Sat-Sandarbha 3 - Sri Paramatma-Sandarbha - Sanskrit PDF

PARAMÄTMA-SANDARBHA
ñaö-sandarbha-nämaka-
çré-bhägavata-sandarbhe tåtéyaù
paramätma-sandarbhaù
tau santoñayatä santau çréla-rüpa-sanätanau |

däkñiëätyena bhaööena pnuar etad vivicyate ||i||
tasyädyaà granthanälekhaà kräntam utkränta-khaëòitam |
paryälocyätha paryäyaà kåtvä likhati jévakaù ||ii||
[1]
atha paramätmä vivriyate | atra taà jagad-gata-jéva-nirüpaëa-pürvakaà nirüpayati

dväbhyäm –
kñetrajïa etä manaso vibhütér

jévasya mäyä-racitasya nityäù |
ävirhitäù kväpi tirohitäç ca
çuddho vicañöe hy aviçuddha-kartuù || [BhP 5.11.12]
kñetrajïa ätmä puruñaù puräëaù

säkñät svayaà jyotir ajaù pareçaù |
näräyaëo bhagavän väsudevaù
sva-mäyayätmany avadhéyamänaù || [BhP 5.11.13]
yaù çuddho’pi mäyätaù paro’pi mäyä-racitasya vakñyamäëasya sarva-kñetrasya mäyayä

kalpitasya manaso’ntaù-karaëasyaitäù vibhütér våttér vicañöe viçeñeëa paçyati, paçyaàs
taträviñöo bhavati, sa khalv asau jéva-nämä sva-çaréra-dvaya-lakñaëa-kñetrasya jïätåtvät
kñetrajïa ucyate ity arthaù |
tad uktam –
yayä saàmohito jévo

ätmänaà triguëätmakaà
paro’pi manute’narthaà
tat-kåtaà cäbhipadyate || [BhP 1.7.5] iti |
tasya manasaù kédåçatayä mäyä-racitasya taträha – jévadhya jévopädhitayä jéva-

tädätmyena racitasya | tataç ca tat tayopacaryamäëasyety arthaù | tataç ca kédåçasya,
aviçuddhaà bhagavad-bahirmukhaà karma karotéti tädåçasya | kédåçér vibhütér nityä
anädita evänugatäù |
1
atra sa kadä kédåçér ity apekñäyäm äha – jägrat svapnayor ävirbhütäù suñuptau tirohitäç
ceti | yas tu puräëo jagat-käraëa-bhütaù puruñaù ädyo’vatäraù puruñaù parasyety ädi
[BhP 2.6.41] dvitéyädau prasiddhaù | säkñäd eva svayaà jyotiù svaprakäço tanu jévavad
anyäpekñayä | ajo janmädi-çünyaù | pareñäà brahmädénäà apéçaù | näraà jéva-samühaù
svaniyamyatvenäyanaà yasya saù | bhagavän aiçvaryädy-aàçatvät | väsudevaù sarva-
bhütänäm äçrayaù | sva-mäyayä sva-svarüpa-çaktyä ätmani sva-svarüpe avadhéyamänaù
avasthäpya-mänaù | karma-kartå-prayogaù | mäyäyäà mayike’py antaryämitayä
praviñöo’pi svarüpa-çaktyä svarüpasya eva na tu tat-saàsakta ity arthaù | väsudevatvena
sarva-kñetra-jïätåtvät so’paraù | mäyä-mohität jéväd anyaù mäyä-rahitaù çuddhaù |
kñetrajïaù ätmä paramätmeti |
tad evam api mukhyaà kñetrajïatvaà paramätmany eva | tad uktam –
sarvaà pumän veda guëäàç ca taj-jïo

na veda sarvajïam anantam éòe iti [BhP 6.4.25] |
çré-gétopaniñatsu –
idaà çaréraà kaunteya kñetram ity abhidhéyate |

etad yo vetti taà prähuù kñetrajïa iti tadvidaù || [Gétä 13.1]
kñetrajïaà cäpi mäà viddhi sarvakñetreñu bhärata |
kñetrakñetrajïayor jïänaà yat taj jïänaà mataà mama || [Gétä 13.1]
atra khalu kñetrajïaà cäpi mäà viddhéti sarveñv api kñetreñu mäà ca kñetrajïaà viddhi,
na tu jévam iva svakñetra eva ity evärthaà vahati | na ca jéveçayoù samänädhikaraëyena
nirviçeña-cid-vastv eva jïeyatayä nirdiçati | sarva-kñetreñv ity asya viayarthyäpatteù |
jïeyaà yat tat pravakñyäméty ädau sarvataù päëi-pädaà tad sarvato’kñi-çiro-mukham ity
[Gétä 13.13] ädinä saviçeñasyaiva nirdekñyamäëatvät | amänitvam ity ädinä jïänasya ca
tathaupadekñyamäëatvät |
kià ca kñetrajïaà cäpéty atra ttvam asétivat sämänädhikaraëyena tan-nirviçeña-jïäne

vivakñite kñetrajïeçvarayor jïänam ity evanänüdyeta na tu kñetra-kñetrajïayot jïänam iti
| kintu kñetra-kñetrajïayor ity asyäyam arthaù | dvivdihayor api kñetra-kñetrajïayor
jïänaà tan mamaiva jïänaà matam |
anyärthas tu parämarça iti nyäyena yaj-jïänaikatät-paryakam ity arthaù |

jïeyasyaikatvenaiva nirdiñöatvät yogyatväc ca | na ca niréçvara-säìkhyavat kñetra-
kñetrajïa-mätra-vibhägäd atra jïänaà mataà mamety aneneçvarasyävekñitatvät | na ca
vivarta-vädavad éçvarasyäpi bhrama-mätra-pratéta-puruñatvam | tad-vacana-lakñaëa-
saveda-gétädi-çästräëäm aprämäëyäd bauddha-vädäpatteù | tasyäà ca satyäà
bauddhänäm iva vivarta-vädinäà tad-vyäkhyänäyukteù | na ca tasya satya-puruñatve’pi
nirviçeña-jïänam eva mokña-sädhanam iti tadéya-çästräntarataù samähäryam |
evaà satata-yuktä ye [12.1] ity ädi pürvädhyäye nirviçeña-jïänasya heyatvena

vivakñitatvät | tatraiva ca ye tu sarväëi karmäëi ity [12.6] ädinänanya-bhaktän uddiçya
teñäm ahaà samuddhartä måtyu-saàsära-sägaräd ity [12.7] anena taj jïänäpekñäpi
2
nädåteti | tad uktam ekädaçe svayaà bhagavatä – yat karmabhir yat tapasety ädi [BhP
11.20.32] | mokña-dharme ca –
ya vai sädhana-sampattiù puruñärtha-catuñöaye |

tayä vinä tad äpnoti naro näräyaëäçrayaù || iti |
atra tu pürvädhyäya-viçläghitaà tad evävåthäkartuà saviçeñatayä nirdiçya
iti kñetraà tathä jïänaà jïeyaà coktaà samäsataù

mad-bhakta etad vijïäya mad-bhäväyopapadyate || [Gétä 13.18]
ity antena bhakti-saàvalitatayä sukarärtha-präyaà kåtam | ataevätra vyañöi-kñetrajïa eva

bhaktatvena nirdiñöaù samañöi-kñetrajïas tu jïeyatveneti kñetra-jïänäbhyäà saha
jïeyasya päöhäd anusmärya tad-anantaraà ca tasya tasya ca jévatvam éçvaratvaà ca
kñaraà neti darçitam | yataù –
puruñaù prakåtistho hi bhuìkte prakåti-jän guëän |

käraëaà guëa-saìgo’sya sad-asad-yoni-janmasu || [Gétä 13.21]
iti jévasya prakåtisthatvaà nirdiçya svatas tasyäpräkåtatva-darçanayä sphuöam

eväkñaratvaà jïäpitam |
upadrañöänumantä ca bhartä bhoktä maheçvaraù

paramätmeti cäpy ukto dehe 'smin puruñaù paraù || [Gétä 13.22]
iti jévät paratvena nirdiñöasya paramätmäkhya-puruñasya tu kaimutyenaiva tad darçitam |
dväv imau puruñau loke kñaraç cäkñara eva ca

kñaraù sarväëi bhütäni küöastho 'kñara ucyate || [Gétä 15.16]
uttamaù puruñas tv anyaù paramätmety udähåtaù
yo lokatrayam äviçya bibharty avyaya éçvaraù || [Gétä 15.17]
ity atra jévasyäpy akñaratvaà kaëöhoktam eva | tatropadrañöä parama-säkñé, anumantä tat-
tat-karmänurüpaù pravartakaù | bhartä poñakaù | bhoktä pälayitä | maheçvaraù
sarvädhikartä | paramätmä sarväntaryäméti vyäkhyeyam |
uttarapadyayos tu | küöastha eka-rüpatayä tu yaù käla-vyäpé sa küöastha ity amarakoñäd

avagatärthaù | asau çuddha-jéva eva uttamaù puruñas tv anya ity uttarät | tad evam aträpi
kñetra-kñetrajïa-sarva-kñetrajïä uktäù | atra cottarayor anya ity anena bhinnayor eva
sator akñarayorna tat-tad-rüpatä-parityägaù sambhaved iti na kadäcid api nirviçeña-
rüpenävasthitir iti darçitam | tasmän mad-bhäväyopapadyate iti yad uktaà tad api tat-
särñöi-präpti-tätparyakam1 | tad evaà dvayor akñaratvena sämye’pi jévasya héna-çaktitvät
prakåty-äviñöasya tan-nivåtty-artham éçvara eva bhajanéyatvena jïeya iti bhävaù |
1
The Yadavpur edition makes reference to Sridhar’s commentary to 3.29.13.
3
tasmäd idaà çaréram ity ädikaà punar itthaà vivecanéyam | idaà sva-sväparokñam ity
arthaù | çaréra-kñetrayor ekaikatvena grahaëam atra vyakti-paryavasänena jäti-
puraskäreëaiveti gamyate | sarva-kñetreñv iti bahu-vacanenänuvädät | etad yo vetti ity
atra deho 'savo 'kñä-manava ity ädau sarvaà pumän veda-guëäàç ca taj-jïaù [BhP
6.4.25] ity-ukta-diçä kñetrajïa etä manaso vibhütér ity-ukta-diçä ca jänätéty arthaù |
kñetrajïaà cäpi mäà viddhéti | tad uktam -- viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena
sthito jagat [Gétä 10.42] | yatra gaty-antaraà nästi tatraiva lakñaëä-maya-kañöam äçréyeta
| tathäpi tena sämänädhikaraëyaà yadi vivakñitaà syät tarhi kñetrajïaà cäpi mäà
viddhéty etävad eva taà ca mäà viddhéty etävad eva vä procyeta, na tu sarva-ksreñu
bhäratety adhikam api | kintu kñetrajïa etä manaso vbhütér ity ädivat kñetrajïa-dvayam
api vaktavyam eva syät |
tathä ca brahma-sütraà guhäà praviñöävätmänau hi tad-darçanäd iti [Vs 1.2.11] tad-

vaidhyam eva copasaàhåtam | puruñaù prakåtistho héty ädinä | tasmäd
upakramärthasyopasaàhärädhénatväd eña evärthaù samaïjasaù | yathoktaà brahma-
sütra-kådbhiù – asad vyapadeçän neti cen na dharmäntareëa väkya-çeñäd iti [Vs 2.1.17] |
atha kñetra-kñetrajïayor jïänam ity atra yat kñetre jïänendriya-gataà cetanä-gataà ca

jïänaà darçayiñyate yac ca pürva-kñetra-jïe nija-nija-kñetra-jïänaà darçitaà tat tat maj-
jïänäàçasya kñetreñu cchäyä-rüpatvät kñetra-jïeñu yat kiïcid aàçäàçatayä praveçän
mamaiva jïänaà matam iti | tasmät sädhüktaà mukhyaà kñetrajïatvaà paramätmany
eveti |
atra çré-bhagavataù paramätma-rüpeëävirbhävo’pi | ajani ca yan mayaà tad-avimucya-

niyantå bhaved ity-ukta-diçä [BhP 10.87.30] çakti-viçeñäliìgitväd yasmäd eväàçäj
jévänäm ävirbhävas tenaiveti jïeyam | tad uktaà tatraiva viñöabhyäham ity ädi | çré-viñëu-
puräëe ca –
yasyäyutäàçäàçe viçva-çaktir iyaà sthitä |

para-brahma-svarüpasya praëamäma tam avyayam || iti [ViP 1.9.53]
pürëa-çuddha-çaktis tu kalä-käñöhä-nimeñäd ity anena darçitä | tathä çré-närada-

païcarätre --
närada uväca –
çuddha-sargam ahaà deva jïätum icchämi tattvataù |
sarga-dvayasya caivasya yaù paratvena vartate ||
tatraitat pürvoktaù prädhänikaù çäktaç cety etat sargadvayasyeti jïeyam |
çré-bhagavän uväca –
yaù sarva-vyäpako devaù para-brahma ca çäçvatam |
cit-sämänyaà jagaty asmin paramänanda-lakñaëam ||
väsudeväd abhinnas tu bahn-arkendu-çata-prabham |
väsudevo’pi bhagaväàs tad-dharmä parameçvaraù ||
4
sväà déptià kñobhayaty eva tejasä tena vai yutam |

prakäça-rüpo bhagavän acyutaà cäsakåd dvija ||
so’cyuto’cyuta-tejäç ca svarüpaà vitanoti vai |
äçritya väsudevaà ca svastho megho jalaà yathä ||
kñobhayitvä svam ätmänaà satya-bhäsvara-vigraham |
utpädayämäsa tadä samudrormi-jalaà yathä ||
sa cinmayaù prakäçätmä utpädyätmänam ätmanä |
puruñäkhyam anantaà ca prakäça-prasaraà mahat ||
sa ca vai sarva-jévänäm äçrayaù parameçvaraù |
antaryämé ca teñäà vai tärakäëäm ivämbaram ||
sendhanaù pävako yadvat sphuliìga-nicayaà dvija |
anicchätaù prerayati tadvad eva paraù prabhuù ||
präg-väsanä-nibandhänäà bandhänäà ca vimuktaye |
tasmäd viddhi tad-aàçäàças tän sarväàçatvam ajam prabhum || iti |
ataeva yat tu brahmädau çré-pradyumnasya manvädau çré-viñëoù, rudrädau çré-

saìkarñaëasyäntaryämitvaà çrüyate tan nänäàçam ädäyävatérëasya tasyaiva tat-tad-
aàçena tat-tad-antaryämitvam iti mantavyam | ataeva rudrasya saìkarñaëa-prakåtitvaà
puruña-prakåtitvaà cety ubhayam apy ämnätaà prakåtim ätmanaù saìkarñaëa-saàjïäà
bhava upadhävatéty ädau [BhP 5.17.16] ädäv abhüc chata-dhåtir ity ädau ca [BhP 11.4.5]
| eña eva--
bhütätmä cendriyätmä ca pradhänätmä tathä bhavän |

ätmä ca paramätmä ca tvam ekaù païcadhä sthitaù ||
ity [ViP 5.18.50] ädau vivåtam | tasmät sarväntaryämé puruña eva brahmeti
paramätmetéty ädau paramätmatvena nirdisöa iti sthitam | vyäkhyätaà ca svämibhiù |
namas tubhyaà bhagavate brahmaëe paramätmana [BhP 10.28.6] ity atra varuëa-stutau |
paramätmane sarva-jéva-niyantre iti | asya paramätmano mäyopädhitayä puruñatvaà
tüpacaritam eva | tad uktaà vaiñëave eva –
nänto’sti yasya na ca yasya samudbhavo’sti

våddhir na yasya pariëäma-vivarjitasya |
näpekñayaà ca samupaitya vikalpa-svastu
yas taà nato’smi puruñottamam ädyam éòyam || [ViP 6.8.60]
tasyaiva yo’nuguëa-bhug bahudhaika eva

çuddho’py açuddha iva mürti-vibhäga-bhedaiù |
jïänänvitaù sakala-sattva-vibhüti-kartä
tasmai nato’smi puruñäya sadävyayäya || [ViP 6.8.61] iti |
tasyaivänupürvoktät parameçvarät samanantaram | bahudhä brahmädi-rüpeëa | açuddha

iva såñöy-ädiñv äsakta iva | mürti-vibhägänäà dakñädi-manv-ädi-rüpäëäà bhedaiù | arva-
sattvänäà vibhütékartä vistärakåt iti svämé |
tatra guëa-bhug iti ñäò-guëyänanda-bhoktety arthaù |
5
yat tat sükñmam avijïänam avyaktam acalaà dhruvam |

indriyair indriyärthaiç ca sarva-bhütaiç ca varjitam ||
sa hy antarätmä bhütänäà kñetrajïaç ceti kathyate |
triguëa-vyatirikto vai puruñaç ceti kalpitaù || [MBh 12.321.28-29]
iti mokñadharme’pi näräyaëéyopäkhyäne | çrutayo’py enaà çuddhatvenaiva varëayanti
eko devo sarva-bhüteñu güòhaù

sarva-vyäpé sarva-bhütäntarätmä |
karmädhyakñaù sarva-bhütädhiväsaù
säksé cetäù kevalo nirguëaç ca || [ÇvetU 6.11] |
ajäm ekäà lohita-çukla-kåñëäà

bahvéù prajäù såjamänä sarüpäù |
ajo hy eko jüñamäëo’nuçete jahäty
enäà bhukta-bhogäm ajo’nyaù || ity ädyäù [ÇvetU 4.5]
tasmät sädhu vyäkhyätaà kñetrajïa etä ity ädi-padya-dvayam ||
|| 5.11 || çré-brähmaëo rahügaëam || 1 ||
[2]
atha tasyävirbhäve yogyatä-prägvad bhaktir eva jïeyä | ävirbhävas tu tridhä yathä

näradéye tantre2 –
viñëos tu tréëi rüpäëi puruñäkhyäny atho viduù |

ekaà tu mahataù srañöå dvitéyaà tantu-saàsthitam |
tåtéyaà sarva-bhütasthaà täni jïätvä vimucyate ||
atra prathamo yathägneù kñudrä visphuliìgä vyuccaranti sa aikñatetyädyukteù | mahä-

samañöi-jéva-prakåtyor ekatäpannayor drañöety eka eva | ayam eva saìkarñaëa iti
mahäviñëur iti ca | brahma-saàhitäyäà yathä --
tal-liìgaà bhagavän çambhur jyoté-rüpaà sanätanam |

tasminn ävirabhül liìge mahä-viñëur jagat-patiù || [BrahmaS 5.8]
sahasra-çérñä puruña ity ärabhya [BrahmaS 5.11]
näräyaëaù sa bhagavän äpas tasmät sanätanät |

äviräsan käraëärëonidhià saìkarñaëätmakaù |
yoga-nidräà gatas tasmin sahasräàçaù svayaà mahän || [BrahmaS 5.12]
tad-roma-bila-jäleñu béjaà saìkarñaëasya ca |
2
In Laghu-bhägavatämåta 1.2.9, this is given as ¨Sätvata-tantra.
6
haimäny aëòäni jätäni mahä-bhütävåtäni tu || éty ädi [BrahmaS 5.13]
liìgam iti yasyäyutäyutäàçäàçe viçva-çaktir iyaà sthitety [ViP 1.9.53] anusäreëa tasya
mahä-bhagavataù çré-govindasya puruñotpädakatväl liìgam iva liìgaà yaù khalv aàa-
viçeñas tad eva çambhuù | çambhu-çabdasya mukhyäyä våtter äçraya ity arthaù |
atha dvitéya-puruñas tat såñövä tad evänupraviçad ity ädy uktaù samañöi-jéväntaryämé |
teñäà brahmäëòätmakänäà bahu-bhedäd bahu-bhedaù | tatraiva sükñmäntaryämé
pradyumnaù sthüläntaryämy aniruddha iti kvacit | anena mahä-vaikuëöha-sthäù
saìkarñaëädayas tad-aàçinaù | ye tu cittädy-adhiñöhätäro väsudevädayas te tad-aàçä
evety ädi vivecanéyam |
tåtéyo’pi puruñaù --
dvä suparëä sayujä sakhäyä

samänaà våkñaà pariñasvajäte |
tayor anyaù pippalaà svädv atty
anaçnann anyo 'bhicäkaçéti || [Åg-veda 1.163.20, MuëòU 7.1.1]
ity-ädy-ukto vyañöy-antaryämé | teñäm bahubhedäd bahubhedaù |
tatra prathamasyävirbhävo yathä ädyo’vatäraù puruñaù parasyeti [BhP 2.6.41] | öékä ca

parasya bhümnaù puruñaù prakåti-pravartakaù | yasya sahasra-çérñety ädy ukto lélä-
vigrahaù sa ädyovatäraù | ity eñä || atra cänyatra cävatäratvaà nämaika-päda-vibhüty-
ävirbhävatvaà jïeyam || 2.6 || çré-brahmä näradam ||2||
[3]
dvitéyasya yathä –
kälena so’jaù puruñäyuñäbhi-

pravåtta-yogena virüòha-bodhaù
svayaà tad antar-hådaye 'vabhätam
apaçyatäpaçyata yan na pürvam ||
måëäla-gauräyata-çeña-bhoga-
paryaìka ekaà puruñaà çayänam | [BhP 3.8.23]
ayaà garbhodaka-sthaù sahasra-çérñä pradyumna eva | puruñäyuñä vatsara-çatena | yogo

bhakti-yogaù | etad agre’py avyakta-mülam ity atra avyaktaà pradhänaà mülam
adhobhägo yasyety arthaù | bhuvanäìghripendram iti | bhuvanäni caturdaça tad-rüpä
aìghripäs teñäm indraà tan-niyantåtvena vartamänam ity arthaù || 3.8 || çré-maitreyo
viduram || 3 ||
[4]
tåtéyasyävirbhävo yathä –
7
kecit sva-dehäntar-hådayävakäçe
prädeça-mätraà puruñaà vasantam |
catur-bhujaà kaïja-rathäìga-çaìkha-
gadä-dharaà dhäraëayä smaranti || [BhP 2.2.8]
prädeças tarjany-aìguñöheyor vistäras tat pramäëaà hådy apekñayä manuñyädhikäratväd

iti nyäyena || 2.2 || çré-çukaù ||4||
[5]
evaà puruñasyäneka-vidhatve’pi dåñöäntenaikyam upapädayati |
yathänilaù sthävara-jaìgamänäm
ätma-svarüpeëa niviñöa éçet |
evaà paro bhagavän väsudevaù
kñetrajïa ätmedam anupraviñöaù || [BhP 5.11.14]
ätma-svarüpeëa präëa-rüpeëa éçed éçeta niyamayati | idaà viçvam | çrutiç ca –
väyur yathaiko bhuvanaà praviñöo

rüpaà rüpaà pratirüpo babhüva |
ekas tathä sarva-bhütäntarätmä
rüpaà rüpaà pratirüpo bahiç ca || iti käöhake [KaöhU 2.2.10]
|| 5.11 || çré-brähmaëo rahügaëam ||5 ||
[6]
tathä,
eka eva paro hy ätmä sarveñäm eva dehinäm |

näneva gåhyate müòhair yathä jyotir yathä nabhaù || [BhP 10.54.44]
dehinäà jévänäm | ätmä paramätmä || 10.54 || çré-baladevaù çré-rukmiëém ||6||
[7]
evam eka eva paro hy ätmä bhüteñv ätmany avasthitaù |

yathendur udapätreñu bhütäny ekätmakäni ca || [BhP 11.18.32]
bhüteñu jéveñu eka eva para ätmä na tv asau jévavat tatra tatra lipto bhavati ity äha ätmani
sva-svarüpa evävasthitaù | bhütäni jéva-dehä api yena käraëa-rüpeëaikätmakänéti || 11.18
|| çré-bhagavän uddhavam ||7||
[8]
8
evam ekasya puruñasya nänätvam upapädya tasya punar aàçä vivriyante | atra dvividhä
aàçä sväàçä vibhinnäàçäç ca | vibhinnäàçä taöastha-çakty-ätmakä jévä iti vakñyate |
sväàçäs tu guëa-lélädy-avatära-bhedena vividhäù | tatra lélädy-avatäräù prasaìga-
saìgatyä çré-kåñëa-sandarbhe vakñyate |
guëävatärä yathä –
ädäv abhüc chata-dhåté rajasäsya sarge,

viñëuù sthitau kratupatir dvija-dharma-setuù |
rudro’pyayäya tamasä puruñaù sa ädya
ity udbhava-sthiti-layäù satataà prajäsu || [BhP 11.4.5]
sa yugapat guëa-trayädhiñöhädyaù puruñaù påthak påthag api tat-tad-guëädhiñöhäna-

lélayaiva ädau rajasä asya jagataù sarge visarge kärye çata-dhåtir brahmäbhüt | sthitau
viñëuù sattveneti çeñaù | tatra säkñäd-guëänuktiç ca tayätirohita-svarüpatayä tat-
sambandhopacärasyäpy uööaìkanam ayuktam ity abhipräyeëa | pälana-kartåtvena
kratupatis tat-phala-dätä | yajïa-rüpas tu lélävatära-madhya eva çré-brahmaëä dvitéye
gaëitaù | dvijänäà dharmänäà ca setuù pälaka ity arthaù | namasä tasyäpyayäya
rudro’bhüt ity anena prakäreëodbhava-sthiti-layä bhavantéti | atra brahma-rudrayor
avatärävasaro mokña-dharme vivåtto’sti | yathä --
brähme rätrikñaye präpte tasya hy amita-tejasaù

prasädät prädurabhavat padmaà padma-nibhekñaëa
tatra brahmä samabhavat sa tasyaiva prasädajaù
ahnaù kñaye lalätäc ca suto devasya vai tathä
krodhäviñöasya saàjajïe rudraù saàhära-kärakaù [MBh 12.328.15-16]
çré-viñëos tu tåtéye dåçyate –
tal-loka-padmaà sa u eva viñëuù

prävéviçat sarva-guëävabhäsam |
tasmin svayaà veda-mayo vidhätä
svayambhuvaà yaà sma vadanti so’bhüt || [BhP 3.8.15]
asyärthaù – tal-lokätmakaà padmam | sarva-guëän jévabhogyän arthän avabhäsayatéti

tathä | tat yasmäj jätaà çré-näräyaëäkhyaù puruña eva viñëu-saàjïaù san sthäpana-
rüpäntaryämitäyai prävéviçat prakarñenälupta-çaktitayaiväviçat | svärthe ëic | tasmin çré-
viñëunä labdha-sthitau padmaà punaù såñöy-arthaà svayam eva brahmäbhüt
sthitasyaiva mådäder ghaöäditayä såñöeù | ataeva sthity-ädaye hari-viriïcir eti saàjïä ity
anyaträpi ||
|| 11.4 || drumilo nimim || 8 ||
[9]
evaà – yo vä ahaà ca giriçaà ca vibhuù svayaà ce ity [BhP 3.9.3] ädau tripäd iti |
9
öékä ca – yo vai ekas tripät trayo brahmädayaù pädäù skandhä yasya ity eñä | våkña-
rüpatvena tad-varëanäd eñäà skandhatvam ||3.9|| brahmä garbhodaçäyinam ||9||
[10]
teñäm ävirbhävo yathä –
tapyamänaà tribhuvanaà präëäyämaidhasägninä |

nirgatena muner mürdhnaù samékñya prabhavas trayaù ||
apsaro-muni-gandharva-siddha-vidyädharoragaiù |
vitäyamäna-yaçasas tad-äçrama-padaà yayuù || ity ädi || [BhP 4.1.21-22]
muner atreù | çré-maitreyaù ||10||
[11]
yathä vä –
sarasvatyäs taöe räjan åñayaù satram äsate |

vitarkaù samabhüt teñäà triñv adhéçeñu ko mahän || [BhP 10.89.1]
ity ädir itihäsaù | çré-viñëoù sthänaà ca kñérodädikaà pädmottara-khaëòädau jagat-

pälana-nimittaka-nivedanärthaà brahmädayas tatra muhur gacchatéti prasiddheù | viñëu-
lokatayä prasiddheç ca | båhat-sahasra-nämni ca kñéräbdhi-mandira iti tan-näma-gaëe
paöhyate | çveta-dvépa-pateù kvacid aniruddhatayä khyätiç ca tasya säkñäd evävirbhäva ity
apekñayeti ||
|| 10.89 || çré-çukaù ||11||
[12]
evaà parokñayä tatra tridevyäs täratamyam api sphuöam | tathä cänyatra dvayenäha –
sattvaà rajas tama iti prakåter guëäs tair

yuktaù parama-puruña eka ihäsya dhatte |
sthity-ädaye hari-viriïci-hareti saàjïäù
çreyäàsi tatra khalu sattva-tanor nèëäà syuù || [BhP 1.2.23]
iha yadyapy eka eva paraù pumän asya viçvasya sthity-ädaye såñöi-sthiti-layärthaà taiù
sattvädibhir yuktaù san hari-viriïca-hareti saàjïä bhinnä dhatte tat-tad-
rüpeëävirbhavatéty arthaù | tathäpi tatra teñäà madhye çreyäàsi dharmärtha-käma-
mokña-bhakty-äkhyäni çubha-phaläni sattva-tanor adhiñöhita-sattva-çakteù çré-viñëor eva
syuù | ayaà bhävaù | upädhi-dåñöyä tau dvau sevyamäne rajas-tamasor ghora-müòhatvät
bhavanto’pi dharmärtha-kämä näti-sukhadä bhavanti tathopädhi-tyägena sevamäne
bhavann api mokño na säkñän na ca jhaöiti kintu katham api paramätväàça eväyam ity
10
anusandhänä-bhyäsenaiva paramätmana eva bhavati | athopädhi-dåñöyäpi çré-viñëuà

sevyamäne sattvasya çänttatvät dharmärtha-kämä api sukhadäù | tatra niñkämatvena tu
taà sevyamäne sattvät saïjäyate jïänam iti [Gétä 14.17] kaivalyaà sättvikaà jïänam
[BhP 11.25.24] iti cokter mokñasya säkñät |
ata uktaà skände –
bandhako bhava-päçena bhava-päçäc ca mocakaù |

kaivalyadaù paraà brahma viñëur eva sanätanaù || iti |
upädhi-parityägena tu païcama-puruñärtho bhaktir eva bhavati tasya

paramätmäkäreëaiva prakäçät | tasmät çré-viñëor eva çreyäàsi syur iti | atra tu yat
trayäëäm abheda-väkyenopajapta-matayo vivadante tatredaà brümaù | yadyapi
täratamyam idam adhiñöhäna-gatam eva adhiñöhätä tu paraù puruña eka eveti
bhedäsambhavät satyam eväbheda-väkyaà tathäpi tasya tatra tatra säkñät tväsäkñät tv
abhedena prakäçena täratamyaà durniväram eveti saööañöäntam äha ||
[13]
pärthiväd däruëo dhümas

tasmäd agnis trayémayaù |
tamasas tu rajas tasmät
sattvaà yad brahma-darçanam || [BhP 1.2.24]
pärthivän na tu dhümavad-aàçenägneyät tata eva vedokta-karmaëaù säkñät pravåtti-

prakäça-rahitäd däruëo yajïéyän mathana-käñöhät sakäçäd aàçenägneyo dhümas
trayémayaù pürväpekñayä vedokta-karma-sthänéyasya tat-tad-avatäriëaù puruñasya
prakäça-dväram | tu-çabdena layätmakät tamasaù sakäçäd rajasaù sopädhika-jïäna-
hetutveneñad-guëa-viprädurbhäva-rüpaà kiïcit brahma-darçana-pratyäsatti-mätram
uktaà na tu sarvathä vikñepakatvam | yad agni-sthänéyaà sattvaà tat säkñät brahmaëo
darçanam | säkñäd eva samyak tat-tad-guëa-rüpävirbhäva-dväraà çänta-svaccha-
svabhävätmakatvät | ato brahma-çivayor asäkñättvaà çré-viñëau tu säkñättvaà siddham
iti bhävaù | tathä ca çré-vämana-puräëe --
brahma-viñëv-éça-rüpäëi
tréëi viñëor mahätmanaù |
brahmaëi brahma-rüpaù
sa çiva-rüpaù çive sthitaù ||
påthag eva sthito devo
viñëu-rüpé janärdanaù || iti |
tad uktaà brahma-saàhitäyäà –
bhäsvän yathäçma-çakaleñu nijeñu tejaù

svéyaà kiyat prakaöayaty api tadvad atra |
brahmä ya eva jagad-aëòa-vidhäna-karträ
11
govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [BrahmaS 5.48]
kñéraà yathä dadhi-vikära-viçeña-yogät

saïjäyate na tu tataù påthag asti hetoù |
yaù çambhutäm api tathä samupaiti käryäd
govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [BrahmaS 5.45]
dépärcir eva hi daçäntaram abhyupetya

dépäyate vivåta-hetu-samäna-dharmä |
yas tädåg eva hi ca viñëutayä vibhäti
govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || ity ädi [BrahmaS 5.46]|
na ca dadhi-dåñöäntena vikäritvam äyätam | tasya çrutes tu çabda-mülatväd iti nyäyena

muhuù parihåtatvät | yathoktam – yata udayästamayau vikåter måd ivävikåtäd iti |
dåñöänta-trayeëa tu krameëedaà labhyate | sürya-känta-sthänéye brahmopädhau

süryasyeva tasya kiïcit prakäçaù | dadhi-sthänéye çambhüpädhau kñéra-sthänéyasya na
tädåg api prakäçaù | daçäntara-sthänéye viñëüpädhau tu pürëa eva prakäça iti || 1.2 || çré-
sütaù ||13||
[14]
evam eväha tribhiù –
çivaù çakti-yutaù çaçvat

triliìgo guëa-saàvåtaù |
vaikärikas taijasaç ca
tämasaç cety ahaà tridhä || [BhP 10.88.3]
tato vikärä abhavan

