéni bhümy-antäni jaòäni | sva-tulyäni puruñäntaräëi, savaçvaräkhyaù puruña-viçeñaç cety evaà
trividhaù | jéveçäv äbhäsena karoti mäyä cävidyä ca svayam eva bhavati iti (NTU 2.9) iti çruty-antaräc ca | guëa-
yogäd eva kartåtva-bhoktåtve taträtmany adhyaste | yathä svapne kaçcid räjadhänéà räjänaà tat-prajäç ca kalpayati,
tan-niyamyam ätmänaà ca manyate, tadvat | jäte ca jïäne, jägare ca sati, tato’nyan na kiïcid astéti cinmätram ekam
ätma-svastv iti |

tam imaà vädaà niräkartum äha iti brahmeti | iti evaà pürvokta-rétyä paricchedädi-väda-dvayasya pratyäkhyäne
jäte, brahma cävidyä ceti dvayoù paryavasäne satéty arthaù | atyantäbhäväspadatväd iti agåhyo na hi gåhyate
(BåhadU 3.9.26) ity ädi çruter evety arthaù | virodhas tad-avastha iti vorodhatväd eväçakya-vyavasthäpana ity arthaù
| tava ca çuddhäyäm iti çuddhe brahmaëy akasmäd avidyä-sambandhas tat-sambandhät tasya jévatvam | tena jévena
kalpitäyä mäyäyä äçrayo bhütvä tad brahmaiveçvaraù | tasyeçvarasya mäyayä paribhütaà brahmaiva taj-jévaù | ity
ädi vipraläpo’yam aviduñäm eva, na tu viduñäm iti bhävaù | mäyikatvaà pratärakatvam ity arthaù | sa eva mäyä iti
çrutis tu brahmäyatta-våttikatva-brahma-vyäpyatväbhyäà brahmaëo’natirikto jéva ity eva nivedayanté gatärthä |
jéveçau iti çrutis tu mäyä-vimohita-tärkikädi-parikalpita-jéveça-paratayä gatârtheti na kiïcid anupapannam || 40 ||

kià ca, yady aträbheda eva tätparyam abhaviñyat tarhy ekam eva brahmäjïänena bhinnaà,
jïänena tu tasya bhedamayaà duùkhaà viléyata ity apaçyad ity evävakñyat | tathä çré-bhagaval-
lélädénäà västavatväbhäve sati çré-çuka-hådaya-virodhaç ca jäyate ||42||

BD: anupapatty-antaram äha kià ceti | atra çré-bhägavate çästre | ity eveti pürëaù puruñaù kaçcid asti tad-äçritayä
mäyayä jévo vimohito’narthaà bhajati | tad-anarthopaçamané ca pürëasya tasya bhaktiù ity apaçyat | ity evaà
nävakñyad ity arthaù ||41||

23
 TATTVA-SANDARBHA

tasmät pariccheda-pratibimbatvädi-pratipädaka-çästräëy api kathaïcit tat-sädåçyena gauëyaiva

våttyä pravarteran | ambuvad agrahaëät tu na tathätvam (Vs. 3.2.19), våddhi-hräsa-bhäktvam
antar- (page 98) bhäväd ubhaya-sämaïjasyodevam (Vs 3.2.20) iti pürvottara-pakñamaya-
nyäyäbhyäm ||42||

BD: tasmäd iti | tat-sädåçyena paricchinna-pratibimba-tulyatvenety arthaù | siàho devadattaù ity atra yathä gauëyä
våttyä siàha-tulyatvaà devadattasyocyate, na tu siàhatvaà tadvad ity arthaù | nanv evaà kena nirëétam iti cet |
sütrakåtä çré-vyäsenaiveti tat sütra-dvayaà darçayati |

tatraikena tadväda-dvayam asambhavän nirasyati ambuvad iti | yathämbunä bhü-khaëòasya paricchedaù, evam
upädhinä brahma-pradeçasya sa syät | na, ambunä bhükhaëòasyevopädhinä brahma-pradeçasya grahaëäbhävät |
agåhyo na hi gåhyate (BåhadU 3.9.26) iti hi çrutiù | ato na tathätvaà brahmaëa upädhi-paricchinnatvaà nety arthaù
|

yad vä, ambuni yathä raveù partibimbaù paricchinnasya gåhyate, evam upädhau brahmaëaù pratibimbo vyäpakasya
na gåhyate | ato na tathätvam tasya pratibimbo nety arthaù | tarhi çästra-dvayaà kathaà saìgacchate | taträha,
våddhéti dvitéyena | tad dvayaà na mukhya-våttyä pravartate | kintu våddhi-hräsa-bhäktvaà guëäàçam ädäyaiva |
yathä mahad-alpau bhü-khaëòau, yathä ca ravi-tat-pratibimbau våddhi-hräsa-bhäjau, tathä pareça-jévau syätäm |
kutaù? antarbhävät | etasminn aàçe çästra-tätparya-pürteù | evaà saty ubhayor dåñöäntäntikayoù sämaïjasyät
saìgater ity arthaù | pürva-nyäyena paricchedädi-väda-dvayasya khaëòanam, uttara-nyäyena tu gauëa-våttyä tasya
vyavasthäpanam iti | brahmaëaù khaëòaùy pratibimbo vä jéva eveti sütra-kåtäà matam | éço’pi brahmaëaù khaëòaù
pratibimbo veti mäyinäm éça-vimukhänäà matam iti bodhavyam ||42||

tata eväbheda-çästräëy ubhayoç cid-rüpatve jéva-samühasya durghaöa-ghaöanä-paöéyasyä

sväbhävika-tad-acintya-çaktyä svabhävata eva tad-raçmi-paramäëu-guëa-sthänéyatvät tad-
vyatirekeëävyatirekeëa ca virodhaà parihåtyägre muhur api tad etad-vyäsa-samädhi-labdha-
siddhänta-yojanäya yojanéyäni ||43||

BD: tata iti paricchedädi-çästra-dvayasya tat-sädåçyärthakatvena nétatväd eva hetoù | tvaà vä aham asmi bhagavo
deva, ahaà vai tvam asi tattvam asi ity ädény abheda-çästräëi | tad etad vyäsa-samädhi-siddhänta-yojanäya muhur
apy agre yojanéyänéti sambandhaù | kena hetunety äha ubhayor éça-jévayoç cid-rüpatvena hetunä | yathä gaura-
çyämayos taruëa-kumärayor vä viprayor vipratvenaikyam | tataç ca jätyaiväbhedo, natu vyaktor ity arthaù | tathä
jéva-samühasya durghaöa-ghaöanä-paöéyasyä tad-acintya-çaktyä svabhävata eva tad-raçmi-paramäëu-guëa-
sthänéyatvät tad-vyatirekeëa, avyatirekeëa ca hetunä virodhaà parihåtyeti | pareçasya kahlu svarüpänubandhiné
paräkhyä çaktir uñëateva raver asti | paräsya çaktir vividhaiva çrüyate sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca (ÇvetU 6.8) iti
mantra-varëät | viñëu-çaktiù parä proktä (ViP 6.7.61) iti smaraëäc ca | sä hi tad-itarän nikhilän niyamayati | yasmät
tad anye sarve’rthäù svasvabhävam atyajanto vartante | prakåtiù kälaù karma ca sväntaù-sthitam apéçvaraà
sparñöuà na çaknoti | kintu tato bibhyed eva svasvabhäve tiñöhati | jéva-gaëäç ca tat-sajätéyo’pi na tena samparcituà
çaknoti kintu tamäçrayann eva våttià labhate | mukhya-präëam iva çroträdir indriya-gaëa iti | tathä yad-attir yad-
adhénä sa tad-rüpaù ity abheda-çästrasyäpi bheda-çästreëa särdham avirodho’yaà çré-vyäsa-samädhi-labdha-
siddhänta-savyapekña iti | tathä cätreça-jévayoù svaruüpäbhedo nästéti siddham ||43||

