Corpus

1Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ
1. Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και επισημαίνοντας

ταυτόχρονα τα σχετικά χωρία του παρακάτω κειμένου:
α. Να εξηγήσετε τους στόχους και τα αποτελέσματα της
αγροτικής μεταρρύθμισης της κυβέρνησης Ελευθερίου Βενιζέλου
το 1917. Μονάδες 13
β. Να αποτιμήσετε ειδικότερα τη σημασία της ίδρυσης
συνεταιρισμών για την επιτυχία της αγροτικής μεταρρύθμισης
του 1917. Μονάδες 12
(Πανελλήν
ιες Εξετάσεις 2002)
«Η αγροτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου ήταν το πιο ριζοσπαστικό

μέτρο που είχε εφαρμοστεί ως τότε στην Ελλάδα ... Άλλαξε ριζικά τις
σχέσεις της ιδιοκτησίας της γης, γενικεύοντας το σύστημα της μικρής
οικογενειακής ιδιοκτησίας ...
Η αγροτική μεταρρύθμιση και ο συνακόλουθος τεμαχισμός της γης
συνοδεύτηκαν από αύξηση επενδύσεων στην αγροτική παραγωγή, με τη
μορφή πιστώσεων, και από την ταχεία εξέλιξη του συνεταιριστικού
κινήματος, που αποσκοπούσε αφενός στην προστασία των μικρών
παραγωγών και αφετέρου στη μεγαλύτερη ασφάλεια των επενδύσεων
στην αγροτική οικονομία. Το βασικό θεσμικό πλαίσιο για την οργάνωση
των συνεταιρισμών δημιουργήθηκε το 1914. Οι συνθήκες που
δημιούργησε ο πόλεμος έδωσαν στο συνεταιριστικό κίνημα μεγάλη
ώθηση. Τα προβλήματα που είχαν σχέση με τη διακίνηση προϊόντων, την
παραδοσιακή εκμετάλλευση του μικρού παραγωγού από τους μεσάζοντες,
την έλλειψη κεφαλαίων και τους τοκογλυφικούς όρους δανειοδοτήσεως
που επικρατούσαν στην ελεύθερη αγορά, έκαναν ακόμη πιο αισθητή την
ανάγκη συλλογικής ασφάλειας που πρόσφεραν οι συνεταιρισμοί...»
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ΄ , σ. 76.
Κιλελέρ
2. Λαμβάνοντας υπόψη το παράθεμα που ακολουθεί και με βάση
τις ιστορικές σας γνώσεις, να παρουσιάσετε τις εντάσεις που
παρατηρήθηκαν στο αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα.
Τις παραμονές τον μεγάλου πανθεσσαλικού συλλαλητηρίου στη Λάρισα

παρατηρούνταν μεγάλος αναβρασμός στη θεσσαλική ύπαιθρο […] Από
νωρίς το πρωί του Σαββάτου της 6ης Μαρτίου 1910 άρχισαν να συρρέουν
στη Λάρισα χωρικοί από τα διάφορα χωριά πεζοί ή έφιπποι οι οποίοι,
κατόπιν αυστηρής εντολής των αγροτικών συλλογων των προκρίτων, των
δημάρχων, του νομάρχη Π Αργυρόπουλου και της Θεσσαλικής Επιτροπής,
ήταν άοπλοι. Στον σιδηροδρομικό σταθμό του χωρίου Κιλελέρ διακόσιοι
περίπου αγρότες που πήγαιναν στο συλλαλητήριο επιχείρησαν να
επιβιβαστούν στη διερχόμενη αμαξοστοιχία χωρίς εισιτήριο, πράγμα που
δεν επέτρεψε ο ευρισκόμενος μέσα στο τρένο διευθυντής των θεσσαλικών
σιδηροδρόμων Πολίτης, που συνόδευε τον Γερμανό δημοσιογράφο Φίσερ
και τη σύζυγο του. Ο Φίσερ ήταν ανταποκριτής δυο εφημερίδων του
Βερολίνου. Οργισμένοι οι χωρικοί από την άρνηση του Πολίτη επιτέθηκαν
με λίθους κατά των βαγονιών σπάζοντας τζάμια. Το τρένο απομακρύνεται
Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 1

αλλά σε απόσταση ενός περίπου χιλιομέτρου επαναλαμβάνονται οι ίδιες
σκηνές από ομάδα περίπου 800 χωρικών με ερυθρές σημαίες που
προσπάθησαν να σταματήσουν την αμαξοστοιχία.
Τότε οι δυο ανθυπολοχαγοί που διοικούσαν την εντός του τρένου
ευρισκομένη στρατιωτική δύναμη, η οποία μετέβαινε από το Βελεστίνο
στο Γκερλί στη Λάρισα, για ενίσχυση των εκεί δυνάμεων\ και
αποτελούνταν από πεζικό ευζώνους και χωροφύλακες διατάσσουν πυρ
στον αέρα για εκφοβισμό. Οι χωρικοί εξαγριώνονται και επιτίθενται με
λίθους και ξύλα οπότε νέοι πυροβολισμοί από τη στρατιωτική δύναμη
έχουν αποτέλεσμα να φονευθούν 2 ή 4χωρικοί και να τραυματιστούν
τουλάχιστον 7.
Η εξέγερση εκείνη που πήρε την ονομασία του Κιλελέρ έγινε, λοιπόν, κατά
κύριο λόγο στη Λάρισα, όπου αμυνόμενοι άοπλοι αγρότες σε οδομαχίες
είχαν να αντιπαλαίσουν με συγκροτημένες στρατιωτικές μονάδες.
[Κ. Αρώνη-Τσιχλή Αγροτικο ζήτημα και αγροτικό κίνημα εκδ. Παπαζήση,
Αθήνα 2005 σελ. 177-180]
3. Αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω κείμενο και με βάση

τις ιστορικές σας γνώσεις να αναφέρετε τους στόχους της
αγροτικής μεταρρύθμισης της κυβέρνησης Βενιζέλου
(Θεσ/νίκης) και να εντοπίσετε τα νέα προβλήματα που
προέκυψαν από την ολοκλήρωση της αγροτικής
μεταρρύθμισης.
(Μονάδες 50)
Ή Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και επισημαίνοντας
ταυτόχρονα τα σχετικά χωρία του παρακάτω κειμένου:α. Να
εξηγήσετε τους στόχους και τα αποτελέσματα της αγροτικής
μεταρρύθμισης της κυβέρνησης Ελευθερίου Βενιζέλου το 1917.
Μονάδες 13
β. Να αποτιμήσετε ειδικότερα τη σημασία της ίδρυσης
συνεταιρισμών για την επιτυχία της αγροτικής μεταρρύθμισης
του 1917.
Μονάδες 12
(ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2003)
Η αγροτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου ήταν το πιο