ñoòaçäméñu kaïcana |
upadhävan vibhüténäà
sarväsäm açnute gatim || [BhP 10.88.4]
harir hi nirguëaù säkñät

puruñaù prakåteù paraù |
sa sarva-dåg upadrañöä
taà bhajan nirguëo bhavet || iti [BhP 10.88.5]
çaçvac-chakti-yutaù prathamatas tävan nityam eva çaktyä guëa-sämyävastha-prakåti-

rüpopädhinä yuktaù | guëa-kñobhe sati triliìgo guëa-trayopädhiù | prakaöeç ca sadbhis
tair guëaiù saàvåtaç ca |
nanu tama-upädhitvam eva tasya çrüyate kathaà tat-tad-upädhitvaà taträvaikärika iti |

aham ahaà-tattvaà hi tat-tad-rüpeëa tridhä | sa ca tad-adhiñöhäty arthaù | tatas tena
bhagavat-pratinidhi-rüpeëädhiñöhitäd ahan-tattvät ñoòaça-vikärä ye abhavan améñu
12
vikäreñu madhye sarväsäà vibhüténäà sambandhinaà kaïcana upadhävan tad-

upädhikatvena tam upäséno gatià präpyaà phalaà labhate | hi prasiddhau hetau vä |
haris tu prakåter upädhitaù paras tad-dharmair aspåñöaù | ataeva trir guëo’pi kutas
triliìgatvädikam iti bhävaù | tatra hetuù säkñäd eva puruña éçvaraù | na tu pratibimbavad
vyavadhänenety arthaù | ato vidyävidye mama tanü [BhP 11.11.3] itivat tanu-
çabdopädänät kutracit sattva-çaktitva-çravaëam api prekñädi-mätreëopakäritväd iti
bhävaù | ataeva sarveñäà çiva-brahmädénäà dåk jïänaà yasmät tathäbhütaù sann
upadrañöä tad-ädi-säkñé bhavati | ataù sa taà bhajan nirguëo bhaved guëätéta-phala-bhäg
bhavatéti || 10.88 || çré-çukaù ||14||
[15]
ataeva viñëor eva parama-puruñeëa säkñäd abhedoktim äha –
såjämi tan-niyukto’haà haro harati tad-vaçaù |

viçvaà puruña-rüpeëa paripäti tri-çakti-dhåk || iti [BhP 2.6.31]
ahaà brahmä | çrutiç cätra --
sa brahmaëä såjati sa rudreëa viläpayati |

so’nutpattir alaya eva hariù paraù paramänandaù || iti mahopaniñadi3 ||
|| 2.6 || brahmä näradam ||15||
[16]
tatraiväha --
atränuvarëyate’bhékñëaà
viçvätmä bhagavän hariù |
yasya prasäda-jo brahmä
rudraù krodha-samudbhavaù || [BhP 12.5.1]
atra çré-viñëur na kathita iti tena säkñäd abheda evety äyätam | tad uktam – sa u eva
viñëur iti [BhP 3.8.15] | çrutiç ca puruño vai näräyaëo’kämayata atha näräyaëäd ajo’jäyata
yataù prajäù sarväëi bhütäni [NäräyaëaU] |
näräyaëaù paraà brahma

tattvaà näräyaëaù param |
åtaà satyaà paraà brahma
puruñaà kåñëa-piìgalam || iti | [MahäNU 13.4]
eko ha näräyaëa äsén na brahmä na ca çaìkaraù |

sa munir bhütvä samacintayat |
3
Not found in my edition.
13
tata eva vyajäyanta viçvo hiraëyagarbho’gnir varuëa-rudrendrä iti ca |
tasmät tasyaiva varëanéyatvam api yuktam ||12.5|| çré-sütaù ||16||
[17]
nanu trayäëäm eka-bhävänäà yo na paçyati vai bhidäà, tathä – na te mayy acyute’je ca

bhidäm aëv api cakñate ity [BhP 12.10.17] ädäv abhedaù çrüyata puräëäntare ca viñëutas
tayor bhede narakaù çrüyate satyaà vayam api bhedaà na brümaù |
parama-puruñasyaiva tat-tad-rüpam ity ekätmatvenaivopakräntatvät | çivo brahmä ca

bhinna-svabhäväditayä dåçyamäno’pi pralaye såñöau na tasmät svatantra ekänya éçvara iti
na mantavyaà kintu viñvätmaka eva saù iti hi taträrthaù | tad uktaà brahmaëi brahma-
rüpaù sa ity [VämanaP] ädi |
na ca prakäçasya säkñäd asäkñäd-rüpatväd-täratamyaà vayaà kalpayämaù paraà çästram

eva vakti | çästraà tu darçitam | evaà bhagavad-avatäränukramaëikäsu trayäëäà
bhedam aìgékåtyaiva kevalasya çré-dattasya gaëanä séma-dürväsos tv agaëanä | kià ca
brähme brahma-vaivarte ca brahma-väkyaà –
nähaà çivo na cänye ca

tac-chaktyekäàa-bhäginaù |
bäla-kréòanakair yadvat
kréòate’smäbhir acyutaù || iti |
ataeva çrutau – yaà kämaye tam ugraà kåëomi taà brahmäëaà tamuñià taà
sumedhäm ity uktvä mama yonir apsv antar iti [Åg-veda 10.125.5,7] çakti-vacanam |
apsv antar iti käraëodaçäyé sücyate | äpo närä iti proktä ity ädeù | yoniù käraëam | evam
eva skände
brahmeçänädibhir devair
yat präptuà naiva çakyate |
tadvat svabhävaù kaivalyaà
sa bhavän kevaol hare || iti |
tathä viñëu-sämänya-darçino doñaù çrüyate | yathä vaiñëava-tantre –
na labheyuù punar bhaktià harer aikäntikéà jaòäù |

aikä yaà manasaç cäpi viñëu-sämänya-darçinaù || iti |
anyatra–
yas tu näräyaëaà devaà brahma-rudrädi-daivataiù |

samatvenaiva vékñeta sa päñaëòé bhaved dhruvam || iti [Vaiñëava-tantra] |
tathä ca mantra-varëaù | madhye vämanam äsénaà viçve devä upäsata [KaöhaU 2.2.3] iti |
14
nanu kvacid anya-çästre çivasyaiva parama-devatvam ucyate satyaà tathäpi çästrasya

säräsäratva-vivekena tad vädhitam iti | tathä ca pädma-çaivayor umäà prati çré-çivena çré-
viñëu-väkyam anukåtam –
tväm ärädhya tayä çambho grahéñyämi varaà sadä |

dväparädau yuge bhütvä pralayä manuñädiñu ||
svägamaiù kalpitais tvaà tu janän mad-vimukhaà kuru |
mäà ca gopaya yena syät såñöir eñottarottarä || iti |
värähe ca –
eña mahéà såjämy äçu yo janän mohayiñyati |

tvaà ca rudra mahäbäho moha-çästräëi käraya ||
atathyäni vitathyäni darçayasva mahäbhuja |
prakäçaà kuru cätmänam aprakäçaà ca mäà kuru || iti |
puräëänäà ca madhye yad yat tämasa-kalpa-kathämayaà tac chivädi-mahima-param iti

çré-viñëu-pratipädaka-puräëasyaiva samyag-jïäna-pradatvam | sattvät saïjäyate jïänam
iti darçanät | tathä ca mätsye –
sättvikeñu ca kalpeñu mähätmyam adhikaà hareù |

räjaseñu ca mähätmyam adhikaà brahmaëo viduù ||
tadvad agneç ca mähätmyaà tämaseñu çivasya ca |
saìkérëeñu sarasvatyäù pitèëäà ca nigadyate || iti |
ata uktaà skände ñaëmukhaà prati çré-çivena –
çiva-çästreñu tad grähyaà bhagavac-chästra-yogiñat |

paramo viñëur evaikas taj-jïänaà mokña-sädhanam |
çästräëäà nirëayas tv eñas tad anyan mohanäya hi || iti |
tathaiva ca drañöuà mokña-dharme näräyaëopäkhyäne –
säàkhyaà yogaà païcarätraà vedäù päçupataà tathä |

jïänäny etäni räjarñe viddhi nänä matäni vai ||
säàkhyasya vaktä kapilaù paramarñiù sa ucyate |
hiraëyagarbho yogasya vettä nänyaù purätanaù ||
apäntaratamäç caiva vedäcäryaù sa ucyate |
präcéna garbhaà tam åñià pravadantéha ke cana ||
umäpatir bhütapatiù çrékantho brahmaëaù sutaù |
uktavän idam avyagro jïänaà päçupataà çivaù ||
païcarätrasya kåtsnasya vettä tu bhagavän svayam |
sarveñu ca nåpa-çreñöha jïäneñv eteñu dåçyate ||
yathägamaà yathä jïänaà niñöhä näräyaëaù prabhuù |
na cainam evaà jänanti tamo bhütä viçäà pate ||
15
tam eva çästra-kartäraà pravadanti manéñiëaù |

niñöhäà näräyaëam åñià nänyo 'stéti ca vädinaù ||
niùsaàçayeñu sarveñu nityaà vasati vai hariù |
sasaàçayän hetu-balän nädhyävasati mädhavaù ||
païcarätra-vido ye tu yathä-krama-parä nåpa |
ekänta-bhävopagatäs te harià praviçanti vai ||
säàkhyaà ca yogaà ca sanätane dve

vedäç ca sarve nikhilena räjan |
sarvaiù samastair åñibhir nirukto
näräyaëo viçvam idaà puräëam || iti [MBh 12.337.59-68]
atropäntaratamä iti çré-kåñëa-dvaipäyanasyaiva janmäntara-näma-viçeña iti tatraiva

jïeyam | atraivaà vyäkhyeyam | païcarätra-sammataà çré-näräyaëam eva
sarvottamatvena vaktuà nänämataà darçayati | säìkhyam iti | tatra païcarätram eva
gariñöham äcañöai païcarätrasyaitnädau bhagavän svayam iti | atha – dvau bhütasargau
loke 'smin daiva äsura eva ca iti çré-gétäsu [Gétä 16.6] çrüyate | yad eva täni nänämatänéty
uktaà tattväsura-prakåty-anusäreëeti jïeyam | daiva-prakåtayas tu tat-tat-sarvävalokena
païcarätra-pratipädye çré-näräyaëa eva paryavasyantéty äha sarveñv iti | äsuräs tu nindati
na cainam iti | tad uktaà viñëu-dharmägnipuräëayoù
dvau bhüta-sargau loke’smin daiva äsura eva ca |

viñëu-bhakti-paro daiva äsuras tad-viparyayaù || iti |
nanu tatra tatra nänä-mataya eva dåçyante taträha tam eva iti | païcarätretara-çästra-
kartäro hi dvi-vidhäù kiïcij-jïäù sarva-jïäç ca | taträdyä yathä – sva-sva-jïänänusäreëa
yat kiïcit tattvaika-deçaà vadanti näsäbhir äsuräëäà mohanärtham eva kåtäni çästräëi
kintu daivänäà vyatirekeëa bodhanärtham | te hi rajas-tamaù-çabalasya khaëòasya ca
tattvasya tathä kleça-bahulasya sädhanasya pratipädakäny etäni çästräëi dåñövä vedäàç ca
durgän dåñövä nirvidya sarva-vedärtha-särasya çuddhäkhaëòa-tattva-çré-näräyaëasya
sukhamaya-tad-ärädhanasya ca suñöhu pratipädake païcarätre eve gäòhaà pravekñyantéti
| tad etad äha niùsaàçayeñv iti | tasmäj jhaöiti vedärtha-pratipattaye païcarätram
evädhetavyam ity äha |
païcarätreti | yata evaà tata upasaàharati säìkhyaà ca yogaç ceti | tad evaà païcarätra-
pratipädyasya çré-bhagavata evam utkarñe sthite ätmärämäç ca munaya ity ädy asakåd
apürvam upadiçatä çré-bhägavatena pratipädya-rüpasya tasya kim utety api vivecanéyam |
tad etad uktänusäreëa sadä-çiveçvara-tridevé-rüpa-vyüho’pi nirastaù | tasmäd eva ca çré-
bhagavat-puruñayor eva çaivägame sadä-çivädi-saàjïe tan-mahima-khyäpanäya dhåta iti
gamyate | sarva-çästra-çiromaëau çré-bhägavate tu tridevyäm eva tat täratamya-jijïäsä
puruña-bhagavatos tu tat prasaìga eva nästi |
nanu na te giriträkhila-lokapäla-viriïci-vaikuëöha-surendra-gamyam | jyotiù paraà yatra

rajas tamaç ca sattvaà na yad brahma nirasta-bhedam ity [BhP 8.7.31] atra tasya
paratvaà çrüyate eväñöame | maivam | mahimnä stüyamänä hi devä véryeëa vardhatu iti
vaidika-
16
nyäyena tad-yukteù | sa hi stavaù käla-küöa-näçanärtha iti | tatraiva préte harau bhagavati

préye’haà sacaräcara iti [BhP 8.7.40] | tathä navame –
vayaà na täta prabhaväma bhümni

yasmin pare’nye’py ajajéva-koñäù |
bhavanti käle na bhavanti hédåçäù
sahasraço yatra vayaà bhramämaù || iti [BhP 9.4.56]
ete vayaà yasya vaçe matätmanaù sthitäù çakuntä iva sütra-yantritäù | iti ca tad-väkya-
virodhät athavä yat çivasya jyotis tatra sthitaà paramätmäkhyaà caitanyaà tat-samyag-
jïäne tasyäpy akñamatä yuktaiva | yad uktam – dyupatayaù eva te na yayur antam
anantatayä tvam aséti [BhP 10.87.41] | brahma-saàhita-mate tu bhagavad-aàça-viçeña
eva sadä-çivo na tv anyaù | yathä tatraiva sarvädi-käraëa-govinda-kathane –
niyatiù sä ramä-devé tat-priyä tad-vaçaàvadä |

tal-liìge bhagavän çambhur jyoté rüpaù sanätanaù ||
yä yoniù sä parä çaktir ity ädi
tasmin ävirbhabhül liìge mahäviñëur ity ädy antam ||
tad etad abhipretya sadäçivatvädi-prasiddhim apy äkñipyäha |
athäpi yat-pada-nakhävasåñöaà
jagad-viriïcopahåtärhaëämbhaù |
seçaà punäty anyatamo mukundät
ko näma loke bhagavat padärthaù || [BhP 1.18.21]
spañöam || 1.18 || çré-sütaù ||17||
[18]
tasmän nähaà na ca çivo’nye ca tac-chakty-ekäàça-bhäginaù ity evoktaà sädhyeva ity

äha | brahmä bhavo’ham api yasya kaläù kaläyä iti [BhP 10.68.37] |
çeñaà spañöam || 10.68 || çré-baladevaù ||18||
[19]
atha paramätma-parikareñu jévas tasya ca taöastha-lakñaëaà kñetrajïa etä ity evoktaà

svarüpa-lakñaëaà pädmottara-khaëòädikam anusåtya çré-rämänujäcäryäd ati-präcénena
çré-vaiñëava-sampradäya-guruëä çré-jämätå-muninopadiñöam | tatra praëava-vyäkhyäne
pädmottara-khaëòaà yathä –
jïänäçrayo jïäna-guëaç cetanaù prakåteù paraù |

na jäto nirvikäraç ca ekarüpaù svarüpa-bhäk ||
aëur nityo vyäpti-çélaç cid-änandätmakas tathä |
aham artho’vyayaù kñetré bhinna-rüpaù sanätanaù ||
17
adähyo’cchedya akledya açoñyo’kñara eva ca |

evam ädhi-guëair yuktaù çeña-bhütaù parasya vai ||
ma-käreëocyate jévaù kñetra-jïaù paravän sadä |
däsa-bhüto harer eva nänyasyaiva kadäcana || iti |
çré-jämätå-muninäpy upadiñöaà, yathä –
ätmä na devo na naro na tiryak sthävaro na ca |

na deho nendriyaà naiva manaù präëo na näpi dhéù ||
na jaòo na vikäré ca jïäna-mäträtmako na ca |
svasmai svayaà prakäçaù syäd ekarüpaù svarüpa-bhäk ||
cetano vyäpti-çélaç ca cidänandätmakas tathä |
aham arthaù pratikñetraà bhinno’ëur nitya-nirmalaù ||
tathä jïätåtva-kartåtva-bhoktåtva-nija-dharmakaù |
paramätmaika-çeñatva-svabhävaù sarvadä svataù || iti |
çré-rämänuja-bhäñyänusäreëa vyäkhyä ceyam | tatra deväditvaà nirastam evästi tattva-

sandarbhe |
aëòeñu peçiñu taruñv aviniçciteñu

präëo hi jévam upadhävati tatra tatra |
sanne yad indriya-gaëe’hami ca prasupte
küöastha äçayam åte tad anusmåtir naù || [BhP 11.3.39] ity anena ||
dehäditvaà nirasyann äha –
vilakñaëaù sthüla-sükñmäd
dehäd ätmekñitä svadåk |
yathägnir däruëo dähyäd
dähako’nyaù prakäçakaù || [BhP 11.10.8]
vilakñaëatve hetur ékñitä tasya drañöä prakäçakaç ca svayaà tu svadåk sva-prakäça iti ||
çré-bhagavän ||19||
[20]
jaòatvaà nirasyann äha –
jägrat-svapna-suñuptaà ca guëato buddhi-våttayaù |

täsäà vilakñaëo jévaù säkñitvena viniçcitaù || [BhP 11.13.27]
yä tu mayi turye sthito jahyäd ityädau [BhP 11.13.28] parameçvare’pi turyatva-

prasiddhiù sänyathaiva |
viräö hiraëyagarbhaç ca käraëaà cety upädhayaù |
18
éçvarasya yat tribhir hénaà turéyaà tat-padaà viduù ||4
ity ädy-ukter väsudevasya catur-vyühe turya-kakñäkräntatväd vä || 11.13 || çré-bhagavän ||

20 ||
[21]
vikäritvaà nirasyann äha –
visargädyäù çmaçänäntä bhävä dehasya nätmanaù |

kalänäm iva candrasya kälenävyakta-vartmanä || [BhP 11.7.48]
candrasya jalamaya-maëòalatvät kalänäà sürya-praticchavi-rüpa-jyotir-ätmatvät yathä

kalänäm eva janmädyä näçäntä bhävä na tu candrasya tathä dehasyaiva te bhävä avyakta-
vartmanä kälena bhavanti na tv ätmana ity arthaù | çré-dattätreyo yadum ||21||
[22]
jïänätmako na ceti kià tarhi jïäna-mätratve’pi jïäna-çaktitvaà prakäçasya prakäçana-

çaktitvavat tädåktvam api |
nätmä jajäna na mariñyati naidhate’sau

na kñéyate savana-vid vyabhicäriëäà hi |
sarvatra çaçvad anapäyy upalabdhi-mätraà
präëo yathendriya-balena vikalpitaà sat|| ity anena [BhP 11.3.37]
tattva-sandarbha eva darçitam | upalabdhi-mätratve’pi sabalavattvenokteù | ataeva

çuddho vicañöe hy aviçuddha-kartur ity uktam | prakäräntareëäpi tad äha –
guëair viciträù såjatéà sarüpäù prakåtià prajäù |

vilokya mumuhe sadyaù sa iha jïäna-gühayä || [BhP 3.26.5]
ajïänenävåtaà jïänaà tena muhyanti jantavaù [Gétä 5.15] iti
|| 3.26 || çré-kapiladevaù ||22||
[23]
çakty-antaraà cähuù – sa yad ajayä tv ajäm anuçayéta guëäàç ca juñan bhajati sarüpatäà
tad anu måtyum upeta-bhaga iti [BhP 10.87.38] ||
öékä ca -- sa tu jévaù yad yasmäd ajayä mäyayä ajäm avidyäm anuçayéta äliìgyeta tato
guëäàç ca dehendriyädén guñan sevamänaù ätmatayä adhyasyan tad anu tad-anantaraà
4
This verse is first quoted in Çrédhara’s commentary to BhP 11.15.16 and later at CC 1.2.53.
19
sa-rüpatäà tad-dharma-yogaà ca juñan apeta-bhagaù pihitänandädi-guëaù san måtyuà

saàsäraà bhajati präpnoti ity eñä || 10.87 || çrutayaù ||23||
[24]
tathä –
tat-saìga-bhraàitaiçvaryaà
saàsarantaà kubhäryavat |
tad-gatér abudhasyeha
kim asat-karmabhir bhavet ||[BhP 6.5.15]
tasyäù puàçcalé-rüpäyä mäyäyäù saìgena bhraàçitam aiçvaryaà kiïcit svéya-jïänädi-

sämarthyaà yasya tam | tasyä gatéù saàsmarantaà gacchantaà jévaà sva-svarüpam
abudhasyäjänata ity arthaù ||6.5|| haryaçväù ||24||
[25]
tathä --
éçvarasya vimuktasya
kärpaëyam uta bandhanam || [BhP 3.7.9]
éçvarasya kiïcij-jïänädi-çaktimataù || 3.7 || maitreyaù ||25||
[26]
tathä –
vipralabdho mahiñyaivaà
sarva-prakåti-vaïcitaù |
necchann anukaroty ajïaù
klaibyät kréòä-mågo yathä || [BhP 4.25.62]
mahiñyä puraïjanyä vipralabdhaù puraïjanaù sarvayä prakåtyä jïänädirüpayä vaïcitaù

tyäjitaù san necchan tad-icchayaivety arthaù | anukaroti tad-dharmätmany adhyasyati |
atra jévasya çaktimattäyäà paräbhidhyänät tu tirohitaà tato hy asya bandha-viparyayäv
ity etat sütram apy anusandheyam || çré-näradaù präcénabarhiñam ||26||
[27}
pürvoktam evärthaà vyaïjayituà svasmai svayaà prakäça ity uktam | tathäbhütatvaà ca

vilakñaëa ity ädy ukta-padya eva svadåg ity anena vyaktam asti | tatra prakäças tävad
guëa-dravya-bhedena dvividhaù | prathamo nijäçrayasya sphürti-rüpaù | dvitéyaù sva-
para-sphürti-nidänaà vastu-viçeñaù | taträtmano dravyatväd ayam eva gåhyate | yathä
dépaç cakñuù prakäçayan svarüpa-sphürtià svayam eva karoti na tu ghaöädi-prakäçavat
20
tad-ädi-säkñepaù | tasmäd ayaà svayaà prakäçaù | tathäpi svaà prati na prakäçate yata
eva jaòa ity ucyate | tasmät tu svaà paraà ca prakäçayan svätmänaà prati
prakäçamänatvät svasmai svayaà prakäçaù | yata eva cid-rüpa ucyate | tad uktam anyair
api | svayaà prakäçatvaà sva-vyavahäre parän apekñatvät avedyatve satya-parokña-
vyavahära-yogyatvaà ceti |tatra pürvatra-svasmaipadam apekñyam uttaratra tu
spañöärtham | ataù svadåk svasmai svayaà prakäça ity arthaù | na cäsau paramätma-
prakäçyatve ghaöavat para-prakäçyaù paramätmanas tat-parama-svarüpatvena para-
prakäçyatväbhävät | evam eväha dväbhyäm |
mamäìga mäyä guëa-mayy anekadhä

vikalpa-buddhéç ca guëair vidhatte |
vaikärikas trividho’dhyätmam ekam
athädhibhütam adhidaivam anyat ||
dåg-rüpam ärkaà vapur atra randhre

parasparaà sidhyati yaù svataù khe |
ätmä yad eñäm aparo ya ädyaù
svayänubhütyäkhila-siddha-siddhiù || [BhP 11.12.30-31]
vikalpaà bhedaà tad-buddhéç ca | anekadhätvaà prapaïcayati vaikärika iti | aneka-

vikäravän apy asyau sthüla-dåñöyä tävat trividhaù | traividhyam äha adhyätma ity ädinä |
täni krameëäha dåg-ädi-trayeëa | vapur aàçaù | atra randhre dåg-golake praviñöaà tat
trayaà ca parasparam eva sidhyati na tu svataù | yas tu khe äkäçe arko vartate sa punaù
svataù sidhyati | cakñur viñayatve’pi sva-virodhinaù pratiyogya-prekñäbhäva-mätreëa
svata ity uktam | evaà yathä maëòalätmärkaù svataù sidhyati tathätmäpétyäha | yad
yataù pürvokta-dåñöänta-hetor ätmä eñäm adhyätmädénäà yo’para ädyas teñäm äçrayaù |
so’pi svataù sidhyati kintu svayänubhütyeti cid-rüpatväd viçeñaù | na kevalam etävad api
tu akhilänäà paraspara-siddhänäà siddhir yasmät tathäbhütaù sann iti ||
|| 11.12 || çré-bhagavän ||27||
[28]
yasmät svarüpa-bhütayaiva çaktyä tathä prakäçate tasmäd eka-rüpa-svarüpa-bhäktvam

api dépavad eva | nätmä jajänety ädäv [BhP 11.3.37]5 upalabdhi-mätram ity
anenaivoktaà mätra-padaà tad-dharmäëäm api svarüpänatiriktatvaà dhvanayati | atha
cetanatvaà näma svasya cid-rüpatve’py anyasya dehädeç cetayitåtvaà dépädi-
prakäçayitåtvavat | tad etad vilakñaëa ity ädäv eva dåñöäntenoktam | prakäçaka iti
cetayitåtve hetuù | vyäpti-çélatvam udähariñyamäëa ätmety ädau çré-prahläda-väkye
vyäpaka ity anenoktaà vyäpti-çélatvam ati-sükñmatayä sarväcetanäntaù-praveça-
svabhävatvam | jïäna-mäträtmako na cety atra cid-änandätmaka ity api hetv-antaram |
tatra tasya jaòa-pratiyogitvena jïänatvaà duùkha-pratiyogitvena tu jïänatvam
änandatvaà ca | jïänatvaà tüdähåtam | änandatvaà nirupädhipremäspadatvena
sädhayati |
5
Quoted above in section 22.
21
tasmät priyatamaù svätmä

sarveñäm eva dehinäm |
tad artham eva sakalaà
jagac caitac caräcaram || [BhP 10.14.54]
spañöam || 10.14 || çré-çukaù ||28||
[29]
tasmiàç cänandätmake jïäne pratisvaà yuñmad-arthatvaà na bhavati | kintv ätmatväd

asmad-arthatvam eva | tac cäsmad-arthatvam ahambhäva eva | tato’ham ity etac
chabdäbhidheyäkäram evaa jïänaà çuddha ätmä prakåtyäveço’nyathä nopapadyate | yata
eväveçät tadéya-saìkhäta eväham ity ahasmäväntaraà präpnoti tad etad abhipretya
tasyähamatvam äha |
evaà paräbhidhyänena
kartåtvaà prakåteù pumän |
karmasu kriyamäëeñu
guëair ätmani manyate || [BhP 3.26.6]
paräbhidhyänena prakåtyäveçena prakåtir eväham iti mananena prakåti-guëaiù

kriyamäëeñu karmasu kartåtvam ätmani manyate | atra nirahambhävasya
paräbhidhyänäsambhavät paräveçajätähaìkärasya cävarakatväd asty eva tasminn
anyo’hambhäva-viçeñaù | sa ca çuddha-svarüpa-mätra-niñöhatvän na saàsära-hetur iti
spañöam | etad evähaìkära-dvayaà sanne yad indriya-gaëe’hami ca prasupte küöastha
äçayam åte tad-anusmåtir na ity atra [BhP 11.3.39] darçitam6 |
upädhvabhimänätmakasyähaìkärasya prasuptatvät tad-anusmåtir na ity anena sukham
aham asväpsvam ity ätmano’hatayaiva parämarçäc ca ataeva mäm ahaà näjïäsiñam ity
atra parämarçe’pi upädhyabhimänino’nusandhänäbhävaù anyasya tv ajïäna-
säkñitvenänusandhänam iti dik |
|| 3.26 || çré-kapiladevaù ||29||
[30]
tathä –
nåtyato gäyataù paçyan

yathaivänukaroti tän |
evaà buddhi-guëän paçyann
aného’py anukäryate || [BhP 11.12.53]
pürvavat || 11.12 || çrébhagavän ||30||
6
Above, section 19.
22
[31]
evam eva svapna-dåñöäntam api ghaöayann äha |
yad-arthena vinämuñya
puàsa ätma-viparyayaù |
pratéyata upadrañöuù
sva-çiraç chedanädikaù || [BhP 3.7.10]
upadrañöur amuñyeti svapna-drañörä amunä jévenety arthaù || 3.7 || çré-maitreyaù ||31||
[32]
sädhite ca savrüpa-bhüte’hambhäve pratikñetraà bhinnatvam api sädhitam | yat tu
vastuno yady anänätvam