tad evaà mäyäçrayatva-mäyä-mohitatväbhyäà sthite dvayor bhede tad-

bhajanasyaiväbhidheyatvam äyätam ||44||

tad evam iti sphuöärtham | tad-bhajanasya mäyä-nivärakasyety arthaù ||44||

ataù çré-bhagavata eva sarva-hitopadeñöåtvät, sarva-dhuùkha-haratvät, raçménäà süryavat

sarveñäà parama-svarüpatvät sarvädhika-guëa-çälitvät, parama-premayogatvam iti prayojanaà
ca sthäpitam ||45||

BD: mäyä-moha-nivärakatväd yasya bhajanam abhidheyaà, sa bhagavän eva bhajatäà prema-yogya ity arthäd
ägatam ity äha ata iti | ato mäyämoha-niväraka-bhajanatväd bhagavata eva parama-prema-yogyatvam iti
sambandhaù | jévätmä prema-yogyaù, paramätmä bhagaväàs tu parama-prema-yogya ity arthaù | kuta ity
apekñäyäà hetu-catuñöayam äha sarveti | raçménäm ity ädi – süryo yathä raçménäà svarüpaà na, kintu parama-

24
 TATTVA-SANDARBHA

svarüpam eva bhavaty evaà jévänäà bhagavän iti svarüpaikyaà nirastam | antaryämi-brähmaëät saubäla-
brähamaëäc ca jévätmanaù paramätmanaù çaréräëi bhavanti, sa tu teñäà çaréré iti bhedaù prasphuöo jïätaù | ataù
sarvädhiketi ||45||

taträbhidheyaà ca tädåçatvena dåñöavän api, yatas tat-pravåtty-arthaà çré-bhägavatäkhyäm imäà

sätvata-saàhitäà pravartitavän ity äha anartheti | bhaktiyogaù çravaëa-kértanädi-lakñaëaù
sädhana-bhaktiù, na tu prema-lakñaëaù | anuñöhänaà hy upadeçäpekñaà prema tu tat-
prasädäpekñam iti tathäpi tasya tat-prasäda-hetos tat-prema-phala-garbhatvät säkñäd
evänarthopaçamanatvaà, na tv anyasäpekñatvena | yat karmabhir yat tapasä jïäna-vairägyataç ca
yat ity ädau (BhP 11.20.32), sarvaà mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate’ïjasä |
svargäpavargaà (BhP 11.20.33) ity ädeù | jïänädes tu bhakti-säpekñatvam eva çreyaù-såtià
bhaktim (BhP 10.14.4) ity ädeù |

athavä anarthasya saàsära-vyasanasya tävat säkñäd-avyavadhänenopaçamanaà sammohädi-

dvayasya tu premäkhya-svéya-phala-dvärety arthaù | ataù pürvavad eväträbhidheyaà darçitam ||
46||

BD: taträbhéti | tädåçatvena mäyänivärakatvena | dåñöavän api çré-vyäsaù | anuñöhänaà kåti-sädhyam | tat-prasädeti
bhagavad-anugrahety arthaù | tasya çravaëädi-lakñaëasya | anya-säpekñatvena karmädi-parikaratvena | jïänädes tv
iti jïänam atra yasya brahma (page 6) ity ukta-brahma-viñayakam | sammohädéyädi-padäd ätmano jaòa-dehädi-
rüpatä-mananaà grähyam | ata iti | atra anartheti väkye ||46||

atha pürvadeva prayojanaà ca spañöayituà pürvoktasya pürëa-puruñasya ca çré-kåñëa-

svarüpatvaà vyaïjayituà, grantha-phala-nirdeça-dvärä tatra tad-anubhaväntaraà pratipädayann
äha yasyäm iti | bhaktiù premä çravaëa-rüpayä (page 109) sädhana-bhaktyä sädhyatvät |
utpadyate ävirbhavati | tasyänuñaìgikaà guëam äha çoketi | atraiñäà saàskäro’pi naçyatéti
bhävaù | (page 110) prétir na yävan mayi väsudeva na mucyate deha-yogena tävat iti (BhP 5.5.6)
çré-åñabhadeva-väkyät | parama-puruñe pürvokta-pürëa-puruñe | kim äkära ity apekñäyäm äha
kåñëe | kåñëas tu bhagavän svayam ity ädi çästra-sahasra-bhävitäntaù-karaëänäà paramparayä
tat-prasiddi-madhya-pätinäà cäsäìkhya-lokänäà tan-näma-çravaëa-mätreëa yaù prathama-
pratéti-viñayaù syät, tathä tan-nämnaù prathamäkñara-mätraà manträya kalpamänaà
yasyäbhimukhyäya syät tad-äkära ity arthaù | ähuç ca näma-kaumudé-käräù | kåñëa-çabdasya
tamäla-çyämala-tviñi yaçodäyäù stanandhaye para-brahmaëi rüòhiù iti ||47||

BD: atheti | prayojanaà bhagavat-prema-lakñaëam | tatreti tatra samädhau çré-vyäsasyänyam anubhavam ity arthaù |
ävirbhavatéti premëaù paräsäräàçatvenotpatty-asambhaväd ity arthaù | tasyeti premëaù | atra premëi sati | kåñëas tu
bhagavän svayaà iti çré-sütädénäà çré-jayadevädénäà cäsaìkhya-lokänäm ity arthaù | tan-näma iti tan-nämnaù iti
cobhayatra kåñëeti näma bodhyam | rüòhir iti prakåti-pratyaya-sambandhaà vinaiva yaçodä-sute prasiddhir
maëòapa-çabdasyeva gåha-viçeña ity arthaù ||47||

atha tasyaiva prayojanasya brahmänandänubhaväd api paramatvam anubhütavän | yatas tädåçaà