ριζοσπαστικό μέτρο που είχε εφαρμοστεί ως τότε στην Ελλάδα. Πρέπει
όμως να σημειωθεί ότι η μεταρρύθμιση, ενώ άμβλυνε τις κοινωνικές
πιέσεις στην ύπαιθρο, πετυχαίνοντας έτσι τους πολιτικούς της
στόχους, δε βελτίωσε ουσιαστικά την κατάσταση των χωρικών.
Μολονότι άλλαξε ριζικά τις σχέσεις της ιδιοκτησίας της γης,
γενικεύοντας το σύστημα της μικρής οικογενειακής ιδιοκτησίας που
επικρατούσε στην Πελοπόννησο, δε μετέβαλε ποιοτικά τον τρόπο
παραγωγής, παρόλο που άλλαξε σε κάποιο βαθμό τις σχέσεις
παραγωγής – τουλάχιστον στις περιοχές που εφαρμόστηκε – σύμφωνα
με τις ανάγκες της καπιταλιστικής δομής… Τα χρέη των χωρικών
αυξήθηκαν σε μεγάλο βαθμό τις επόμενες δεκαετίες, με τη διαφορά
όμως ότι ο παλιός καταπιεστικός τοκογλυφικός δανεισμός των
μεγαλογαιοκτημόνων αντικαταστάθηκε από μια λιγότερο επαχθή και
ορθολογιστικότερη παρέμβαση του χρηματικού κεφαλαίου στις
βασικές σχέσεις της αγροτικής παραγωγής.

Γεώργιος Λεονταρίτης Κοινωνία και Οικονομία από το 1914 μέχρι
το 1918, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ΄, σελ. 76, Εκδοτική
Αθηνών 1978.
4. Αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα και αξιοποιώντας τις

ιστορικές σας γνώσεις, να αναφέρετε τους λόγους για τους
οποίους εντάθηκαν την περίοδο αυτή (ιδιαίτερα μετά το
1909) τα αιτήματα για απαλλοτρίωση των τσιφλικιών της
Θεσσαλίας και για ανακατανομή της γης.
Πηγή 1
«Η κατάσταση των αγροτών στη Θεσσαλία»
Ενώ και κατά το Βυζαντινόν δίκαιον και κατά τα επί της Τουρκοκρατίας
αναπτυχθέντα έθιμα ο ιδιοκτήτης τότε μόνον δικαιούται να εκδιώξη του
κτήματος τον κολλήγαν όταν επί ωρισμένον χρόνον δεν εκπληρώσει
ούτως τας υποχρεώσεις του, οι τσιφλικιούχοι της Θεσσαλίας εκβιάζοντες
τους κολλήγους και τη συμπράξει δυστυχώς και των Ελληνικών
δικαστηρίων κατόρθωσαν να υποβιβάσωσι την σχέσιν του κολλήγα, ήτις
είχε χαρακτήρα εμπραγμάτου δικαιώματος, εις μίσθωσιν, συμφώνως προς
την οποίαν κατά το τέλος εκάστου γεωργικού έτους, δικαιούται ο
ιδιοκτήτς να εξώση του κτήματός του τους κολλήγας αυτού.
Τοιουτοτρόπως η παραμονή των κολλήγων εις το να απογοητεύση τους
κολλήγας, να αμβλύνη έτι περισσότερον το υπέρ βελτιώσεως της
καλλιεργείας ενδιαφέρον των, να καταστήση αυτούς περισσότερον
υποχειρίους εις την απληστίαν και την εκμετάλευσιν των τσιφλικιούχων
και των επιστατών των. Εάν δε εις πάντα ταύτα προσθέσητε την
αδιαφορίαν, την οποίαν κατά κανόνα δεικνύουν αναφορικώς εις την
γεωργίαν και τους κολλήγας οι μακράν των κτημάτων ζώντες και εις
απλήστους και αμαθείς επιστάτας εμπιστευόμενοι, αυτά τσιφλικιούχοι
της Θεσσαλίας θα έχητε πλήρη εικόνα των αιτίων της κακοδαιμονίας της
Θεσσαλίας.
Αλ. Παπαναστασίου, Λόγος στην Β’ Αναθεωρητική Βουλή (1911) από
τον τόμο Αλ. Παπαναστασίου, Μελέτες, Λόγοι Άρθρα, σ.99
[Πηγή: Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη, Γ’ Λυκείου, τεύχος Γ’,
σ.33]
Πηγή 2
«Η κατάσταση της γεωργίας στις παραμονές του Α’ Παγκόσμιου
Πολέμου»
Παρόλο ότι ως το 1917 πολύ λίγα είχαν γίνει προς τη κατεύθυνση μιας
αγροτικής
μεταρρυθμίσεως είναι γεγονός ότι ο Βενιζέλος και το κόμμα του υπήρξαν
υποστηρικτές της μικρής οικογενειακής ιδιοκτησίας, πράγμα που
ανταποκρινόταν στις επιθυμίες και την πολίτική μιας ανερχόμενης
τάξεως επιχειρηματιών που ευνοούσε έναν καπιταλιστικό τρόπο
οργανώσεως της παραγωγής. Ως την έκρηξη όμως του Α’ Παγκόσμιου
Πολέμου, η κυβέρνηση δεν είχε ακόμα διαμορφώσει ένα ολοκληρωμένο
πρόγραμμα αγροτικών μεταρρυθμίσεων και συνέχισε να μένει πιστή στην
αρχή της σταδιακής απαλλοτριώσεως με αποζημιώσεις. Μετά της
προσάρτηση της Μακεδονίας, όμως το πρόβλημα έγινε πιο πιεστικό. Η
κατάσταση των αγροτών στην Μακεδονία ήταν πολύ χειρότερη από
εκείνη των χωρικών της Παλαιάς Ελλάδος. Στην πραγματικότητα η
κατάστασή τους δεν ήταν καλύτερη από την κατάσταση των
δουλοπαροίκων του Μεσαίωνα. Μετά μάλιστα της εισροή χιλιάδων