ätmanaù praçna édåçaù |
kathaà ghaöeta vo viprä
vaktur vä me ka äçrayaù || [BhP 11.13.22]
ityädau jïänino laukika-guru-rétià tadéya-präkåta-dåñöià vänusåtya svasya jéväntara-

sädhäraëya-kalpanä-maye çré-haàsa-deva-väkye jévätmanäm ekatvam | tat khalu aàça-
bhede’pi jïänecchün prati jïänopayogitvena tam avivicyaiva samänäkäratvena | bheda-
vyapadeçaù yathä tatraiva |
païcätmakeñu bhüteñu samäneñv api vastutaù |

ko bhavän iti vaù praçno väcärambho hy anarthakaù || [BhP 11.13.23] iti |
taträpy aàça-bhedo’sty eva | ata uktaà svayaà bhagavatä -- çuni caiva çvapäke ca
paëòitäù samadarçinaù [Gétä 5.18] iti | nirdoñaà hi samaà brahma ity ädi ca [Gétä 5.19]
| atra brahmeti jéva-brahmaivocyate | yathä yathäham etat sad-asat sva-mäyayä paçye
mayi brahmaëi kalpitaà pare iti | mayi brahmaëi dehätmakaà pare brahmaëi ca jagad-
ätmakaà sad-asat kärya-käraëa-saìghätaà sva-viñayaka-mäyayä jéva-mäyäkhyayä deha
evähaà tathä indra-candrädy-ätmakaà jagad eveçvara itédaà kalpitam eva yayä matyä
paçye paçyäméty arthaù | samäna-käraëatväd eva pürvavad anyatra ca so’haà sa ca tvam
iti | tad evaà sarveñäm eva jévänäm ekäkäratve sati | yävat syäd guëa-vaiñamyaà tävan
nänätvam ätmanaù | nänätvam ätmano yävat päratantryaà tadaiva héty-ädiñu devädi-
deha-bheda-kåtägantuka-nänätvaà nigadyate |
veëu-randhra-vibhedena
bhedaù ñaò-jädi-saàjïtaù |
abheda-vyäpiné väyos
tathä tasya mahätmanaù || ity [ViP 2.14.32] ädikaà tu paramätma-viñayakam eva |
23
tad etat sarvam abhipretya jévänäà pratikñetraà bhinnatvaà sva-pakñatvena nirdiçanti |

aparimitä dhruväs tanu-bhåto yadi sarva-gatä iti || [BhP 10.87.30]
24
atra yadi-çabdät pürva-päöhenäparimitatvaà dhruvatvaà cäsandigdham iti tatra

svapakñatvaà paçcät-päöhena sarva-gatatvaà tu sandigdham iti | tatra para-pakñatvaà
spañöam eva | ataeva eko devaù sarva-bhüteñu güòha ity ädikaà parmätma-paraà
väkyaà jévänäm ekatvaà bodhayati || 10.87 || çrutayaù ||32||
[33]
prati-kñetra-bhinnatve hetv-antaram aëur iti | aëuù paramäëur ity arthaù | paramäëuç ca

yasya dig-bhede’py aàço na kalpayituà çakyate sa eväàçasya parä käñöheti tad-vidaù |
aëor apy akhaëòa-deha-cetayitåtvaà prabhäva-viçeñäd guëäd eva bhavati | yathä çira
ädua dhäryamäëasya jatu-jaöhitasyäpi mahauñadhi-khaëòasyäkhaëòa-deha-
puñöékaraëädi-hetuù prabhävaù | yathä väyaskäntäder lauha-cälanädi-hetuù prabhäva eva
tadvat | tad etad aëutvam äha sükñmäëäm apy ahaà jéva iti [BhP 11.16.11]
tasmät sükñmatä-paräkäñöhä-präpto jéva ity arthaù | durjïeyatväd yat sükñmatvaà tad

atra na vivakñitam | mahatäà ca mahän ahaà sükñmäëäm apy ahaà jéva iti paraspara-
pratiyogitvena väkya-dvayasyänandaryauktau svärasya-bhaìgät | prapaïca-madhye hi
sarva-käraëatvän mahat-tattvasya mahattvaà näma vyäpakatvaà na tu påthivyädy-
apekñayä sujïeyatvaà yathä tadvat prapaïce jévänäm api sükñmatvaà paramäëutvam
eveti svärasyam | çrutayaç ca – eño’ëur ätmä cetasä veditavyo yasmin präëaù païcadhä
saàviveçeti [MuëòU 3.1.9] |
bälägra-çata-bhägasya çatadhä kalpitasya ca |

bhägo jévaù sa vijïeyaù [ÇvetU 5.9] iti |
ärägra-mätro hy aparo’pi dåñöa iti ca || 11.16 || çré-bhagavän ||33||
[34]
tathä –
aparimitä dhruväs tanu-bhåto yadi sarva-gatäs

tarhi na çäsyateti niyamo dhruva netarathä |
ajani ca yan mayaà tad avimucya niyantå bhavet
samam anujänatäà yad amataà mata-duñöatayä || [BhP 10.87.30]
ayam arthaù – paramätmano’àçatvaà tasmäj jäyamänatvaà ca jévasya çrüyate | tatra

mamaiväàço jéva loke [Gétä 15.7] ity ädi siddhe’àçatve tävat tasya vibhutvam uktam ity
ähuù | aparimitä vastuta evänanta-saìkhyä nityäç ca ye tanu-bhåto jéväs te yadi sarvagatä
vibhaväù syuù, tarhi teñäà vyäpyatväbhävena samatvät çäsyateti niyamo na syät | éçvaro
niyantä jévo niyamya iti veda-kåta-niyamo na ghaöata ity arthaù | he dhruva itarathä
jévasyäëutvena vyäpya-bhäve tu sati na tan-niyamo na api tu sa ghaöata evety arthaù |
atha yato vä imäni bhütäni jäyante iti jäyamänatvävasthäyäm api vyäpya-vyäpakatvenaiva

niyantåtvaà bhavati | sarvatraiva kärya-käraëayos tathäbhäva-darçanäd ity ähuù ajanéti |
yan-mayaà yad-upädänakaà yad ajani jäyata ity arthaù | tad-upädänaà kartå tasya
25
jäyamänasya yan-niyantå bhavet tad avimucya kiïcid apy anuktä vyäpyaivety arthaù |
kià ca yad-upädäna-rüpaà paramätmäkhyaà tattvaà kenäpy apareëa samaà samänam
ity anujänatäà yaù kaçcit tathä vadati tatränujïäm api dadatäm amataà jïätaà na
bhavatéty arthaù | tatra hetuù mata-duñöatayä tasya matasyäçuddhatvena |
taträçuddhatvaà çrutvä ca virodhät | çrutiç ca asamo vä eña paro na hi kaçcid eva dåçyate
sarve tv ete na vä jäyante ca mriyate sarve hy apürëäç ca bhavantéti caturveda-çikhäyäm |
na tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate iti |
atha kasmäd ucyate brahmä båàhati båàhayati ceti cänyatra | båhatväd båàhaëatväc ca
yad brahma paramaà vidur iti [ViP 1.12.57] çré-viñëu-puräëe | ataù paramätmana eva
sarva-vyäpakatvam | eko devaù sarva-bhüteñu güòhaù sarva-vyäpé sarva-bhütäntarätmä
ity ädau | tasmäd aëur eva jéva iti |
yat tu çré-bhagavad-gétäsu nityaù sarva-gataù sthäëur ity ädinä jéva-nirüpaëaà tatra

sarva-gataù çré-bhagavän eva tat-sthas tad-äçritaç cäsäv aguëaç ca iti sarvagataù sthäëur
jévaù proktaù || 10.87 || çrutayaù ||34||
[35]
atha çuddha-svarüpatvän nitya-nirmalatvam udähåtam eva | çuddho vicañöe hy

aviçuddha-kartur ity anena | tathä tenaiva çuddhasyäpi jïätåtvam apy udähåtam | jïänaà
ca nityasya sväbhävika-dharmatvän nityam | ataeva na vikriyätmakam api | tathä
caitanya-sambandhena dehädeù kartåtva-darçanät | kvacid acetanasya kartåtvaà ca | na
åte tat kriyate kià ca näre ity ädäv antaryämi-caitanya-sambandhena bhavatéty aìgékäräc
ca çuddhäd eva kartåtvaà pravartate | tad uktam – dehendriya-präëa-mano-dhiyo’mé
yad-aàça-biddhäù pracaranti karmasv iti [BhP 6.16.24] | tat tüpädhi-prädhänyena
pravartamänam upädhi-dharmatvena vyapadiçyate | yathä – kärya-käraëa-kartåtve
käraëaà prakåtià vidur ity [BhP 3.26.8] ädau | paramätma-prädhänyena pravartamänaà
tu nirupädhikam evety äha |
sättvikaù kärako’saìgé
rägändho räjasaù småtaù |
tämasaù småti-vibhrañöo
nirguëo mad-apäçrayaù || [BhP 11.25.26]
spañöam || 11.25 || çré-bhagavän ||35||
[36]
atha bhoktåtvaà saàvedana-rüpatvena yathä tathä tatraiva cid-rüpe paryavasyatéty äha

bhoktåtve sukha-duùkhänäà puruñaà prakåteù param iti [BhP 3.26.8] || käraëam iti
pürveëaivänvayaù || 3.26 || çré-kapila-devaù ||36||
[37]
26
atha paramätmaika-çeñatveti vyäkhyeyam | ekaù paramätmano’nyaù çeño’àçaù | sa cäsau

sa ca eka-çeñaù | paramätmana eka-çeñaù paramätmaika-çeñaù | tasya bhävas tattvaà tad
eva svabhävaù prakåtir yasya sa paramätmaika-çeñatva-svabhävaù | tathäbhütaç cäyaà
sarvadä mokña-daçäyäm apéty arthaù | etädåçatvaà cäsya svataù svarüpata eva na tu
paricchedädinä | tadéya-sväbhävikäcintya-çaktyä sväbhävika-tadéya-raçmi-paramäëu-
sthänéyatvät aupädhikävathäyäs tv aàçena prakåti-çeñatvam api bhavati iti ca svata ity
asya bhävaù | çakti-rüpatvaà cäsya taöastha-çakty-ätmakatvät, tathä tadéya-raçmi-
sthänéyatve’pi nitya-tad-äçrayitvät tad-vyatirekeëa vyatirekät | hetur bhävo’sya sargäder
ity anusäreëa jagat-såñöau tat-sädhanatvät | dravya-svarüpatve’pi pradhäna-sämyäc
cävagamyate | uktaà ca prakåti-viçeñatvena tasya çaktitvam –
viñëu-çaktiù parä proktä

kñetrajïäkhyä tathä parä |
avidyä karma-saàjïäkhyä
tåtéyä çaktir ucyate || iti viñëu-puräëe [ViP 6.7.61] |
bhümir äpo’nalo väyur ity [Gétä 7.4] ädau bhinnä prakåtir añöadhety anantaram |
apareyam itas tv anyäà

prakåtià viddhi me paräm |
jéva-bhütäà mahäbäho
yayedaà dhäryate jagat || iti çré-gétopaniñatsu ca |
viñëu-çaktiù parä proktety ädi viñëu-puräëa-vacane tu tisèëäm eva påthak çaktitva-

nirdeçät kñetrajïasyävidyä-karma-sambandhena çaktitvam iti paräs tam | kintu
svarüpenaivety äyätam | tathä ca gétam mamaiväàça iti | ataeväpareyam itas tv anyäm ity
uktam | kñetrajïa etä manaso vibhütér ity ädau kñetrajïa-çabdaç ca çuddhe’pi pravartate
kñetra-çabdasyopalakñaëa-mätratvät |
tad evaà çaktitve’py anyatvam asya taöasthatvät | taöasthatvaà ca mäyä-çakty-atétatvät |

asyävidyäparäbhavädi-rüpeëa doñeëa paramätmano lepäbhäväc cobhaya-koöäv apraveçät
| tasya tac-chaktitve saty api paramätmanas tal-lepäbhävaç ca yathä kvacid eka-deça-sthe
raçmau chäyayä tiraskåte’pi süryasyätiraskäras tadvat | uktaà ca taöasthatvaà çré-närada-
païcarätre –
yat taöasthaà tu cid-rüpaà

sva-saàvedyäd vinirgatam |
raïjitaà guëa-rägeëa
sa jéva iti kathyate || ity ädau |
ato viñëu-puräëe’py antaräla eva paöhito’sau | anyatvaà ca çrutau asmän mäyé såjate
viçvam etat tasmiàç cänyo mäyayä saàniruddhaù [ÇvetU 4.9] | tayor anyaù pippalaà
svädv atti ity ädau | ataevoktaà vaiñëave vibheda-janake jïäne näçam ätyantikaà gate |
ätmano brahmaëo bhedam asantaà kaù kariñyatéti | devatva-manuñyatvädi-lakñaëo
viçeñato yo bhedas tasya janake’py ajïäne näçaà gate brahmaëaù paramätmanaù sakäçäd
ätmano jévasya yo bhedaù sväbhävikas taà bhedam asantaà kaù kariñyati api tu santaà
27
vidyamänam eva sarva eva kariñyatéty arthaù | uttaratra päöhe näsantam ity etasya
vidheyatväd anyärthaù kañöa-såñöa eveti mokñadäyäm api tad-aàçatvävyabhicäraù
sväbhävika-çaktitväd eva | ataevävidyä-vimokña-pürvaka-svarüpävashtiti-lakñaëäyäà
muktau tal-lénasya tat-sädharmyäpattir bhavati | niraïjanaù paramaà sämyam upaitéty
ädi-çrutibhyaù | idaà jïänam upäçritya mama sädharmyam ägatäù | svarge’pi nopajäyate
pralaye na vyathanti ceti çré-gétopaniñadbhyaç ca | ataeva brahma veda brahmaiva
bhavatéty [Muëò 3.2.9] ädiñu ca brahma-tädätmyam eva bodhayati | sväbhävyäpattir
upapatter itivat | tad evaà çaktitve siddhe çakti-çaktimatoù parasparänupraveçät
çaktimad-vyatireke çakti-vyatirekät cittväviçeñäc ca kvacid abheda-nirdeça ekasminn api
vastuni çakti-vaividhya-darçanät bheda-nirdeçaç ca näsamaïjasaù | çré-rämänujéyäs tu
adhiñöhänädhiñöhätror api jéveçayor abheda-vyapadeço vyakti-jätyor gavädi-vyapadeçavad
iti manyante | yathä çré-viñëu-puräëe7–
yo’yaà tavägato deva-

samépaà devatä-gaëaù |
sa tvam eva jagat-srañöä
yataù sarva-gato bhavän || iti |
çré-gétäsu ca – sarvaà samäpnoñi tato’si sarva iti | tatra jïänecchün prati çästram
abhedam upadiçati bhaktécchün prati tu bhedam eva | kvacit tu paramätma-
pratibimbatvaà yad asya çrüyate, yathä –
yathä puruña ätmänam ekam ädarça-cakñuñor dvidhä-bhütam evekñeta tathaiväntaram

ävayor iti | tad api jïänecchün praty abheda-dåñöi-poñaëärtham evocyate na västava-
våttyaiva pratibimbatvena | advayaväda-guru-mate’py ambuvad agrahaëäd8 iti [Vs 3.2.19]
nyäya-virodhäd våddhi-hräsa-bhäktvam antrabhäväd ubhaya-sämaïjasyäd evam iti [Vs
3.2.20] nyäyena yathä-kathaïcit pratibimba-sädåçya-mäträìgékäräc ca | tad etat tasya
parmätmäàça-rüpatäyä nityatvaà çré-gétopaniñadbhir api darçitam mamaiväàço jéva-
loke jéva-bhütaù sanätana iti | tad evaà aàçatvaà tävad äha tatra samañöeù --
eña hy açeña-sattvänäm
ätmäàçaù paramätmanaù |
ädyo 'vatäro yaträsau
bhüta-grämo vibhävyate || [BhP 3.6.8]
öékä ca – açeña-sattvänäm präëinäm ätmä vyañöénäà tad-aàçatvät aàço jévaù |

avatäratoktis tasmin näräyaëävirbhäväbhipräyeëety eñä || 3.6 || çré-çukaù || 37 ||
[38]
atha vyañöeù –
ekasyaiva mamäàçasya
jévasyaiva mahämate |
7
Not found in Gita Press edition.
8
ambuvad agrahaëät tu na tathätvam is the full sütra.
28
bandho’syävidyayänäder
vidyayä ca tathetaraù || [BhP 11.11.4]
itaro mokñaù | atra raçmi-paramäëu-sthänéyo vyañöiù | tatra sarväbhimäné kaçcit samañöir

iti jïeyam || 11.11 || çré-bhagavän ||38||
[39]
tatra çaktitvenaiväàçatvaà vyaïjayanti –
sva-kåta-pure’py améñv abahir-antara-saàvaraëaà

tava puruñaà vadanty akhila-çakti-dhåto’àça-kåtam | [BhP 10.87.20] iti |
abahir-antara-saàvarëaà bahir bahiraìgäëi käraëäni käryäëi antar antaraìgäni tair

asaàvaraëaà kärya-käraëair asaàspåñöam | aàça-kåtam aàçam ity arthaù | akhila-çakti-
dhåtaù sarva-çakti-dharasyeti viçeñaëaà jéva-çakti-viçiñöasyaiva tava jévo’àço na tu
çuddhasyeti gamayitvä jévasya tac-chakti-rüpatvenaiväàçatvam ity anenaiväàçatvam ity
etad vyaïjayanti | atha taöasthatvaà ca sa yad ajayä tyajäm anuçayétety ädau vyaktam asti
ubhayakoöäv apraviñöatväd eva || 10.87 || çrutayaù çré-bhagavantam ||39||
[40]
atha jïänecchuà prati jéveçayor abhedam äha --
ahaà bhavän na cänyas tvaà

tvam evähaà vicakñva bhoù |
na nau paçyanti kavayaç
chidraà jätu manäg api || [BhP 4.28.62]
spañöaà || 4.28 || çré-paramätmä puraïjanam || 40 ||
[41]
tatra pürvokta-rétyä prathamaà tävat sarveñäm eva tattvänäà parasparänupraveça-
vivakñayaikyaà pratéyate ity evaà çaktimati paramätmani jéväkhya-çakty-anupraveça-
vivakñaiva tayor aikya-pakñe hetur ity abhipraite çré-bhagavän --
parasparänupraveçät
tattvänäà puruñarñabham |
paurväparya-prasaìkhyänaà
yathä vaktur vivakñitam || [BhP 11.22.7]
öékä ca – anyonyasminn anupraveçäd vaktur yathä vivakñitaà tathä pürvä alpa-saìkhyä

aparä adhika-saìkhyä tayor bhävaù paruväparyaà tena prasaìkhyänaà gaëanam ity eñä
|| 11.22|| çré-bhagavän || 41 ||
[42]
29
athävyatirekeëa cid-rüpatväviçeñeëäpi tayor aikyam upadiçati –
puruñeçvarayor atra na vailakñaëyam aëv api |

tad-anya-kalpanäpärthä iti [BhP 11.22.11] |
öékä ca – kathaà tarhi païcaviàçati-pakñas taträha puruñeti | vailakñaëyaà visadåçatvaà

nästi dvayor api cid-rüpatvät | atas tayor atyantam anyatva-kalpanä-pärthä ity eñä | atra
sadåçatvänanyatväbhyäà tayoù çakti-çaktimattvaà darçitam | tenävyatireko’pi || 11.21 ||
[43]
atha bhaktécchuà prati tayor bhedam upadiçati |
yadä rahitam ätmänaà

bhütendriya-guëäçayaiù |
svarüpeëa mayopetaà
paçyan sväräjyam åcchati || [BhP 3.9.33]
ätmänaà jévaà svarüpeëa tasyä jéva-çakter äçraya-bhütena çaktimatä mayä upetaà

yuktam | sväräjyaà särñöyädikam || 3.9 || grabhodaçäyé brahmäëam ||43||
[44]
tatra bhede hetum äha –
anädy-avidyä-yuktasya
puruñasyätma-vedanam |
svato na sambhaväd anyas
tattvajïo jïänado bhavet || [BhP 11.22.10]
öékä ca – svato na sambhavati, anyatas tu sambhavät | svataù sarvajïaù parmeçvaro’nyo

bhaved iti aò-viàçati-tattva-poakñäbhipräyaù ity eñä | jïänadatvam atra jïänäj jïätuç ca
vailakñaëyam éçvarasya bodhayaty eveti bhävaù | evaà tvatto jïänaà hi jévänäà
pramoñas te’tra çaktitaù [BhP 11.22.28] ity uddhava-väkyaà cägre |
atra yadi jéväjïänakalpitam eva tasya parameçvaratvaà syät tarhi sthäëu-puruñavat tasya
jïäna-dattam api na syäd ity ataù satya eva jéveçvara-bheda ity evaà çrémad-éçvareëaiva
svayaà tasya päramarthikeçvaräbhimänitvenaivästitvaà müòhän prati bodhitam iti
spañöam | bheda-vädinaç cätraiva prakaraëe yathä viviktaà yad vaktraà gåhëémo yukti-
sambhaväd ity atra parama-vivekajas tu bheda eveti | tathä, mäyäà madéyäm udagåhya
vadatäà kià nu durghaöam iti [BhP 11.22.4] ca manyate |
nanu,
30
çrutiù pratyakñam aitihyam anumänaà catuñöayam |

pramäëeñv anavasthänäd vikalpän sa virajyate || ity [BhP 11.19.17]
atra bheda-mätraà niñidhyate vikalpa-çabdasya saàçayärthatvät | saàçayaà parityajya

vastuny eva niñöhä karotéty arthaù | ataeva karmaëäà pariëämitväd äviriïcyäd
amaìgalam | vipaçcin naçvaraà paçyed adåñöam api dåñöavad ity aträsyottara-çloke’pi
viriïcam evävadhià kåtvä naçvaratva-dåñöir uktä na tu vaikuëöhädikam apéti || 11.19 ||
[45]
anyaträpi çré-jämätå-munibhir upadiñöasya jéva-lakñaëasyaviopajévyatvena taà lakñayati

tribhiù –
ahaà mamäbhimänotthaiù
käma-lobhädibhir malaiù |
vétaà yadä manaù çuddham
aduùkham asukhaà samam || [BhP 3.25.16]
tadä puruña ätmänaà

kevalaà prakåteù param |
nirantaraà svayaà-jyotir
aëimänam akhaëòitam || [BhP 3.25.17]
jïäna-vairägya-yuktena
bhakti-yuktena cätmanä |
paripaçyaty udäsénaà
prakåtià ca hataujasam || [BhP 3.25.18]
spañöaiva yojanä | taväham iti padyena sa ätmä nitya-nirmala iti | ätmänam ity
anenaiväham artha iti | anyathä hy ätmatva-pratéty-abhävaù syät | kevalam ity anenaika-
rüpa-svarüpa-bhäg iti | prakåteù param ity anena vikära-rahitaù | bhakti-yuktenety anena
paramätma-prasädädhéna-tat-prakäçatvät nirantaram ity anena nityatvät paramätmaika-
çeñatvam iti | svayaà jyotir ity anena svasmai svayaà prakäça iti jïäna-mäträtmako na ca
iti ca | aëimänam ity anenäëur eveti prati-kñetraà bhinna iti ca | akhaëòitam ity anena
vicchinna-jïänädi-çaktitvät jïätåtva-kartåtva-bhoktåtva-nija-dharmaka iti vyaïjitam ||
3.25 || çré-kapiladevaù ||45||
[46]
tathedam api präktana-lakñaëä-viruddham –
ätmä nityo 'vyayaù çuddha

ekaù kñetra-jïa äçrayaù |
avikriyaù sva-dåg hetur
vyäpako 'saìgy anävåtaù || [BhP 7.7.19]
31
etair dvädaçabhir vidvän

ätmano lakñaëaiù paraiù |
ahaà mamety asad-bhävaà
dehädau mohajaà tyajet || [BhP 7.7.20]
avyayaù apakñaya-çünyaù | eko na tu dehedriyädi-saìghäta-rüpaù | kñetrajïo jïätåtvädi-

dharmakaù | indriyädénäm äçrayaù | sväbhävika-jïätåtväd evävikriyaù | svadåk svasmai
svayaà prakäçaù | hetuù sargädi-nimittam | tad uktaà çré-sütena – hetur jévo’sya
sargäder avidyä-karma-käraka [BhP 12.7.18] iti | vyäpako vyäpti-çélaù | asaìgé anävåtaç
ca svataù prakäça-rüpatvät | ahaà mamety asadbhävaà dehädau mohajaà tyajed iti
dehädy-adhikaraëakasya mohajasyaiva tyägo na tu svarüpa-bhütasyety ahama artha iti |
vyajjate | tad evaà jévas taad –aàçatvät sükñma-jyoté-rüpa ity eke | tathaiva hi
kaustubhäàçatvena vyaïjitam | tathä ca skända-prabhäsa-khaëòe jéva-nirüpaëe –
na tasya rüpaà varëä vä pramäëaà dåçyate kvacit |

na çakyaà kathituà väpi sükñmaç cänanta-vigrahaù ||
bälägra-çata-bhägasya çatadhä kalpitasya ca |
tasmät sükñmataro devaù sa cänantyäya kalpyte ||
äditya-varëaà sükñmäbham ab-bindum iva puñkare |
nakñatram iva paçyanti yogino jïäna-cakñuñä || iti ||
||7.9|| çré-prahlädo’sura-bälakän ||46||
[47]
tad evam anantä eva jéväkhyäs taöasthäù çaktayaù | tatra täsäà varga-dvayam | eko
vargo’nädita eva bhagavad-unmukhaù anyas tv anädita eva bhagavat-paräìmukhaù |
svabhävatas tadéya-jïäna-bhävät tadéya-jïänäbhäväc ca | atra prathamo’ntaraìgäçakti-
viläsänugåhéto nitya-bhagavat-parikara-rüpo garuòädikaù | yathoktaà pädmottara-
khaëòe tripäd-vibhüter lokäs tv ity ädau bhagavat-sandarbhodähåte (81) | asya ca
taöasthatvaà jévatva-prasiddher éçvaratva-koöäv apraveçät | aparasya tat-paräìmukhatva-
doñeëa labdha-cchidrayä mäyayä paribhütaù saàsäré | yathoktaà haàsa-guhya-stave –
sarvaà pumän veda guëäàç ca taj-jïo na veda sarvajïam anantam éòe iti [BhP 6.4.25] |
ekädaçe ca -- bhayaà dvitéyäbhiniveçataù syäd iti [BhP 11.2.37] |
tad-varga-dvayam evoktaà çré-vidureëäpi –
tattvänäà bhagavaàs teñäà

katidhä prati-saìkramaù |
tatremaà ka upäséran
ka u svid anuçerate || [BhP 3.7.37] ity anena |
tatra parameçvara-paräòmukhänäà çuddhänäm api tac-chakti-viçiñöän parameçvarät

sopädhikaà janma bhavati | tac ca janma nijopädhi-janmanä nija-jnamäbhimäna-
hetukädhyätmikävasthä-präptir eva | tad etad ähuù --
32
na ghaöata udbhavaù prakåti-puruñayor ajayor

ubhaya-yujä bhavany asubhåto jala-budbudavat |
tvayi na ime tato vividha-näma-guëaiù parame
sarita ivärëave madhuni likhyur açeña-rasäù || [BhP 10.87.31]
prakåtes traiguëyaà puruñaà çuddhau jévas tayor dvayor apy ajatväd udbhavo na
ghaöate ye cäsubhåta ädhyätmika-rüpäù sopädhayo jévä jäyante tat-tad-ubhaya-çakti-yujä
paramätmanaiva käraëena jäyante prakåti-vikära-pralayeëa supta-väsanatvät çuddhäs
täù paramätmani lénä jéväkhyäù çaktayaù såñöi-käle vikäriëéà prakåtim äsåjya kñbhita-
väsanäù satyaù sopädhikävasthäà präpnuvantya eva vyuccarantéty arthaù | etad
abhipretyaiva bhagavän eka äsedam ity [3.5.23] ädi tåtéya-skandha-prakaraëe –
käla-våttyä tu mäyäyäà
guëa-mayyäm adhokñajaù |
puruñeëätma-bhütena
véryam ädhatta véryavän || [BhP 3.5.26]
ity anena vérya-çabdoktasya jévasya prakåtävädhänam uktam | evaà çré-gétopaniñatsv api

mama yonir mahad brahma tasmin garbhaà dadhämy aham ity [Gétä 14.3] atroktam |
öékäkäraiç ca brahma-çabdena prakåtir vyäkhyätä garbha-çabdena jéva iti | punar eña eva
tåtéye –
daivät kñubhita-dharmiëyäà
svasyäà yonau paraù pumän |
ädhatta véryaà säsüta
mahat tattvaà hiraëmayam || [BhP 3.26.19]
ity atra véryaà cic-chaktim iti öékäyäà vyäkhyätamataù çaktitvam asya öékä-sammatam |
tato’kasmäd udbhava-mäträàçe dåñöäntaù | jala-budbudavad iti | ataù punar api pralaya-
samaye ime sopädhikä jéväs tvayi bimbasthänéya-müla-cid-rüpe raçmi-sthänéya-cid-eka-
lakñaëa-çuddha-jéva-çaktimaye | tata eva svam apéto bhavatéty ädi çrutau sva-
çabdäbhidheye parame paramätmani vividha-näma-guëair vividhäbhir devädi saàjïäbhir
vividhaiù çubhäçubha-guëaiç ca saha lilyur léyante | pürvavat pralaye’pi dåñöäntaù sarita
ivärëava iti açeña-rasä iva madhuni iti ca | atra deva-manuñyädi-näma-rüpa-parityägena
tasmin léne’pi svarüpa-bhedo’sty eva tat-tad-aàça-sad-bhäväd ity abhipräyaù | atra
çrutayaù ajäm ekäm ity [ÇvetU 5.5] ädi |
yathä nadyaù syandamänäù samudre

’staà gacchanti näma-rüpe vihäya |
tathä vidvän näma-rüpäd vimuktaù
parät paraà puruñam upaiti divyam || [MuëòU 3.2.8] iti |
yathä saumyemä madhu-kåto nistiñöhanti nänä-rüpäëäm våkñäëäà rasän samavahäram

ekatäà rasaà gamayanti || [ChäU 6.9.1]
33
te yathä vivekaà na labhante amuñähaà våkñasya raso’sméty evaà khalu saumyemäù

sarväù prajäù sati sampadya na viduù sati sampadyämaha iti || iti [ChäU 6.9.2]
|| 10.87 || çrutayaù çré-bhagavantam ||47||
[48]
tad evaà paramätmanas taöasthäkhyä çaktir vivåtä | antaräìgäkhyä tu pürvavad eva jïeyä
| atha bahiraìgäkhyä vivriyate |
eñä mäyä bhagavataù

såñöi-sthity-anta-käriëé
tri-varëä varëitäsmäbhiù
kià bhüyaù çrotum icchasi || [BhP 11.3.18]
bhagavataù svarüpa-bhütaiçvaryädeù | paramätmana eñä taöastha-lakñaëena pürvoktä

jagat-såñöy-ädi-käriëé mäyäkhyä çaktiù | trayo varëä yasyäù sä | tathä cätharvaëikäù
paöhanti | sitäsitä ca kåñëä ca sarva-käma-dughä vibhor iti | uktaà ca daivé hy eñä
guëamayé mama mäyä duratyayä [Gétä 7.14] iti ||11.3|| antarékño videham ||48||
[49]
tasyä mäyäyäç cäàça-dvayam | tatra guëa-rüpasya mäyäkhyasya nimittäàçasya drava-

rüpasya pradhänäkhyasyopädänäàçasya ca parasparaà bhedam äha caturbhiù |
atha te sampravakñyämi
säìkhyaà pürva-viniçcitam |
yad vijïäya pumän sadyo
jahyäd vaikalpikaà bhramam || [BhP 11.24.1]
öékä ca – advitéyät paramätmano mäyayä prakåti-puruña-dvärä sarvaà dvaitam udeti

punas tatraiva léyate ity anusandadhänasya puruñasya dvandva-bhramo nivartate iti
vaktuà säìkhyaà prastauti atha te ity eñä | atra pradhäna-paryäyaù prakåti-çabdhaù ||49||
[50]
äséj jïäna-mayo arthaà

ekam evävikalpitam |
yadä viveka-nipuëä
ädau kåta-yuge yuge || [BhP 11.24.2]
öékä ca – atho çabdaù kärtsnye | jïänaà drañöå | tena dåçya-rüpaù kåtsno’py arthaç ca
vikalpa-çünyam ekam eva | brahmaëy eva lénam äséd ity arthaù | ity eñä |
tåtéya-skandhe ca bhagavän eka äsedam agra ätmätmanäà vibhur ity [BhP 3.5.23] ädau
yad bhagavattvena çabdyate tad evätra brahmatvena çabdyate iti vadantéty ädivad
34
ubhatraikam eva vastu pratipädyam | ante tu eña säìkhya-vidhiù prokta ity ädau
parävara-dåçä mayety anena bhagavad-rüpeëäpy avasthitiù spañöaiva | kadety apekñäyäm
äha | yadä ädau kåta-yuge viveka-nipuëä janä bhavanti tasmin yuge tat pürvasmin
pralaya-samaya ity arthaù ||50||
[51]
tan-mäyä-phala-rüpeëa
kevalaà nirvikalpitam |
väì-mano-gocaraà satyaà
dvidhä samabhavad båhat || [BhP 11.24.3]
öékä ca – tad båhad brahma väì-mano-gocaraà yathä bhavati tathä | mäyä dåçyam |
phalaà tat-prakäçaù | tad-rüpeëa mäyä-rüpeëa viläsa-rüpeëa ca dvidhäbhüd ity eñä | atra
mäyä dåçyam iti phalaà tat-prakäça iti chedaù | tena brahmaëä yad dåçyaà vastu tan
mäyä | tasya brahmaëo yaù prakäça-vikäçaù sa phalam ity arthaù ||51||
[52]
tayor ekataro hy arthaù

prakåtiù sobhayätmikä |
jänanty anyatamo bhävaù
puruñaù so’bhidhéyate || [BhP 11.24.4]
öékä ca – tayor dvidhäbhütayor aàçayor madhye ubhayätmikä kärya-käraëa-rüpiëé | ity

eñä | çré-viñëu-puräëe – viñëoù svarüpät parato hi te’nye rüpaà pradhänaà puruñaç ca
vipra ity [ViP 1.2.24] atra teñäm eva öékä ca – parato nirupäder viñëoù svarüpät te präg
ukte pradhänaà puruñaà ceti dve rüpe anye mäyä-kåte iti || 11.24 || bhagavän ||52||
[53]
anyatra tayor upädäna-nimittayor aàçayor våtti-bhedena bhedän apy äha --
kälo daivaà karma jévaù svabhävo

dravyaà kñetraà präëam ätmä vikäraù |
tat-saìghäto béjaroha-pravähas
tan-mäyaiñä tan-niñedhaà prapadye || [BhP 10.63.26]
öékä ca – kälaù kñobhakaù | karma nimittaà tad eva phaläbhimukham abhivyaktaà

daivam | svabhävas tat-saàskäraù | jévas tadvän | dravyaà bhüta-sükñmäëi | kñetraà
prakåtiù | präëaù sütram | ätmä ahaìkäraù | vikära ekädeçendriyäëi mahäbhütäni ceti
ñoòaçakaù tat-saìghäto dehaù | tasya ca béja-rohavat pravähaù | roho’ìkuraù | dehäd béja-
rüpaà karma | tato’ìkura-rüpo dehaù | tataù punar evam iti pravähaù | taà tväà
niñedhävadhi-bhütaà prapadye bhaje iti | ity eñä |
35
atra käla-daiva-karma-svabhävä nimittäàçäù anye upädänäàçäs tadvän jévas

tübhayätmakas tathopädäna-varge nimitta-çakty-aàço’py anuvartate | yathä jévopädhi-
lakñaëe’ham-äkhye tattve tadéyäham (aàha?)-bhävaù sa hy avidyä-pariëäma ity ädi |
yathoktaà tåtéyasya ñañöhe –
ätmänaà cäsya nirbhinnam

abhimäno 'viçat padam |
karmaëäàçena yenäsau
kartavyaà pratipadyate || [BhP 3.6.25] iti |
aträtmänam ahaìkäram abhimäno rudraù karmaëähaà-våttyä iti öékä ca | atra ca yan

nirbhinnaà tad-adhiñöhätnaà väg-ädéndriyaà tåtéyänta-madhyätmam iti prakaraëa-
nirëayañ öékäyäm eva kåto’sti | béja-rüpatvaà käraëatä-mätra-vivakñayä | tad evam aträpi
müla-mäyäyäù sarvopädänäàça-müla-bhütaà kñetra-çabdoktaà pradhänam apy aàça-
rüpam ity adhigatam | jévas tadvän ity anena çuddha-jévasya mäyätétatvaà bodhayati ||
10.62 || jvaraù çré-bhagavantam ||52||
[54]
atha nimitta-rüpäàçasya prathame dve våtté äha –
vidyävidye mama tanü

viddhy uddhava çarériëäm |
bandha-mokña-karé ädye
mäyayä me vinirmitte || [BhP 11.11.3]
öékä ca –tanyete bandha-mokñäv äväbhyäm iti tanü çakté me mäyayä vinirmite | mäyä-
våtti-rüpatväd bandha-mokña-karéty eka-vacanaà dvi-vacanärthe | nanu tat-käryatve
bandha-mokñayor anäditva-nityatve na syätäà taträha ädye anädé | tato yävad avidyäà
prerayämi tävad bandhaù yadä vidyäà dadämi tadä mokñaù sphuratéty arthaù | ity eñä |
atra mäyä-våttitväd iti vastuto mäyä-våtté eva te | vinirmitatvaà tv aparänanta-våttikayä

tayä prakäçamänatväd evocyate | yato’nädé ity arthaù | tathä sphuratéty asya mokña ity
anenaivänvayaù | jévasya svato muktatvam eva | bandhas tv avidyä-mätreëa pratétaù |
vidyodaye tu tat prakäçate mätram | tato nitya eva mokña iti bhävaù | na ca väcyam eñä
mäyety ädau sämänya-lakñaëo mokña-pradatvaà tasyä noktam ity asamyaaktvam iti |
antakäritvenätyanta-pralaya-rüpasya mokñasyäpy upalakñitatvät | atra vdiyäkhyä våttir
iyaà svarüpa-çakti-våtti-viçeña-vidyä-prakäçe dväram eva na tu svayam eva seti jïeyam |
athävidyäkhyasya bhägasya deva våtté | ävaraëätmikä vikñepätmikä ca | tatra pürvä jéva
eva tiñöhanté tadéyaà sväbhävikaà jïänam ävåëvänä | uttarä ca taà tad-anyathä-jïänena
saïcayanté vartata iti || 11.11 || çré-bhagavän ||54||
[55]
36
atra nimittäàças tv evaà vivecanéyaù | yathä nimittäàça-rüpayä mäyäkhyayaiva