çukam api tad-änanda-vaiçiñöya-lambhanäya täm adhyäpayämäsety äha sa saàhitäm iti |
kåtvänukramya ceti prathamataù svayaà saìkñepeëa kåtvä paçcät tu çré-näradopadeçäd
anukrameëa vivåtyety arthaù | ataeva çrémad-bhägavataà bhäratänantaraà yad atra çrüyate, yac
cänyaträñöädaça-puräëänantaraà bhäratam iti tad-dvayam api samähitaà syät |
brahmänandänubhava-nimagnatvät nivåtti-nirataà sarvato nivåttau nirataà, taträvyabhicäriëam
apéty arthaù ||48||

BD: atheti brahmänandäd yasya brahmety ukta-vastu-sukhäd api | paramatvam utkåñöatvam anubhütavän çré-vyäsaù
| tädåçaà tad-änandänubhavainam api | tad-änandeti kåñëa-premänanda-präpaëäyety arthaù | ata eveti | yad atreti
atra çré-bhägavate | ayatra mätsyädau añöädça-puräëäni kåtvä satyavaté-sutaù | cakre bhäratam äkhyänaà vedärthair
upabåàhitam ity anenety arthaù | tatreti nivåttäv ity arthaù ||48||

25
 TATTVA-SANDARBHA

tam etaà çré-veda-vyäsasya samädhi-jätänubhavaà çré-çaunaka-praçnottaratvena viçadayan

sarvätmärämänubhavena sahetukaà saàvädayati ätmärämäç ceti | nirgranthä vidhi-niñedhätétä
nirgatähaìkära-granthayo vä | ahaitukéà phalänusandhi-rahitäm | atra sarväkñepaparihärärtham
äha itthambhüta ätmärämäëäm apy äkarñaëa-svabhävo guëo yasya sa iti | tam evärthaà çré-
çukasyäpy anubhavena saàvädayati harer guëeti | çré-vyäsadeväd yat-kiïcic-chrutena guëena
pürvam äkñiptä matir yasya saù | paçcäd adhyagät mahad-vistérëam api | tataç ca tat-saìkathä-
sauhärdena nityaà viñëu-janäù priyä yasya tathäbhüto vä, teñäà priyo vä svayam abhavad ity
arthaù |

ayaà bhävaù brahma-vaivartänusäreëa pürvaà tävad ayaà garbham ärabhya çré-kåñëasya

svaritayä mäyä-nivärakatvaà jïätavän | tatra çré-vyeda-vyäsas tu taà vaçékartuà tad-ananya-
sädhanaà çré-bhägavatam eva jïätvä, tad-guëätiçaya-prakäçamayäàs tadéya-padya-viçeñän
kathaïcc chrävayitvä tena tam äkñipta-matià kåtvä, tad eva pürëaà tam adhyäpayämäseti çré-
bhägavata-mahimätiçayaù proktaù | tad evaà darçitaà vaktuù çré-çukasya vedavyäsasya ca
samäna-hådayam | tasmäd vaktur hådayänurüpam eva sarvatra tätparyaà paryälocanéyaà
nänyathä | yad yat tad anyathä paryälocanaà, tatra tatra kupatha-gämitaiveti niñöaìkitam || 1.7 ||
çré-sütaù || 49 ||

BD: samädhi-dåñöasyärthasya sarva-tattvajïa-sammatatvam äha tam ity ädinä | nirgatähaìkäreti | mahat-tattväj

jäto’yam ahaìkäraù | na tu svarüpänubandhéti bodhyaà, dvitéye sandarbhe evam eva nirëeñyamäëatvät | tadéya-
padya-viçeñän iti pütanädhätré-gati-däna-päëòava-särathya-pratéhäratvädi-pradarçakän katicic chlokän ity arthaù |
brahma-vaivarte çuko yoni-jätaù, bhärate tv ayoni-jätaù kathyate | dära-grahaëaà kanyä-santatiç ceti | tad etat
sarvaà kalpa-bhedena saìgamanéyam ||49||

atha krameëa vistaratas tathaiva tätparyaà nirëetuà sambandhäbhidheya-prayojaneñu ñaòbhiù

sandarbhair nirëeñyamäëeñu prathamaà yasya väcya-väcakatä-sambandhédaà çästraà tad eva
dharmaù projjhita-kaitavaù ity ädi-padye sämänyäkäratas tävad äha vedyaà västavam atra vastu
(BhP 1.1.2) iti || öékä ca atra çrémati sundare bhägavate västavaà paramärtha-bhütaà vastu
vedyaà, na tu vaiçeñikädivad dravya-guëädi-rüpam ity eñä ||1.1|| veda-vyäsaù ||50||

BD: saìkñepeëoktaà sambandhädikaà vistareëa darçayitum upakramate athetyädi | tathaiveti çré-çukädi-

hådayänusäreëety arthaù | sämänyata iti anirdiñöa-svarüpa-guëa-vibhüti-kathanäyety arthaù | vaiçeñikädivad iti
kaëäda-gautamokta-çästravad ity arthaù ||50||

atha kià rüpaà tad-vastu-tattvam ity aträha vadanti tat tattva-vidas tattvaà yaj jïänam advayam
iti (BhP 1.2.11) | jïänaà cid-eka-rüpam | advayatvaà cäsya svayaà-
siddhatädåçätädåçatattväntaräbhävaät svaçaktyeka-sahäyatvät | paramäçrayaà taà vinä täsäm
asiddhatväc ca | tattvam iti parama-puruñärthatä-dyotanayä parama-sukha-rüpatvaà tasya
bodhyate | ataeva tasya nityatvaà ca darçitam ||1.2|| çré-sutaù ||52||

BD: svarüpa-nideça-pürvakaà tattvaà vaktum avatärayati atha kim iti | svayaà siddheti ätmanaiva siddhaà khalu
svayaà siddham ucyate | svayaà däsäs tapasvinaù ity atra tapasv-däsyam ätmanä tapasvinaiva siddhaà pratéyate
tadvat | tädåçaà ca pareça-vastv eva, na tu tädåçam api jéva-caitanyaà, na tv atädåçaà prakåti-käla-lakñaëaà jaòa-
vastu | tad-abhäväd advayatvam | tayoù svayaàsiddhatväbhävaù kutaù | ity aträha paramäçrayaà taà vineti | sva-
çaktyeka-sahäye’py advaya-padaà prayujyate dhanur dvitéyaù päëòur iti |

nanu vedänte vjïänam änandaà brahma iti | vijïänänada-svarüpaà brahma paöhyate, iha jïänam iti katham |
taträha tattvam iti | idam atra tattvam ity ukte säre vastuni tattva-çabdo néyate | säraà ca sukham eva sarveñäm
upäyänäà tad-arthatvät | tathä ca sukha-rüpatvam api tasyägatam | nanu jïänaà sukhaà cänityaà dåñöaà taträha
ataeveti | svayaàsiddhatvena vyäkhyänän nityaà tad ity arthaù | sad-akäraëaà yat tan nityaà iti hi térthakäräù |
evaà ca tädåça-brahma-sambandhédaà çästram ity uktam ||51||