προσφύγων σαν συνέπεια των Βαλκανικών πολέμων, η κατάσταση αυτή
χειροτέρεψε.
Αργότερα, οι συνθήκες που δημιουργήθηκαν από τον Α’ Παγκόσμιο
Πόλεμο είχαν σοβαρότατες επιπτώσεις στο αγροτικό πρόβλημα. Μετά το
φθινόπωρο του 1915, οι βόρειες επαρχίες της Ελλάδος έγιναν πεδίο
πολέμου. Η επικρατούσα ανασφάλεια και τελικά, οι στρατιωτικές
επιχειρήσεις, που επεκτάθηκαν και σε Ελληνικές περιοχές, προκάλεσαν
μαζική έξοδο των χωρικών προς τις πόλεις, όπου υπήρχε μεγαλύτερη
ασφάλεια. Όπως ήταν φυσικό, η παραγωγή έπεσε απότομα στις περιοχές
αυτές, ιδιαίτερα μετά την κατάληψη της ανατολικής Μακεδονίας από
τους Βούλγαρους, τον Αύγουστο του 1916. Η κρίση στη Μακεδονία
επιδεινώθηκε από την παρουσία 150.000 περίπου προσφύγων από τη
Θράκη και την Μικρά Ασία.
……………………………………………………………………………………….
Κάτω από τις συνθήκες αυτές, η ανάγκη για μεταρρύθμιση έγινε
εντονότερη και
προωθήθηκε αποφασιστικά από τη μεταρρυθμιστική αριστερά της
επαναστατικής προσωρινής κυβερνήσεως του Βενιζέλου.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ’, σ.75
Μονάδες 25
5. Αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα και

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να παρουσιάσετε
τους παράγοντες που επέτρεψαν τη δημιουργία της μεγάλης
ιδιοκτησίας μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας (1881),
καθώς και τις επιπτώσεις του γεγονότος αυτού στην
οικονομική και κοινωνική ζωή της Ελλάδας μέχρι το τέλος
των βαλκανικών πολέμων. ( ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2005)
Μονάδες 25
Κείμενα
α. Στο αγροτικό ζήτημα της Θεσσαλίας, το οποίο σημείωσε ιδιαίτερη
έξαρση κατά την κρίσιμη περίοδο της μετάβασης από την οθωμανική
στην ελληνική κυριαρχία, η σύμβαση της προσάρτησης επέβαλλε το
σεβασμό των υπαρχόντων δικαιωμάτων όλων εκείνων, οι οποίοι κατείχαν
νόμιμους οθωμανικούς τίτλους σε κάθε είδους γαίες ή ακίνητα. Η διάταξη
θεωρήθηκε ότι εξομοίωνε όλους τους
σχετικούς με την κατοχή της γης οθωμανικούς τίτλους και τους
αναγνώριζε ως αποδεικτικά στοιχεία ιδιοκτησίας˙ εκλήφθηκε δε ως
προνομιακή μεταχείριση των Οθωμανών κατόχων τίτλων γης και
οδηγούσε στην ενίσχυση της θέσης
των τελευταίων, εξαιτίας και της ισχύος της απόλυτης ατομικής
ιδιοκτησίας στην ελληνική νομοθεσία, σε αντίθεση με τους όποιους
περιορισμούς επέβαλλε ο οθωμανικός νόμος. Αφορούσε όμως, κατ’
επέκταση, και τους Έλληνες αγοραστές ―προπάντων κεφαλαιούχους της
ομογένειας―, οι οποίοι ενόψει της προσάρτησης είχαν σπεύσει να
αποκτήσουν κτήματα στη Θεσσαλία. Από την άλλη πλευρά, η δίκαιη
απαίτηση των καλλιεργητών για απόκτηση ιδιόκτητης γης μετά την
απελευθέρωση, όχι μόνο δεν πραγματοποιήθηκε αλλά αντίθετα
συνοδεύτηκε και με επιδείνωση των καλλιεργητικών σχέσεων, εξαιτίας
και της μη οριοθέτησης των δικών τους δικαιωμάτων.

Αγγελική Σφήκα-Θεοδοσίου, «Ο Τρικούπης και το θεσσαλικό
ζήτημα», Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Ιστορίας και
Αρχαιολογίας, περ. «ΕΓΝΑΤΙΑ», τ. 5, σελ. 124, UNIVERSITY STUDIO PRESS,
1995-2000.
β. Η ανάγκη να διατηρηθεί η δανειοληπτική ικανότητα της Ελλάδας στο

εξωτερικό εμπόδιζε αρκετές φορές τη διαδικασία της εσωτερικής
μεταρρύθμισης. Ο Τρικούπης απέφυγε π.χ. να κάνει μεταρρυθμίσεις στη
γεωργική γη της νεοαποκτημένης επαρχίας της Θεσσαλίας, της οποίας τη
γεωργία χαρακτήριζαν τα μεγάλα τσιφλίκια, για να μην προσβάλει τις
ευαισθησίες (…) των πλουσίων Ελλήνων του εξωτερικού, που έδειχναν
όλο και μεγαλύτερη τάση να επενδύουν στη μητέρα πατρίδα.
Richard Clogg, «Σύντομη Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας», σελ. 137-
138, εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1999.
Φεντερασιόν
6. Συνθέτοντας τις πληροφορίες του ιστορικού παραθέματος με
τις ιστορικές σας γνώσεις να παρουσιάσετε την οργάνωση
Φεντερασιόν και τη συνεισφορά της στην ανάπτυξη του
εργατικού κινήματος στη χώρα μας
Η Φεντερασιόν ιδρύθηκε το 1909. Το όνομα της Σοσιαλιστική Εργατική