prasiddhä çaktis tridhä dåçyate jïänecchä-kriyä-rüpatvena | tatra tasyäù parameçvara-
jïäna-rüpatvaà yathä tåtéye |
sä vä etasya saàdrañöuù
çaktiù sad-asad-ätmikä |
mäyä näma mahä-bhäga
yayedaà nirmame vibhuù || [BhP 3.5.25] iti |
asya öékäyäm | sä vai dåañöå-dåçyänusandhäna-rüpä | saha-dåçyam asad-dåçyam ätmä

svarüpam | sad-asatér ätmä yasyäs tad-ubhayänusandhäna-rüpatväd iti | tad-icchä-
rüpatvaà yathä tatraiva | ätmecchänugatäv ätmety asya öékäyäm | ätmecchä mäyä
tasyänugatau laye satéti | tat-kriyä-rüpatvaà caikädaçe eñä mäyä bhagavata ity udähåta-
vacane eva drañöavyam | yad yadi parameçvarasya säkñäj jïänädikaà na mäyä | kintu
svarüpa-çaktir eva | tathäpi taj-jïänädikaà präkåte kärye na tad-arthaà pravartate | kintu
bhaktärtham eva pravartamänam anuñaìgennaiva pravartata ity agre vivecanéyatvät | tat-
pravåttyäbhäsa-saàvalitaà yan mäyä-våtti-rüpaà jïänädikam anyat tad eva taj-jïänädi-
çabdenocyate | tathäbhütaà ca taj-jïänädikaà dvividham | svabhäva-siddhatvät kevala-
parameçvara-niñöhaà tad-dattatvät jéva-niñöhaà ca | tatra prathamaà drañöå-
dåçyänusandhäna-sisåkñä-kälädi-rüpaà dvitéyaà vidyävidyä-bhogecchä-karmädi-rüpam
iti | atho-pädänäàçasya pradhänasya lakñaëam |
yat tat tri-guëam avyaktaà

nityaà sad-asad-ätmakam |
pradhänaà prakåtià prähur
aviçeñaà viçeñavat || [BhP 3.26.10]
yat khalu tri-guëaà sattvädi-guëa-traya-samähäras tad evävyaktaà pradhänaà prakåtià

ca prähuù | taträvyakta-saàjïatve hetur aviçeñaà guëa-traya-sämya-rüpatväd
anabhivyakta-viçeñam ataevävyäkåta-saàjïaà ceti gamitam | pradhäna-saàjïatve hetuù
viçeñavat svakärya-rüpäëäà mahad-ädi-viçeñäëäm äçraya-rüpatayä tebhyaù çreñöham |
prakåti-saàjïatve hetuù | sad-asad-ätmakaà sad-asatsu kärya-käraëa-rüpeñu mahad-
ädiñu käraëatväd anugata ätmä svarüpaà yasya tat | tathä nityaà pralaye käraëa-
mäträtmanävasthita-sarväàçatvena såñöi-sthityoç ca païcékåtäàçatvenävikåtaà svarüpaà
yasya tädåçam iti brahmatvaà mahad-ädi-rüpatvaà ca vyävåttam | brahmaëo nirguëatvät
mahad-ädénäà cävyaktäpekñayä käryarüpatvät | evaà ca çré-viñëu-puräëe --
avyaktaà käraëaà yat tat

pradhänam åñi-sattamaiù |
procyate prakåtiù sükñmä
nityaà sad-asad-ätmakam ||
akñayyaà nänyad ädhäram

ameyam ajaraà dhruvam |
çabda-sparça-vihénaà tad-
rüpädibhir asaàhitam ||
37
triguëaà taj-jagad-yonir
anädi-prabhaväpyayam |
tenägre sarvam eväséd
vyäptaà vai pralayäd anu || ity ädi [ViP 1.2.19-21] |
idam eva pradhänam anäder jagataù sükñmävasthä-rüpam avyäkåtävyaktädy-abhidhaà

vedäntibhir api parameçvarädhénatayä manyate tad-adhénatväd arthavad ity [Vs 1.4.3]
ädi-nyäyeñu niñidhyate tu säìkhyavat svatantratayä änumänikam apy ekeñäm iti cen na
çaréra-rüpaka-vinyasta-gåhéter darçayati ca ity ädi-nyäyeñu [Vs 1.4.1] |
çvetäçvataropaniñadi pradhäna-çabdaç ca çrüyate | pradhäna-kñetrajïa-patir guëeçaù
saàsära-bandha-sthiti-mokña-hetur ity ädau ||3.26|| çré-kapiladevaù ||55||
[56]
tad evaà sandarbha-dvaye çakti-traya-vivåtiù kåtä | tatra nämäbhinnatä-janita-bhränti-

hänäya saìgraha-çlokäù –
mäyä syäd antaraìgäyäà bahiraìgä ca sä småtä |

pradhäne’pi kvacid dåñöä tad-våttir mohiné ca sä |
ädye traye syät prakåtiç cic-chaktis tv antaraìgikä |
çuddha-jéve’pi te dåñöe tatheça-jïäna-véryayoù ||
cinmäyä-çakti-våttyos tu vidyä-çaktir udéryate |
cic-chakti-våttau mäyäyäà yoga-mäyä samä småtä ||
pradhänävyäkåtävyaktaà traiguëye prakåtau param |
na mäyäyäà na cic-chaktäv ity ädy ühyaà vivekibhiù || iti |
atha mäyä-käryaà jagal lakñyate –
tatas tenänuviddhebhyo
yuktebhyo 'ëòam acetanam |
utthitaà puruño yasmäd
udatiñöhad asau viräö || [BhP 3.26.51]
etad aëòaà viçeñäkhyaà

krama-våddhair daçottaraiù |
toyädibhiù parivåtaà
pradhänenävåtair bahiù
yatra loka-vitäno 'yaà
rüpaà bhagavato hareù || [BhP 3.26.52]
teneçvareëänubiddhebhyaù kñubhtebhyo mahad-ädibhyo’ëòam acetanam utthitam |

yasmäd aëòäsau viräö puruñas tüdatiñöhat | bhagavataù puruñasya || 3.26 || çré-kapiladevaù
||56||
[57]
38
tad evaà bhagavato rüpam ity uktes tasyäpi prägvad-apräkåtatvam äpatati | tan-
niñedhäyäha |
amuné bhagavad-rüpe
mayä te hy anuvarëite |
ubhe api na gåhëanti
mäyä-såñöe vipaçcitaù || [BhP 2.10.35]
amuné amü upäsanärthaà bhagavaty äropite jagad-ätmake sthüla-sükñmäkhye viräö

hiraëya-garbhäpara-paryäye samañöi-çarére ye mayä tubhyam anuvarëite te ubhe api
vipaçcito na gåhëanti vastutayä nopäsate kià tarhi tadéya-bahiraìgädhiñöhänatayaivety
arthaù | tad uktaà vaiñëave –
yad etad dåçyate mürtam

etaj-jïänätmanas tava |
bhränti-jïänena paçyanti
jagad-rüpam ayoginaù || iti [ViP 1.4.39] |
etan-mürtaà jagad bhränti-jïänenaiva tava rüpaà jänantéty arthaù | çrutiç ca – nedaà

yad idam upäsata iti | yad idaà jagad upäsate präëinaù nedaà brahmeti çré-rämänuja-
bhäñyam | ataeva na gåhëantéty atra hetur mäyä-såñöe na tu svarüpa-çakti-prädurbhävite
| anena caturbhujädi-lakñaëasya säkñäd-rüpasya mäyätétatvam api vyaktam | aträsya
jagato mäyämayasya puruña-rüpatve puruña-guëävatäräëäà viñëv-ädénäà
sattvädiamayäs tad-aàçä rüpäëéti jïeyam | täny apekñya coktaà märkaëòeye --
viñëuù çaréra-grahaëam aham éçäna eva ca |

käritäs te yato’tas tväà kaù stotuà çaktimän bhavet || iti |
çaréra-çabdasya tat-tan-nija-çaréra-väcitve tu tad-grahaëät pürvaà viñëv-ädi-

bhedäsambhavät tan-nirdeçänupapatteù || 2.10 || çré-çukaù || 57 ||
[58]
pürvaà mäyä-såñöe ity uktam | tatra mäyä-çabdasya näjïänärthatvam | tad-väde hi sarvam

eva jévädi-dvaitam ajïänenaiva sva-svarüpe brahmaëi kalpyate iti matam |
nirahaìkärasya kenacid dharmäntareëäpi rahitasya sarva-vilakñaëasya cin-mätrasya
brahmaëas tu näjïänäçrayatvaà na cäjïäna-viñayatvaà na ca brahma-hetutvaà
sambhavatéti | paramälaukika-vastutväd acintya-çaktitvaà tu sambhavet | yat khalu
cintämaëy-ädäv api dåçyate,yatä tridoñaghnauñadhivat paraspara-virodhinäm api
guëänäà dhäriëyä tasya niravayavatvädike saty api sävayavatvädikam aìgékåtam | tatra
çabdaç cästi pramäëam | vicitra-çaktiù puruñaù puräëaù cänveñäà çaktayas tädåçaù syur
ity ädikäù çvetäçvataropaniñad-ädau | ätmeçvaro’tarkya-sahasra-çaktir ity [BhP 3.33.3]
ädikaù çré-bhägavatädiñu | tathä ca brahma-sütram – ätmani caivaà viciträç ca hi iti [Vs.
2.1.28] |
39
tatra dvaitänyathänupapattyäpi brahmaëy-ajïänädikaà kalpayituà na çaktaye

asambhaväd eva | brahmaëy acintya-çakti-sad-bhävasya yukti-labdhatvät çrutatväc ca
dvaitänyathänupapattiç ca düre gatä | tataç cäcintya-çaktir eva dvaitopapattékäraëaà
paryavaséyate | tasmän nirvikärädisvabhävena sato’pi paramätmano’cintya-çaktyä
viçväkäratvädinä pariëämädikaà bhavati cintämaëy-ayaskäntädénäà sarvärtha-prasava-
loha-cälavädivat | tad etad aìgékåtaà çré-bädaräyaëena çrutes tu çabda-mülatväd iti [Vs
2.1.27] |
tatas tasya tädåça-çaktitvät präkåtavan-mäyä-çabdasyendra-jäla-vidyä-väcitvam api na

yuktam | kintu méyate vicitraà nirméyate’nayeti viciträrtha-kara-çakti-väcitvam eva |
tasmät paramätma-pariëäma eva çästra-siddhäntaù | tad etac ca bhagavat-sandarbhe
vivåtam asti | tatra cäpariëatasyaiva mato’cintayä çaktyä pariëäma ity äsau san-
mätratävabhäsamäna-svarüpa-vyüha-rüpa-dravyäkhya-çakti-rüpeëaiva pariëamate na tu
svarüpeëeti gamyate | yathaiva cintämaëiù | atas tan-mülatvän na paramätmopädänatä-
sampratipatti-bhaìgaù | tad uktam ekädaçe çré-bhagavatä –
prakåtir yasyopädänam
ädhäraù puruñaù paraù |
sato’bhivyaïjakaù kälo
brahma tat-tritayas tv aham || [BhP 11.24.19] iti |
ataeva kvacid asya brahmopädänatvaà kvacit pradhänopädänatvaà çrüyate | tatra sä

mäyäkhyä pariëäma-çaktiç ca dvividhä varëyate | nimittäàço mäyä upädänäàçaù
pradhänam iti | tatra kevalä çaktir nimittaà tad vyüha-mayé tüpädänam iti vivekaù |
ataeva çrutäv api vijïänaà cävijïänaà ceti [TaittU 2.6.1] kascyacid bhägasyäcetanatä
çrüyate |
atha müla-pramäëe çré-bhägavate’pi tåtéyädau mukhya eva såñöi-prastäve ca jïäna-

vairägyäìgatvena ca purëäntara-gati-sämänya-sevitaù pradhäna-pariëäma eva sphuöam
upalabhyate | kva ca stuty-ädau jïäna-vairägyäìgatayaiva vivarto’pi yaù çrüyate so’pi
jagato nänyathä-siddhatäparaù kintu paramätma-yüha-pradhäna-pariëämena
siddhasyaiva tasya samañöi-vyañöi-rüpasya yathäyathaà çuddhe paramätmani tad-aàça-
rüpätmani vätmätméyatädhyäropitäparaù |
tatra paramätmani viräddhupäsanä-väkyädi-çravaëaà hetur ätmani tu tat-tad-äveço hetur

iti vivecanéyam | anyatra siddhasya vastuna evänyaträropo mithyä-khapuñpäder
äropäsambhavät pürva-pürva-vivarta-mätra-siddhänädi-paramparätve dåñöäntäbhäväc ca |
kià ca pürvaà väri-darçanäd väry-äkärä våttir jätäpi tad-aprasaìga-samaye suptä tiñöhati
tat tulya-vastu-darçanena tu jägarti, tad viçeñänusandhänaà vinä tad-abhedena sva-
tanträropayati tasmän na väri mithyä, na vä smaraëa-mayé tad-äkärä våttir, na vä tat-
tulyaà marécikädi vastu kintu tad-abhedenäropa eväyathärthatvän mithyä | svapne ca
mäyä-mätraà tu kärtsnyenänabhivyakta-svarüpatväd iti nyäyena [Vs 3.2.3] jägrad-dåñöa-
vastv-äkäräyäà mano-våttau paramätma-mäyä tad-vastv-abhedam äropayatéti pürvavat |
tasmäd vastu tasya na kvacid api mithyätvam | çuddha ätmani paramätmani vä tädåça-
tad-äropa eva mithyä na tu viçvaà mithyeti | tato jagataù paramätma-jätatvena säkñät-
tad-ätméyatväbhäväd abudhänäm eva tatra çuddhe tat-tad-buddhiù |
40
yadyapi çuddhäçrayam eva jagat tathäpi jagatä tat-saàsargo nästi | tad uktam asaktaà
sarvabhåc caiva iti gétäsu [Gétä 13.14] | tathä deha-gehädäv ätmätméyatäjïänaà teñäm
eva syäd ity ubhayatraiväropaù çästre çrüyate | yathä yad etad dåçyate mürtam ity [ViP
1.4.39] ädikaà viñëu-puräëe | yathä vä
tväm ätmänaà paraà matvä

paramätmänam eva ca |
ätmä punar bahir mågya
aho akñajanäjïatä || iti [BhP 10.14.27] |
tväm ätmänaà sarveñäà müla-rüpaà param itaraà tad-viparétaà matvä tathä param
itaraà jévam eva ca müla-rüpätmänaà matvä säìkhya-vida iva tasya tathä
manyamänasya punaù sa jévätmä bahir mågyo bhavati | tasya tenaiva hetunä labdha-
cchidrayä mäyayä dehätma-buddhiù käryata ity arthaù | aho ajïa-janatäyä ajïatä kramäj
jïäna-bhraàça ity arthaù | tad uktaà haàsa-guhya-stave –
deho 'savo 'kñä manavo bhüta-mäträm

ätmänam anyaà ca viduù paraà yat |
sarvaà pumän veda guëäàç ca taj-jïo
na veda sarva-jïam anantam éòe || [BhP 6.4.25] iti |
tathä çré-bhagavad-uddhava-saàväde –
ätmä parijïänamayo vivädo

hy astéti nästéti bhidätma-niñöhaù |
vyartho’pi naivoparameta puàsäà
mattaù parävåtta-dhiyäà svalokät || iti [BhP 11.22.34]
kià ca vivartasya jïänädi-prakaraëa-paöhitvena gauëatvät pariëämasya tu sva-prakaraëa-

paöhitatvena mukhyatvät jïänädy-ubhaya-prakaraëa-paöhitatvena sad-aàça-nyäya-
siddha-präbalyäc ca pariëäma eva çré-bhägavata-tätparyam iti gamyate | tac ca bhagavad-
acintyaiçvarya-jïänärthaà mithyätväbhidhänaà tu naçvaratväbhidhänavat viçvasya
paramätma-bahirmukhatväpädakatväd dheyatäjïäna-mäträrthaà na tu vastv eva tan na
bhavatéti jéveça-svarüpaikya-jïäna-mäträrthaà vaidharmyäc ca na svapnädivat [Vs
2.2.29] iti nyäyena | tathä ca näradéye –
jagad-viläpayämäsur
ity ucyetätha tat småteù |
na ca tat-småti-mätreëa
layo bhavati niçcitam || iti |
tatra mukhya eva såñöi-prastäve pradhäna-pariëämam äha --
käla-våttyä tu mäyäyäà
guëa-mayyäm adhokñajaù |
41
puruñeëätma-bhütena
véryam ädhatta véryavän || [BhP 3.5.26]
tato 'bhavan mahat-tattvam

avyaktät käla-codität |
vijïänätmätma-deha-sthaà
viçvaà vyaïjaàs tamo-nudaù || [BhP 3.5.27]
bhagavän eka äsedam iti [BhP 3.5.23] präktanänantara-granthäd adhokñajo bhagavän

puruñeëa prakåti-drañör-ätma-bhütena sväàçena dvära-bhütena kälo våttir yasyäs tayä
mäyayä nimitta-bhütayä guëa-mayyäà mäyäyäm avyakte véryaà jéväkhyam ädhatta |
hantemäs tisro devatä ity ädi-çruteù | vijïänätmaiva mahat-tattvam | tamo-nudaù pralya-
gatäjïäna-dhvaàsa-kartä || 3.5 || çré-maitreyaù || 58 ||
[59]
jïänädy-aìgatve’py äha --
eko näräyaëo devaù pürva-såñöaà sva-mäyayä |

saàhåtya käla-kalayä kalpanta idam éçvaraù ||
eka evädvitéyo’bhüd ätmädhäro’khiläçrayaù |
kälenätmänubhävena sämyaà nétäsu çaktiñu |
sattvädiñv ädi-puruñaù pradhäna-puruñeçvaraù ||
parävaräëäà parama äste kaivalya-saàjïitaù |
kevalänubhavänanda-sandoho nirupädhikaù ||
kevalätmänubhävena svamäyäà triguëätmikäm |
saìkñobhayan såjaty ädau tayä sütram arindama ||
täm ähus triguëa-vyaktià såjantéà viçvatomukham |
yasmin protam idaà viçvaà yena saàsarate pumän ||
yathorëa-näbhir hådayäd ürëäà santatya vaktrataù |
tayä vihåtya bhüyastäà grasaty evaà maheçvaraù || [BhP 11.9.16-21]
kälaù kalä yasyäs tayä svädhénatayä mäyayä | çrutiç ca –
yathorëanäbhiù såjate gåhëate ca

yathä påthivyämoñadhayaù saàbhavanti |
yathä sataù puruñät keçalomäni
tathä’kñarät saàbhavatéha viçvam || iti [MuëòU 1.1.7]
|| 11.9 || çré-dattätreyo yadum || 59 ||
[60]
tad evaà sükñma-cid-acid-vastu rüpa-çuddha-jévävyakta-çakteù paramätmanaù sthüla-

cetanäcetana-vastu-rüpäëy ädhyätmika-jévädi-påthivy-antäni jäyanta ity uktam | tataù
kevalasya paramätmano nimittatvaà çakti-viçiñöasyopädänatvam ity ubhaya-rüpatäm eva
42
manyante | prakåitià ca pratijïä dåñöäntänurodhäd ity ädau | tad evaà tasya sadä
çuddhatvam eva | tatra çakteù çaktimad-avyatirekäd ananayatvam uktam | tathä sat-
kärya-vädäìgékäre sväntaù sthita-svadharma-viçeñäbhivyakti-labdha-vikäçena
käraëasyaiväàçena käryatvam ity evaà väcärambhaëaà vikäro näma-dheyaà måttikety
eva satyam ity ädi-çruit-siddhaà käryasya käraëäd anyatvaà käraëasya tu käryäd
anyatvam ity äyäti |
tad evaà jagat käraëa-çakti-viçiñöät paramätmano’nanyad evedaà jagatas tv abhävanya

evety äha --
idaà hi viçvaà bhagavän ivetaro

yato jagat-sthäna-nirodha-sambhaväù
tad dhi svayaà veda bhaväàs tathäpi te
prädeça-mätraà bhavataù pradarçitam || [BhP 1.5.20]
idaà viçvaà bhagavän iva bhagavato’nanyad ity arthaù | tasmäd itaras taöasthäkhyo jévaç
ca sa iveti pürvavat | ataeva etad-ätmyam idaà sarvam iti sarvaà khalv idaà brahmeti
çrutù | yato bhagavataù | bhavato bhavantaà prati pradeça-mätraà kiïcin-mätraà
darçitam ity arthaù || 1.5 || çré-näradaù çré-vyäsam || 60 ||
[61]
spañöam eväha –
so 'yaà te 'bhihitas täta

bhagavän viçva-bhävanaù |
samäsena harer nänyad
anyasmät sad-asac ca yat || [BhP 2.7.50]
so’yaà samäsena saìkñepeëäbhihitaù | kathaà taöastha-lakñaëenaivety äha | sat käryaà

sthülam açuddha-jéva-jagad-äkhyaà cetanäcetanaà vastu | asat karaëaà sükñmaà
çuddha-jéva-pradhänäkhyaà cid-acid-vastu ca yat tat sarvaà harer anyan na bhavati
sükñmasya tac-chakti-rüpatvät sthülasya tat-kärya-rüpatväd iti bhävaù | idam eva çré-
haàsa-devenoktaà – aham eva na matto’nyad iti budhyadhvam aïjasä iti [BhP 11.13.24]
| jagatas tad-ananyatve’pi çuddhasya tasya tad-doña-säìkaryaà nästéty äha anyasmäd iti ||
2.7 || çré-brahmä çré-näradam ||61||
[62]
tatränanyatve yuktià vivåëoti païcabhiù –
ädäv ante janänäà sad

bahir antaù parävaram |
jïänaà jïeyaà vaco väcyaà
tamo jyotis tv ayaà svayam || [BhP 7.15.57]
43
janänäà dehädénäm ädau käraëatvena ante cävadhitvena yat paramätma-lakñaëaà sarva-

käraëaà vastu sad vartamänaà tad eva svayaà bahir bhogyaà anta-bhoktå paravaraà
cocca-nécaà tamo’prakäçaù jyotiù prakäçaç ca sphurati nänyat | anyasya tad vinä svataù
sphuraëänirüpyatväd iti bhävaù |
[63]
nanu kathaà tarhi tasmäd atyanta-påthag iväthajätaà pratéyate taträha –
äbädhito 'pi hy äbhäso

yathä vastutayä småtaù |
durghaöatväd aindriyakaà
tadvad artha-vikalpitam || [BhP 7.15.58]
äbädhitas tarka-virodhena sarvato bädhitaù svätantrya-sattäyäù sakäçän nirasto’pi yathä

äbhäsaù süryädi-prati-raçmir bälädibhiù påthak prakäçam änatäd arthanäd vastutayä
svatantra-padärthatayä småtaù kalpitaù tadvad aindriyaka sarvaà müòhaiù
svatanträrthatvena vividhaà kalpitaà tat tu na tattva-dåñöyä svätantrya-nirüpaëasya
durghaöatväd ity arthaù |
[64]
tad eväha dväbhyäm –
kñity-ädénäm ihärthänäà
chäyä na katamäpi hi |
na saìghäto vikäro 'pi
na påthaì nänvito måñä || [BhP 7.15.59]
kñity-ädénäà païca-bhütänäà chäyä aikya-buddhyälambana-rüpaà dehädi-

saìghätärambha-pariëämänäà madhye katamäpy anyatamäpi na bhavati | na tävat teñäà
saìghäto våkñäëäm iva vanam eka-deçäkarñaëe sarväkarñaëänupapatteù | na hy ekasmin
våkña äkåñöe sarvaà vanam äkåñyate | na ca vikäraù ärabdho’vayavé | api-çabdät
pariëämo’pi | kutaù | kim avayavebhyaù påthag ärabhyate pariëamate ca tad-anvito vä |
na tävad atyantaà påthak tathä apratéteù | na cänvitaù | sa kià pratyavayavam anveti
aàçena vä | ädye aìguli-mätre’pi deha-buddhiù syät | dvitéye tasyäpy aàçäìgékäre saty
anavasthäpätaù syät | ato dehädeù svätantryeëävasthitir måñaiveti |
[65]
evaà dehädeù svätantryeëänirüpyatvam uktvä tad-dhetünäà kñity-ädénäm api

tathaivänirüpyatvam äha
dhätavo 'vayavitväc ca
tan-mäträvayavair vinä |
na syur hy asaty avayaviny
44
asann avayavo 'ntataù || [BhP 7.15.60]
dhärayantéti | dhätavo mahäbhütäni tan-mätraiù sükñmair avayavair vinä na syuù |

avayavitvät teñäm api | tarhy avayava eva svatantra iti cet taträha ukta-prakäreëävayavini
nirüpayitum asati avayavo’py antato nirüpayitum asann iva syät | avayavi-pratéty-
anyathänupapattià vinä paramäëu-lakñaëävayava-sad-bhäve pramäëäbhäväd ity arthaù |
tad uktaà païcame –
evaà niruktaà kñiti-çabda-våttam ity [BhP 5.12.9] ädi | tasmäd aikya-buddhyälambana-

rüpaà yat pratéyate tat sarvatra paramätma-lakñaëaà sarva-käraëaà vastv eveti
sädhüktam ädäv ante janänäà sad ity ädinä | evam eva tåtéye’py uktam –
iti täsäà sva-çakténäà saténäm asametya saù |

prasupta-loka-tanträëäà niçämya gatim éçvaraù ||
käla-saàjïä tato devéà vibhrac chaktim urukramaù |
trayoviàçatit-tattvänäà gaëaà yugapad äviçat ||
so 'nupraviñöo bhagaväàç ceñöärüpeëa taà gaëam
bhinnaà saàyojayäm äsa suptaà karma prabodhayan || iti [BhP 3.6.1-3]
ataeva yasya påthivé çaréram ity ädi-çrutau [BåhadU 3.7.3] sarvasya paramätma-
çarératvena prasiddhiù paramätmanas tu çarératvena | tad evam avayava-rüpeëa
pradhäna-pariëämaù sarvaträvayavé tu paramätma-vastv eveti siddham | tato’py
amithyätvam eva jagata upapadyeta ||
[66]
nanu yadi paramätma-vastv eva sarvaträvayavé dehaù syät tataç ca tatraiva

brähmaëatvädi-saàjïä-präpte guëa-doña-hetü vidhi-niñedhäv api syätäà | tau ca na
sambhavataù | tasmäd anya evävayavé yujyate | ity äçaìkyäha –
syät sädåçya-bhramas tävad

vikalpe sati vastunaù |
jägrat-sväpau yathä svapne
tathä vidhi-niñedhatä || [BhP 7.15.61]
vastunaù paramätmano vikalpe saàçaye satéti tasya tädåçatvena nirëayo yävan na syät ity
arthaù | tävad eva tasmät sarvaikya-buddhi-nidänät påthag dehaikya-buddhiù sädåçya-
bhramaù syät | pürväparävayavänusandhäne sati parasparam äsajyaikatra
sthitatvenävayavatva-sädhäraëyena caikya-sädåçyät pratyavayavam ekatayä pratéteù |
so’yaà deha iti bhrama eva bhavatéty arthaù | prativåkñaà tad idaà vanam itivat |
yathoktaà svayaà bhagavatä –
so’yaà dépo’rciñäà yadvat srotasäà tad idaà jalam |

so’yaà pumän iti nèëäà måñä dhér gor måñäyuñäm || iti [BhP 11.22.45] |
45
tataç ca tatraiva brähmaëatvädy-abhimäne sati svapna-vaiñayakau jägrat-svapnäv iva tad-

viñayakau vidhi-niñedhau syätäm ity äha jägrad iti | tathä tena prakäreëa vidher vidhitä
niñedhasya niñedhatety arthaù | evaà
parasvabhäva-karmaëi na praçaàsen na garhayet |

viçvam ekätmakaà paçyan prakåtyä puruñeëa ca || [BhP 11.28.1]
ity ädir ekädaçäñöaviàçatitamädhyäyo jïeyaù | tatra ca kià bhadraà kim abhadraà vä

dvaitasyävastunaù kiyad ity ädikaà syät sädåçya-bhramas tävad ity ädy-anusäreëaiva
vyäkhyeyam | avastu yad dvaitaà tasyety arthaù | tasmät svätantryeëa nirüpaëäçaktyä
paramätmano ‘nanyad eva sarvam iti prakaraëärthaù ||
||7.15 || çré-näradaù çré-yudhiñöhiram || 66||
[67]
ata äha –
tvaà väyur agnir avanir viyad ambu mäträù

präëendriyäëi hådayaà cid anugrahaç ca |
sarvaà tvam eva saguëo viguëaç ca bhüman
nänyat tvad asty api mano-vacasä niruktam || [BhP 7.9.48]
hådayam antar-indriyaà mano buddhyähaìkära-cittätmakaà, cit çuddo jévaù |

anugrahaù sva-sammukhé-karaëa-çaktiù | kià bahunä sa-guëo mäyikaù viguëaç
cämäyikaù sarvärthas tvam eveti || 7.9 || çré-prahlädaù çré-nåsiàham ||67||
[68]
atha tasya mäyä-çakti-kärya-mäyä-jévebhyo’nyatvaà ca spañöayati –
yatholmukäd visphuliìgäd
dhümäd väpi sva-sambhavät |
apy ätmatvenäbhimatäd
yathägniù påthag ulmukät || [BhP 3.28.40]
bhütendriyäntaù-karaëät
pradhänäj jéva-saàjïität |
ätmä tathä påthag drañöä
bhagavän brahma-saàjïitaù || [BhP 3.28.41]
ayam arthaù | sva-sambhavät svopädäna-käraëät ulmukät käñöha-muñöy-upädhikät |

agner hetor yä visphuliìgo yaç ca dhümas tasmät tasmäd yathä tat-tad-upädänam agniù
påthag yathä ca tasmäd ulmukät tad-upädäna, asäv agniù påthak | kédåçäd api tat-trayäd
apy ätmatvenäbhimatät näpakatayä dhüme’gny-aàça-sad-bhävenägni-svarüpatayä
pratétäd api tathä visphuliìga-sthänéyäj jéva-saàjïitäj jévät ulmuka-sthänéyät pradhänät
46
pradhänopädhika-bhagavat-tejasaù dhüma-sthänéyäd bhütädeù sarvopädäna-rüpo

bhagavän påthak | ya evätmä sväàçena tat-tad-antaryämitayä paramätmä | kvacid
adhikäriëi nirviçeña-cinmätratayä sphuran brahma-saàjïitaç ca | yata eva drañöä teñäm
ädi-madhyäntävasthä-säkñéti || 3.28 || çré-kapiladevaù ||68||
[69]
tatra yeñäà manaù paramätmani nästi, te paramätmätmake jagaty asad aàçam eva
gåhëanti, ye tu paramätma-vidas te sad-aàçam eva gåhëantéty ähur bhägavatäù |
sad iva manas tirvåt tvayi vibhäty asadäm anujät

sad abhimåçanty açeñam idam ätmatayätmavidaù |
na hi vikåtià tyajanti kanakasya tad-ätmatayä
svakåtam anupraviñöam idam ätmatayävasitam || [BhP 10.87.26]
tvayy asad avartamänaà yan manas tat khalu trivåt tri-guëa-kärye jagati vartamänaà sat
tvayi sad iva vartamänam iva vibhäti | darvésüparasa-nyäyena svävagäòhe jagati sato’pi
paramätmano grahaëäbhävät | na tu vartamänam eva vibhätéty arthaù | ataeväsad-
aàçasya triguëa-mäyämayatvaà manomayatvaà coktam –
yad idaà manasä väcä

cakñurbhyäà çravaëädibhiù |
naçvaraà gåhyamäëaà ca
viddhi mäyä-manomayam || iti | [BhP 11.7.7]
ye tv ätma-vidas tvad-dhetor aaste ämanujät sopädhika-jévasvarüpam abhivyäpya idam

açeñaà jagad eva ätmatayä tvad-rüpatayä sad abhimåçanti teñäà sad-aàça eva dåñöir
nänyatrety arthaù |
tatra dåñöäntaù na hi vikåtam iti | teñäà kanaka-mätraà mågayamänänäà kanaka-

vaëijäà hi kanaka-vikäre sundara-kurüpäkäratäyäà dåñöir nästi | çuddha-kanaka-mätra-
gåähitvät tathätma-vidäm apéti bhävaù | därñöäntike’pi tad-ätmatve hetu-trayam ähuù
idaà jagat svena sac-chakti-viçiñöena upädäna-rüpeëa tvayä kåtaà paçcät siddhe’pi kärye
käraëäàça-vyabhicäritayäntaryämitayä ca svena tvayä praviñöaà punaù pralaye’py
ätmatayä sac-chakti-viçiñöa-sad-rüpatayaivävasitaà ceti | evaà dåñöänte’pi vivecanéyam |
tad etat sarvam abhipretyoktaà vaiñëave –
jïäna-svarüpam akhilaà
jagad etad abuddhayaù |
artha-svarüpaà paçyanto
bhrämyante moha-samplave ||
ye tu jïäna-vidaù çuddha-
cetasas te’khilaà jagat |
jïänätmakaà prapaçyanti
tvad-rüpaà parameçvara || iti || [ViP 1.4.40-41]
47
||10.87|| çrutayaù ||69||
[70]
tad evaà pariëämädikaà sädhitam | vivartaç ca parihåtaù | tato vivarta-vädinäm iva rajju-
sarpavan na mithyätvaà kintu ghaöavan naçvaratvam eva tasya | tato mithyätväbhäve’pi
trikäla-vyabhicärabhäväj jagato na sattvam |
vivarta-pariëämäsiddhatvena tad-doña-dvayäbhävavaty eva hi vastüni sattvaà vidhéyate |