26
 TATTVA-SANDARBHA

nanu néla-pétädy-äkäraà kñaëikam eva jïänaà dåñöam, tat punar advayaà nityaà jïänaà
kathaà lakñyate yan-niñöham idaà çästram | ity aträha sarva-vedänta-säraà yad
brahmätvekatva-lakñaëam | vastv advitéyaà tan-niñöham iti (BhP 12.13.12) satyaà jïänam
anantaà brahma iti yasya svarüpam uktam, yenäçrutaà çrutaà bhavati (Chä 6.1.3) iti yad-
vijïänena sarva-vijïänaà pratijïätam | sad eva saumyedam agra äsét (Chä U 6.2.1) ity ädinä
nikhila-jagad-eka-käraëatä | tad aikñata bahu syäm (ChäU 6.2.3) ity anena satya-saìkalpatä ca
yasya pratipäditä, tena brahmaëä svarüpa-çaktibhyäà sarva-båhattamena särdham | anena
jévenätmanä (Chä U 6.3.2) iti tadéyoktävidantänirdeçena tato bhinnatve’py ätmatänirdeçena tad-
ätmäàça-viçeñatvena labdhasya bädaräyaëa-samädhi-dåñöa-yukter atyabhinnatä-rahitasya
jévätmano yad ekatvaà tattvam asi (ChäU 6.8.7) ity ädau jätyä tad-aàça-bhüta-cid-rüpatvena
samänäkäratä | tad eva lakñaëaà prathamato jïäne sädhakatamaà yasya tathäbhütaà yat sarva-
vedänta-säram advitéyaà vastu tan-niñöhaà tad-eka-viñayam idaà çré-bhägavatam iti präktana-
padyasthenänuñaìgaù | yathä janma-prabhåti kaçcid gåha-guhävaruddhaù süryaà vividiñuù
kathaìcid gaväkña-patitaà süryäàçu-kaëaà darçayitvä kenacid upadiçyate eña sa iti | etat tad-
aàça-jyotiù-samänäkäratayä tan-mahä-jyotir-maëòalam anusandhéyatäm ity arthas tadvat |
jévasya tathä tad-aàçatvaà ca tac-chakti-viçeña-siddhatvenaiva paramätma-sandarbhe
sthäpayiñyämaù | tad etaj-jévädi-lakñaëäàça-viçiñöatayaivopaniñadas tasya säàçatvam api kvacid
upadiçanti | niraàçatvopadeçikä çrutis tu kevala-tan-niñöhä | atra kaivalyaika-prayojanam iti
caturtha-pädaç ca kaivalya-padasya çuddhatva-mätra-vacanatvena çuddhatvasya ca çuddha-
bhaktitvena paryavasänena préti-sandarbhe vyäkhyäsyate ||12|13|| çré-sütaù ||52||

BD: ärthikaà nityatvaà sthiraà kurvan, çästrasya viçiñöa-brahma-sambandhitvam äha – nanu nélety ädinä | anena
jévenety ädi | tadéyoktau paradevatä-väkye | tad-ätmäàça-viçeñatvena tad-vibhinnäàçatvena, na tu matsyädivat
sväàçatvenety arthaù | jévätmano yad ekatvam iti jévasya cid-rüpatvena jätyä yad-brahma-samänäkäratvaà tad eva
tasya brahmaëä sahaikyam iti vyakti-bhedaù prasphuöaù | evam eva yathetyädi-dåñöäntenäpi darçitaù | tad etad iti
upaniñadaù so’kämayata bahu syäm ity ädyäù | niraàçatvopadeçiketi satyaà jïänam anantam (TaittU 2.1),
niñkalaà niñriyaà çäntaà niravadyaà niraïjanam (ÇvetU 6.19) ity ädyä çrutis tu kevala-tan-niñöhä viçeñyamätra-
parety arthaù | anabhivyakta-saàsthäna-guëakaà brahma vadatéti yävat ||52||

tatra yadi tvam-padärthaysa jévätmano jïänatvaà nityatvaà ca prathamato vicära-gocaraù syät

tadaiva tat-padärthasya tädåçatvaà subodhaà syäd iti | tad bodhayitum anyärthaç ca parämarçaù
(Vs. 1.3.20) iti nyäyena jévätmanas tad-rüpatvam äha |

nätmä jajäna na mariñyati naidhate’sau

na kñéyate savanavid-vyabhicäriëäà hi |
sarvatra çaçvad anapäyy upalabdhi-mätraà
präëo yathendriya-balena vikalpitaà sat || (BhP 11.3.38)

ätmä çuddho jévaù | na jajäna na jätaù | janmäbhäväd eva tad-anantarästitä-lakñaëo vikäro’pi

nästi | naidhate na vardhate | våddhy-abhäväd eva vipariëämo’pi nirastaù | hi yasmät |
vyabhicäriëäm ägamäpäyinäà bäla-yuvädi-dehänäà deva-manuñyädy-äkära-dehänäà vä |
savanavit tat-tat-käla-drañöä | nahy avasthävatäà drañöä tad-avastho bhavatéty arthaù |
niravasthaù ko’säv ätmä | ata äha upalabdhi-mätraà jïänaika-rüpam | kathambhütam | sarvatra
dehe, çaçvat sarvadä anuvartamänam iti |

nanu néla-jïänaà nañöaà péta-jïänaà jätam iti pratéter na jïänasyänapäyitvam | taträha indriya-
baleneti | sad eva jïänam ekam indriya-balena vividhaà kalpitam | nélädy-äkärä våttaya eva
jäyante naçyanti ca na jïänam iti bhävaù | ayam ägamäpäyitadavadhi-bhedena prathamas tarkaù
| drañöå-dåçya-bhedena dvitéyo’pi tarko jïeyaù | vyabhicäriñv avasthä-vyabhicäre dåñöäntaù präëo
yatheti |

27
 TATTVA-SANDARBHA

BD: jévätmani jïäte paramätmä sujïätaù syäd ity uktam | tad arthaà jévätmänaà nirüpayiñyann avatärayati tatra
yadéty ädinä | anyärthaç ceti brahma-sütram | dahara-vidyä chändogye paöhyate yad idam asmin brahma-pure
daharaà puëòarékaà veçma daharo’sminn antar-äkäças tasmin yad-antas tad anveñöavyam (ChäU 8.1.1) iti |
atropäsakasya çaréraà brahma-puraà, tatra håt-puëòarékastho daharaù paramätmä dhyeyaù kathyate | taträpahata-
päpmatvädi-guëäñöakam anveñöavyam upadiçyata iti siddhäntitam | tad-väkya-madhye sa eña samprasädo’smäc
charérät samutthäya paraà jyotir upasampadya svena rüpeëäbhiniñpadyate, sa uttamaù puruñaù (Chä 8.12.3) iti
väkyaà paöhitam | atra samprasädo labdha-vijïäno jévas tena yat paraà jyotir upapannaà sa eva puruñottama ity
arthaù | dahara-väkyäntaräle jéva-parämarçaù kim artham iti cet taträha anyärtha iti | tatra jéva-parämarço’nyärthaù |
yaà präpya jévaù sva-svarüpeëäbhiniñpadyate sa paramätmeti paramätma-jïänärtha ity arthaù | na jajäneti jäyate’sti
vardhate vipariëamate’pakñéyate naçyati ca iti bhäva-vikäräù ñaö paöhitäù | te jévasya na santi iti samudäyärthaù |
nanu néla-jïänam ity ädi jïäna-rüpam ätmavastu jïätå bhavati | prakäça-vastu süryaù prakäçayitä yathä | tataç ca
svarüpänubandhitväj jïänaà tasya nityaà, tasyendriya-praëälyä nélädi-niñöhä yä viñayatä våtti-pada-väcyä saiva
nélädyapagame naçyatéti ||53||