Ομοσπονδία. Απετελείτο από πολλούς εργάτες, κυρίως Εβραίους της
Θεσσαλονίκης και μερικούς διανοούμενους. Οι περισσότεροι από τους
διανοούμενους ήταν σοσιαλιστές οι οποίοι επηρέασαν την ιδεολογική
κατεύθυνση της Φεντερασιόν. Συνδέθηκε με την Β’ Διεθνή.
Η οργάνωση προσπάθησε να συγκεντρώσει ομάδες από τις πολλές
εθνότητες στη Θεσσαλονίκη. Γι’ αυτό και πήρε ομοσπονδιακό χαρακτήρα
στη συγκρότησή της. Εκτός των Εβραίων, Έλληνες, Βούλγαροι, Αρμένιοι,
Τούρκοι. Ηγέτες οι Αβραάμ Μπεναρόγια, Σαμουέλ Γιονάς, Αλβέρτος
Αρδίτι, Σ. Γκικόπουλος.
Το 1910 ίδρυσε και τη σοσιαλιστική νεολαία για την εκπαίδευση των νέων
στη σοσιαλιστική ιδεολογία, όπως έλεγαν. Η Νεολαία έφτασε να έχει 250
μέλη και στο Πρώτο Σοσιαλιστικό Συνέδριο για την ίδρυση του ΣΕΚΕ
παρουσίασε 300. Η Φεντερασιόν αντιπροσώπευσε 500 μέλη το 1918.
Εκτός της Θεσσαλονίκης, είχε οργανώσεις στην Καλαμαριά και την
Καβάλα, η οποία ήταν και καπνεργατικό κέντρο.
Οργάνωσαν βιβλιοθήκη, πολιτιστικό θεατρικό Όμιλο, αθλητικό Όμιλο.
Έκαναν πολλές ομιλίες για τις ιδέες τους.
Όπως αναφέρει το Καταστατικό της: «Η Σοσιαλιστική Εργατική
Ομοσπονδία σκοπόν έχει να οργανώση το προλεταριάτο διά την πάλην
των τάξεων…».
Η κίνηση της Φεντερασιόν αναπτύχθηκε μετά την επανάσταση των
Νεότουρκων που επέτρεψε στους εργάτες να συνδικαλίζονται και να
υπερασπίζουν τα συμφέροντά τους.
Τα μέλη της Φεντερασιόν ανέπτυξαν μεγάλη δραστηριότητα μεταξύ των
εργατών της Θεσσαλονίκης. Την Πρωτομαγιά του 1910 πραγματοποίησαν
μεγάλη διαδήλωση. Είχαν καλέσει για ομιλητή τον γνωστό τότε Ρουμάνο
σοσιαλιστή Κριστιάν Ρακόφσκι.

Τα μέλη της Φεντερασιόν βοήθησαν στη δημιουργία πολλών σωματείων
εκ των οποίων μαζικότερα ήταν τα καπνεργατικά. Επίσης καθοδήγησαν
εργατικές απεργίες.
Η Φεντερασιόν βρήκε δυσκολίες μετά την απελευθέρωση της
Θεσσαλονίκης και την ένταξη στο ελληνικό κράτος. Η ελληνική διοίκηση
τους κατεδίωξε, φυλάκισε και εξόρισε. Η Ομοσπονδιακή οργάνωση αλλά
και η πειθαρχία στη Β’ Διεθνή τότε την οδήγησαν να υπερασπίζεται τη
θέση μιας ανεξάρτητης Μακεδονίας. Ο Μπεναρόγια, από τους ηγέτες της
οργάνωσης, και άλλοι εξορίστηκαν. Η οργάνωση όμως διατηρήθηκε μέχρι
το 1918 οπότε και προσεχώρησε στο Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα.
Το κύρος της Φεντερασιόν στο εργατικό κίνημα εκείνης της εποχής ήταν
μεγάλο. Όχι μόνο για το μέγεθός της αλλά και για τους αγώνες που είχε
κάνει για την εργατική τάξη. Τα στελέχη της έπαιξαν ρόλο στις
διαπραγματεύσεις της προετοιμασίας του Συνεδρίου.
(Ο Δημήτρης Λιβιεράτος, σε συνέντευξή του στον Θανάση Καμπαγιάννη,
μιλάει για τους εργατικούς αγώνες και τις συνδικαλιστικές οργανώσεις,
που είχαν ως συνέπεια την ίδρυση της ΓΣΕΕ τον Οκτώβρη του 1918.1)
Περιοδικό Σοσιαλισμός , Γενάρης-Φλεβάρης 2008
‘Ιδρυση της ΓΣΕΕ

7. Συνθέτοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με τις πληροφορίες
του ιστορικού παραθέματος να παρουσιάσετε τους λόγους
που οδήγησαν στην ωρίμαση του αιτήματος για την ίδρυση
της ΓΣΕΕ
Από την αρχή να αναφέρουμε ότι η ίδρυση της ΓΣΕΕ δεν ήταν η πράξη
μερικών φωτισμένων πρωτοπόρων. Αλλά δύσκολη και βασανιστική
πορεία πολλών συνδικαλιστικών οργανώσεων με τη βοήθεια των
διάφορων σοσιαλιστικών ομάδων της εποχής. Πολλές οι επαφές,
συζητήσεις, αντιπαραθέσεις από ζωντανές και μαχόμενες δυνάμεις της
καινούργιας εργατικής τάξης. Με δυο λόγια, ήταν μια συνδικαλιστική
οργάνωση που δημιουργήθηκε από τη βάση.
Η ΓΣΕΕ δημιουργήθηκε στο συνέδριο της 21-28 Οκτωβρίου 1918. Εφέτος
κλείνει τα ενενήντα συνεχή χρόνια ζωής και εξακολουθεί να είναι
επικεφαλής της εργατικής τάξης της χώρας μας, παρά τις οποιεσδήποτε
επιφυλάξεις, κριτικές και σωστές άλλωστε παρατηρήσεις.
Το Συνέδριο συνήλθε στην Αθήνα για πέντε μέρες και τελείωσε για δύο
στον Πειραιά. Αντιπροσωπεύτηκαν 214 σωματεία και σύμφωνα με τις
δηλώσεις τους είχαν περίπου 65.000 μέλη. Παρουσιάστηκαν πολλές
τάσεις και οι συζητήσεις ήταν σοβαρές και έντονες στην διάρκεια του
Συνεδρίου. Να μην ξεχνάμε ότι ύστερα από λίγες μέρες συνήλθε και το
ιδρυτικό Συνέδριο του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος, στο οποίο
έλαβαν μέρος αρκετοί αντιπρόσωποι των συνδικαλιστών.
Η πρώτη τάση που παρουσιάστηκε ήταν των Πειραιωτών του Μαχαίρα.
Υποστήριζε ότι τα σωματεία έπρεπε να μείνουν μακριά από την πολιτική.
Αντιπροσώπευε κυρίως φορτοεκφορτωτές, λιμενεργάτες και μερικά
σωματεία των νησιών. Δεύτερη ήταν η κεντρίστικη ή ανεξάρτητη τάση,
βασιζόμενη κυρίως στο Εργατικό Κέντρο Αθήνας, Πατρών, Κέρκυρας,
Ναυτεργά-τες, Ξενοδοχοϋπάλληλους, Μαγείρους και μερικά της
Πελοποννήσου.