yathä paramätmani tac-chaktau vä | sad eva saumyedam agra äséd ity ädau idaà-
çabdoktaà jagat | sükñmävasthä-lakñaëa-tac-chakti-brahmaëor mithas
tädätmyäpannayoù sac-chabda-vacanät | ataù sat-kärya-vädaç ca sükñmävasthäm
avalambyaiva pravartate | tad evaà sthite’pi punar äçaìkate |
nanu sad-upädänaà jagat kathaà tadvan naçvaratäm api bhajan na khalu sat syät | yadi
ca naçvaraà syät tarhi kathaà çukti-rajatavat vyabhicäritvena kevala-vivartäntaù päti na
syät | tad etat praçnam uööaìkya pariharanti ||
sata idam utthitaà sad iti cen nanu tarka-hataà

vyabhicarati kva ca kva ca måñä na tathobhaya-yuk |
vyavahåtaye vikalpa iñito’ndha-paramparayä
bhramayati bhäraté ta uruvåttibhir uktha-jaòän || [BhP 10.87.36]
idaà viçvaà dharmi sad iti sädhyo dharmaù sata utpannatvät yad yata utpannaà tat
khalu tad-ätmakam eva dåñöaà | yathä kanakäd utpannaà kuëòalädikaà tad-ätmakaà
tadvat | tatrotthitam eva na tu çuktau rajatam iva | taträropitam iti siddhäntinaù
svamatam anüditaà naivety ähuù |
nanu tarka-hatam iti | apädäna-nirdeçena bheda-pratéter viruddha-hetutvät | nanu

nämedaà sädhayämaù | kintu tata utpannatvena kuëòalädivad bhedam anüdya
pratiñedhämaù | taträbheda eva syäd ity äçaìkyänaikäntikatvena hetuà düñayati |
vyabhicarati kva ceti | kva ca kuträpi käraëa-dharmänugatir vyabhicarati | kärya-käraëa-
dharmasya saväàçenänugataà bhavatéti niyamo na vidyata ity arthaù | dahanädy-
udbhavae prabhädau dähakatvädi-dharmädarçanäd iti bhävaù |
dve rüpe brahmaëas tasya mürtaà cämürtam eva ca |

kñaräkñara-svarüpe te sarva-bhüteñv avasthite ||
akñaraà tat-paraà brahma kñaraà sarvam idaà jagad | ity [ViP 1.22.55] ädy-anantaram |
eka-deça-sthitasyägner jyotsnä vistäriëé yathä |

parasya brahmaëaù çaktis tathedam akhilaà jagat || ity [ViP 1.22.56] etad |
evaà vyäkhyätaà çré-svämibhir eva çré-viñëu-puräëe – nanv akñarasya para-brahmaëas

tad-vilakñaëaà kñara-rüpaà kathaà syäd ity äçaìkya dåñöäntenopapädayati ekadeçeti |
48
prädeçikasyägner dépäder dähakasyäpi tad-vilakñaëä jyotsnä prabhä yathä tat-prakäça-

vistäras tathä brahmaëaù çakti-kåta-vistära idam akhilaà jagad iti |
prakåtam anusarämaù | nanu tarhi vyabhicäritve çukti-rajatavad evästu | taträhuù kva ca

måñeti | kva ca çuktädäv eva prätétika-mätra-sattäkaà rajatädikaà måñä | anyatra yatra
ubhayaà pratétim artha-kriyä-käritvaà ca yunakti bhajate tatra na tathä måñeti |
nanu küöatämrikädiñv arthakriyä-käritäpi dåçyete ity äçaìkyähuù vyavåtaya iti | kraya-

vikrayädi-lakñaëa-vyavahäräyaiva vikalpo bhrama iñöaù | na tu tat-tat-prasiddha-samyag-
artha-kriyä-käritäyai | tad-dänädau yathävat puëya-phalädikaà krétvä çuëöhé-jïänena
bhakñitam api närogya-janakaà pratuyta märakam eva iti | tasmät tat-tat-prasiddha-
samyag-artha-kriyä-käritayaiva satyatvam aìgé-kriyate | ekäìgena sä küöa-sarpädau
bhayädi-rüpä tvasty eveti na tad-dhetuù | kià cändha-paramparayeti |
sa ca kraya-vikrayädi-lakñaëa-vyavahäro’pi na tu yathärtha-tämrikasyeva tad-vyavahära-

kuçaleñv api kintv andha-paramparayaiva | atas tatra tadéya-kuçaleñv asiddhatvena
vyavahärasyäbhyäsa-mätratvät tasmäd anyathä nänumeyam | dhümäbhäse hi vahni-
vyabhicärasyaucityam eveti bhävaù | tad evam artha-kriyä-käritvenästy evetarasya
bhrama-vastu-vailakñyät satyatvam iti vivartavädini niraste punar anaçvara-vädé
pratyuttiñöhate |
nanv apäma somam amåtä abhüma akñayyaà ha vai cäturmäsa-yäjinaù sukåtaà bhavatéti
[Atharva-çira Upaniñad 3] çrutyaiva karma-phalasya nityatva-pratipädanän naçvaratvaà
na ghaöate ity äçaìkyähuù bhramayatéti | he bhagavan te tava bhäraté uru-våttibhiù
vahnébhir gauëa-lakñaëädibhir våttibhiù uktha-jaòän ukthäni yajïe çasyante tatra jaòäù
karma-çraddhä-bharäkränta-manda-mataya ity arthaù tän bhramayati | ayaà bhävaù na
hi vedaù karma-phala:a nityam abhipraiti | kintu lakñaëayä präçastya-mätram | anyeñäà
väkyänäà vidhy-eka-vakyatvena vidhäv eva tätparyät | anyathä väkya-bheda-prasaìgaù
tad yatheha karma-jito lokaù kñéyate evam evämutra puëya-jito lokaù kñéyata [ChäU
8.1.6] iti nyäyopärta hi çruty-antara-virodhaç ca | ataù karma-jaòänäm idaà bhrama-
mätraà jagat tu satyam api pariëäma-dharmatvena naçvaram eveti | tad uktaà
bhaööenaiva athavetihäsa-puräëa-prämäëyät såñöi-pralayäv apéñyete iti |
athavä näbhedaà sädhayäma ity ädikam äçaìkya prasiddhasya sattä-trayasya mitho

vailakñaëyät pariharati | kva ca ghaöädau artha-kriyä-käriëy api vyabhicarati satteti çeñaù
| vastv-antarasyärtha-kriyäkäritäyäm asämrthyät deçäntare svayam aidyamänatvät
käläntare tirobhävitväc ca | kva ca çukti-rajatädau taträpi tadäném api måñä artha-kriyä-
käritväbhävät | yä tübhaya-yuk ubhayatra ghaöädi-sattäyäà çukti-rajatädi-sattäyäà ca
yug yogo yasyäù | yayä sä sattä labdha-padä bhavatéty arthaù | sä parama-käraëa-sattä na
tathä kintu sarvaträpi sarvadäpi tat-tad-upädhy-anurüpa-sarvärtha-kriyädy-adhiñöhäna-
rüpety arthaù | tasmäd artha-kriyä-käritvena satyam api pariëatatvena ghaöavan
naçvaram eva jagat na pratéta-mätra-sattäkaà na cänaçvara-sattäkam iti paraspara-
vailakñaëya-darçanät katham ekam anyad bhavitum arhatéti bhävaù |
küöa-tämrikatvam äçaìkyähuù vyavahåtaya iti | vikalpyate anyaträropyate iti vikalpaù

svataù-siddhas tämrikädir arthaù sa eva vyavahåtaye iñitaù | ayam arthaù | atra küöa-
49
tämrikeëa yaà vyavahäraà manyase so’pi na tena sidhyati | kià tarhi satya-tämrikeëaiva
| arthäntaraà vyavahartur hådi tasyaiva pratyakñatvät | küöa-tämrikam atropalakñaëam
eva kvacit taà vinäpi tava gåhe tämriko datta iti paçcäd dätavya iti vä chala-prayoge
smaryamäëenäpi tena tathä vyavahära-siddheù | tasmäd vyavahära-rüpäpy artha-kriyä-
käritä tasyaiva bhavatéti sa satya eva | anyathä satyasya tämrikasyäbhäve çatam apy
andhänäà na paçyatéti nyäyena küöa-tämrika-paramparayäpi vyavahäro’pi na sidhyed ity
ähuù | andha-paramparayeti | andha-paramparä doñät sa eva vyavahåtaya iñita ity anvayaù
| yathändha-paramparayä vyavahäro na sidhyet tathä küöa-tämrika-paramparayäpéty
arthaù | ittham eva vijïäna-vädo’pi niräkåtaù | çaìkara-çärérike’pi anäditve’py andha-
paramparä-nyäyenäpratiñöhaivänavasthä vyavahära-vilopiné syät | näbhipräya-siddhir ity
uktam |
etad uktaà bhavati – yathedaà suvarëaà kena krétam iti praçne kaçcid äha
anenändheneti | anena kathaà paricitam iti punar äha tenändhena paricäyitam | tena ca
kathm ity äha kenäpy apareëändhenety andhaparamparayäpi na sidhed vyavahäraù |
kintu taträndha-paramparäyäyà yady eko’pi cakññmän sarvädi-pravartako bhavati
tadaiva sidhyati | yathä ca tatra sarveñv api cakñuñmata eva vyavahära-sädhakatvaà |
tathä kasmiàçcit tämrike prathamaà satye saty eva vyavahäraù sidhyati | tatra ca
satyasaiva vyavahära-sädhakatvaà | tad anusandhänenaiva tatra pravåtteç cakñuñmata iva
pravartakatvät tataç ca na tämrika satya iti sthite, yatra tad-vyavahära-kuçalaù parékñayä
satyatävagamyate sa eva küöa-tämrike’py äropyamäëaù satyo bhavet | tad evam artha-
kriyä-käritvena tasya satyatve tad-upalakñitaà viçvam eva bhrama-vastu-vilakñaëaà
satyam iti siddham | paramätmana evävayavitva-vyavahära-sädhitatväd yuktam eva tat |
tathä ca bhramädibhiù stutam – satyasya yonim [BhP 10.2.26] iti | tat satyam ity äcakñata
iti çrutiç ca | çiñöam anyat samänam |
[71]
evaà jagataù satyatvam aìgékåtaà tac ca naçvaram iti | tatra naçvaratvaà nätyantikaà
kintv avyaktatayä sthiter adåçyatä-mätram eva | sat-käryatä-samprattipatteù | yad bhütaà
bhavac ca bhaviñyac cety ädi çruteù | ataeva çuktitve rajatvam iva tasyävyakta-rüpatve
jagattvam asan na bhavati | paöavac ca iti [Vs 2.1.20] nyäyena jagad eva hi
sükñmatäpannam avyaktam iti dåçyatvena bhränti-rajata-kakñam api jagat tad-vilakñaëa-
sattäkaà tathätmavad apariëatatväbhävena naikävastha-sattäkam ity evam artha-
siddhaye tad-anantaram evähuù |
na yad idam agra äsa na bhaviñyad ato nidhanäd

anumitam antarä tvayi vibhäti måñaika-rasa |
ata upaméyate draviëa-jäti-vikalpa-pathair
vitatha-mano-viläsa-måtam ity avayasnty abudhäù || [BhP 10.87.37]
yad yadi idaà viçvam agre såñöeù pürvaà näsat näsét tadä na bhaviñyan näbhaviñyad eva
aòägamäbhäva ärñaù äkäçe kusumam iveti | çrutayaç äséd eveti vadanti sad eva
saumyedam agra äsét ätmä vä yad idam agra äséd ity ädyäù | tad evaà sükñmatayä tvat-
tädätmyena sthitaà käraëävastham idaà jagat viståtataya käryävasthaà bhavati | ato
yan-nidhanän näça-mäträd dhetoù çuktau rajatam iva tvayi tad idam antarä såñöi-madhya
50
eva na tv agre cänte ca vibhätéty anumitaà tan måñeti pramäëa-siddhaà na bhavatéty

arthaù | tatra hetum ähur ekarase iti | anubhaväntarä-viñayänanda-sväda iti | yasminn
anubhüte sati viñayäntara-sphürtir na sambhavati tasmiàs tvayi çukty-ädi-nikåñöa-
vastünéva viñayäropaù kathaà syäd ity arthaù |
dadhati sakån manas tvayi ya ätmani nitya-sukhe

na punar upäsate puruña-sära-harävasthän || ity [BhP 10.87.35] asmäkam evokteù ||
ato’cintya-çaktyä svarüpäd acyutasyaiva tava pariëäma-svékäreëa draviëa-jäténäà dravya-

mäträëäà mål-lohädénäà vikalpä bhedä ghaöa-kuëòalädayas teñäà panthäno märgäù
prakäräs tair eväsmäbhir upaméyate na tu kuträpi bhramara-jatädibhiù | yasmäd evaà
tasmäd vitathä mano-viläsäù ya etädåçam eva åtaà tad-rüpaà brahma vedaà jagad ity
abudhä evävayanti manyante | tasya tad-adhiñöhänatväsamabhaväd iti bhävaù | ita-çabda-
prayogas tv atra mithyäsambandha-rähitya-vyaïjanärtham va kåta iti jïeyam |
atra sat-käryavädinäm ayam abhipräyaù | måt-piëòädi-kärakair yo ghaöa utpadyate sann

asan vä | ädye piñöa-peñaëam | dvitéye kriyäyäù kärakaiç ca tat-siddhir iti dik | tasmän na
prakaöam eva sanna cätyantam asan kintv avyaktatayä måt-piëòe eva sthito’sau yathä
käraka-tan-niñpanna-kriyä-yogena vyajyate | tathä parama-käraëe tvayi sthitaà viçvaà
tvat-sväbhävika-çakti-tan-niñpanna-kriyä-yogeneti | atra sva-vedäntitva-prakhyäpakänäm
anyathä-yukti-viruddham eva | mana eva bhüta-käryam iti hi tatra prasiddhaà yukti-
viruddhaà ca | mano’haìkärädénäà manaù-kalpitatväsambhavät | tathä hi sati veda-
viruddho’néçvara-vädaç ca prasajyeta | sa ca ninditaù pädme –
çrutayaù småtayaç caiva yuktayaç ceçvaraà param |

vadanti tad-viruddhaà yo vadet tasmän na cädhamaù || iti |
asatyam apratiñöhante jagad ähur anéçvaram |

aparaspara-sambhütaà kim anyat käma-haitukam || iti [Gétä 16.8]
çré-gétopaniñadam anéçvara-vädina eva vyäcakñate | asatyaà mithyä-bhütaà

satyäsatyäbhyäm anirvacanéyatvenäpratiñöhaà nirdeça-çünyaà sthäëau puruñatvavat
brahmaëéçvaratvasyäjïäna-mätra-kalpitatväd éçvaräbhimäné tatra kaçcin nästéty
anéçvaram eva jagat aparaspara-sambhütam anädy-ajïäna-paramparä-sambhütam
aparasparäù kriyä-sätatye ataù käma-haitukaà manaù saìkalpa-mätra-jätaà svapnavad
ity arthaù | atra pravåttià cety ädinä teñäà saàskära-doña uktaù |
etäà dåñöim ity [Gétä 16.9] ädinä tu gatiç ca nindiñyate iti jïeyam ebhir eva brahmaëa
aiçvaryopädir mäyäpi jéväjïäna-kalpitä tayaiva jagat-såñöir iti matam | yad uktaà tadéya-
bhäñye tad-ananyatvam ity [Vs 2.1.15] ädi-sütre – sarva-jïeçvarasyätmabhüte ivävidyä-
kalpite näma-rüpe tatvätattväbhyäm anirvacanéye saàsära-prapaïca-béja-bhüte
sarvajïeçvarasya mäyä-çaktiù prakåtir iti çruti-småtyor abhilapyete iti | kintv atra
vidyävidye mama tanü ity [BhP 11.11.3] ädi çré-bhagavad-väkyena tu viruddham iti | ato
mäyävädatayä cäyaà vädaù khyäyate |
51
tad evaà ca pädmottara-khaëòe devéà prati päñaëòa-çästraà gaëatayä çré-

mahädevenoktam –
mäyävädam asac chästraà pracchannaà bauddham ucyate |

mayaivaà kathitaà devi kalau brähmaëa-rüpiëä ||
vedänte tu mahä-çästre mäyävädam avaidikam |
mayaiva vakñyate devi jagatäà näça-käraëät || iti |
tac cäsuräëäà mohanärthaà bhagavata eväjïayeti tatraivoktam asti | tayä ca pädma

evänyatra çaive ca --
dväparädau yuge bhütvä kalayä mänuñädiñu |

svägamaiù kalpatais tvaà ca janän mad-vimukhän kuru ||
iti çré-bhagavad-väkyam iti dik | ataevoktaà çré-nåsiàha-puräëe yama-väkyam –
viñadhara-kaëa-bhakña-çaìkaroktér
daçabala-païca-çikhäkña-päda-vädän |
mahad api suvicärya loka-tantraà
bhagavad-uktim åte na siddhir asti || iti |
sarve’tra väda-granthä eva nirdiñöä na tu mantra-granthä iti nämäkñaram eva säkñän

nirdiñöam iti ca nänyathä mananéyam | ato yat kvacit tat-tat-praçaàsä vä syät tad api
nitänta-nästika-vädaà nirjityäàçenäpy ästikya-vädaù khyäpita ity apekñayä jïeyam |
tasmät svatantra éçvara eva sarva-srañöä na tu jévaù | sväjïänena sva-çaktyaivety äyätam |
tad uktaà çré-bädaräyaëenäpi bahutra saàjïä-mürti-kÿptis tu trivåt kurvata upadeçäd ity
[Vs 2.4.20] ädiñu |
atas tan-mano’såjata manaù prajäpatim ity ädau manaù-çabdena samañöi-mano’dhiñöhätä

çrémän aniruddha eva | bahu syäà prajäyeya iti [Chä 6.2.3] tat-saìkalpa eva vä väcyaù |
satya-sväbhävikäcintya-çaktiù parameçvaras tuccha-mäyikam api na kuryät
cintämaëénäm adhipatiù svayaà cintämaëir eva vä küöa-kanakädivat | tathä ca mädhva-
bhäñya-pramäëitä çrutiù – athainam ähuù satya-karmeti satyaà hy evedaà viçvam
asåjata iti | evaà ca --
satya-vrataà satya-paraà tri- satyaà

satyasya yonià nihitaà ca satye |
satyasya satyam åta- satya-netraà
satyätmakaà tväà çaraëaà prapannaù || [BhP 10.2.26]
ity atra satya-saìkalpatvaà satya-päräyaëatvaà såñöy-ädi-lélä-trayeñu satyatvaà satyasya

viçvasya käraëatvaà satya eva viçvasminn antaryämitayä sthitatvaà satyasya tasya
sthitatä-hetutvaà satya-vacanasyävyabhicäri-diñöeç ca pravartakatvaà satya-rüpatvam ity
eteñäm arthänäm äkütaà paripäöé ca saìgacchate | anyathä satyasya yonim ity ädau traye
taträpi nihitaà ca satya ity aträkasmäd ardha-jaratéya-nyäyena kañöa-
kalpanämayärthäntare tu bhagavatä sva-pratiçrutaà satya-kåtaà yat tat tad yuktam evety
52
ato brahmädibhis tathä stave svärasya-bhaìgaù syät prakrama-bhaìgaç ca | tasmät

satyam eva viçvam iti sthitam || 10.87 || çrutayaù çré-bhagavantam ||71||
[72]
tad eva na yad idam agra äsety anena präkåta-layo’pi sat-kärya-väde’nugamitaù |

ätyantike tu mokña-lakñaëa-laye na påthivyädénäà näçaù | jéva-kåtena tathä bhävanä-
mätreëa sväbhävika-paramätma-çakti-mayänäà teñäà näçäyukteù | labdha-mokñeñu çré-
parékñitädiñu tad-deha-sthänäm api påthivy-ädy-aàçänäà sthiteù çravaëät tathä
hiraëyagarbhäàçänäà buddhy-ädénäm api bhaviñyati | atas teñv adhyäsa-parityäga
evätyantika-laya ity ucyate | ataeva
ghaöe bhinne ghaöäkäça

äkäçaù syäd yathä purä |
evaà dehe måte jévo
brahma sampadyate punaù || ity atra |
tathä –
evaà samékñya cätmänam ätmany ädhäya niñkale |

daçantaà takñakaà päde lelihänaà viñänalam ||
na drakñyasi çaréraà tvaà viçvaà ca påthag-ätmanaù || [BhP 12.5.12]
ity aträpy upädheù saàyoga eva partiyajyate na tu tasya mithyätvaà pratipädyate |
tathä hi buddhéndriyety ädi-prakaraëam | tatra tad-äçrayatva-tat-prakäçyatva-tad-

avyatiriktatvebhyo hetubhyo buddhéndriyädénäà paramätma-svabhäva-çaktimayatvam
äha |
buddhéndriyärtha-rüpeëa
jïänaà bhäti tad-äçrayam |
dåçyatvävyatirekäbhyäm
ädy-antavad avastu yat || [BhP 12.4.23]
antaùkaraëa-bahiù-karaëa-viñaya-rüpeëa paramätma-lakñaëaà jïänam eva bhäti tasmäd

anyad eva buddhy-ädi-vastv ity arthaù | yatas tad-äçrayaà teñäm äçraya-rüpaà taj
jïänam | klébtvam ärñam | tathäpi räja-bhåtyayor ivätyanta-bhedaù syät | tatra hetv-
antare’py äha | dåçyatvaà tat-prakäçyatvam avyatirekas tad-vyatireke vyatirekaù täbhyäm
| tasmät eka-deça-sthitasyägner jyotsnä vistäriëé yathä | ity [ViP 1.22.56] ädivad buddhy-
ädénäà tat-sväbhävika-çaktimayatvam eva setsyatéti bhävaù | yat khalv ädy-antavat
çukty-ädau kadäcid eväropitaà rajataà tat punar avastu tad-äçrayakatva-tat-
prakäçakatva-tad-avyatirekäbhävät | çukty-ädi-vastu na bhavati çukty-ädibhyo’nanyan na
bhavatéty arthaù | tataç caika-vijïänena sarva-vijïäna-pratijïä viruddheteti bhävaù ||72||
[73]
53
evam asat-kärya-vädäntare’pi jïeyam | ekasyäpi vastuno’àçabhedenäçrayäçrayitvaà

svayam eva dåñöäntena spañöayati --
dépaç cakñuñaç ca rüpaà ca

jyotiño na påthag bhavet |
evaà dhéù khäni mäträç ca
na syur anyatamädåtät || [BhP 12.4.24]
dépaç cakü-rüpäëäà mahäbhüta-jyotir-aàça-rüpatvät dépädikaà na tataù påthak | evaà

dhé-prabhåténi åtät paramätmano na påthak syuù | tathäpi yathä mahä-bhüta-jyotir
dépädi-doñeëa na lipyate tathä buddhyadi-doñeëa paramätmäpi | tadvad asyäpy
anyatamatväd ity äha anyatamäd iti |
[74]
tad evaà dhé-prabhåténäà paramätma-sväbhävika-çaktimayatvam uktvä tathäpi tebhyo

bahiraìgaa-çaktimayebhyo’ntaraìga-çakti-taöastha-çakti-viçiñöa-paramätmano
’nyatamatvena teñäm açuddhatva-vyaïjanayä sa-doñatvam uktvä teñ dhé-våttiñu tävac
chuddhasyaiva jévasya sakäraëam adhyäsam äha --
buddher jägaraëaà svapnaù

suñuptir iti cocyate |
mäyämätram idaà räjan
nänätvaà pratyag-ätmani || [BhP 12.4.25]
buddhi-våtti-rüpaà jägaraëaà svapnaù suñuptir itédaà pratyag-ätmani çuddha-jéve

viçvatairjasa-präjïatväkhyaà nänätvaà mäyä-mätraà mäyä-kåtädhyäsa-mätreëa jätam
ity arthaù |
[75]
tataù paramätmani buddhy-ädi-mayasya jagataù sato’pi samparkaù sutaräà nästéty

arthaà cäha --
yathä jaladharä vyomni

bhavanti na bhavanti ca |
brahmaëédaà tathä viçvam
avayavyudayäpyayät || [BhP 12.4.26]
yathä vyomni vyoma-kärya-väyu-jyotiù-salila-pärthiväàça-dhüma-pariëatä jaladharäù

sveñäm evävayavinäm udayäd bhavanti dåçyante | apy ayän na bhavanti na dåçyante ca te
ca tan na spåçantéti jïeyam | tathä brahmaëédaà viçvam iti yojyam | tataù sükñma-rüpeëa
tasya sthitir asty eva jagac-chakti-viçiñöa-käraëästitvät | ittham evoktam
sato’bhivyaïjakaù käla iti ||75||
[76]
54
tad evaà vaktuà käraëästitvaà dåñöäntena pratipädayati --
satyaà hy avayavaù proktaù

sarvävayavinäm iha |
vinärthena pratéyeran
paöasyeväìga tantavaù || [BhP 12.4.27]
sarveñäm avayavinäà sthüla-vastünäm avayavaù käraëaà satyaà satyo vyabhicära-

rahitaù proktaù | loke yathä darçnäd ity äha vineti ||76||
[77]
arthena sthüla-rüpeëa paöenäpi vinä tasmin käryästitvam api vyatirekeëa pratipädayati |
yat sämänya-viçeñäbhyäm
upalabhyeta sa bhramaù | [BhP 12.4.28]
ayam arthaù | yady evam ucyate pürvaà sükñmäkäreëäpi jagan näsét kintu sämänyaà
kevalaà çuddhaà brahmaiväsét tad eva çaktyä nimitta-bhütayä viçeñäkäreëa jagad-
rüpeëa pariëatam iti tad asat | yataù yad eva sämänya-viçeñäbhyäm upalabhyeta sa
bhramo vivarta-väda eva | tatra hi çuddhaà brahmaiväjïäna-rüpayä çaktyä jagattayä
vivåtam iti mataà na cäsmäkaà tad-abhyupapattiù pariëämavädasya sat-käryatä-
pürvakatväd ity arthaù ||77||
[78]
nanv apürvam eva käryam ärambha-vivarta-vädinäm iva yuñmäkam api jïäyatäà taträha
–
anyonyäpäçrayät sarvam
ädyantavad avastu yat || [BhP 12.4.28]
yadädyantarvad apürvaà käryaà tat punar avastu nirüpaëäsaham ity arthaù | tatra hetur
anyonyopaçrayät | yävat käryaà na jäyate tävat käraëatvaà måt-çukty-äder na sidhyati
käraëatväsiddhau ca käryaà na jäyata eveti paraspara-säpekñatva-doñät | tataù
käraëatva-siddhaye kärya-çaktis taträvaçyam abhupagantavyä | sä ca kärya-
sükñmävasthaiveti käryästitvaà sidhyati | tathäpi sthûla-rüpatä-pädakatvän måd-ädeù
käraëatvam api sidhyatéti bhävaù |
[79]
tad evaà sväbhävaika-çaktimayam eva paramätmano jagad ity upasaàharati --
vikäraù khyäyamäno’pi
pratyag-ätmänam antarä |
55
na nirüpyo’sty aëur api

syäc cec cit-sama ätmavat || [BhP 12.4.29]
yadyapi khyäyamämanaù prakäçamäna eva tathäpi svalpo’pi vikäraù pratyag-ätmänaà

paramätmänaà vinä tad-vyatirekeëa svatantratayä na nirüpyo’sti | tad uktaà tad-
ananyatva-vivaraëa eva | yadi ca taà vinäpi syät tadä cit-samaù syäc cid-rüpeëa samaù
sva-prakäça eväbhaviñyat | ätmavat paramätmavan nityaikävasthaç cäbhaviñyat |
[80]
nanu yadi paramätmänaà vinä vikäro nästi tarhi paramätmanaù sopädhitve

nirupädhitvaà na sidhyati | tasmät sopädher nirupädhir any eva kim ity aträha --
na hi satyasya nänätvam
avidvän yadi manyate |
nänätvaà chidrayor yadvaj
jyotiñor vätayor iva || [BhP 12.4.30]
satyasya paramätmano nänätvaà na hi vidyate | yadi tasya nänätvaà manyate tarhy

avidvän yatas tasya nirupädhitva-sopädhitva-lakñaëaà nänätvaà mahäkäça-ghaöäkäçayor
yadvat tadvad gåhäìgana-gata-sarva-vyäpi-tejasor iva bähya-çaréra-väyvor iva ceti |
[80]
yasmäd vikäraù khyäyamäno’pi pratyag-ätmänam antarä na nirüpyo’sty aëur api tasmät

sarva-çabda-väcyo’pi sa eveti sa-dåñöäntam äha –
yathä hiraëyaà bahudhä saméyate

nåbhiù kiryäbhir vyavahära-vartmasu |
evaà vacobhir bhagavän adhokñajo
vyäkhyäyate laukika-vaidikair janaiù || [BhP 12.4.31]
kriyäbhis tat-tad-vacana-bhedair bahudhä kaöaka-kuëòädi-rüpeëa yathä suvarëam eva

vacobhis tat-tan-nämabhiù pratéyate tathä laukiak-vaidikaiù sarvair eva vacobhir
bhagavän eva vyäkhyäyate | tad uktam – sarva-nämäbhidheyaç ca sarva-vedeòitaç ca saù
iti skände |
[81]
tad evaà jagataù paramätma-sväbhävika-çaktimayatvam uktvä tena ca jéva-kartåkeëa

jïänena tan-näçana-sämarthyaà vyajya mokñärthaà tad-adhyäsa-parityägam upadeñöuà
paramätma-çaktimayasyäpi tasyopädhyadhyätmakasya jéva-svarüpa-prakäçävarakatva-
rüpaà doñaà sadåñöäntam upapädayati --
yathä ghano’rka-prabhavo’rka-darçito
hy arkäàça-bhütasya ca cakñuñas tamaù |
56
evaà tv ahaà brahma-guëas tad-ékñito

brahmäàçakasyätmana ätma-bandhanaù || [BhP 12.4.32]
arka-raçmaya eva megha-rüpeëa pariëatä varñanti | (!)
agnau präptähutiù samyag ädityam upatiñöhate |