dåñöäntaà vivåëvann indriyädilayena nirvikärätmopalabdhià darçayati --

aëòeñu peçiñu taruñv aviniçciteñu

präëo hi jévam upadhävati tatra tatra |
sanne yad indriya-gaëe’hami ca prasupte
küöastha äçayam åte tad anusmåtir naù || [BhP 11.3.39]

aëòeñu aëòajeñu | peçiñu jaräyujeñu | taruñu udbhijjeñu | aviniçciteñu svedajeñu | upadhävati

anuvartate | evaà dåñöänte nirvikäratvaà pradarçya därñöäntike’pi darçayati | katham |
tadaivätmä savikära iva pratéyate yadä jägare indriya-gaëaù | yadä ca svapne tat-saàskäravän
ahaìkäraù | yadä tu prasuptaà tadä tasmin prasupta indriya-gaëe sanne léne | ahami anaìkäre ca
sanne léne | küöastho nirvikära evätmä | kutaù | äçayam åte liìga-çaréram upädhià vinä | vikära-
hetor upädher abhävät ity arthaù |

nanv ahaìkära-paryantasya sarvasya laye çünyam evävaçiñyate | kva tadä küöastha ätmä | ata äha
tad-anusmåtir naù | tasyäkhaëòätmanaù suñpti-säkñiëaù småtiù naù asmäkaà jägrad-drañöèëäà
jäyate etävantaà kälaà sukham aham asväpsaà na kiïcid avediñam iti | ato’nanubhütasya
tasyäsmaraëäd asty eva suñptau tädrg-ätmänubhavaù | viñaya-sambandhäbhäväc ca na spañöa iti
bhävaù | ataù sva-prakäça-mätra-vastunaù süryädeù prakäçavad upalabhdi-mätrasyäpy ätmana
upalabhdiù sväçraye’sty evety äyätam | tathä ca çrutiù -- yad vai tan na paçyati paçyan vai
drañöavyän na paçyati, na hi drañöur dåñöorviparilopo vidyate (BåhadU 4.3.23) iti |

ayaà säkñi-säkñya-vibhägena tåtéyas tarkaù | duùkhi-premäspadatva-vibhägena caturtho’pi

tarko’vagantavyaù ||55||

BD: dåñöäntam iti präëasya nänä-deheñv aikarüpyän nirvikäratvam ity arthaù | tasminn ätmani | upädher liìga-
çarérasya | abhäväd viçleñäd ity arthaù | tadäpy atisükñmäyä väsanäyäù sattvän mukter abhäva iti jïeyam |
präkåtähaìkäre léne’pi svarüpänubandhino’ham arthasya sattvät tena sukham aham asväpsam iti vimarço bhavatéti
pratipädayitum äha nanv ity ädi | çünyam eveti ahaà-pratyayà vinätmano’pratéter iti bhävaù | akhaëòätmana iti |
aëu-rüpatväd vibhägänarhasyety arthaù |

nanu sväpäd utthitasyätmano,haìkäreëa yogät sukham aham asväpsam iti vimarço jägare sidhyati | suñuptau tu cin-
mätraù sa iti cet taträha ato’nanubhütasyeti | anubhava-smaraëayoù sämänädhikaraëyäd ity arthaù | tasmät tasyäm
apy anubhavitaivätmeti siddham | nanüpalabdhi-mätram ity uktam | tasyopalabdhåtvaà katham | taträha ata ity ädi |
yad vai iti | tad-ätma-caitanyaà kartå | suñuptau na paçyatéti yad ucyate tat khalu drañöavya-viñayäbhäväd eva, na tu
drañöåtväbhäväd ity arthaù | sphuöam anyat ||54||

tad uktaà –

28
 TATTVA-SANDARBHA

anvaya-vyatirekäkhyas tarkaù syäc caturätmakaù |

ägamäpäyitadavadhi-bhedena prathamo mataù ||
drañöå-dåçya-vibhägena dvitéyo’pi matas tathä |
säkñi-säkñya-vibhägena tåtéyaù sammataù satäm ||
duùkhi-premäspadatvena caturthaù sukha-bodhakaù ||

||11.3|| iti çré-pippaläyano nimim ||55||

BD: padyayor vyäkhyäne catväras tarkä yojitäs tän abhiyuktoktäbhyäà särdhakärikäbhyäà nirdiçati anvayeti |
tarka-çabdena tarkäìgakam anumänaà bodhyam | ägamäpäyino dåçyät säkñyäd duùkhäspadäc ca dehäder ätmä
bhidyate | tad-avadhitvät, tad-drañöåtvät, tat-säkñitvät, premäspadatväc ceti krameëa hetavo neyäù | vyatirekaç
cohyaù ||55||

evambhütänäà jévänäà cin-mätraà yat svarüpaà tayaiväkåtyä tad-aàçitvena ca tad-abhinnaà

yat tattvaà tad atra väcyam iti vyañöi-nirdeça-dvärä proktam | tad eva hy äçraya-saàjïakaà
mahäpuräëa-lakñaëa-rüpaiù sargädibhir arthaiù samañöi-nirdeça-dväräpi lakñyata ity aträha
dväbhyäm --

atra sargo visargaç ca sthänaà poñaëam ütayaù |

manvantareçänukathä nirodho muktir äçrayaù ||
daçamasya viçuddhy-arthaà navänäm iha lakñaëam |
varëayanti mahätmänaù çrutenärthena cäïjasä || (BhP 2.10.1-2)

manvantaräëi ceçänukathäç ca manvantareçänukathäù | atra sargädayo daçärthä lakñyanta ity

arthaù | tatra ca daçamasya viçuddhy-arthaà tattva-jïänärthaà navänäà lakñaëaà svarüpaà
varëayanti | nanv atra naivaà pratéyate | ata äha çrutena çrutyä kaëöhoktyaiva stutayädi-
sthäneñu, aïjasä säkñäd varëayanti | arthena tätparya-våttyä ca tat-tad-äkhyäneñu ||56||