Η τρίτη και ισχυρότερη ήταν η σοσιαλιστική τάση με αντιπροσώπους της
Φεντερασιόν Θεσσαλονίκης, τους Θεσσαλούς του Βόλου και των άλλων
πόλεων, Σιγαροποιούς – Καπνεργάτες, ηλεκτροτεχνίτες και πολλά
σωματεία Αθηνών, Πειραιώς. Υπήρχε άλλη μια μικρότερη σοσιαλιστική
παράταξη του Γιαννιού που τότε συνεργάστηκε με τους άλλους
σοσιαλιστές. Υπήρχαν ακόμα μερικοί αναρχοσυνδικαλιστές, οι οποίοι δεν
αποτέλεσαν ιδιαίτερη τάση.
Ο Δημήτρης Λιβιεράτος, σε συνέντευξή του στον Θανάση Καμπαγιάννη,
μιλάει για τους εργατικούς αγώνες και τις συνδικαλιστικές οργανώσεις,
που είχαν ως συνέπεια την ίδρυση της ΓΣΕΕ τον Οκτώβρη του 1918.1
Περιοδικό Σοσιαλισμός (Γενάρης-
Φλεβάρης 2008)
8. Λαμβάνοντας υπόψη το κείμενο του ιστορικού παραθέματος

και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις, να συνθέσετε το
περιεχόμενο του ιστορικού όρου «βενιζελισμός».
Βενιζελισμός: Αστικός Εθνικισμός - Αστικός Εκσυγχρονισμός
Πέρα και πίσω από το ‘χάρισμα’ του ηγέτη του, η ανεπανάληπτη δυναμική
τον Βενιζελισμού πηγάζει από έναν εξίσου ανεπανάληπτο συνδυασμό
αστικού εθνικισμού και αστικού εκσυγχρονισμού, σε αδιάσπαστη και
διαλεκτική ενότητα. Από την πρώτη στιγμή, το 1910, ο εκσυγχρονισμός
τέθηκε στην υπηρεσία της εθνικής ολοκλήρωσης. Με τη σειρά της, η
εθνική ολοκλήρωση υπηρέτησε τον εκσυγχρονισμό μέχρι το τέλος,
προσφέροντας την αναντικατάστατη πολιτική και ιδεολογική τον
νομιμοποίηση. Στο γενικό αυτό επίπεδο, γίνεται φανερή η άρρηκτη
συνέχεια και συνέπεια του Βενιζελισμού (και του Βενιζέλου προσωπικά).
Αν πρέπει κανείς να διακρίνει δύο φάσεις, ίσης περίπου διάρκειας, είναι
επειδή το περιεχόμενο της εθνικής ολοκλήρωσης άλλαξε αναγκαστικά και
ριζικά μετά την Καταστροφή τον 1922. Πριν, σήμαινε πρωταρχικά την
απελευθέρωση των αλυτρώτων με την αντίστοιχη εδαφική επέκταση του
εθνικού κράτους. Μετά, σήμαινε αποκλειστικά την αφομοίωση των πρώην
αλυτρώτων ως Νέων Χωρών ή ως προσφύγων πια και την επίτευξη
εθνικής ομοιογένειας και μιας νέας εθνικής ταυτότητας μέσα στα
οριστικά πλέον κρατικά σύνορα. Έτσι, κατά την πρώτη ηρωική περίοδο
του Βενιζελισμού (1910-1920), ο αστικός εκσυγχρονισμός συναρθρώθηκε
με τον αλυτρωτισμό, με ιδεολογικό επιστέγασμα τη Μεγάλη Ιδέα. Κατά τη
δεύτερη περίοδο (1922-1932), ο αστικός εκσυγχρονισμός συναρθρώθηκε
με την οικοδόμηση ενιαίου εθνικού κράτους, με ιδεολογικό επιστέγασμα
την Αβασίλευτη Δημοκρατία, στην οποία ο Βενιζελισμός επιχείρησε να
προσδώσει ευρύτερο ιδεολογικό και κοινωνικό περιεχόμενο.
Ως ανεπανάληπτος συνδυασμός αστικού εκσυγχρονισμού και αστικού
εθνικισμού ο Βενιζελισμός στηρίχθηκε σε εξίσου ανεπανάληπτες
ιστορικές προϋποθέσεις (που έλλειπαν από τα προγενέστερα εγχειρήματα
του Μαυροκορδάτου και του Τρικούπη), Εκμεταλλεύτηκε αδίστακτα και
δημιουργικά μια σειρά από διεθνείς συγκυρίες κατά την περίοδο 1910-
1920, που πρόσφεραν τις καλύτερες αλλά και τελευταίες ευκαιρίες
πραγμάτωση ςτης Μεγάλης Ιδέας, ως συνεπούς και ρεαλιστικού
αλυτρωτισμού Για πρώτη και τελευταία φορά, άλλωστε, τα συμφέροντα
του βρετανικού ιμπεριαλισμού συνέπεσαν και συμπορεύτηκαν με τις
ελληνικές εθνικές επιδιώξεις. […]

[Γ. θ. Μαυρογορδάτος - Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Βενιζελισμός και αστικός
εκσυγχρονισμός,
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1988]
9. Αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω κείμενο και

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις να διευκρινίσετε την
έννοια «βενιζελισμός» καθώς και το ρόλο του Βενιζέλου ως
εκφραστή των νέων συνθηκών.
Είναι αλήθεια ότι ο Βενιζέλος εμφανίζεται ως ο πρώτος πρωθυπουργός με