ädityäj jäyata våñöir våñöer annaà tataù prajäù | iti vacanät |
ayam arthaù | yathärka-prabhavo’rkeëaiva darçitaù prakä-
57
çitaç ca ghano niviòo meghaù | arkäàça-bhütasya cakñuñas tamaù divi bhümau ca

mahändhakära-rüpo bhavati | evam ahaà präkåtähaìkäro brahma-guëaù paramätma-
çakti-kärya-bhütaù tadékñitas tenaiva paramätmanä prakäçitaç ca brähmäàçakasya
taöastha-çakti-rüpatvät paramätmano yo hénäàças tasyätmano jévasyätma-bandhanaù
svarüpa-prakäçävarako bhavati |
[82]
sa cädhyäsa-parityägaù svato na bhavati kintu paramätma-jijïäsayä tat-prabhävenaiveti

vaktuà pürvavad eva dåñöänta-paaripäöém äha --
ghano yadärka-prabhavo vidéyaryate

cakñuù svarüpaà ravim ékñate tadä |
yadä hy ahaìkära upädhir ätmano
jijïäsayä naçyati tarhy anusmaret || [BhP 12.4.33]
ghano yathärka-prabhavo vidéryate iti dåñöäntäàçe tad-vidäraëasya na cakñuù-çakti-

sädhyatvam kintu sürya-prabhäva-sädhyatvam iti vyaktam | anena därñöäntike’pi
ätmanaù paramätmano jijïäsayä jätena tat prasädenähaìkäro naçyati paläyate ity aträàçe
puruña-jïäna-sädhyatvam ahaìkära-näçasya khaëòitam | ato vivarta-vädo näbhyupagataù
| atra copädhir iti viçeñaëena svarüpa-bhütähaìkäras tv anya eveti spañöébhütam | evaà
yathä dåñöänteghana-präya-mahändhakärävaraëäbhävät tat-prabhäveëa yogyatäläbhäc ca
cakñù kartå bhütaà svarüpaà karma-bhütam ékñate sva-svarüpa-prakäçam astitvena
jänäti sva-çakti-präkaöyaà labhata ity arthaù | kadäcit tadékñaëonmukhaù san ravià
cekñate tathä därñöäntike’py anusmaret smartur anusandhätuà yogyo bhavati, ätmänaà
ceti çeñaù |
[83]
nigamayati –
yadaivam etena viveka-hetinä

mäyämayähaìkäraëätma-bandhanam |
cchitväcyutätmänubhavo’vatiñöhate
tam ähur äyantikam aìga samplavam || [BhP 12.4.34]
etena pürvokta-viveka-çastreëa | mäyämayeti viçeñaëaà svarüpa-bhütähaìkärasya

vyavacchedärtham | avatiñöhate sva-svarüpeëävasthito bhavati | na kevalam etävad eva
acyutmänubhavaù acyute’cyuta-nämny ätmani paramätmany anubhavo yasya tathäbhüta
eva sann avatiñöhate || 12.4 || çré-çukaù ||84||
[84]
aträyam apy ekeñäà pakñaù parameçvarasya çakti-dvayam asti svarüpäkhyä mäyäkhyä

ceti | pürvayä svarüpa-vaibhava-prakäçanam aparayä tv indra-jäla-vattayaiva mohitebhyo
jévebhyo viçva-såñöy-ädi-darçanam | dåçyate caikasya nänävidyävataù kasyäpi tathä
58
vyavahäraù | na caivam advaitavädinäm iva vedanam äpatitam | satyenaiva karträ satyam

eva drañöäraà prati satyayaiva tathä çaktyä vastunaù sphoraëät loke’pi tathaiva dåçyata iti
bhavatv apédaà näma |
yataù satyaà na satyaà naù

kåñëa-pädäbjämodam antarä |
jagat satyam asatyaà vä
ko’yaà tasmin durägrahaù ||
tad etan-mate sata idam utthitam ity ädiväkyäni präyo yathä öékä-vyäkhyänam eva
jïeyäni | kvacit tat-kåtänumänädau bheda-mätrasyäsattve prasakte vaikuëöhädénäm api
tathätva-prasaktis tan-mate syäd ity atra tu teñäm ayam abhipräyaù | vayaà hi yal loka-
pratyakñädi-siddhaà vastu tad eva tat-siddha-vastv-antara-dåñöäntena tad-dharmakaà
sädhayämaù | yat tu tad asiddhaà çästravid-anubhavaika-gamya-tädåçatvaà tat punas
tad-dåñöänta-parärdhädinäpy anyathäkartuà na çakyata eveti | jéveçvaräbheda-sthäpanä
ca cid-rüpatä-mätra eveti | atha sväbhävika-mäyä-çaktyä parameçvaro viçva-såñöy-ädikaà
karoti jéva eva tatra muhyatéty uktam | tatra sandehaà praçnottaräbhyäà pariharaty
añöabhiù –
çré-vidura uväca
brahman kathaà bhagavataç
cin-mätrasyävikäriëaù |
lélayä cäpi yujyeran
nirguëasya guëäù kriyäù || [BhP 3.7.2]
he brahman cin-mätrasya cinmätra-svarüpasya sataù svarüpa-çaktyä bhagavataù çré-

vaikuëöhädi-gata-tädåçaiçvaryädi-yuktasya ataeva nirguëasya präkåta-guëäspåñöasya tata
evävikäriëas tädåk-svarüpa-çakti-viläsa-bhütänäà kriyäëäm anantänäm api sadodita-
varänanta-vidha-prakäçe tasmin nitya-siddhatvät tat-tat-kriyävirgbhäva-kartus
tasyävasthäantara-präptatväbhävät präkåta-kartur iva na vikäräpattir iti | nirvikärasya ca
kathaà sattvädayaù präkåta-guëäù kathaà vä tadäsaìga-hetukäù sthity-ädayaù kriyäç ca
yujyeran | tataç ca cinmätra-vastu-virodhäd eva te ca täç ca na yujyante | bhagavattve tu
svaira-ceñöayäpi na yujyeran ity äha lélayä väpéti | aträvikäritva-nirguëatväbhyäà saha
cinmätra-bhagavattvaà cety ubhayam api svékåtyaiva pürva-pakñiëä påñöam |
[85]
tataç ca tasya cin-mätra-svarüpasya bhavatu bhagavattvaà taträsmäkaà na sandehaù |

kintu tasya katham itara-guëädi-svékäro yujyate ity eva påcchata iti väkyärthaù | tataç
cinmätratve bhagavattve ca tasya tucchä guëäù kriyäç ca na sambhavanty eveti
dviguëébhüyaiva praçnaù | lélayä väpi kathaà yujyeran iti viçadayati |
kréòäyäm udyamo 'rbhasya

kämaç cikréòiñänyataù |
svatas-tåptasya ca kathaà
nivåttasya sadänyataù || [BhP 3.7.3]
59
udyamayait pravartayati ity udyamaù | arbhakasya kréòäyäà pravåtti-hetuù kämo’sti |

anyatas tu vastv-antareëa bäläntara-pravartanena vä tasya kréòecchä bhavati | bhagavatas
tu svataù svenätmanä svarüpa-vaibhavena ca tåptasya ata evänyataù sadä nivåttasya ca
katham anyato jéväj jagac ca nimittät cikréòiñeti | na ca tasya te guëäs täì kriyäç ca na
vidyante ity apalapanéyam |
[86]
tathaiva prasiddher ity äha --
asräkñéd bhagavän viçvaà

guëa-mayyätma-mäyayä |
tayä saàsthäpayaty etad
bhüyaù pratyapidhäsyati || [BhP 3.7.4]
guëa-mayyä traiguëya-vyaïjinyä ätmäçritayä mäyayä saàsthäpayati pälayati

pratyapidhäsyati prätilaumyena tirohitaà kariñyati | jévasya ca kathaà mäyä-mohitatvaà
[88]
ghaöatéty äkñepäntaram äha --
deçataù kälato yo 'säv

avasthätaù svato 'nyataù |
aviluptävabodhätmä
sa yujyetäjayä katham || [BhP 3.7.5]
yo’sau deçädibhir aviluptävabodha ätmä jévaù sa katham ajayävidyayä yujyeta | tatra

deça-vyavadhänato deça-gata-doñato vä cakñuù prakäça iva kälato vidyud iva avasthätaù
småtir iva svataù çukti-rajatam iva anyato ghaöädi-vastv iva na tasyävabodho lupyate
avyähata-svarüpa-bhüta-jïänäçrayatväd evety arthaù ||
[89]
tatraiva virodhäntaram äha –
bhagavän eka evaiña

sarva-kñetreñv avasthitaù |
amuñya durbhagatvaà vä
kleço vä karmabhiù kutaù || [BhP 3.7.6]
eña eka eva bhagavän paramätmäpi sarva-kñetreñu sarvasya jévasya kñetreñu deheñv
avasthitaù | tatra sati katham amuña jévasya durbhagatvaà svarüpa-bhüta-jïänädi-lopaù
karmabhiù kleçaç ca tasya vä kuto nästi | na hy ekasmin jalädau sthitayor vastunoù
kasyacit tat-saàsargaù kasyacin neti yujyata ity arthaù |
60
[90]
tatra kevalaà cin-mätratvaà na sambhavatéti bhatgavattvam eväìgékåtya çré-maitreya

uväca –
seyaà bhagavato mäyä

yan nayena virudhyate |
éçvarasya vimuktasya
kärpaëyam uta bandhanam || [BhP 3.7.9]
yayä viçva-såñöy-ädikaà bhavati seyaà bhagavato’cintya-svarüpa-çakter mäyäkhyä çaktiù

| yad yä ca nayena tarkeëa virudhyate tarkätétatayä seyam apy acintyety arthaù | yadyapy
evaà dvayor apy acintyatvaà tathäpi bhagavato m>ayety anena vyaktatvät svarüpa-
çakter antaraìgatväd bahiraìgäyä mäyäyä guëaiù sattvädibhis tat-käryaiù sthäpanädi-
léläbhiç ca näsau spåçata ity arthaù | tantreëa cäyam arthaù | yad yayä mäyayä yena
bhagavatä saha na virudhyate näsau virodha-viñayékriyata iti ca evam eva ñañöhe
navamädhyäye – duravabodha iva taväyam ity [BhP 6.9.34] ädinä gadyena tasya saguëa-
kartåtvaà virudhya punar atha tatrabhavän iti [BhP 6.9.35] gadyenäntaryämitayä guëa-
visarga-patitatvena jévavad bhoktåtva-yogaà sambhävya, na hi virodha ubhayam ity [BhP
6.9.36] ädi gadyena tatra taträvitarkya-çaktitvam eva ca siddhänte yojitam |
tatra svarüpa-çakter avitarkyatvaà bhagavatéty ädibhir viçeñaëair mäyäyäç cätma-mäyäm

ity anena darçitam | tatra svarüpa-dvayäbhäväd ity asya tathäpy acintya-çaktyä tat-
kartåtvaà tad-antaùpätitvaà ca vidyate ity arthaù | sama-viñama-maténäm iti [BhP
6.9.37] tu gadyaà tathäpy uccävaca-buddhénäà tathä sphuraséti pratipatty-arthaà
jïeyam | duravabodha iveti präktana-gadye tv açaréra iti çaréra-ceñöäà vinä açaraëa iti
bhümy-ädy-äçrayaà vinä ity arthaù |
atha tatrety ädau svakåte’pi tasyäpi hetu-kartåtväd yojanéyam | tasmäd aträpi svarüpa-
çakter eva prädhänyaà darçitam | ataeva åte’rthaà yat pratéyeta ity [BhP 2.9.34] ädau
mäyäyä äbhäsa-sthänéyatvaà pradarçya tad-aspåçyatvam eva bhagavato darçitam | tvam
ädyaù puruñaù säkñäd ity ädau mäyäà vyudasya cic-chaktyä ity [BhP 1.7.23] anena ca
tathä jïäpitam | mäyä paraity abhimukhe ca vilajjamänä ity [BhP 2.7.47] anena ca | tad
evaà bhagavati tad-virodhaà parihåtya jéve’py avidyä-sambandham atarkyatvena
darçitayä tan-mäyayaiva samädadhati | éçvarasyeti yad ity anenaiva sambadhyate |
artha-vaçäd atra ca tåtéyayä pariëamyate | yad yayä éçvarasya svarüpa-jïänädibhiù

samarthasya ataeva vimuktasya jévasya kärpaëyaà tat-tat-prakäça-tirobhävas tathä
bandhanaà tad-darçi-guëa-maya-jäla-praveçaç ca bhavatéti | tad uktam – tat-saìga-
bhraàçitaiçvaryam iti [BhP 6.5.15] | tad etat sarvam abhipretya çrutayo’py ähuù – sa yad
ajayä tv ajäm ity ädäv apeta-bhaga iti [BhP 10.87.38] ca |
atra müla-padye bhagavato mäyety anena bhagavattvaà tu mäyikam ity äyätam |

indrasya mäyety atra yathendratvam |
61
[91]
evaà pürvaträpi jïeyam | punar api jévasya vastutaù svéya-tat-tad-avasthatväbhäve’pi

bhagavan-mäyayaiva tat-tat-pratétir iti sadåñöäntam upapädayati |
yad arthena vinämuñya

puàsa ätma-viparyayaù |
pratéyata upadrañöuù
sva-çiraç chedanädikaù || [BhP 3.7.10]
yad yasya | mäyayä hetor arthena vinäpi | yady api tasya trikälam eva so’rtho nästi
tathäpy ätma-viparyayaù ätmavismåti-pürvaka-paräbhimäne näham eva tad-dharméty
evaàrüpaù so’rthaù syät | upadrañöur jévasya | tåtéyärthe ñañöhé | svapnävasthäyäà jévena
sva-çiraç-chedanädiko’téväsambhavo’rthaù pratéyate | na hi tasya çiraç chinnaà na tu vä
sva-çiraç chedaà ko’pi paçyet | kintu bhagavan-mäyaivänyatra-siddhaà tad-rüpam
arthaà tasminn äropayatéti |
[92]
mäyä-mätraà tu kärtsnyenänabhivyakta-svarüpatväd iti nyäyena | ataeva çuddhasyäpi

sato jévasyaupädhikenaiva rüpeëopädhi-dharmäpattir iti dåñöäntäntareëopapädayatéti --
yathä jale candramasaù

kampädis tat-kåto guëaù |
dåçyate 'sann api drañöur
ätmano 'nätmano guëaù || [BhP 3.7.11]||
yathä jale pratibimbitasyaiva candramaso jalopädhi-kåtaù kampädi-guëo dharmo dåçyate

na tv äkäça-sthitasya tadvad anätmanaù prakåta-rüpopädher dharmaù ätmana
çuddhasyäsann api aham eva so’yam ity äveçän mäyayopädhi-
tädätmyäpannähaìkäräbhäsasya pratibimba-sthänéyasya tasya drañöur
ädhyätmikävasthasyaiva yadyapi syät tathäpi çuddho’sau tad-abhedäbhimänena taà
paçyatéty arthaù | tad uktam ekädaçe çré-bhagavatä –
nåtyato gäyataù paçyan

yathaivänukaroti täm |
evaà buddhi-guëän paçyann
aného’py anukäryate || [BhP 11.22.53] iti |
tathaivoktam – çuddho vicañöe hy aviçuddha-kartur iti | vi-çabdasya cätra tad-äveça eva

tätparyaà tasmäd bhagavato’cintya-svarüpäntaraìga-mahä-pravala-çaktitväd bahiraìgayä
pravalayäpy acintayäpi mäyayäpi na såñöiù | jévasya tu tayä såñöir iti siddhäntitam || 3.7 ||
çré-çukaù || 85-92 ||
[93]
62
evaà såñöy-ädi-lélä-traye yojine’pi punar viçeñataù saàçayya siddhäntaù kriyate sthüëä-

nikhanana-nyäyena | nanu pälana-léläyäà ye ye’vatäräs tathä tatraiva sva-prasäda-
vyaöjaka-smitäbhaya-mudrädi-ceñöayä sura-pakña-päto yuddhädi-ceñöayä daitya-saàhära
ity ädikä yä yä vä léläù çrüyante te ca täç ca svayaà parameçvareëa kriyante na vä | ädye
pürva-pakñas tad atrastha eva pratyuta pakña-pätädinä vaiñamyaà ca | ante teñäm
avatäräëäà lélänäà ca na svarüpa-bhütayä sidhyatéti sampratipatti-bhaìgaù | atrocyate |
satyaà viçva-pälanärthaà parameçvaro na kiïcit karoti kintu svena sahaivävatérëän
vaikuëöha-pärñadän tathädhikärika-devädy-antargatän tathä taöasthän anyäàç ca bhaktän
änandayituà svarüpa-çaktyäviñkäreëaiva nänävatärän léläç cäsau prakäçayati | tad uktaà
pädme –
muhürtenäpi saàhartuà çakto yadyapi dänavän |

mad-bhaktänäà vinodärthaà karomi vividhäù kriyäù ||
darçana-dhyäna-saàsparçair matsya-kürma-vihaìgamäù |
sväny apatyäni puñëanti tathäham api padmaja || iti |
hari-bhakti-sudhodaye –
nityaà ca pürëa-kämasya janmäni vividhäni me |

bhakta-sarveñöa-dänäya tasmät kià te priyaà vada || iti |
tathä çré-kunté-devé-vacanaà ca -- bhakti-yoga-vidhänärthaà kathaà paçyema hi striya

iti [BhP 1.8.20] | atra bhakti-yoga-vidhänärthaà tad-artham avatérëaà tväm iti öékä ca |
çré-brahma-vacanaà ca --
prapaïcaà niñprapaïco’pi
viòambayasi bhütale |
prapanna-janatänanda-
sandohaà prathituà prabho || [BhP 10.14.37]
svarüpa-çaktyaiväviñkäraç ca çré-brahmaëaiva darçitaù –
eña prapanna-varado ramayätma-çaktyä yad yat kariñyati gåhéta-guëävatära [BhP 3.9.23]

ity ädinä | gåhétä guëäù käruëyädayo yatra tathäbhüto’vatäro yasyety arthaù | tad evaà
bhaktänandärtham eva tän prakaöayatas tasyänanusaàhitam api sura-pakña-pätädi-viçva-
pälana-rüpaà tan-mäyä-käryaà svata eva bhavati | loke yathä kecid bhaktäù parasparaà
bhagavat-prema-mukholläsäya militäs tad anabhijïän api käàçcin märdaìgikädén
saìgåhya tad-guëa-gänänandenonmattavan nåtyanto viçveñäm evämaìgalaà ghnanti
maìgalam api vardhayantéti | tad uktaà väg gad-gadety ädau mad-bhakti-yukto
bhuvanaà punätéti [BhP 11.14.24] | evam evoktam –
såñöy-ädikaà harer naiva

prayojanam apekñya tu |
kurute kevalänandäd
yathä martyasya nartanam || iti | [Näräyaëa-saàhitä]
63
na ca vaktavyaà svena teñäà tair api svasyänandane svatas tåptatä-häniù syät tathänyän
parityajya ca teñäm evänandane vaiñamyäntaram api syäd iti | taträdye viçuddhorjita-
sattva-tanum äçrite’pi muni-jane svatas tåpti-paräkäñöhäà präpto bhakta-vätsalya-
darçanät tad-anucara eväsau guëo na tu tat-pratighätéti labhyate | yathä sarvän munén
prati çré-parékñid-väkyam –
nehätha nämutra ca kaçcanärtha

åte paränugraham ätma-çélam | [BhP 1.19.23]
tathä jaòa-bharata-caritädau – sindhu-pataya ätma-satatvaà vigaëayataù paränubhävaù

parama-käruëikatayopadiçya ity ädi [BhP 5.13.24]
çré-närada-pürva-janmani -- cakruù kåpäà yadyapi tulya-darçanäù; çuçrüñamäëe munayo

'lpa-bhäñiëi | [BhP 1.5.24]
tathä kunté-stave –
namo 'kiïcana-vittäya nivåtta-guëa-våttaye |

ätmärämäya çäntäya kaivalya-pataye namaù || [BhP 1.8.27]
akiïcanä bhaktä eva vittaà sarvasvaà yasyeti öékä ca | tato’nyathä cäkåtajïatä-doñaç ca

nirdoñe bhagavaty äpatati | tataù siddhe tathävidhasyäpi bhakta-vätsalye bhaktänäà
duùkha-hänyä sukha-präptyä vä svänando bhavatéty äyätam eva | kià ca parama-säraa-
bhütäyä api svarüpa-çakteù sära-bhütä hlädiné näma yä våttis tasyä eva sära-bhüto våtti-
viçeño bhaktiù sä ca raty-apara-paryäyä | bhaktir bhagavati bhakte ca nikñipta-nijobhaya-
koöiù sarvadä tiñöhati | ataevoktaà bhagavän bhakta-bhaktimän iti | tasmäd bhaktasthayä
tayä bhagavatas tåptau na svatas tåptirtä-häniù | pratyuta çaktitvena svarüpato
bhinnäbhinnäyä api tasyäù ye yathä mäà prapadyante täàs tathaiva bhajämy aham iti
nyäyena bhakta-citta-sphuritäyä bheda-våtter eva sphuraëät bhagavato mäà hlädayaty
asya bhaktir iti änandacamatkärätiçayaç ca bhavati | çakti-tadvator bhedamate’pi
viçiñöasyaiva svarüpatvaà sampratipannam |
tad etat sarvam abhipretya bhaëitaà durväsasaà prati çré-viñëunä –
ahaà bhakta-parädhéno
hy asvatantra iva dvija |
sädhubhir grasta-hådayo
bhaktair bhakta-jana-priyaù ||
näham ätmänam äçäse

mad-bhaktaiù sädhubhir vinä |
çriyaà cätyantikéà brahman
yeñäà gatir ahaà parä ||
ye därägära-puträpta-
präëän vittam imaà param |
64
hitvä mäà çaraëaà yätäù

kathaà täàs tyaktum utsahe ||
mayi nirbaddha-hådayäù
sädhavaù sama-darçanäù |
vaçe kurvanti mäà bhakty
sat-striyaù sat-patià yathä ||
mat-sevayä pratétaà te
sälokyädi-catuñöayam |
necchanti sevayä pürëäù
kuto 'nyat käla-viplutam ||
sädhavo hådayaà mahyaà

sädhünäà hådayaà tv aham |
mad-anyat te na jänanti
nähaà tebhyo manäg api || [BhP 9.4.63-68] iti |
atra ye därägäreti trayam akåtajïatä-niväraëe sädhavo hådayaà mahyam iti svatas tåpti-
parihäre | bhakteù svarüpa-çakti-sära-hlädiné-säratve ca ahaà bhakta-parädhéna iti
dvayam |
tatraiva bhakteñv api bhakti-rüpeëa tat-praveçe sati viçeñato mat-sevayä pratétam ity api
jïeyam | tato na präktano doñaù | dvitéye’py evam äcakñmahe | paränandane pravåttir
dvidhä jäyate parato nijäbhéñöa-sampattyai kvacit tad-abhéñöa-mätra-sampattyai ca | tatra
prathamo näträpy ayuktaù sätmärtha-mätratayä kuträpi pakñapätäbhävät | atrottara-
pakñe para-sukhasya para-duùkhasya cänubhavenaiva paränukülyenaiva pravåttécchä
jäyate na tu yat-kiïcij-jïäna-mätreëa cittasya para-duùkhäsparçe kåpä-rüpa-
vikäräsambhavät |
yathä kaëöaka-biddhäìgo
jantor necchati täà vyathäm |
jéva-sämyaà gato liìgair
na tathäbiddha-kaëöakaù || iti nyäyät |
tataç ca sadä paramänandaikarüpe’pahata-kalmañe bhagavati präkåtasya sukhäbhidha-

duùkhasya prasiddha-duùkhasya ca sürya pecaka-cakñur jyotiña iva tamasa iva
cätyantäbhävät tat-tad-anubhavo nästy eva |
yat tu bhagavati duùkha-sambandhaà parijihérñanto’pi kecid evaà vadanti, tasmin

duùkhänubhava-jïänam asty eva, tac ca parakéyatvenaiva bhäsate na tu svéyatveneti | tad
api ghaööa-kuòyäà prabhätam duùkhänubhavo näma hi antaù-karaëe duùkha-sparçaù,
sa ca svasmäd bhavatu parasmäd veti duùkha-sambandhäviçeñät | asarvajïatä-doñaç ca
sürya-dåñöäntenaiva parihåtaù, pratyuta guëatvenaiva darçitaç ca | tasmät tasmin yat
kiïcid duùkha-jïänam astu, duùkhänubhavas tu nästy eva | yata eva kartum akartum
anyathä-kartuà samarthe parama-karuëämaya-nicaya-çiromaëau tasmin viräjamäne’py
65
adyäpi jéväù saàsära-duùkham anubhavantéty atra nairghåëya-parihäraç ca bhavati | yat

tu bhaktänäà sukhaà tat tasya bhakti-rüpam eva, tathä teñäà duùkhaà bhagavat-
präpty-antaräyeëaiva bhavati, tatra cädhikä bhagavaty eva cittärdratä jäyate sä ca bhaktir
eveti |
kvacid gajendrädénäm api präkåta eva duùkhe sa eva mama çaraëam ity ädinä tathaiva
bhaktir udbhütaiveti | kvacid yamalärjunädiñu çré-näradädi-bhaktänäà bhaktiù
sphuöaiveti ca sarvathä dainyätmaka-bhakta-bhakty-anubhava eva taà karuëayati na tu
präkåtaà duùkhaà, yogye käruëe saty ayogyasya kalpanänaucityaät duùkha-sad-
bhävo’sty eva käraëatve sarva-saàsärocchitteù |
atha tasya paramparä-käraëatvam asty eva ced asstu na käpi hänir iti | tasmäd ubhayathä
bhaktänandane tad-bhakty-anubhava eva bhagavantaà pravartayatéti siddham | tat etad
uktaà bhavati | yady anyasya sukha-duùkham anubhüyäpi tat-tat-tyägenetarasya sukhaù
duùkha-hänià vä sampädayati tadaiva vaiñamyam äpatati | çré-bhagavati tu präkåta-
sukha-duùkhänubhaväbhävän na tad äpatati, yathä kalpa-tarau | tad uktaà çrémad-
akrüreëa –
na tasya kaçcid dayitaù suhåttamo

na cäpriyo dveñya upekñya eva vä |
tathäpi bhaktän bhajate yathä tathä
sura-drumo yadvad upäçrito’rthadaù || iti [BhP 10.38.22] |
atra bhaktäd anya eva kaçcid iti jïeyam |
kaù paëòitas tvad-aparaà çaraëaà saméyäd bhakta-priyäd åta-giraù suhådaù kåtajïäd ity
[BhP 10.48.26] etad-väkyenaiva tat-priyatva-prokteù | çré-mahädevenäpy uktam --
na hy asyästi priyaù kaçcin

näpriyaù svaù paro 'pi vä |
ätmatvät sarva-bhütänäà
sarva-bhüta-priyo hariù ||
tasya cäyaà mahä-bhägaç

citraketuù priyo 'nugaù |
sarvatra sama-dåk çänto
hy ahaà caiväcyuta-priyaù || [BhP 6.17.33-34]
tathoktaà çré-prahlädenäpi --
citraà tavehitam aho 'mita-yogamäyä-

lélä-visåñöa-bhuvanasya viçäradasya |
sarvätmanaù samadåço 'viñamaù svabhävo
bhakta-priyo yad asi kalpataru-svabhävaù || [BhP 8.23.8] iti |
66
arthaç ca -- yat tvaà bhakta-priyo’si so’pi samadåças tava svabhävo’viñamaù viñamo na

bhavati | tatra hetu-garbha-viçeñaëaà kalpataru-svabhäva iti | tasmäd viñama-
svabhävatayä pratéte’pi tvayy avaiñyam ity atéva citram iti | athavä paraträpi kalpa-
våkñädi-lakñaëe samäna eväçrayaëéye vastuni bhakta-pakña-päta-rüpa-vaiñamya-darçanäd
vaiñamyam api samasyaiva svabhäva ity eva vyäkhyeyam | tathä pürvaträpi bhaktän
bhajata iti vaiñamya eva yojanéyam iti | vastutas tu çré-bhagavaty acintyam aiçvaryam eva
mukhyas tad-avirodhe hetuù | yad uktam – namo namas te’stv åñabhäya sätvatäm ity
[BhP 2.4.14] ädau dvitéyasya caturthe öékäyäm | tad evaà vaiñamya-pratétäv apy
adoñatväyäcintyam aiçvaryam äheti | tad uktaà çré-bhéñmeëa
sarvätmanaù samadåço hy advayasyänahaìkåteù |

tat-kåtaà mati-vaiñamyaà niravadyasya na kvacit ||
tathäpy ekänta-bhakteñu paçya bhüpänukampitam |
yan me 'süàs tyajataù säkñät kåñëo darçanam ägataù || iti [BhP 1.9.21-22]
tathä çré-bhagavatä –
samo 'haà sarvabhüteñu

na me dveñyo 'sti na priyaù
ye bhajanti tu mäà bhaktyä
mayi te teñu cäpy aham || iti [BhP 9.29]
tad evaà tat-tad-doñe bhakta-pakña-pätasya svarüpa-çakti-sära-bhütatve bhakta-

vinodärtham eva svarüpa-çaktyaiva svayam eva ca tat-tad-avatära-léläù karoti bhagavän
tato viçva-pälanaà tu svayam eva sidhyatéti sthite na vaidura-praçnas tad-avasthaù | atra
devädénäà präkåtatayä taiù saha léläyäà svatas tåptatä-hänis teñu tad-aàçäveçädi-
svékäreëägre parihartavyä | tathä na cävatärädénäà svarüpa-çakty-ätmatä-häniù | tathä
bhakta-vinodaika-prayojanaka-svaira-lélä-kaivalyena cänyatra räga-dveñäbhävän na
vaiñamyam api pratyuta pitta-düñita-jihvänäà khaëòäd vairasya iva tasmän nigrahe’py
anubhüyamäne teñäà duñöatädi-kñapaëa-lakñaëaà hitam eva bhavati | atra
na hy asya janmano hetuù karmaëo vä mahépate |

ätma-mäyäà vineçasya parasya drañöur ätmanaù |
yan mayä ceñöitaà puàsaù sthity-utpatty-apyayäya hi |
anugrahas tan-nivåtter ätma-läbhäya ceñyate || [BhP 9.24.57-58]
iti navamäntastha-çré-çuka-väkyänusäreëa pralaye lénopädher jévasya dharmädy-

asambhaväd upädhi-såñöy-ädinä dharmädi-sampädanenänugraha iti tadéya=öékänusäreëa
ca | tathä,
loke bhavän jagati naù kalayävatérëaù

sad-rakñaëäya khala-nigrahaëäya cänyaù |
kaçcit tadéyam abhiyäti nideçam éça
kià vä janaù svakåtam åchati tan na vidmaù || [BhP 10.70.27]
67
iti jaräsandha-baddha-räja-vånda-nivedane’pi éçvare tvayi sad-rakñaëärtham avatérëe’pi

ced asmäkaà duùkhaà syät tarhi kim anyaù kaçcij jaräsandhädis tvad-äjïäm api
laìghayati kià ca tvayä vakñyamäëo’pi janaù sva-karma-duùkhaà präpnotéty eveti na
vidmaù | na caitad ubhayam api yuktam iti bhävaù | iti tadéya-öékänusäreëa ca léläyäù
svairatve’pi durghaöané mäyaiva tadä tadä devänusarädénäà tat-tat-karmodbodha-
sandhänam api ghaöayati | yathä sva-sva-karmaëä påthag eva ceñöamänänäà jévänäà
ceñöä-viçeñäù paraspara-çubhäçubha-çakuntatayä ghaöitä bhavatéty ädikaà loke’pi dåçyate
| yatra tu kvacid eñä tal-léläjavam anugantuà na çaknoti tatraiva parameçituù svairatä
vyaktébhavati | yathä –
guru-putram ihänétaà nija-karma-nibandhanam |

änayasva mahäräja mac-chäsana-puraskåtaù || [BhP 10.45.45]
iti yama-viñayaka-çré-bhagavad-ädeçädau | tataç ca tasyätivirala-pracäratvän na sarvatra

kåta-häny-akåtäbhyägama-prasaìgaç ca |
atha yadi kecid bhaktänäm eva dviñanti tadä tadä bhakta-pakña-pätäntaùpätitväd

bhagavatä svayaà tad-dveñe’pi na doñaù | pratyuta bhakta-viñayaka-tad-rateù
poñakatvena hlädiné-våtti-bhütänandolläsa-viçeña eväsau | yena hi dveñeëa pratipada-
pronmélat-sändränanda-vaicitré-samatirikta-bhakti-rasa-marusthala-brahma-
kaivalyäpädäna-rüpatvena tadéya-bhakti-rasa-mahä-pratiyogitayä tato’nyathä
duçcikitsatayä ca tatrocitam | tad-uttha-bhagavat-tejasä tat-svarüpa-çakter api tiraskäreëa
dhvaàsäbhäva-tulyatvam | svargäpavarga-narakeñv api tulyärtha-darçina iti [BhP
6.17.28] nyäyenänyeñäm atéva duùsahaà teñäm api kämukänäà nikämam anabhéñöam
uddaëòa-daëòa-viçeñaà kurvaty eva bhagavati tasya sarva-hita-paryavasäyi-cäritra-
svabhävatväd eva tat-tad-durvära-durväsanämayäçeña-saàsära-kleça-näço’pi bhavati | yaù
khalv abhedopäsakänäm atikåcchra-sädhyaù puruñärthaù | kvacic ca paramärtha-vastv-
avabhijïänäà naraka-nirviçeñaà teñäà käminäà tu nikämam abhéñöaà viöakéöänäm
ivämedhyaà svarga-viçeñaà tebhyo dadäti sa parameçvaraù | ataevoktaà nägapatnébhiù
– ripoù sutänäm api sutavat
68
pälyänäà devänäm ity [BhP 10.16.33] arthaù | damam iti yato dama apéty arthaù | yat tu
pütanädäv uttama-bhakta-gatiù çrüyata tad-bhaktänukaraëa-mähätmyenaiveti tatra tatra
spañöam eva | yathä sad-veñäd api pütanäpi sakulety [BhP 10.14.35] ädi |
atha yadi kecid bhaktä eva santo bhaktäntreñu kathaïcid aparädhyanti tadä
tenaiväparädhena bhakteñu bhagavati ca vivartamänaà dveña-bäòavänala-jväläläpam
anubhüya cirät kathaïcit punaù sad-veñeëäpi bhagavat-saàsparçädinä saparikare tad-
aparädha-doñe vinañöe svapadam eva präpnuvanti | na tu brahma-kaivalyam bhakti-
lakñaëa-béjasyänaçvara-vabhävatvät | teñu bhagavataù krodhaç ca bäleñu mätur iveti ||
[93]
tathä hi çré-räjoväca –
samaù priyaù suhåd brahman

bhütänäà bhagavän svayam |
indrasyärthe kathaà daityän
avadhéd viñamo yathä || [BhP 7.1.1]
paramätmatvena samaù suhåt hitakäré priyaù préti-viñayo bhagavän | evaà sati

sämyenaivopakartavyatvena préti-viñayatvena na ca sarveñv eva präpteñu kathaà viñama
iva daityän avadhét | viñamatvam upalakñaëam asuhådi vä priya iva ceti |
[94]
kià ca yasya yaiù prayojanaà sidhyati sa tat-pakñapäté bhavati | yebhyo bibheti tän
dveñeëa hanti na tu tad aträstéty äha --
na hy asyärthaù sura-gaëaiù
säkñän niùçreyasätmanaù |
naiväsurebhyo vidveño
nodvegaç cäguëasya hi || [BhP 7.1.2]
niùçreyasaà paramänandaù |
[95]
ataù –
iti naù sumahä-bhäga

näräyaëa-guëän prati |
saàçayaù sumahän jätas
tad bhaväàç chettum arhati || [BhP 7.1.3]
guëän anugraha-nigrahädén prati tat-tat-saàçayam |
69
[96]
atra çré-åñr uväca –
sädhu påñöaà mahäräja

hareç caritam adbhutam |
yad bhägavata-mähätmyaà
bhagavad-bhakti-vardhanam || [BhP 7.1.4]
he mahäräja | idaà yat påñöhaà tat sädhu suvicäritam eva | kintu hareç caritam
adbhutam apürvam avaiñamye’pi viñamatayä pratéyamänatvena vicärätétatvät | yad yatra
hareç caritre bhagavad-bhakti-vardhanaà bhägavata-mähätmyaà bhägavatänäà
prahlädopalakñita-bhakta-våndänäà mähätmyaà vartate | anena bhägavatärtham eva
sarvaà karoti bhagavän na tv anyärtham ity asyaivärthasya paryavasänaà bhaviñyatéti
vyaïjitam | öékä ca –
sva-bhakta-pakña-pätena tad-vipakña-vidäraëam |
nåsiàham adbhutaà vande paramänanda-vigraham || ity eñä |
[97]
ato –
géyate paramaà puëyam