BD: éçvara-jïänärthaà jéva-svarüpa-jïänaà nirëétam | atha tat-sädåçyeneçvara-svarüpaà nirëetuà pürvoktaà

yojayati evambhütänäm ity ädinä | cin-mätraà yat svarüpam iti cetayitå ceti bodhyaà pürva-nirüpaëät |
tatahiväkåtyeti cinmätratve sati cetayitåtvaà yäkåtir jätis tayety arthaù | äkåtis tu striyäà rüpe sämänya-vapuñor api
iti mediné | tad-aàçitvena jéväàçitvena cety arthaù | tad-abhinnaà jéväbhinnaà yad brahma-tattvam | aàçaù khalv
aàçino na bhidyate vyañöir ity arthaù | jévädi-çaktimad brahma samañöiù | jévas tu vyañöiù | tädåça-samañöi-brahma-
nirüpaëena tasya tathätvaà vaktavyam ity arthaù | daçamasya ceçvarasya | avaçiñöaù sphuöärthaù ||56||

tam eva daçamaà vispañöayituà teñäà daçänäà vyutpädikäà sapta-çlokém äha –-

bhüta-mätrendriya-dhiyäà janma sarga udähåtaù

brahmaëo guëa-vaiñamyäd visargaù pauruñaù småtaù || (BhP 2.10.3)

bhütäni khädéni | mäträëi ca çabdädéni indriyäëi ca | dhé-çabdena mahad-ahaìkärau | guëänäà

vaiñamyät pariëämät | brahmaëaù parameçvarät kartå-bhütädénäà janma sargaù | puruño vairäjo
brahmä, tat-kåtaù pauruñaç caräcara-sargo visarga ity arthaù |

sthitir vaikuëöha-vijayaù poñaëaà tad-anugrahaù

manvantaräëi sad-dharma ütayaù karma-väsanäù
avatäränucaritaà hareç cäsyänuvartinäm
puàsäm éça-kathäù proktä nänäkhyänopabåàhitäù || (BhP 2.10.4-5)

vaikuëöhasya bhagavato vijayaù såñöänäà tat-tan-maryädä-pälanenotkarñaù | sthitiù sthänam |

tataù sthiteñu svabhakteñu tasyänugrahaù poñaëam | manvantaräëi tat-tan-manvantara-
sthitänäà manvädénäà tad-anugåhétänäà satäà caritäni, täny eva dharmas tad-upäsanäkhyaù

29
 TATTVA-SANDARBHA

sad-dharmaù | tatraiva sthitau nänä-karma-väsanä ütayaù | sthitäv eva harer avatäränucaritam

asyänuvartinäà ca kathä éçänukathäù proktä ity arthaù |

nirodho 'syänuçayanam ätmanaù saha çaktibhiù |

muktir hitvänyathä rüpaà sva-rüpeëa vyavasthitiù || (BhP 2.10.6)

sthity-anantaraà cätmano jévasya çaktibhiù svopädhibhiù sahäsya harer anuçayanaà, hari-

çayanänugatatvena çayanaà nirodha ity arthaù | tatra hareù çayanaà prapaïcaà prati dåñöi-
nimélanam | jévänäà çayanaà tatra laya iti jïeyam | tatraiva nirodhe’nyathärüpam
avidyädhyastam ajïatvädikaà hitvä svarüpeëa vyavasthitir muktiù ||57||

BD: sargädén daça vyutpädayati tad evam ity ädinä | brahmaëaù parameçvaräd iti | käraëa-såñöiù pärameçvaré | kärya-
såñöis tu vairiïcéty arthaù | muktir iti bhagavad-vaimukhyänugatayä’vidyayä racitam anyathä-rüpaà devam
änavädibhävaà hitvä tat-sämmukhyänupravåttayä tad-bhaktyä vinäçya, svarüpeëäpahata-päpmatvädi-guëäñöaka-
viçiñöena jéva-svarüpeëa jévasya vyavasthitir viçiñöä punar ävåtti-çünyä punar ävåtti-çünyä bhagavat-sannidhau sthitir
muktir ity arthaù ||57||

äbhäsaç ca nirodhaç ca yato 'sty adhyavaséyate

sa äçrayaù paraà brahma paramätmeti çabdyate | [BhP 2.10.7]

äbhäsaù såñöiù | nirodho layaç ca yato bhavati | adhyavaséyata upalabhyate jévänäà

jïänendriyeñu prakäçate ca | sa brahmeti paramätmeti prasiddha äçrayaù kathyate | iti çabdaù
prakärärthaù | tena bhagavän iti ca | asya vivåtir agre vidheyä ||58||

BD: atha navabhiù sargädibhir lakñaëéyam äçraya-tattvam äha äbhäsaç ceti | yata iti hetau païcamé ||58||

sthitau ca taträçraya-svarüpam aparokñänubhavena vyañöi-dväräpi spañöaà darçayitum

adhyätmädi-vibhägam äha –

yo 'dhyätmiko 'yaà puruñaù so 'säv evädhidaivikaù |

yas tatrobhaya-vicchedaù puruño hy ädhibhautikaù ||
ekam ekataräbhäve yadä nopalabhämahe |
tritayaà tatra yo veda sa ätmä sväçrayäçrayaù || [BhP 2.10.8-9]

yo’yam ädhyätmikaù puruñaç cakñur-ädi-karaëäbhimäné drañöä jévaù | sa evädhidaivikaç cakñur

ädy-adhiñöhätä süryädiù | deha-såñöeù pürvaà karaëänääm adhiñöhänäbhävenäkñamatayä karaëa-
prakäça-kartåtväbhimäni-tat-sahäyayor ubhayor api tayor våtti-bhedänudayena jévatva-
mäträviçeñät | tataç cobhayaù karaëäbhimäni-tad-adhiñöhätå-devatä-rüpo dvirüpo vicchedo
yasmät | sa ädhibhautikaç cakñur golakädy-upalakñito dåçyo dehaù puruña iti puruñasya
jévasyopädhiù | sa vä eña puruño’nna-rasa-mayaù [TaittaU 2.1] ity ädi çruteù ||59||

BD: nanu karaëäbhimänino jévasya karaëa-pravartaka-süryäditvam atra katham | taträha deha-såñöeù pürvam iti
karaëänäm iti | adhiñöhänäbhävena cakñr golakädyabhävenety arthaù | ubhayor api tayor våtti-bhedänudayeneti
karaëänäà viñaya-grahaëaà våttiù | devatänäà tu tatra pravartakatvaà våttiù | ayam atra niñkarñaù dehotpatteù
pürvam api jévena särdham indriyäëi tad-devatäç ca santy eva | tadä teñäà våtty-abhäväj jéve’ntarbhävo vivakñitaù |
utpanne tu dehe tayor vibhägo yad-bhavatéty äha tataç cobhaya iti ||59||

ekam ekataräbhäva ity eñäm anyonya-säpekña-siddhatve nänäçrayatvaà darçayati | tathä hi

dåçyaà vinä tat-pratéty-anumeyaà karaëaà na sidhyati | näpi drañöä na ca tad vinä karaëa-
pravåtty-anumeyas tad-adhiñöhätä süryädiù | na ca taà vinä karaëaà pravartate | na ca tad vinä
dåyam ity ekatarasyäbhäva ekaà nopalabhämahe | tatra tadä tat-tritayam älocanätmakena
pratyayena | yo veda säkñitayä paçyati sa paramätmä äçrayaù | teñäm api parasparam äçrayatvam