μοδέρνες ιδέες πολιτικές, κοινωνικές καί γενικά πολύ φιλελεύθερες
αντιλήψεις. Κρητικός καί πολιτικός, ο Βενιζέλος ήταν καί αποτέλεσμα της
όλης ιστορίας της νήσου, με τον πολιτισμό τον μινωικό, ελληνιστικό, τον
τουρκικό, τον βενετσιάνικο καί γενικά ρωμέϊκο, ήταν ο μοναδικός
εκπρόσωπος τής νεωτέρας κατάστασης και της παγκόσμιας εξέλιξης.
Αβραάμ Μπεναρόγια, Ελπίδες και πλάνες, εκδ. Στοχαστής σελ. 60
(διατηρήθηκε η ορθογραφία του πρωτότυπου κειμένου)
ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ-ΣΤΑΦΙΔΙΚΗ ΚΡΙΣΗ
10. Aντλώντας στοιχεία από τα κείμενα και τον πίνακα που σας
δίνονται και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να
αναζητήσετε τους λόγους της μετανάστευσης των Ελλήνων,
κυρίως στις Η.Π.Α, στα τέλη του 19ου αιώνα, και να εκτιμήσετε
την έκταση και τα οφέλη που προέκυψαν για την ελληνική οικονομία
ως τις αρχές του 20ου αιώνα.
Μονάδες 25
( ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2004)
Κείμενα
α. Η παραγωγική έκρηξη και η κατάρρευση του εμπορίου της ελληνικής
σταφίδας ενέτειναν την υπερατλαντική μετανάστευση από τις
σταφιδοπαραγωγικές περιοχές, καθώς και από τις γειτονικές, οι
οποίες τους έστελναν εποχικούς εργάτες. Η ελληνική
σταφιδοπαραγωγή είχε επωφεληθεί από την επιδημία φυλλοξήρας,
που είχε πλήξει τα γαλλικά αμπέλια γύρω στα τέλη της δεκαετίας
του 1860 και είχε αποδεκατίσει τη γαλλική παραγωγή. Η Ελλάδα
κινήθηκε με τρόπο ώστε να καλύψει το κενό στην παγκόσμια αγορά,
όπου οι τρεις κύριοι αγοραστές ήταν η Μεγάλη Βρετανία, η Γερμανία
και η Ρωσία. Καθώς οι τιμές του εξαγόμενου προϊόντος ανέβηκαν
στα ύψη, η σταφιδοκαλλιέργεια αντακατέστησε την
ελλαιοκαλλιέργεια όπως και την καλλιέργεια σιτηρών… Η ευημερία
αφορούσε πρωτίστως τους σταφιδέμπορους και τους τοκογλύφους
και έλαβε τέλος στη δεκαετία του 1890.
(Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αι., Αλ. Κιτροέφ, «Η

υπεραλατλαντική μετανάστευση», τ.Α1 σ. 134).
β.
Μετανάστευση προς τις Η.Π.Α (1880 – 1920)
Αριθμός Πληθυσμός των %

μεταναστών χωρών το 1912
Ελλάδα 370.000 2.800.000 13,2
Ιταλία 4.776.000 34.700.000 12,7
Ισπανία 109.000 20.000.000 0,5
Πορτογαλία 203.000 5.500.000 3,7
Ρουμανία 85.000 7.200.000 1,2
Βουλγανία 65.000 4.300.000 1,5
(Κ. Τσουκαλά, «Εξάρτηση και αναπαραγωγή», σ.σ. 148 -149)
γ. Στον πελοποννησιακό και αθηναϊκό Τύπο δημοσιεύονταν τακτικά

ιστορίες, όπου περιγραφόταν ο πλούτος αγροτικών περιοχών, χάρη
στα εμβάσματα ή την επιστροφή των ίδιων των μεταναστών. Εδώ θα
πρέπει να σημειωθεί ότι στα συγκεκριμένα παραδείγματα
περιλαμβανόταν η παρακμή της τοκογλυφίας στις επαρχίες, χάρη
στα διαθέσιμα σ’ αυτές τις περιοχές κεφάλαια, τα οποία στέλνονταν
από το εξωτερικό. Στην Πελοπόννησο, τα εμβάσματα προκάλεσαν
την αναγκαστική πτώση των επιτοκίων από 25% σε 6 -8% και την
ουσιαστική εξαφάνιση των δανειστών που είχαν αρχίσει να
πλουτίζουν. Επίσης αυξήθηκε η αξία της γης και της εργασίας.
(Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αι., Αλ. Κιτροέφ, «Η υπερατλαντική
μετανάστευση», τ.Α1 σ. 141 - 142)
11. Συνδυάζοντας τις ιστορικές γνώσεις σας και τις πληροφορίες

των παραθεμάτων που σας δίνονται, να αναφερθείτε στα
οφέλη της Ελλάδας από τους Βαλκανικούς πολέμους, αλλά και
στα προβλήματα που προέκυψαν από την ενσωμάτωση των
νέων περιοχών στον εθνικό κορμό.
Μονάδες 25
(Π
ΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ 2009)
Κείμενο Α
Μολονότι η Ελλάδα βγήκε υπερχρεωμένη από τους Βαλκανικούς
Πολέμους, η ελληνική οικονομία έδινε κάποια σημεία ανόρθωσης,
οφειλόμενα ίσως στην αναθέρμανση της εμπιστοσύνης των πολιτών προς
το κράτος μετά τη γενική ευφορία που δημιούργησαν οι σαρωτικές
στρατιωτικές επιτυχίες, επιτρέποντας στον ελληνικό λαό να ατενίζει το
μέλλον με πρωτόγνωρη αισιοδοξία. [...]
Ό,τι συνέβαλε τα μέγιστα στο κλίμα σιγουριάς και αισιοδοξίας ήταν ο
ενθουσιασμός για τις στρατιωτικές επιτυχίες. [...] Η παραγωγική
δυνατότητα όσων περιοχών προσαρτήθηκαν και η παρεπόμενη επέκταση
της εσωτερικής αγοράς ασφαλώς προοιωνίζονταν λαμπρό μέλλον. […]
Επιπλέον, οι στρατιωτικές επιτυχίες υπαγόρευαν τη διαρκή πολεμική
ετοιμότητα των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων για την προάσπιση των
νέων εδαφών, αφού τόσο η Τουρκία όσο και η Βουλγαρία δεν θα
αποδέχονταν μάλλον τις εδαφικές τους απώλειες. Η επέκταση όμως της
αμυντικής θωράκισης της Ελλάδας αναπόφευκτα καταπονούσε την
οικονομία της.
Γεώργιος Β. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο
1917-1918, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000, σσ. 238-239