åñibhir näradädibhiù |
natvä kåñëäya munaye
kathayiñye hareù kathäm || [BhP 7.1.5]
paramaà puëyaà yathä syät tathä yä géyate täà kathäm iti yat tadoradhyähäreëänvayaù
| atra ca tair géyamänatvena bhaktaika-sukha-prayojanatvam eva vyaïjitam |
[98]
tatra tatra tävad vyaïjitärthänurüpam eva praçnasyottaram äha --
nirguëo 'pi hy ajo 'vyakto

bhagavän prakåteù paraù |
sva-mäyä-guëam äviçya
bädhya-bädhakatäà gataù || [BhP 7.1.6]
yasmät prakåteù paras tasmän nirguëaù präkåta-guëa-rahitaù tata eväjo nitya-siddhaù

tata eva cävyaktaù präkåta-dehendriyädi-rahitatvän nänyena vyajyate iti svayaà prakäça-
dehädir ity arthaù | tataç ca prakåti-guëottha-räga-dveñädi-rahitaç ceti bhävaù | evam
evambhüto’pi sveñu bhakteñu yä mäyä kåpä tatropito yo guëo lélä-kautukamaya-
viçuddhorjita-sattväkhyas tam äviçyälambya bhagavän nityam eva prakäçita-ñaò-
guëaiçvaryaù san, etad apy upalakñaëaà kadäcid ity ädau jätaù san lokendriyeñu
70
vyakto’pi san bädhya-bädhakatäà gataù | nija-dåñöi-pathe’pi sthätum asamartheñu

atikñudreñu deväsurädiñu sva-sähäyya-pratiyoddhåtva-sampädanäya svayaà saïcäritaà
kiïcit tad-aàça-lakñaëam eva tejaù samäçritya bädhyatäà bädhakatäà ca gataù |
yuddha-lélä-vaicitryäya pratiyoddhåñu tadänéà svasmin prakäçyamänäd api
tejaso’dhikaà tejo’àçaà saïcärya bädhyatäà paräjayaà kadäcit tu tasmän nünaà
saïcärya bädhakatäà jayaà präpta ity arthaù | syät kåpä-dambhayor mäyä iti viçva-
prakäçaù |
atra saty apy arthäntare bhägavatänugraha-prayojanatvenaivopakräntatväd

upasaàhariñyamäëatväc ca gati-sämänyäc ca chala-maya-mäyayä tat-tat-kartåtve’py
adhika-doñäpätäc ca tan näpekñate | tasmäd bhakta-vinodaika-prayojanaka-svaira-lélä-
kaivalyenänyatra räga-dveñäbhävän nätra vaiñamyam iti bhävaù | ataeva bädhyatäm api
yätéti bädhaktayä sahaivoktam | tathä nija-svarüpa-çakti-viläsa-lakñaëa-léläviñkäreëa
sarveñäm eva hitaà paryavasyatéti suhåttädikaà ca näpayätéti dhvanitam |
[99]
atha kathaà so’pi viçuddha-sattväkhyo guëaù präkåto na bhavati kadä vä kutra taà
véryätiçayaà saïcärayati kathäà vä kåta-hänya-kåtäbhyäbhyägama-prasaìgo na bhavatéty
ädikam äçaìkyäha dväbhyäm --
sattvaà rajas tama iti

prakåter nätmano guëäù |
na teñäà yugapad räjan
hräsa ulläsa eva vä || [BhP 7.1.7]
sattvädayo guëäù prakåter eva nätmanaù | ätmanaù parameçvarasya tasya tu ye sarve’pi

nityam evolläsino guëäs te tu te na bhavantéty arthaù | tad uktam – sattvädayo na santéça
[ViP 1.9.44] iti |
hlädiné sandhiné saàvit

tvayy eva sarva-saàsthitau iti [ViP 1.12.69] ca |
yasmän nätmanas te tasmäd eva yugapat hräsa eva vä ulläsa eva vä nästi, kintu
vikäritvena parasparam upamardyatvät kasyacit kadäcit hräsaù kadäcit kadäcid ulläso
bhavatéty arthaù |
[100]
tataç ca devädénäà tat-sähäyye surädénäà ca tad-yuddhe yogyatäà darçayati | tathä

sattvädy-ulläsa-käle tal-léläyäs tad-adhénatvam iva yat pratéyate tad anuvadan pariharati --
jaya-käle tu sattvasya
devarñén rajaso 'surän |
tamaso yakña-rakñäàsi
tat-kälänuguëo 'bhajat || [BhP 7.1.8]
71
sattvasya jaya-käle devän åñéàç cäbhajat bhajati bhagavän tat-tad-deheñu sattvopädhika-

nija-tejaù saïcärayati yena ca tän sahäyamänän karotéty arthaù | evaà rajaso jaya-käle
asureñu raja-upädhikaà tamaso jaya-käle yakña-rakñaùsu tama-upädhikam iti yojanéyam
|
tataç ca yena tän yakñädén pratiyoddèn kurvan devädén paräjitän karoti svayam api tathä
darçayatéty arthaù | tad evaà bhakta-rasa-poña-lélä-vaicitryäya bädhya-bädhakatäà yätéti
darçitam | yac ca kñéroda-mathane çrüyate |
tathä suräë äviçad äsureëa

rüpeëa teñäà bala-véryam érayan |
uddépayan deva-gaëäàç ca viñëur
devena nägendram abodha-rüpaù || [BhP 8.7.11] iti |
taträpi tad-vaicitryärtham eva tathä tat-tad-äveças tasyeti labhyate |
nanv äyätä tasya tat-tad-guëodbodhakälapäravaçyena svaira-lélatä-häniù | tataç ca guëa-

sambandhätiçaye vaiñyädikaà ca spañöam evety äçaìkyäha tat-kälänuguëa iti | teñäà
sattvädénäà käla evänuguëo yasya saù | bhagavac-charaëa itivat samäsaù | svairam eva
kréòati tasmin nityam eva tad-anugatikayä mäyayä tad-anusäreëaivänädi-siddha-
pravähaà taà jagat-karma-samudäyaà prerya sva-våtti-viçeña-rüpatvena
pravartyamänaù sattvädi-guëänäà käla eva tad-adhéno bhavatéty arthaù | kälasya mäyä-
våttitvam udähåtaà kälo daivam ity ädau tvan-mäyaiñeti | yad vä teñäà kälo’pi
sadänugato bhaktänugraha-mäträrtha-svaira-ceñöätmaka-prabhäva-lakñaëo guëo yasya sa
ity arthaù | tato’pi tac-ceñöänusäreëaiva mäyayä tat-tat-pravartanam iti bhävaù | yad
uktam –
yo 'yaà kälas tasya te 'vyakta-bandho

ceñöäm ähuç ceñöate yena viçvam || [BhP 10.3.26] iti |
tathä cobhayathäpi na päravaçyam ity äyätam | ittham eva çré-kapila-devo’pi – yaù kälaù
païca-viàçaka iti [BhP 3.26.15] | prabhävaà pauruñaà prähuù kälam eke yato bhayam
iti [BhP 3.26.16] ca | tatra mäyävyaìgatva-puruña-guëatva-lakñaëa-mata-dvayam
upanyastavän | atra tasya ceñöä prabhävasya bhakta-vinodäyaiva mukhyä pravåttiù |
guëodbodhädi-käryaà tu tatra svata eva bhavatéti tatra pravåttyäbhäsa eva | tataç ca
pürvo’àçaù svayam eveti svarüpa-çakter eva viläsaù paras tad-äbhäsa-rüpa evety äbhäsa-
çakter mäyäyä eväntargataù | yo’yaà käla ity ädau nimeñädir ity uktis tu dvayor abheda-
vivakñayaiveti jïeyam |
ata evaà vyäkhyeyaà | yathä bhåtyasyänugato bhåtyo’nubhåyaù tathätra prabhäva-

lakñaëasya guëasyänugata äbhäsa-rüpo guëo’nuguëaù | tathä ca teñäà kälo’py anuguëo
na tu säkñäd guëo yasyeti ||
[101]
72
nanu teñu teñu tenäveçyamänaà tejaù kathaà na lakñyate | taträha --
jyotir-ädir iväbhäti
saìghätän na vivicyate |
vidanty ätmänam ätma-sthaà
mathitvä kavayo 'ntataù || [BhP 7.1.9]
yadyapi teñu teñu nija-tejo’àçenäviñöo’sau saìghätät sammiçratvät na vivicyate lokair

vivektuà na çakyate tathäpi kavayo viveka-nipuëä antato mathitvä tasyäpi sähäyyaà
tenäpi yuddham ity ädikäsambhavärtha-niñedhena vivicya tad-aàçenätmasthaà tat-tad-
ätmani praviñöam ätmänam éçvaraà vidanti jänanti | tatra hetu-garbho dåñöäntaù | yasmät
tat-tejaù jyotir-ädi-padärtha iväbhäti drañöåñv iti viçeñaù |
ayam arthaù | yathä nedaà maëes tejaù pürvam adarçanät, kintu tadätapa-saàyogena
sauraà teja evätra praviñöam iti sürya-käntädau tülädi-dähena tad-anubhaviñu tadä bhäti
| yathä ca pürvavad eva väyor ayaà gandhaù pärthiva eva praviñöa iti teñv äbhäti |
tathäträpéti |
athavä nanv evaà tarhi tair api kréòatéti dåçyata taträha jyotir iti | yathä cakñr-ädi-
jyotibhiù sväàçe rüpa-mätre’pi prakäçyamäne gandhädi-guëa-païcakä måd eväsua
prakäçata iti pratéyate | yathä ca karëädi-nabhasä sväàçe çabda-mätre’pi gåhyamäne
dundubhir eväsäv iti pratéyate | tac ca tat-tad-guëänäà saàmiçratväd eva bhavati na
vastutaù | tathä kavayaù ätmänam éçvaraà tat-tat-saìghäta-sthatvenänyair aviviktam api
ätmasthaà sväàça-tejobhir eva kréòantaà jänantéty arthaù |
[102]
yad evaà yuddhädi-nija-léläbhir bhakta-vinodanam eva prayojanaà, viçva-pälanaà tu

tataù svata eva bhavatéty uktvä, såñöi-pralayayoù prakåtékñaëädäv api sarväçaìka-
niräsärtham atidiçan triñv apy aviçeñam äha –
yadä sisåkñuù pura ätmanaù paro

rajaù såjaty eña påthak sva-mäyayä |
sattvaà viciträsu riraàsur éçvaraù
çayiñyamäëas tama érayaty asau || [BhP 7.1.10]
yadä yatra sva-ceñöä-lakñaëe käle eña paraù parameçvaraù sva-mäyayä bhakta-kåpayä

ätmanaù puraù präcéna-såñöi—gata-sädhaka-bhakta-rüpäëi svasyädhiñöhänäni sisåkñur
bhavati prakåtyä saha teñu léneñu ävirbhävanärthäm ékñäà karoti tadä påthak svarüpa-
çakter itaräsau jéva-mäyäkhyä çaktiù pürvavat tac-ceñöätmaka-prabhäväbhäsoddéptä rajaù
såjati sväàça-bhütäd guëa-traya-sämyäd avyaktäd vikñipati udbodhayatéti vä | yad vä
påthaì-mäyänugata eña käla eva såjati tathäsau-padena ca käla evocyate |
atha viciträsu nänä-guëa-vaicitré-matéñu tal-lakñaëäsu pürñu yadä rantum icchur bhavati

tadäsau sattvaà såjati, yadä punas täbhir eva militvä çayiñyamäËaù çayitum icchur
bhavatéty arthaù | tadäsau tamaù såjatéti | tato bhakta-nimittam eva sarvä eva såñöy-ädi-
73
kriyäù pravartante iti bhävaù | yathäìgékåtam ekädaçasya tåtéye öékäkådbhir api | kim
arthaà sasarja sva-mäträtma-prasiddhaye | svaà miméte pramiméte ätmänam upäste yaù
sa sva-mätä tasyätmano jévasya prakåñöä ye siddhaya iti çayanam atra puruñävatärasya
kadäcit pralayodadhau yoga-nidrä kadäcid bhagavat-praveço vä | yadyapi sarveñv api
jéveñu antaryämitayä parameçvaras tiñöhati tathäpi taträsaàsaktatväd asthita eva bhavati
tad bhakteñu tu samäsaktatvän na tatheti | na ca tat-saìgädau tasyeccheti yathokta-
vyäkhyänam eva balavat | tathä ca çré-bhagavad-upaniñadaù
matsthäni sarvabhütäni na cähaà teñv avasthitaù |

na ca matsthäni bhütäni paçya me yogam aiçvaram || [Gétä 9.4-5] iti
ye bhajanti tu mäà bhaktyä mayi te teñu cäpy aham || [Gétä 9.29] iti ca |
uktaà ca hari-bhakti-sudhodaye –
bhaktänäà hådayaà çäntaà saçriyo me priyaà gåham |

vasämi tatra çobhaiva vaikuëöhäkhyäd ivarëanä || iti |
[103]
evaà prasaìgena såñöi-pralayäv api vyäkhyäya punaù pälanam eva vyäcakñäëaù

prakaraëam upasaàharati särdhena --
kälaà carantaà såjatéça äçrayaà

pradhäna-pumbhyäà nara-deva satya-kåt |
ya eña räjann api käla éçitä
sattvaà suränékam ivaidhayaty ataù |
tat-pratyanékän asurän sura-priyo
rajas-tamaskän pramiëoty uruçraväù || [BhP 7.1.11]
satya-kåt svarüpa-çakti-viläsenaiva svayaà paramärtha-satya-kriyävirbhävaka eva san

sva-ceñöä-rüpaà kälaà såjati vyaïjayati | kià kurvantaà pradhäna-puàbhyäà ca
carantaà tat-tat-sambandhänäà sädhaka-bhaktänäà devädi-praviñöaà nija-tejo’àçänäà
ca sähäyyaa-hetor eva såjyamänatayä utpattaivävyakta-jéva-saìghätäbhyäà carantam
ataeva sannidhänenaiva tayos tat-tad-avasthänäm äçrayam udbhava-hetuà ca | narad-
deveti sambodhanena yathä nijaiñayä mukhyam eva käryaà kurvatas tava tathaivänayad
api kñudrataraà svayam eva sidhyati tadvad ihäpéti bodhitam | tato ya eña ceñöä-rüpaù
kälaÙ sa sattvaà satrtva-pradhänaà suränékameghayatéva tata eva ta-pratyanékän rajas-
tamaù-pradhänän asurän pramiëotéva hinstéva, ye tu deveñu bhaktä asureñu bhakta-
dveñiëas tän svayaà pälayati caiveti pürvem evoktam | yasmät tac-ceñöä-lakñaëasya
kälasyaivaà värtä tasmäd éçitäpi edhayatéva pramiëotéva ceti | he räjann iti
pürväbhipräyam eva |
nanu yadi ceçituù prayojanaà na bhavati tarhi kathaà kadäpy asurän api sva-pakñän
vidhäya devair na yudhyeta, taträha sura-priyaù | sureñu vartamänäù priyä bhaktä yasya
saù | sattva-pradhäneñu sureñu präyaças teñäà sarveñäm anugamanenaiva
tasyänugamanam | kadäcid båhaspaty-ädiñu mahatsv aparädhe tu teñäà mälinyena
74
suratväcchädanät teñäà tasya caiteñv ananugamanaà syäd iti | jayakäle tu sattvasyety ädy
uktam iti bhävaù |
nanu kathaà te’pi tän nänugacchanti taträha – rajas-tamaskän iti | atyanta-bhagavad-

bahirmukhatä-karayor guëayor arocakatväd eveti bhävaù | tary asau sadaiväsuräëäà
nigraham eva karotéty athäpy asamaïjasyam ity äçaìkyäha uruçraväù | uru sarvato
viståtaà mahattamaà vä çravaù kértir yasya sa teñäm apy anugrahaà karotéti bhävaù |
[104]
tad evaà siddhäntaà pradarçya tatra sva-bhaktänugraha-mätra-prayojanas tat tat karoti

pareça iti pratijïätärthodäharaëäya prahläda-jaya-vijayädi-kåpäyäù sücakam itihäsa-
viçeñam äha --
atraivodähåtaù pürvam
itihäsaà surarñiëä |
prétyä mahäkratau räjan
påcchate’jäta-çatrave || ity [BhP 7.1.12] ädi | öékaiva dåçyä || 7.1 || çré-çukaù ||93-104||
[105-106]
tad evaà sarve api vaiñamya-nairghåëye parihåte | éçvaras tu paryanyavad drañöavya ity
asya brahma-sütra-nirgatärtha-nyäyasyäpy atraiväntarbhäva-siddheù | iti brahma-
bhagavat-paramätmäno vivåtäù | tad evaà trivyühatvam eva vyäkhyätam | kvacid
väsudevädi-caturvyühäditvaà ca dåçyate | sa ca bhedaù kasyacit kenacid abheda-
vivakñayä ca näyuktaù| tad uktaà mokña-dharme näräyaëéye --
eka-vyüha-vibhägo vä kvacid dvi-vyüha-saàjïitaù |

tri-vyühaç cäpi saìkhyätaç caturvyühaç ca dåçyate || iti [Mbh 12.336.53]
çrutiç ca – sa ekadhä bhavati dvidhä bhavatéty [Chä 7.26.2] ädyä |
atha pürva-rétyä caturvyühatvädy-avisaàväditayä yad atra tri-vyühatvaà tatra prathama-

vyühasya çré-bhagavata eva mukhyatvaà yat-pratipädakatvenaiväsya çré-bhägavatam ity
äkhyä | yathoktam – idaà bhägavataà näma puräëaà brahma-sammitam iti | tasya hi
prädhänye ñaò-vidhena liìgena tätparyam api paryälocyate |
upakramopasaàhäräv abhyäso’pürvatä phalam |

arthavädopapatté ca liìgaà tätparya-nirëaye || ity ukta-prakäreëa |
tathä hi tävad upakramopasaàhärayor aikyena --
janmädy asya yato 'nvayäd itarataç cärtheñv abhijïaù svaräö

tene brahma hådä ya ädi-kavaye muhyanti yat sürayaù |
tejo-väri-mådäà yathä vinimayo yatra tri-sargo 'måñä
dhämnä svena sadä nirasta-kuhakaà satyaà paraà dhémahi || [BhP 1.1.1]
75
kasmai yena vibhäsito’yam atulo jïäna-pradépaù purä

tad-rüpeëa ca näradäya munaye kåñëäya tad-rüpiëä |
yogéndräya tad-ätmanätha bhagavad-rätäya käruëyatas
tac chuddhaà vimalaà viçokam amåtaà satyaà paraà dhémahi || [BhP 12.13.19]
tatra purvasyärthaù | artho’yaà brahma-süträëäm iti gäruòokter asya mahä-puräëasya

brahma-süträkåtrima-bhäñyätmakatvät prathamaà tad upädäyaivävatäraù | tatra pürvam
athäto brahma jijïäseti vyäcañöe tejo-väri-mådäm ity-ädy-ardhena | yojanäyäà
präthamikatväd asya pürvatvam |
tatra brahma-jijïäseti vyäcañöe paraà dhémahéti | paraà çré-bhagavantaà dhémahi

dhyäyema | tad evaà mukta-pragrahayä yoga-våttyä båhatväd brahma yat sarvätmakaà
tad-bahiç ca bhavati | tat tu nija-raçmy-ädibhyaù sürya iva sarvebhyaù param eva svato
bhavatéti müla-rüpatva-pradarçanäya para-padena brahma-padaà vyäkhyäyate | tac cätra
bhagavän evety abhimatam | puruñasya tad-aàçatvän nirguëasya brahmaëo guëädi-
hénatvät | uktaà ca çré-rämänuja-caraëaiù – sarvatra båhatva-guëa-yogena hi brahma-
çabdaù | båhatvaà ca svarüpeëa guëaiç ca yatränavadhikätiçayaù so’sya mukho’rthaù | sa
ca sarveçvara eveti | uktaà pracetobhiù nahyanto yad vibhüténäà so’nanta iti géyate |
ataeva vivdha-manoharänantäkäratve’pi tat-tad-äkäräçraya-paramädbhuta-
mukhyäkäratvam api tasya vyaïjitam | tad evaà mürtatve siddhe tenaiva paratvena na
tasya viñëv-ädi-rüpaka-bhagavattvam eva siddham | tasyaiva brahma-çivädi-paratvena
darçitatvät | atra jijïäsety asya vyäkhyä dhémahéti | yatas taj-jijïäsäs tät-paryaà tad-
dhyäna eva | tad uktam ekädaçe svayaà bhagavatä --
çabda-brahmaëi niñëäto
niñëäyät pare yadi |
çrutas tasya çrama-phalo
hy adhenum iva rakñata || [BhP 11.11.18] iti |
tato dhémahéty anena çré-rämänuja-mataà jijïäsä-padaà nididhyäsana-param eveti |

svéyatvenäìgékaroti çré-bhägavata-nämä sarva-vedädi-sära-rüpo’yaà grantha ity äyätam |
dhémahéti bahu-vacanaà käla-deça-paramparä-sthitasya sarvasyäpi tat-
kartavyatäbhipräyeëa ananta-koöi-brahmäëòäntaryäminäà puruñäëäm aàçibhüte
bhagavaty eva dhyänasyäbhidhänät | anenaika-jéva-väda-jévana-bhüto vivarta-vädo’pi
nirastaù | dhyäyatir api bhagavato mürtatvam api bodhayati dhyänasya mürta
eväkañöärthatvät | sati ca susädhye pumarthopäye duùsädhyasya puruñäpravåttyä svata
eväpakarñät tad-upäsakasyaiva yuktatamatva-nirëayäc ca | tathä ca gétopaniñadaù –
mayy äveçya mano ye mäà nityayuktä upäsate |

çraddhayä parayopetäs te me yuktatamä matäù || [Gétä 12.2]
ye tv akñaram anirdeçyam avyaktaà paryupäsate |
te präpnuvanti mäm eva sarvabhütahite ratäù || [Gétä 12.3-4]
kleço 'dhikataras teñäm avyaktäsakta-etasäm
avyaktä hi gatir duùkhaà dehavadbhir aväpyate || [Gétä 12.5]
76
idam eva ca vivåtaà brahmaëä --
çreyaù-såtià bhaktim udasya te vibho

kliçyanti ye kevela-bodha-labdhaye |
teñäm asau kleçala eva çiñyate
nänyad yathä sthüla-tuñävaghätinäm || [BhP 10.14.4] iti |
ataeväsya dhyeyasya svayaà bhagavattvam eva sädhitam | çivädayaç ca vyävåttäù | tathä

dhémahéti liìgä dhyotitä påthag-anusandhäna-rahitä prärthanä dhyänopalakñita-
bhagavad-bhajanam eva param-puruñärthatvena vyanakti | tato bhagvatas tu tathätvaà
svayam eva vyaktam | tataç ca yathokta-parama-manohara-mürtitvam eva lakñyate | tathä
ca vedänäà sämavedo’sméti [Gétä 10.22]| tatra ca båhat-säma tathä sämnäm ity [Gétä
10.35] ukta-mahimni båhat-sämni båhad-dhämaà båhat-pärthivaà båhad-antarékñaà
båhad divaà båhad vämaà båhadbhyo vämaà vämebhyo vämam iti | tad evaà brahma-
jijïäseti vyäkhyätam |
athäta ity asya vyäkhyäm äha satyam iti | yatas taträtha-çabda änantarye ataù çabdo
våttasya hetu-bhäve vartate tasmäd atheti svädhyäya-kramataù präk präpta-karma-käëòe
pürva-mémäàsayä samyak karma-jïänäd anantaram ity arthaù | ata iti tat-kramataù
samanantaraà präpta-brahma-käëòe tüttara-mémäàsayä nirëeya-samyag-arthe’dhéta-
caräd yat-kiïcid-anusaàhitärthät kutaçcid väkyäd dhetor ity arthaù | pürva-
mémäàsäyäù pürva-pakñatvenottara-mémäàsänirëayottara-pakñe’sminn
avayçyäpekñyatväd aviruddhäàçe sahäyatvät karmaëaù çänty-ädi-lakñaëa-sattva-çuddhi-
hetutväc ca tad-anantaram ity eva labhyam | väkyäni caitäni tad yatheha karma-jito lokaù
kñéyate evämevämutra puëya-jito lokaù kñéyate | atha ya ihätmänam anuvidya vrajanty
etäàç ca satya-kämäàs teñäà sarveñu lokeñu käma-cäro bhavatéti na sa punar ävartate iti
sa cänantyäya kalpate iti niraïjanaù paramaà sämyam upaitéti |
idaà jïänam upäçritya mama sädharmyam ägatäù |

sarge 'pi nopajäyante pralaye na vyathanti ca || iti [Gétä 14.2] |
tad etad ubhayaà vivåtaà rämänuja-çärérake mémäsä-pürvabhäga-jïätasya

karmaëo’lpästhira-phalatvaà tad-uparitana-bhägävaseyasya brahma-jïänasya tv
anantäha-praphalatvaà çrüyate | ataù pürva-våttän karma-jïänäd anantaraà brahma
jïätavyam ity uktaà bhavati | tad äha sarvädi-våttikäro bhagavän baudhäyanaù – våttän
karmädhigamäd anantaraà brahma vividiñetéti |
etad eva puraïjanopäkhyäne ca dakñiëa-väma-karëayoù pitå-hüdva-hü-çabda-niruktau

vyaktam asti | tad evaà samyak karma-käëòa-jïänänantaraà brahma-käëòa-gateñu
keñucid väkyeñu svargädy-änandasya vastu-vicäreëa duùkha-rüpatva-vyabhicäri-
sattäkatva-jïäna-pürvakaà brahmaëas tv avyabhicäri-paratamänandatvena satyatva-
jïänam eva brahma-jijïäsäyäà hetur iti arthäta ity asyärthe labdhe tan-nirgalitärtham
eväha satyam iti | sarva-sattädätravyabhichäri-sattäkam ity arthaù | param ity
anenänvayät satyaà jïänam anantaà brahmety atra [Taitt 2.1.3] çrutau ca brahmety
anena |
77
tad evam anyasya tad-icchädhéna-sattäkatvena vyabhicäri-sattäkatvam äyäti | tad evam

atra tad etad avadhi vyabhicäri-sattäkam eva dhyätavanto vayam idänéà tv avyabhicäri-
sattäkaà dhyäyemeti bhävaù |
atha paratvam eva vyanakti dhämneti | atra dhäma-çabdena prabhäva ucyate prakäço vä |
gåha-deha-tviö-prabhävä dhämanéty amarädi-nänärtha-vargät | na tu svarüpam | tathä
kuhaka-çabdenätra pratäraëa-kåd ucyate | tac ca jéva-svarüpävaraëa-vikñepakäritvädinä
mäyä-vaibhavam eva | tataç ca svena dhämnä sva-prabhäva-rüpayä sva-prakäça-rüpayä vä
çaktyä sadä nityam eva nirastaà kuhakaà mäyä-vaibhavaà yasmät tam | tad uktaà
mäyäà vyudasya cic-chaktyeti | tasyä api çakter ägantukatvena svenety asya
vaiyaarthyaà syät | sva-svarüpeëety evaà vyäkhyäne tu svenetyanenaiva caritärthatä syät
| yathä kathaïcit tathä vyäkhyäne’pi kuhaka-nirasana-lakñaëä çaktir eväpadyate | sä ca
sädhakatama-rüpayä tåtéyayä vyakteti | etena mäyätatkärya-vilakñaëaà yad vastu tat tasya
svarüpam iti sva-svarüpa-lakñaëam api gamyam | tac ca satyaà jïänam änandaà
brahmeti vijïänam änandaà brahmeti [Taitt 2.1.3] çruti-prasiddham eva | etac-chruti-
lakñakam eva ca satyam iti vinyastam | tad evaà svarüpa-çaktiç ca säkñäd evopakräntä
tataù sutaräm eväsya bhagavattvaà spañöam |
atha mukhye satyatve yuktià darçayati yatreti | brahmatvät sarvatra sthite väsudeve
bhagavati yasmin shtitas trayäëäà guëänäà bhütendriya-devatätmako yasyaiveçituù
sargo’py ayam åñä çaktyädau rajatädikam iväropito na bhavati | kintu yato vä imänéti
çruti-prasiddhe brahmaëi yatra sarvadä sthitatvät saàjïä-mürti-kÿptis tu trivåt kurvata
upadeçäd iti [Vs. 2.4.20] yad eka-kartåkatväc ca satya eva | tatra dåñöäntenäpy amåñätvaà
sädhayati – teja-ädénäà vinimayaù parasparäàça-vyatyayaù parasparasminn
aàçenävasthitir ity arthaù | sa yathä måñä na bhavati kintu yathaiveçvara-nirmäëaà
tathety arthaù | hatemäs tisro devatäs trivåd ekaikä bhavati | tad agne rohitaà rüpaà
tejasas tad-rüpaà yat çuklaà tad apäà yat kåñëaà tat påthivyäù tad annasyeti çruteù
[ChäU 6.4.1] |
tad evam arthasyäsya çruti-mülatvät kalpanä-mülas tv anyo’rthaù svata eva parästaù |

tatra ca sämänyatayä nirdiñöänäà teja-ädénäà viçeñatve saìkramaëaà na çäbdikänäà
hådaya-madhyärohati | yadi ca tad evämaàsyata tadä värädéni marécikädiñu yathety
evävakñyate | kià ca tan-mate brahmatas trisargasya mukhyaà janma nästi kintyäropa
eva janmety ucyate | sa punar bhramäd eva bhavati | bhramaç ca sädåçyävalambé |
sädåçyaà tu käla-bhedenobhayam evädhiñöhänaà karoti | rajate’pi çukti-bhrama-
sambhavät | na caikätmakaà bhramädhiñöhänaà bahv-ätmakaà tu bhrama-kalpitam ity
asti niyamo mitho militeñu vidüra-varti-dhüma-parvata-våkñeñv akhaëòa-megha-bhrama-
sambhavät |
tad evaà prakåte’py anädita eva tri-sargaù pratyakñaà pratéyate | brahma ca cinmätratayä
svata eva sphurad asti | tasmäd anädya-jïänäkräntasya jévasya yathä sad-rüpatä-sädåçyena
brahmaëi tri-sarga-bhramaù syät tathä tri-sarge’pi brahma-bhramaù kathaà na kadäcit
syät | tataç ca brahmaëa evädhiñöhänatvam ity anirëaye sarva-näça-prasaìgaù |
äropakatvaà tu jaòasyaiva cinmätrasyäpi na sambhavati | brahma ca cinmätram eva tan-
matam iti | tataç ca çruti-müla eva vyäkhyäne siddhe so’yam abhipräyaù | yatra hi yan
nästi kintv anyatraiva dåçyate tatraiva tad-äropaù siddhaù | tataç ca vastutas tad-ayogät
78
tatra tat-sattayä tat-sattä kartuà na çakyata eva | tri-sargasya tu tac-chakti-viçiñöäd

bhagavato mukhya-våttyaiva jätatvena çrutatvät tad-vyatirekät tatraiva sarvätmake so’sti |
tatas tasmin na cäropitaà ca | äropas tu tathäpi dhämnety ädi-rétyaiväcintya-çaktitvät
tena liptatväbhäve’pi tac-chäìkara-rüpa eva | tathä ca ekadeça-sthitasyägner jyotsnä
vistäriëé yathety anusäreëa tat-sattayä tat-sattä bhavati |
tato bhagavato mukhyaà satyatvaà tri-sargasya ca na mithyätvam iti | tathä ca çrutiù

satyasya satyam iti tathä präëä vai satyaà teñäm eva satyam iti (BåhdadU 2.3.6) | präëa-
çabdoditänäà sthüla-sükñma-bhütänäà vyavahärataù satyatvenädhigatänäà müla-
käraëa-bhütaà parama-satyaà bhagavantaà darçayatéti |
atha tam eva taöastha-lakñaëena ca tathä vyaïjayan prathamaà viçadärthatayä brahma-

süträëäm eva vivåtir iyaà saàhiteti bibodayiñayä ca tad-antaraà sütram eva prathamam
anuvadati janmädyasya yata iti | janmädéni såñöi-sthiti-pralayam | tad-guëa-sa:avijïäna-
bahuvréhi | asya viçvasya brahmädistamba-paryantäneka-kartå-bhoktå-saàyuktasya
pratinyata-deçakäla-nimitta-kriyä-phaläçrayasya manasäpy acintya-vividha-citra-racanä-
rüpasya yato yasmäd acintya-çaktyä svayam upädäna-rüpät karträdi-rüpäc ca janmädi
taà paraà dhémahéty anvayaù | atra viñayä-väkyaà ca bhügurvai väruëir varuëaà
pitaram upasasära adhéhi bho bhagavo brahmety ärabhya yato vä imäni bhütäni jäyante
yena jätäni jévanti yat prayanty abhisaàviçanti tad-vijijïäsasva tad brahma iti (TaittU
3.1.1.) tat tejo’såjata ity ädi (ChäU 6.2.3) ca |
janmädikam iho lakñaëaà na tu viçeñaëam | tatas tad-dhyäne tan na praviçanti | kintu