30
 TATTVA-SANDARBHA

astéti tad-vyavacchedärthaà viçeñaëaà sväçrayo’nanyäçrayaù | sa cäsäv anyeñäm äçrayaç ceti |

taträàçäàçinoù çuddha-jéva-paramätmanor abhedäàça-svékäreëaiväçraya uktaù | ataù paro’pi
manute’nartham [BhP 1.7.5] iti |

jägrat-svapna-suñuptaà ca guëato buddhi-våttayaù |

täsäà vilakñaëo jévaù säkñitvena vivakñitaù || [BhP 11.13.27] iti |

çuddho vicañöe hy aviçuddha-kartuù [BhP 5.11.12] ity ädy uktasya säkñi-saàjïinaù çuddha-
jévasyäçrayatvaà na çaìkanéyam | athavä nanv ädhyätmikädénäm apy äçrayatvam asty eva |
satyam | tathäpi parasparäçrayatvän na taträçrayatäkaivalyam iti te tv äçraya-çabdena
mukhyatayä nocyanta ity äha ekam iti | tarhi säkñiëa evästäm äçrayatvam | taträha tritayam iti |
sa ätmä säkñé jévas tu yaù sväçrayo’nanyäçrayaù paramätmä sa eväçrayo yasya tathäbhüta iti |
vakñyate ca haàsa-guhya-stave sarvaà pumän veda guëäàç ca taj-jïo na veda sarvajïam
anantam éòe iti [BhP 6.4.25] | tasmät äbhäsaç ca ity ädinoktaù paramätmaiväçraya iti ||2.10|| çré-
çukaù ||60||

BD: ädhyätmikädénäà trayäëäà mithaù säpekñatvena siddhes teñäm äçrayatvaà nästéti vyäcañöe ekam ekatarety
ädinä | tritayam ädhyätmikädi-tritayam | nanu çuddhasya jévasya dehendriyädi-säkñitväbhidhänenänyän apekñatva-
siddhes tasyäçrayatvaà kuto na brüsa taträha aträàçäàçinor iti | aàçinäàço’péha gåhéta ity arthaù | asantoñäd
vyäkhyäntaram athaveti | tarhéti säkñiëaù çuddha-jévasya | sarvam iti pumän jévaù ||60||

asya çré-bhägavatasya mahä-puräëatva-vyaïjaka-lakñaëaà prakäräntareëa ca vadann api

tasyaiväçrayatvam äha dvayena –

sargo’syätha visargaç ca våtté rakñäntaräëi ca |

vaàço vaàçänucaritaà saàsthä hetur apäçrayaù ||
daçabhir lakñaëair yuktaà puräëaà tad-vido viduù |
kecit païca-vidhaà brahman mahad-alpa-vyavasthayä ||[BhP 12.7.9-10]

antaräëi manvantaräëi | païca-vidham –

sargaç ca pratisargaç ca vaàço manvantaräëi ca |

vaàçänucaritaà ceti puräëaà païca-lakñaëam || iti kecid vadanti |

sa ca matabhedo mahad-alpa-vyavasthayä mahä-puräëam alpa-puräëam iti

bhinnädhikaraëatvena | yadyapi viñëu-puräëädäv api daçäpi täni lakñyante | tathäpi païcänäm
eva prädhänyenoktatväd alpatvam | atra daçänäm arthänäà skandheñu yathäkramaà praveço na
vivakñitaù | teñäm dvädaça-saìkhyatvät | dvitéya-skandhoktänäà teñäà tåtéyädiñ yathä-saìkhyaà
na samäveçaù | nirodhädénäà daçamädiñv añöama-varjam | anyeñäm apy anyeñu yathokta-
lakñaëatayä samäveçanäçakyatväd eva | tad uktaà çré-svämibhir eva –

daçame kåñëa-sat-kérti-vitänäyopavarëyate |
dharma-gläni-nimittas tu nirodho duñöa-bhübhujäm || iti |

präkåtädi-caturdhä yo nirodhaù sa tu varëitaù | iti |

ato’tra skandhe çré-kåñëa-rüpasyäçrayasyaiva varëana-prädhänyaà tair vivakñitam | uktaà ca

svayam eva – daçame daçamaà lakñyam äçritäçraya-vigraham iti | evam anyaträpy unneyam |
ataù präyaçaù sarve’rthäù sarveñv eva skandheñu guëatvena vä mukhyatvena vä nirüpyanta ity
eva teñäm abhimatam | çrutenärthena cäïjasä ity atra ca tathaiva pratipannaà sarvatra tat-tat-

31
 TATTVA-SANDARBHA

sambhavät | tataç ca parthama-dvitéyayor api mahä-puräëatäyäà praveçaù syät | tasmät kramo na

gåhétaù ||61||

BD: asyeti | prakäräntareëeti kvacin-nämäntaratväd arthäntaratväc cety arthaù | etäni daça-lakñaëäni kecit tåtéyädiñu
krameëa sthüla-dhiyo yojayanti | tän niräkurvann äha dvitéya-skandhoktänäm iti | añöädaça-sahasritvaà dvädaça-
skandhitvaà ca bhägavata-lakñaëaà vyäkupyeta | adhyäya-pürtau bhägavatatvoktiç ca na sambhaved iti ca
bodhyam | çuka-bhäñitaà ced bhägavataà tarhi prathamasya dvädaça-çeñasya ca tattvänäpattiù | tasmäd añöädaça-
sahasri tat-pitur äcäryäc chukenädhétaà kathitaà ceti sämprataà saàvädäs tu tathaivänädi-siddhä iti sämpratam ||
61||

atha sargädénäà lakñaëam äha –

avyäkåta-guëa-kñobhän mahatas trivåto’hamaù |

bhüta-mätrendriyärthänäà sambhavaù sarga ucyate || (BhP 12.7.11)

pradhäna-guëa-kñobhän mahän, tasmät triguëo’haìkäraù | tasmäd bhüta-mäträëäà bhüta-

sükñmäëäm indriyäëäà ca | sthüla-bhütänäà ca | tad-upalakñita-tad-devatänäà ca sambhavaù
sargaù | käraëa-såñöiù sarga ity arthaù |

puruñänugåhétänäm eteñäà väsanämayaù |

visargo’yaà samähäro béjäd béjaà caräcaram || (BhP 12.7.12)

puruñaù paramätmä | eteñäà mahad-ädénäà, jévasya pürvakarma-väsanä-pradhäno’yaà

samähäraù | kärya-bhütaç caräcara-präëi-rüpo béjäd béjam iva pravähäpanno visarga ucyate |
vyañöi-såñöi-visarga ity arthaù | anenotir ay uktä –