Κείμενο Β
[...] Το 1913 η ύπαιθρος της Ηπείρου, της Μακεδονίας και της Θράκης
έμοιαζε περισσότερο με την νοτιοελλαδική ύπαιθρο των αρχών του 19ου ,
παρά με εκείνη των αρχών του 20ού αιώνα. Εκτεταμένα έλη κάλυπταν τις
πεδινές περιοχές, η ελονοσία ενδημούσε, η πληθυσμιακή πυκνότητα ήταν
χαμηλή. Κυρίαρχη μορφή ιδιοκτησίας ήταν τα τσιφλίκια, που
συνδυάζονταν με την ημινομαδική κτηνοτροφία. Η οικονομία των νέων
επαρχιών αντιμετώπιζε πρόσθετα προβλήματα κι απ’ το γεγονός ότι έως
τότε ήταν προσανατολισμένη προς τα οικονομικά και πολιτικά κέντρα
της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, από τα οποία είχε αποκοπεί.
Επιπλέον, στις νέες βόρειες επαρχίες κατοικούσε ένα μωσαϊκό από
διαφορετικές φυλετικές και θρησκευτικές ομάδες. […]
Αλέξης Φραγκιάδης, Ελληνική Οικονομία 19ος – 20ός αιώνας, Νεφέλη,
Αθήνα 2007, σσ. 127-128
Εθνικός διχασμός
12. Αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω να εμπλουτίσετε την
έννοια «Εθνικός διχασμός» όπως αυτή αναφέρεται στις
σελίδες 49-50 και 94-95 του σχολικού σας βιβλίου
Το 1915, όταν ο Βενιζέλος, εκυρίχτικε εναντίον των παλαιών κομμάτων
που εξεδηλώθησαν μαζύ με το στέμα, καί υπέρ της Γερμανίας, καί
επαναστάτησε, κυρίχτηκε υπέρ των συμμάχων, έφυγε στη Θεσ/ίκη. Έτσι ή
Ελλάς εμοιράσθη σε δύο, όλοι οι εκπρόσωποι των τότε πρωταρχικών
εργατικών σωματείων Πειραιώς, κατέφυγαν στη Θεσ/ίκη, μαζύ δε πολλοί
δημόσιοι υπάλληλοι Αθηνών καί στελέχη τού στρατού, προσκολημένοι
στην προσωπικότητα του Βενιζέλου και στον φιλελεύθερον καί
φιλεργατικόν πολιτικόν. Όλοι αυτοί πήραν τον τίτλον του «βενιζελικού»
που σήμενε ταυτόχρονα φιλελεύθερος καί μάλιστα φιλεργατικός! Οι
αρχηγοί των εργατικών σωματείων, από τον Πειραιά καί μερικοί καί από
την Αθήνα πήραν τον ελαφρώς ειρωνικό τίτλο τού «εργατο-πατέρα»…
Και μεταξύ των διανοουμένων φυγαδεύοντο πολλοί στη Θεσσαλονίκη καί
έτσι επληθήνοντο οι οπαδοί της Κυβέρνησης Θεσ/ίκης, οπαδοί του
Βενιζέλου και το κίνημα αυτό ήταν ισχυρό εναντίων των γερμανοφΐλων.
Και στον στρατό συνέβει κάτι πού επέτρεψε στην Κυβέρνηση Εθνικής
Αμύνης να οργάνωση τον στρατόν και να επιβάλη την διήκηση της
Επαναστατικής Κυβέρνησης σ’ όλη τη Μακεδονία και σε τμήμα πέραν της
Μακεδονίας αρχίζουσα με την κατάληψη των νήσων τού Αιγαίου όλων.
Αβραάμ Μπεναρόγια, Ελπίδες και πλάνες, εκδ. Στοχαστής σελ. 59-60
(διατηρήθηκε η ορθογραφία του πρωτότυπου κειμένου
Μεταστροφή της πολιτικής των Συμμάχων

13. Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί και
αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να αιτιολογήσετε
την αλλαγή στάσης των Συμμάχων απέναντι στην Ελλάδα
μετά την εκλογική ήττα του Ελευθερίου Βενιζέλου τον
Νοέμβριο του 1920 και να αναφερθείτε στις οικονομικές και
πολιτικές συνέπειες αυτής της αλλαγής.
Ο Γάλλος πρωθυπουργός Leygues πρότεινε να σταλεί στην ελληνική
κυβέρνηση σαφής προειδοποίηση ότι τυχόν επιστροφή του Κωνσταντίνου

Θα σήμανε παραδοχή της πολιτικής τον κατά τη διάρκεια τον πολέμου και
ανασύσταση ενός καθεστώτος εχθρικού προς τους Συμμάχους. Στην
περίπτωση αυτή θα έπρεπε η Ελλάδα να γνωρίζει ότι οι Σύμμαχοι δεν
ήταν σε θέση να εμπιστευθούν σημαντικά στρατηγικά σημεία στη Μικρά
Ασία σε μια μη φιλική κυβέρνηση. Με άλλα λόγια, επιστροφή τον
Κωνσταντίνου θα σήμαινε αναθεώρηση, από τις Δυνάμεις, της Συνθήκης
των Σεβρών. Το τελικό κείμενο, που υιοθετήθηκε από τη Συμμαχική
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου και επιδόθηκε στην κυβέρνηση Ράλλη, στις
20Νοεμβρίον/3Δεκεμβρίου, αποτελούσε, τυπικά, συμβιβασμό ανάμεσα
στις δύο απόψεις με ουσιαστική παραδοχή των γαλλικών θέσεων. Δεν
έθετε θέμα αναθεωρήσεως της Συνθήκης, αλλά τόνιζε ότι οι δυνάμεις της
Εηtente, θα θεωρούσαν την τυχόν επιστροφή τον Κωνσταντίνου στον
ελληνικό θρόνο σαν μια μη φιλική ενέργεια που θα τους έδινε το δικαίωμα
να επανεξετάσουν ολόκληρη την πολιτική τους στην Εγγύς Ανατολή
χωρίς καμία δέσμευση· χωρίς δηλαδή να δεσμεύονται από τη Συνθήκη
των Σεβρών. Η Ελλάδα θα έπαυε να θεωρείται σύμμαχος-εντολοδόχος της
Εηtente στη Μικρά Ασία. Στις 21 Νοεμβρίου/4 Δεκεμβρίου, μια μέρα πριν
από το Δημοψήφισμα για την επιστροφή τον Κωνσταντίνου, οι πρεσβευτές
της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας εξουσιοδοτήθηκαν να
γνωστοποιήσουν στην ελληνική κυβέρνηση ότι οι Σύμμαχοι θα διέκοπταν
κάθε οικονομική υποστήριξη προς την Ελλάδα αν ξαναγύριζε ο εξόριστος
μονάρχης.
[Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ’, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978,
σελ. 150]
14. Η «διχοτόμηση της δραχμής»Συνδυάζοντας τα στοιχεία που