çuddha eva dhyeya iti | kià ca atra präg ukta-viçeñaëa-viçiñöa-viçva-janmädes tädåça-
hetutvena sarva-çaktitvaà satya-saìkalpatvaà sarva-jïatvaà sarveçvaratvaà ca tasya
sücitam | yaù sarvajïaù sarva-vid yasya jïänamayaà tapaù sarvasya vaçé ity ädi çruteù
[Muëò 1.1.9, 2.2.7]| tathä paratvena nirastäkhila-heya-pratyanéka-svarüpatvaà jïänädy-
ananta-kalyäëa-guëatvaà sücitam | na tasya käryaà käraëaà ca vidyate ity ädi çruteù |
ye tu nirviçeña-vastu jijïäsyam iti vadanti tan-mate brahma-jijïäsäyäà janm¨dyasya yata
ity asaìgataà syät | niratiçaya-båhad-båàhaëaà ceti nirvacanät | tac ca brahma jagaj-
janmädi-käraëam iti vacanäc ca | evam uttareñv api sütreñu sütrodähåta-çrutayaç ca na
tatra pramäëam | tarkaç ca sädhya-dharmävyabhicäri-sädhana-dharmänvita-vastu-
viñayatvän na nirviçeña-vastuni pramäëam | jagaï-janmädibhramo yatas tad brahmati
svotprekña-pakñe ca na nirviçeña-vastu-siddhiù | bhram-mülam ajïänam ajïäna-säkñi
brahmeti upayamät | säkñitvaà hi prakäçaika-rasatayocyate | prakäçatvaà tu jaòäd
vyävartakaà svasya parasya ca vyavahära-yogyatäpädana-svabhävena bhavati | tathä sati
svaiçeñatvaà tad-abhäve prakäçataiva na syät | tucchataiva syät | kià ca tejo-väri-mådäm
ity anenaiva teñäà vivakñitaà setsyatéti janmädyasya yata ity aprayojakaà syät | atas tad-
viçeñatve labdhe sa viçeñaù çakti-rüpa eva | çaktiç cäntaräìgä bahiraìgä taòasthä ceti
tridhä darçitä | tatra vikärätmakeñu jagaj-janmädiñu säkñäd-dhetunä bahiraìgäyä eva syäd
iti sä mäyäkhyä copakräntä | taöasthä ca vayaà dhémahéty anena |
atha yadyapi bhagavato’àçät tad-upädäna-bhüta-prakåtyäkhya-çakti-viçiñöät puruñäd

eväsya janmädi tathäpi bhagavaty eva tad-dhetunä paryavasati | samudraika-deçe yasya
janmädi tasya samudra eva janmädéni | yathoktam –
79
prakåtir yasyopädänam
ädhäraù puruñaù paraù |
sato’bhivyaïjakaù kälo
brahma tat tritayaà tv aham || [BhP 11.24.19]
tasya ca bhagavato janmädyasya yata ity anenäpi mürtatvam eva labhyate | yato mürtasya
jagato mürit-çakter nidhäna-rüpa-tädåçänänanta-para-çakténäà nidhäna-rüpo’säv ity
äkñipyate | tasya parama-käruëatväìgékärät | na ca tasya mürtatve saty anyato janmäpatet
anavasthäpatter ekasyaiväditvenäìgékärät | säìkhyänäm avyaktasyeva |
sa käraëaà karaëädhipädhipo
na cäsya kaçcijjanitä na cädhipaù [ÇvetU 6.9]
iti çruti-niñedhät | anädu-siddhäpräkåta-sväbhävika-mürtitvena tasya tat prasiddhiç ca |

tad evaà mürtatve siddhe sa ca mürto viñëu-näräyaädi-säkñäd-rüpakaù çré-bhagavän eva
nänyaù | tathä ca –
yataù sarväëi bhütäni

bhavanty ädi-yugägame |
yasmiàç ca pralayaà yänti
punar eva yuga-kñaye ||
ity ädi tat-pratipädaka-sahasra-nämädau tatraiva tu yathoktam anirdeçya-vapuù çrémän

iti |
evaà ca skände –
srañöä pätä ca saàhartä sa eko harir éçvaraù |

srañöåtvädikam anyeñäà däru-yoñävad ucyate ||
eka-deça-kriyävattvän na tu sarvätmaneritam |
såñöy-ädikaà samastaà tu viñëor eva paraà bhavet || iti |
mahopaniñadi ca – sa brahmaëä såjati sa rudreëa viläpayati ity ädikam | ata eva vivåtaà –
nimittaà param éçasya viçva-sarga-nirodhayoù |

hiraëyagarbhaù sarvaç ca kälasyärüpiëas tava || iti |
tava yo rüpa-rahitaù kälaù käla-çaktis tasya nimitta-mätram iti vyadhikaraëa eva ñañöhé |
tathä ädyo’vatäraù puruñaù parasyety ädi | yad-aàçato’sya sthiti-janma-näçä ity ädi ca |
tad evam aträpi tathävidha-mürtir bhagavän evopakräntaù | tad evaà taöastha-lakñaëena

paraà nirdhärya tad eva lakñaëaà brahma-sütre çästra-yonitvät, tat tu samanvayäd ity
etat-sütra-dvayena (1.1.3-4) sthäpitam asti tatra pürva-sütrasyärthaù | kuto brahmaëo
jagaj-janmädi-hetutvaà taträha – çästraà yonir jïäna-käraëaà yasya tattvät | yato
vämäni bhütänéty ädi-çästra-pramäëakatväd iti | nätra darçanänataravat tarka-
pramäëakatvam | tarkäpratiñöhänät antyantäténdriyatvena pratyakñädi-pramäëa-
80
viñayatväd brahmaëaç ceti bhävaù | vainäçikäs tv avirodhä-dhyäye tarkeëaiva

niräkariñyante | atra tarkäpratiñöhänaà caivam – éçvaraù kartä na bhavati prayojana-
çünyatvän muktätmavat | tanu-bhuvanädikaà jéva-kartåkaà käryatväta ghaöavat | vimati-
viñayaù kälo na loka-çünyaù kälatvät vartamäna-kälavad ity ädi | tad evaà
darçanänuguëyneçvaränumänaà darçanäntara-prätikülya-parähatam iti çästraika-
prämäëikaù para-brahma-bhütaù sarveçvaraù puruñottamaù | çästraà tu sakaletara-
pramäëa-paridåñöa-samasta-vastu-vijätéya-särvajïya-satya-saìkalpatvädi-
miçränavadhikätiçayäparimitodära-vicitra-guëa-sägaraà nikhila-heya-pratyanéka-
svarüpaà pratipädayatéti na pramäëäntarävasita-vastu-sädharmya-prayukta-doña-
gandhaù | ataeva sväbhävikänanta-nitya-mürtimattvam api tasya sidhyati |
athottara-sütrasyärthaù | brahmaëaù kathaà çästra-pramäëakatvaà taträha tat tv iti | tu

çabdaù prasaktäçaìka-nivåtty-arthaù | tac-chästra-pramäëakatvaà brahmaëaù
sambhavaty eva | kutaù samanvayät | anvaya-vyatirekäbhyäm upapädanaà samanvayas
tasmät | tatränvayaù satyaà jïänam anantaà brahmeti [Taitt 2.1.3] änando brahmeti
ekam evädvitéyaà brahma iti | tat satyaà sa ätmä iti | sad eva somyedam agra äséd iti |
ätmä vä idam eka evägra äsét puruña-vidha iti | puruño ha vai näräyaëa iti | eko ha vai
näräyaëa äséd iti | bahu syäà prajäyeya iti [Chä 6.2.3] | tasmäd vä etasmäd ätmana
äkäçaù sambhüta iti | tat-tejo’såjata iti | yato vä imäni bhütäni jäyanta iti | puruño ha vai
näräyaëo’kämayata atha näräyaëäd ajo’j¨äyata yataù prajäù sarväëi bhütäni näräyaëaà
paraà brahma tattvaà näräyaëaù param åtaà satyaà paraà brahma puruñaà piìgalam
ity ädiñu ca |
atha vyatirekaù | katham asataù sajjäyeta iti | ko hy evänyät kaù präëyäd yad eña äkäça
änando na syäd iti | eko ha vai näräyaëa äsén na brahmä na ca çaìkara ity ädinä | sa
caivaà paramänanda-rüpatvenaiva samanvito bhavatéti tad upalabdhyaiva parama-
puruñärhtatva-siddher na prayojana-çünyatvam api |
tad evaà sütra-dvayärthe sthite tad etad vyäcañöe, anvayäditarataç cärtheñv iti | artheñu
nänä-vidheñu veda-väkyärtheñ satsv anvayät anvaya-mukhena yato yasmät ekasmäd asya
janmädi pratéyate tathetarato vyatireka-mukhena ca yasmäd eväsya tataù pratéyata ity
arthaù | ataeva tasya çruty-anvaya-vyatireka-darçitena parama-sukha-rüpatvena parama-
puruñärthatvaà ca dhvanitam | eko ha vai näräyaëa äséd ity ädi-çästra-pramäëatvena
präk-sthäpita-rüpaà ceti |
athekñater näçabdam iti vyäcañöe abhijïa iti | atra süträrthaù idam ämnäyate chändogye
sad eva somyedam agra äséd ekam evädvitéyaà brahma tad aikñata bahu syäà prajäyayeti
| [Chä 6.2.3] | tat-tejo’såjatety ädi | atra paroktaà pradhänam api jagat-käraëatvenäyäti |
tac ca nety äha ékñater iti | yasmin çabda eva pramäëaà na bhavati tad-açabdam
änumänikaà pradhänam ity arthaù | na tad iha pratipädyam | kuto’çabdatvaà tasyety
äçaìkyäha ékñateù | na tad iha pratipädyam | kuto’çabdatvaà tasyety äçaìkyäha ékñateù |
sac-chabda-väcya-sambandhi-vyäpära-viçeñäbhidhäyia ékñater dhätoù çravaëät | tad
aikñatetékñaëaà cäcetane pradhäne na sambhavet | anyatra cekñäpürvikaiva såñöiù | sa
aikñata lokänusåjä iti sa imän lokän asåjatety ädau | ékñaëaà cätra tadeça-såjya-
vicärätmakatvät sarvajïatvam eva kroòékaroti | tad etad äha abhijïa iti |
81
nanu tadänéyam evädvitéyam ity uktes tasyekñaëa-sädhanaà na sambhavati taträha

svaräò iti | sva-svarüpeëaiva tathä räjata iti | na tasya käryaà karaëaà ca vdiyata ity ädau
sväbhäviké jïäna-bala-kriyä cety ädi çruteù | etenekñaëavan-mürtimattvam api tasya
sväbhävaikam ity äyätam | niùçvatitasyäny agre darçayiñyamäëatvät | tac ca yathoktam
eveti ca |
atra çästra-yonitväd ity asyärthäntaraà vyäcañöe tena iti | tac cärthäntaraà yathä kathaà
tasya jagaj-janmädi-kartåtvaà kathaà vä nänya-tantroktasya pradhänasya na cänyasyeti
taträha | çästrasya veda-lakñaëasya yoniù käraëaà tad-rüpatvät | evaà vä are asya mahato
bhütasya niçvasitam etad yadåg-vedo yajur-vedaù sämavedo’tha väìgirasa itihäsa-
puräëaà vidyä upaniñadaù çlokäù süträëy upasüträëi vyäkhyänänéti çruteù | çästraà hi
sarva-pramäëägocara-vividhänanta-jïäna-mayaà tasya ca käraëaà brahmaiva çrüyata iti
|
tad evaà mukhyaà sarvajïaà tädåçaà sarvajïatvaà vinä ca sarva-çåñöy-ädikam anyasya

nopapadyat iti prokta-lakñaëaà brahmaiva jagat-käraëaà na pradhänaà na jéväntaram
iti | tad eva vivåtyäha tene brahma hådä ya ädikavaya iti | brahma vedam ädi-kavaye
brahmaëe brahmäëaëaà hådäntaù-karaëa-dväraiva, na tu väkya-dvärä | tene
ävirbhävitavän |
atra båhad-väcakena brahma-padena sarva-jïäna-mayatvaà tasya jïäpitam | hådety

anenäntaryämitvaà sarva-çaktimayatvaà ca jïäpitam | ädikavaya ity anena tasyäpi çikñä-
nidänatväc chästra-yonitvaà ceti | çrutiç cätra
yo brahmäëaà vidadhäti pürvaà

yo vai vedäàç ca prahiëoti tasmai |
taà ha devam ätma-buddhi-prakäçaà
mumukñur vai çaraëam ahaà prapadye || [ÇvetU 6.18] |
mukta-jévä api tat-käraëaà nety äha muhyantéti | yatra brahmaëi vedakhye sürayaù
çeñädayo’pi | anena ca çayana-lélä-vyaïjita-niçvasitamaya-vedo brahmädi-vividhänana-
locanaç ca yaù padmanäbhas tad-ädi-mürtikaù çré-bhagavän eväbhihitaù | vivåtaà caitat |
pracoditä yena purä sarasvatéty [BhP 2.4.22] ädinä |
atha tat tu samanvayäd ity asyäntaraà, yathä çästra-yonitve hetuç ca dåçyate ity äha tat tv
iti | samanvayo’tra samyak sarvatomukho’nvayo vyutpattir vedärtha-parijïätaà yasmät tu
çästra-nidänatvaà niçcéyata iti jéve samyak | jïänam eva nästi pradhänaà tv acenam eveti
bhävaù | sa vetti viçvaà na hi tasya vetteti çruteù | yad etad asya tadéya-samyag-jïänaà
vyatirekamukhena bodhayituà jévänäà sarveñäm api tadéya-samyag-jïänäbhävam äha
muhyantéti | sürayaù çeñädayo’pi yad yatra çabda-brahmaëi muhyanti | tad etad vivåtaà
svayaà bhagavatä –
kià vidhatte kim äcañöe kim anüdya vikalpayet |

ity asyä hådayaà loke nänyä mad veda kaçcana || iti (BhP 11.21.42) |
anena ca säkñäd-bhagavän eväbhihitaù |
82
athekñater näçabdam ity asyärthäntaram abhiijïa ity atraiva vyaïjitam asti | atra
süträrthaù – nanv açabdam asparçam arüpam avyayam ity ädi çruteù | kathaà tasya
çabda-yonitvaà, tatra hi prakåta-brahma çabda-hénaà na bhavati | kutaù |
83
ékñateù | tad aikñata bahu syäà prajyäyeyety atra bahu syäm iti çabdätmakekña-dhätoù
çravaëät | tad etad äha, abhijïaù | bahu syäm ity ädi-çabdätmaka-vicära-vidagdhaù | sa ca
çabdädi-çakti-samudäyas tasya na präkåtaù prakåti-kñobhät pürvaträpi sad-bhävät | tataù
svarüpa-bhüta evety äha svaräò iti |
atra pürvavat tädåçaà sadharmakatvaà mürtimattvam api siddham | yathähuù

sütrakäräù antas tad-dharmopadeçäd iti (Vs 1.1.10) | ato’çabdatvädikaà präkåta-çabda-
hénatvädim eveti jïeyam | atrottara-mémäàsädhyäya-catuñöayasyäpy artho darçitaù |
tatränvayäd itarataç ceti samanvayädhyäyasya satyaà param iti phalädhyäyayeti | tathä
gäyatry-artho’pi spañöaù | tatra janmädyasya yata iti praëavärthaù såñöy-ädi-çaktimattva-
väcitvät | tad evam evägni-puräëe gäyatré-vyäkhyäne proktam taj-jyotir bhagavän viñëur
jagaj-janmädi-käraëam iti | yatra tri-sargo måñeti vyähåti-trayärthaù | ubhayaträpi
lokatrayasya tad-ananyatvena vivakñitatvät | svaräò iti savitå-prakäçaka-parama-tejo-väci
| tene brahma hådeti buddhi-pravåtti-preraëä prärthanä sücitä | tad eva kåpayä
svadhyänäyäsmäkaà buddhi-våttéù prerayatäd iti bhävaù | evam evoktaà gäyatryä ca
samärambha iti | tac ca tejas tatra antas tad-dharmopadeçäd ity ädinä sampratipannaà
yan-mürtaà tad-ädy-ananta-mürtimad eva dhyeyam iti | tatra cägni-puräëa-krama-
vacanäni
evaà sandhyä-vidhià kåtvä gäyatréà ca japet smaret |

gäyatry-ukthäni çästräëi bhargaà präëäàs tathaiva ca ||
tataù småteyaà gäyatré sävitré yata eva ca |
prakäçiné sä savitur väg-rüpatvät sarasvaté ||
taj-jyotiù paramaà brahma bhargas tejo yataù småtaù |
bhargaù syät bhräjata iti bahulaà chandaséritam ||
vareëyaà sarva-tejobhyaù çreñöhaà vai paramaà param |
sargäpavarga-kämair vä varaëéyaà sadaiva hi ||
våëoter varaëärthatvät jägrat-svapnädi-varjitam |
nityaà çuddhaà buddham ekaà nityaà bhargam adhéçvaram ||
ahaà brahma paraà jyotir dhyäyema hi vimuktaye |
taj-jyotir bhagavän viñëur jagaj-janmädi-käraëam ||
çivaà kecit paöhanti sma çakti-rüpaà paöhanti ca |
kecit süryaà kecid agnià daivatäny agni-hotriëaù ||
agny-ädi-rüpo viñëur hi vedädau brahma géyate |
tat padaà paramaà viñëor devasya svaituù småtam ||
dadhäter vä dhémahéti manasä dhärayemahi |
no’smäkaà yac ca bhargas tat sarveñäà präëinäà dhiyaù ||
codayät prerayäd buddhià bhoktèëäà sarva-karmasu |
dåñöädåñöa-vipäkeñu viñëuù süryägni-rüpa-bhäk ||
éçvara-prerito gacchet svargaà vä çvabhram eva vä |
éçäväsyam idaà sarvaà mahad-ädi-jagad dhariù ||
svargädyaiù kréòate devé yo haàsaù puruñaù prabhuù |
dhyänena puruño’yaà ca drañöavyaù sürya-maëòale ||
satyaà sadä-çivaà brahma viñëor yat paramaà padam |
devasya svaitur devo vareëyaà hi turéyakam ||
yo’säv äditya-puruñaù so’säv aham anuttamam |
84
janänäà çubha-karmädén pravartayati yaù sadä || ity ädi |
yaträdhikåtya gäyatréà varëyate dharma-vistaraù |

våträsura-vadhotsiktaà tad-bhägavatam ucyate || ity ädéni ca |
tasmäd bhaga brahma parä viñëur bhagavatac-chabdäbhinna-varëatayä tatra tatra nirdiñöä

api bhagavat-pratipädakä eva jïeyäù | madhye madhye tv ahaàgrahopäsanä-nirdeças tat-
sämya iva labdhe hi tad-upäsanä-yogyatä bhavatéti | tathä daça-lakñaëartho’py atraiva
dåçyaù | tatra sarga-visarga-sthäna-nirodhä jandmädy asya yataù ity atra |
manvantareçänukathane ca sthänäntargate poñaëaà tena ity ädau | ütir muhyantéty ädau
| muktir jévänäm api tat-sännidhye sati kuhaka-nirasana-vyaïjake dhämnety ädau |
äçrayaù satyaà param ity ädau9 |
sa ca svayaà-bhagavattvena nirëéyatvät çré-kåñëa eveti pürvokta-prakära eva vyakta iti |

tad evam asminn upakrama-väkye sarveñu pada-väkya-tätparyeñu tasya dhyeyasya
saviçeñatvaà mürtitvaà bhagavad-äkäraà ca vyaktam | tac ca yuktam | svarüpa-
väkyäntara-vyaktatvät |
yo’syotprekñaka ädi-madhya-nidhane yo’vyakta-jéveçvaro

yaù såñöyedam anupraviçya åñiëä cakra-puraù çästi täù |
yaà sampadya jahäty ajäm anuçayé suptaù kuläyaà yathä
taà kaivalya-nirasta-yonim abhayaà dhyäyed ajasraà harim || iti |[BhP 10.87.50]
ato dharmaù projjhitety ädäv anantara-väkye’pi kià vä parair ity ädinä tatraiva tätparyaà
darçitam |
tathopasaàhära-väkyädhénärthatväd upakramasya nätikamaëéyam eva | kasmai yena

vibhäsito’yam ity ädi-darçitam tasya tädåça-viçeñavattvädikam | yathaiva ätma-gåhétir
itaravad uttaräd ity atra (Vs 3.3.16) çaìkara-çärérakasyäparasyäà yojanäyäm
upakramoktasya sac-chabda-väcyasyätmatvam upasaàhärasthäd ätma-çabdäl labhyate
tadvad ihäpi catuùçloké-vaktur bhagavattvaà darçitaà ca çré-vyäsa-samädhäv api
tasyaiva dhyeyatvam | tad eva ca sva-sukha-nibhåtetyädi çré-çuka-hådayänugatam iti || 1.1
|| çré-vyäsaù ||105||
athopasaàhära10-väkyasyäpy ayam arthaù | kasmai garbhodaka-çäyi-puruña-näbhi-

kamalasthäya brahmaëe tatraiva yena mahä-vaikuëöhaà darçayatä dvitéya-skandha-
varëita-tädåça-çré-mürty-ädinä bhagavatä vibhäsitaù prakäçitaù na tu tadäpi racitaù ayaà
çré-bhägavata-rüpaù purä pürva-parärdhädau tad-rüpeëa brahma-rüpeëa tad-rüpiëä çré-
närada-rüpiëä yogéndräya çré-çukäya tad-ätmanä çré-kåñëa-dvaipäyana-rüpeëa | tad-
ätmanety asyottareëänvayaù | tatra tad-ätmanä çré-çuka-rüpeëeti jïeyam | tad-rüpeëety
ädibhis tribhiù padair na kevalaà catuùçloky eva tena prakäçitä kià tarhi tatra
taträviñöenäkhaëòam eva puräëam iti dyotitam |
9
See Tattva-sandarbha 55-56. BhP 2.10.1-7.
10
The verse is given above at the beginning of 106. kasmai yena, etc.
85
atra mad-rüpeëa ca yuñmabhyam iti saìkocenänukto’pi çré-süta-väkya-çeño gamyaù |

evaà sarvasyäpi çré-bhägavata-guror mahimä darçitaù | saìkarñaëa-sampradäya-pravåttis
tu kåñëa-dvaipäyana-kartåka-prakäçanäntargataiveti påthaì nocyate |
tat-paraà satyaà çré-bhagavad-äkhyaà tattvaà dhémahi | yat tat param anuttamam iti
sahasra-näma-stoträt para-çabdena ca çré-bhagavän evocyate | ädyo’vatäraù puruñaù
parasyeti dvitéyät | brahmädénäà buddhi-våddhi-prerakatvenäbhidhänäd gäyatryä apy
artho’yaà grantha iti darçayati | tad uktaà – gäyatré-bhäñya-rüpo’sau bhäratärtha-
vinirëayaù || iti ||
||12.13|| çré-sütaù || 106||
[107]
athäbhyäsena –
kali-mala-saàhati-kälano’khileço
harir itaratra na géyate hy abhékñëam |
iha tu punar bhagavän açeña-mürtiù
parivåto’nupadaà kathä-prasaìgaiù || [BhP 12.12.66]
kälenonäçanaù | itaratra karma-brahmädi-pratipädaka-çästräntare | akhileço viräò-

antaryämé näräyaëo’pi tat-pälako viñëur väpi na géyate kvacid géyate vä tatra tv
abhékñëaà naiva géyate tu-çabdo’vadhäraëe säkñät çré-bhagavän punar iha çré-bhägavate
eväbhékñëaà géyate | näräyaëädayo vä ye’tra varëitäs te’py açeñä eva mürtayo’vatärä yasya
saù | tathäbhüta eva géyate na tv itaratraiva tad-avivekenety arthaù | ataeva tat tat kathä-
prasaìgair anupadaà padaà padam api lakñyékåtya bhagavän eva pari sarvato-bhävena
paöhito vyaktam evokta iti | anenäpürvatäpi vyäkhyätä anyatränadhigatatvät || 12.12 || çré-
sütaù ||107||
[108]
atha phalenäpi –
pibanti ye bhagavata ätmanaù satäà

kathämåtaà çravaëa-puöeñu sambhåtam |
punanti te viñaya-vidüñitäçayaà
vrajanti tac-caraëa-saroruhäntikam || [BhP 2.2.37]
satäm ätmanaù präëeçvarasya yad vä vyadhikaraëe ñañöhé satäm ätmanaù svasya yo

bhagaväàs tasyety arthaù | teñäà bhagavati svämitvena mamatäspadatvät atra
kathämåtaà prakramyamäëaà çré-bhägavatäkhyam eva mukhyam | yasyäà vai
çrüyamäëäyäm ity [BhP 1.7.7] ädikaà ca tathaivoktam iti ||2.2|| çré-çukaù ||108||
[109]
86
athärthavädena –
yaà brahma varuëendra-rudra-marutaù stunvanti divyaiù stavair

vedaiù säìga-pada-kramopaniñadair gäyanti yaà sämägäù |
dhyänävasthita-tad-gatena manasä paçyanti yaà yogino
yasyäntaà na viduù suräsura-gaëä deväya tasmai namaù || [BhP 12.13.1]
stavair vedaiç ca stunvanti stuvanti | dhyänenävasthitaà niçcalaà tad-gataà yan-manas

tena || 12.13 || çré-sütaù || 109 ||
[110]
athopapattyä –
bhagavän sarva-bhüteñu
lakñitaù svätmanä hariù |
dåçyair buddhy-ädibhir
drañöä lakñaëair anumäpakaiù || [BhP 2.2.35]
prathama-drañöä jévo lakñitaù | kair dåçyair buddhy-ädibhiù | tad eva dvedhä darçayati
dåçyänäà jaòänäà buddhy-ädénäà darçanaà sva-prakäçaà drañöäraà vinä na ghaöata
jïänopapatti-dvärä lakñaëaiù sva-prakäça-drañöåa-lakñakaiù tathä buddhy-ädéni kartå
prayojyäni karaëatväd väsyädivad iti vyäpti-dväränumäpakair iti |
atha bhagavän api lakñitaù | kena sarva-bhüteñu sarveñu teñu drañöåñu praviñöena
svätmanä sväàça-rüpeëäntaryämiëä | ädau sarvair drañöåbhir antaryämé lakñitaù tatas
tena bhagavän api lakñita ity arthaù | sa ca sa ca pürvavat dvidhaiva lakñyate | tathä hi
kartåtva-bhoktåtvayor asvätatnrya-darçanät karmaëo jaòatvät karmaëo jaòatvät sarveñäm
api jévänäà tatra tatra pravåttir antaù-prayojaka-viçeñaà vinä na ghaöata ity anupapatti-
dväräntaryämé lakñyate | eña hy anenätmanä cakñuñä darçayati çrotreëa çrävayati manasä
mänayati buddhyä bodhayati tasmäd etä bähuù | måtir amåtir iti bhällaveya-çrutiç ca |
ataeva gétopaniñatsu –
athavä bahunaitena kià jïätena tavärjuna |

viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat || iti |
viñëu-puräëe ca – sva-çakti-leçävåta-bhüta-sarga iti | tathä jéväù prayojaka-kartå-

preritavyäpäräù | asvätantryät | takñädi-karma-kara-janavad ity evam antaryämiëi tattve
vyäpti-dvärä siddheù | punas tenaiva bhagavän api sâdhyate | tuccha-vaibhava-
jéväntaryämi-svarüpam éçvara-tattvaà nijäàçitväçrayaà tathaiva paryäpteù | räja-
prabhutväçrita-takñakädi-karma-kara prayojaka-prabhutvädivad iti | athavätra
yathendriyaiù påthag-dvärair artho bahu-guëäçrayaù |

eko näneyate tadvad bhagavän çästra-vartmabhiù || [BhP 3.32.33] ity evodäharaëéyam |
anenaiva gati-sämänyaà ca sidhyatéti || 2.2 || çré-çukaù || 110 ||
87
pratyavasthäpitaà vadantéty ädipadyam |
iti çré-kali-yuga-pävana-sva-bhajana-vibhäjana-prayojanävatära-çré-çré-bhagavat-kåñëa-
caitanya-deva-caraëänucara-viçva-vaiñëava-räja-sabhäjana-bhäjana-çré-rüpa-
sanätanänuçäsana-bhäraté-garbhe çré-bhägavata-sandarbhe paramätma-sandarbho näma
tåtéyaù sandarbhaù ||
çré-bhägavata-sandarbhe sarva-sandarbha-garbha-ge |
paramätmäbhidheyo’sau sandarbho’bhüt tåtéyakaù ||
samäpto’yaà tåtéyaù sandarbhaù ||
88

Sat-Sandarbha 3 - Sri Paramatma-Sandarbha - Sanskrit PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sat-Sandarbha 3 - Sri Paramatma-Sandarbha - Sanskrit PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PARAMÄTMA-SANDARBHA

tau santoñayatä santau çréla-rüpa-sanätanau |

atha paramätmä vivriyate | atra taà jagad-gata-jéva-nirüpaëa-pürvakaà nirüpayati

kñetrajïa etä manaso vibhütér

kñetrajïa ätmä puruñaù puräëaù

yaù çuddho’pi mäyätaù paro’pi mäyä-racitasya vakñyamäëasya sarva-kñetrasya mäyayä

yayä saàmohito jévo

tasya manasaù kédåçatayä mäyä-racitasya taträha – jévadhya jévopädhitayä jéva-

tad evam api mukhyaà kñetrajïatvaà paramätmany eva | tad uktam –

sarvaà pumän veda guëäàç ca taj-jïo

idaà çaréraà kaunteya kñetram ity abhidhéyate |

kià ca kñetrajïaà cäpéty atra ttvam asétivat sämänädhikaraëyena tan-nirviçeña-jïäne

anyärthas tu parämarça iti nyäyena yaj-jïänaikatät-paryakam ity arthaù |

evaà satata-yuktä ye [12.1] ity ädi pürvädhyäye nirviçeña-jïänasya heyatvena

ya vai sädhana-sampattiù puruñärtha-catuñöaye |

atra tu pürvädhyäya-viçläghitaà tad evävåthäkartuà saviçeñatayä nirdiçya

iti kñetraà tathä jïänaà jïeyaà coktaà samäsataù

ity antena bhakti-saàvalitatayä sukarärtha-präyaà kåtam | ataevätra vyañöi-kñetrajïa eva

puruñaù prakåtistho hi bhuìkte prakåti-jän guëän |

iti jévasya prakåtisthatvaà nirdiçya svatas tasyäpräkåtatva-darçanayä sphuöam

upadrañöänumantä ca bhartä bhoktä maheçvaraù

iti jévät paratvena nirdiñöasya paramätmäkhya-puruñasya tu kaimutyenaiva tad darçitam |

dväv imau puruñau loke kñaraç cäkñara eva ca

uttarapadyayos tu | küöastha eka-rüpatayä tu yaù käla-vyäpé sa küöastha ity amarakoñäd

tathä ca brahma-sütraà guhäà praviñöävätmänau hi tad-darçanäd iti [Vs 1.2.11] tad-

atha kñetra-kñetrajïayor jïänam ity atra yat kñetre jïänendriya-gataà cetanä-gataà ca

atra çré-bhagavataù paramätma-rüpeëävirbhävo’pi | ajani ca yan mayaà tad-avimucya-

yasyäyutäàçäàçe viçva-çaktir iyaà sthitä |

pürëa-çuddha-çaktis tu kalä-käñöhä-nimeñäd ity anena darçitä | tathä çré-närada-

tatraitat pürvoktaù prädhänikaù çäktaç cety etat sargadvayasyeti jïeyam |

sväà déptià kñobhayaty eva tejasä tena vai yutam |

ataeva yat tu brahmädau çré-pradyumnasya manvädau çré-viñëoù, rudrädau çré-

bhütätmä cendriyätmä ca pradhänätmä tathä bhavän |

nänto’sti yasya na ca yasya samudbhavo’sti

tasyaiva yo’nuguëa-bhug bahudhaika eva

tasyaivänupürvoktät parameçvarät samanantaram | bahudhä brahmädi-rüpeëa | açuddha

tatra guëa-bhug iti ñäò-guëyänanda-bhoktety arthaù |

yat tat sükñmam avijïänam avyaktam acalaà dhruvam |

iti mokñadharme’pi näräyaëéyopäkhyäne | çrutayo’py enaà çuddhatvenaiva varëayanti

eko devo sarva-bhüteñu güòhaù

ajäm ekäà lohita-çukla-kåñëäà

tasmät sädhu vyäkhyätaà kñetrajïa etä ity ädi-padya-dvayam ||

|| 5.11 || çré-brähmaëo rahügaëam || 1 ||

atha tasyävirbhäve yogyatä-prägvad bhaktir eva jïeyä | ävirbhävas tu tridhä yathä

viñëos tu tréëi rüpäëi puruñäkhyäny atho viduù |

atra prathamo yathägneù kñudrä visphuliìgä vyuccaranti sa aikñatetyädyukteù | mahä-

tal-liìgaà bhagavän çambhur jyoté-rüpaà sanätanam |

sahasra-çérñä puruña ity ärabhya [BrahmaS 5.11]

näräyaëaù sa bhagavän äpas tasmät sanätanät |

haimäny aëòäni jätäni mahä-bhütävåtäni tu || éty ädi [BrahmaS 5.13]

dvä suparëä sayujä sakhäyä

ity-ädy-ukto vyañöy-antaryämé | teñäm bahubhedäd bahubhedaù |

tatra prathamasyävirbhävo yathä ädyo’vatäraù puruñaù parasyeti [BhP 2.6.41] | öékä ca

kälena so’jaù puruñäyuñäbhi-

ayaà garbhodaka-sthaù sahasra-çérñä pradyumna eva | puruñäyuñä vatsara-çatena | yogo

prädeças tarjany-aìguñöheyor vistäras tat pramäëaà hådy apekñayä manuñyädhikäratväd

evaà puruñasyäneka-vidhatve’pi dåñöäntenaikyam upapädayati |

ätma-svarüpeëa präëa-rüpeëa éçed éçeta niyamayati | idaà viçvam | çrutiç ca –

väyur yathaiko bhuvanaà praviñöo

|| 5.11 || çré-brähmaëo rahügaëam ||5 ||

eka eva paro hy ätmä sarveñäm eva dehinäm |

dehinäà jévänäm | ätmä paramätmä || 10.54 || çré-baladevaù çré-rukmiëém ||6||

evam eka eva paro hy ätmä bhüteñv ätmany avasthitaù |