våttir bhütäni bhütänäà caräëäm acaräëi ca |

kåtä svena nèëäà tatra kämäc codanayäpi vä || (BhP 12.7.13)

caräëäà bhütänäà sämänyato’caräëi, cakäräc caräëi ca kämäd våttiù | tatra tu nèëäà svena
svabhävena kämäc codanayäpi vä yä niyatä våttir jévikäkåtä, sä våttir ucyata ity arthaù |

rakñäcyutävatärehä viçvasyänuyuge yuge |

tiryaì-martyarñideveñu hanyante yais trayé-dviñaù || (BhP 12.7.14)

yair avatäraiù | aneneçakathä | sthänaà poñaëaà ceti trayam uktam |

manvantaraà manur devä manu-puträù sureçvaräù |

åñayo’àçävatäräç ca hareù ñaò-vidham ucyate || (BhP 12.7.15)

manvädyäcaraëa-kathanena sad-dharma evätra vivakñita ity arthaù | tataç ca präktana-

granthenaikärthyam |

räjïäà brahma-prasütänäà vaàças traikäliko’nvayaù |

vaàçyänucaritaà teñäà våttaà vaàçadharäç ca ye || (BhP 12.7.16)

teñäà räjïäà ye ca vaàça-dharäs teñäà våttaà vaàçyänucaritam || 62 ||

BD: uddiñöänäà sargädénäà krameëa lakñaëäni darçayitum äha – athetyädi | avyäkåteti trivåt-padaà mahato’pi
viçeñaëaà bodhyam | sättviké räjasaç caiva tämasaç ca tridhä mahän (ViP 1.2.34) iti çré-vaiñëavät | puruñaù
paramätmä viriïcäntaùstha iti bodhyam | sphuöärthäni çiñöäni ||62||

32
 TATTVA-SANDARBHA

naimittikaù präkåtiko nitya ätyantiko layaù |

saàstheti kavibhiù proktaç caturdhäsya svabhävataù || (BhP 12.7.17)

asya parameçvarasya | svabhävataù çaktitaù | ätyantika ity anena muktir apy atra praveçitä |

hetur jévo’sya sargäder avidyä-karma-kärakaù |

yaà cänuçayinaà prähur avyäkåtam utäpare || (BhP 12.7.18)

hetur nimittam | asya viçvasya | yato’yam avidyayä karma-kärakaù | yam eva hetuà kecic
caitanya-prädhänenänuçayinaà prähuù | apara upädhi-prädhänyenävyäkåtam iti |

vyatirekänvayo yasya jägrat-svapna-suñuptiñu |

mäyämayeñu tad brahma jéva-våttiñv apäçrayaù || (BhP 12.7.19)

çré-bädaräyaëa-samädhi-labdhärtha-virodhäd atra ca jéva-çuddha-svarüpam eväçrayatvena na

vyäkhyäyate kintv ayam evärthaù | jägrad-ädiñv avasthäsu, mäyämayeñu mäyä-çakti-kalpiteñu
mahad-ädi-dravyeñu ca | kevala-svarüpeëa vyatirekaù parama-säkñitayänvayaç ca yasya tad
brahma jévänäà våttiñu çudda-svarüpatayä sopädhitayä ca vartaneñu sthitiñv apäçrayaù | sarvam
aty atikramyäçraya ity arthaù | apa ity etat kahlu varjane, varjanaà cätikrame paryavasyatéti | tad
evam apäçrayäbhivyakti-dvära-bhütaà hetu-çabda-vyapadiñöasya jévasya çuddha-svarüpa-jïänam
äha dväbhyäm |

padärtheñu yathä dravyaà tan-mätraà rüpa-nämasu |

béjädi-païcatäà täsu hy avasthäsu yutäyutam ||
virameta yadä cittaà hitvä våtti-trayaà svayam |
yogena vä tad-ätmänaà vedehäyä nivartate || (BhP 12.7.20-21)

rüpa-nämätmakeñu padärtheñu ghaöädiñu yathä dravyaà påthivyädi yutam ayutaà ca bhavati |

kärya-dåñöià vinäpy upalambhät | tathä tan-mätraà çuddhaà jéva-caitanya-mätraà vastu
garbhädhänädi-païcatäntäsu navasv apy avasthäsv avidyayä yutaà svatas tv ayutam iti çuddham
ätmänam itthaà jïätvä nirviëëaù sann apäçrayänusandhäna-yogyo bhavatéty äha virameteti |
våtti-trayaà jägrat-svapna-suñupti-rüpam | ätmänaà paramätmänam | svayaà väsudeväder iva
mäyämayatvänusandhänena deva tyäder iväniñöhitena yogena vä | tataç cehäyäs tad-anuçélana-
vyatirikta-ceñöäyäù || 1.7 || çré-sütaù || uddiñöaù sambandhaù ||63||

BD: pürvoktäyäà daça-lakñaëyäà muktir eka-lakñaëam | asyäà tu caturvidhänäà saàsthäyäà ätyantika-laya-

çabditä muktir änéteti | yaà cänuçayinam iti bhukta-çiñöa-karma-viçiñöo jévonuçayéty ucyate | rüpeti mürtyä
saàjïayä copeteñv ity arthaù | kärya-dåñöim iti ghaöädibhyaù påthag api påthvyädeù präpter ity arthaù | apäçrayeti
éçvara-dhyäna-yogyo bhavatéty arthaù | svayam iti vämadevaù khalu garbhasya eva paramätmänaà bubudhe, yogena
devahütéty arthaù ||63||

iti çré-kali-yuga-pävana-sva-bhajana-vibhäjana-prayojanävatära-çré-çré-bhagavat-kåñëa-caitanya-
deva-caraëänucara-viçva-vaiñëava-räja-sabhäjana-bhäjana-çré-rüpa-sanätanänuçäsana-bhäraté-
garbhe çré-bhägavata-sandarbhe tattva-sandarbho näma prathamaù sandarbhaù ||

BD: iti kaléti kali-yuga-pävanaà yat sva-bhajanaà tasya vibhajanaà vistaraëaà prayojanaà yasya tädåço’vatäraù
prädurbhävo yasya, tasya çré-bhagavat-kåñëa-caitanya-devasya caraëayor anucarau, viçvasmin ye vaiñëava-räjäs
teñäà sabhäsu yat sa-bhäjanaà sat-käras tasya bhäjane pätre ca yau çré-rüpa-sanätanau tayor anuçäsana-bhäratya
upadeça-väkyäni garbhe madhye yasya tasmin ||

öippaëé tattva-sandarbhe vidyä-bhüñaëa-nirmitä |

33
 TATTVA-SANDARBHA

çré-jéva-päöha-saàpåktä sadbhir eñä viçodhyatäm ||

iti çrémad-baladeva-vidyä-bhüñaëa-viracitä tattva-sandarbha-öippaëé samäptä ||

34