θα αντλήσετε από τα παρακάτω κείμενα με τις πληροφορίες
από το σχολικό σας βιβλίο να παρουσιάσετε τον εσωτερικό
δανεισμό της κυβέρνησης Γούναρη το 1922 και τις συνέπειες
(θετικές και αρνητικές) της διχοτόμησης του
χαρτονομίσματος
Κείμενο 1
Οι προσπάθειες τον Γούναρη για δανειοδότηση από το εξωτερικό
αποτυγχάνουν. Οι Αγγλογάλλοι έχουν ακυρώσει όλες τις πιστώσεις από
την εποχή της επανόδου του Κωνσταντίνου στην Ελλάδα. Ο Γούναρης
αναγκάζεται να ακολουθήσει αντιλαϊκή δημοσιονομική πολιτική. Ο
υπουργός Οικονομικών Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης προχωρεί με νόμο στη
σύναψη εσωτερικού αναγκαστικού δανείου ύψους ενός δισεκατομμυρίου
πεντακοσίων εκατομμυρίων δραχμών (Μάρτιος 1922). Ο τρόπος
εφαρμογής του αναγκαστικού δανείου ήταν-πρωτότυπος: το
χαρτονόμισμα που κυκλοφορούσε χάνει τη μισή του αξία. Οι πενήντα
δραχμές, για παράδειγμα, που είχε στα χέρια τον ο πολίτης αποκτούν
ονομαστική αξία είκοσι πέντε δραχμών. Οι άλλες είκοσι πέντε
κατατίθενται στο δημόσιο ταμείο. ‘Έτσι, ο ελληνικός λαός, αιφνιδιαστικά,
χάνει το μισό του νόμισμα.
[Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη Γ΄ Λυκείου του ΟΕΔΒ]
Κείμενο Β . . ..
Στον οικονομικό τομέα η κατάσταση χειροτέρευε με σταθερά
επιταχυνόμενο ρυθμό. Το αναγκαστικό δάνειο που είχε εισαγάγει ο
Πρωτοπαπαδάκης με τη διχοτόμηση τον χαρτονομίσματος ενίσχυσε με
ένα αρκετά σημαντικό ποσό το Δημόσιο Ταμείο, αλλά δεν ενίσχυσε

καθόλου τη δημοτικότητα της κυβερνήσεως [ ]Αλλά και το ποσό αυτό
δεν επαρκούσε παρά μονο για τη συντήρηση του στρατού και την
οργάνωση της αποχωρήσεώς του από τη Μικρά Ασία. [… ]
Δεν έλυσε όμως το οικονομικό πρόβλημα της χωράς. Η διχοτόμηση του
νομίσματος σε »Σταύρους» (την εικόνα δηλαδή του ιδρυτή της Εθνικής
Τράπεζας Γεωργίου Σταύρου και σε «Στέμματα» βοήθησε να
αντιμετωπισθούν οι αμεσες κρατικές υποχρεωθείς μονό ως το φθινόπωρο
τον 1922
[Ιστορία τον Ελληνικού Έθνους τόμος ΙΕ Εκδοτική Αθηνών Αθήνα 1978
σελ. 158]
15. Λαμβάνοντας υπόψη σας τις πληροφορίες του παραθέματος

και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις να γράψετε τους
λόγους της άσχημης οικονομικής κατάστασης της Ελλάδας
μετά το 1920 και με ποιον παράδοξο τρόπο προσπάθησε η
ελληνική κυβέρνηση να βελτιώσει την άσχημη δημοσιονομική
κατάσταση το 1922;
(Μονάδες 50)
Ποια ήταν η οικονομική πολιτική της Ελλάδας κατά την

κρίσιμη περίοδο 1914-1923; Θα αρκεστούμε στις γενικές κρίσεις του
οικονομολόγου Ανδρέα Ανδρεάδη, που παρατηρεί ότι ως το 1920 οι
ελληνικές κυβερνήσεις ακολούθησαν γενικά ορθή οικονομική πορεία,
όπως αποδείχνει η σταθεροποίηση της δραχμής. Και αυτό το πέτυχαν
βέβαια με την προθυμία του λαού στην καταβολή των φόρων και με τη
σύναψη υψηλών εσωτερικών δανείων, γεγονός χωρίς προηγούμενο στην
ιστορία. Από τον Ιούνιο όμως του 1920 οι κυβερνήσεις έκαναν το σφάλμα
να προχωρήσουν στον πληθωρισμό, αν και εδώ είχαν τα ελαφρυντικά
τους: ότι οι σύμμαχοι είχαν αρνηθεί να καταβάλουν τις πιστώσεις που
είχαν υποσχεθεί στα 1918 και ότι η χώρα ήταν οικονομικά απομονωμένη.
Τα σφάλματα που είχαν γίνει με την έκδοση τραπεζογραμματίων χωρίς
κάλυψη σε χρυσό, των ετών 1920-1922, είχαν αντισταθμιστεί με την καλή
θέληση, με την οποία ο ελληνικός λαός δέχτηκε το πικρό φάρμακο της
διχοτομήσεως των χαρτονομισμάτων, καθώς και με τους αλλεπάλληλους
φόρους των ετών 1922-1923.
(Α. Κ. Βακαλόπουλου Ιστορία του Νεότερου Ελληνισμού
σελ. 370)
16. Να συνδυάσετε τις ιστορικές σας γνώσεις με τα στοιχεία των

πηγών και να παρουσιάσετε τα έργα που έγιναν στο
λεκανοπέδιο της Αττικής μετά το 1922
1.Για το φράγμα και τη λίμνη του Μαραθώνα

Κείμενο Α΄
Μετά τη φυγή των Τούρκων, η κυβέρνηση της χώρας αντιμετώπισε και το
βασικό αυτό πρόβλημα της ύδρευσης. Με έρανο που έγινε επισκεύασε το
υδραγωγείο, αλλά λόγω της αύξησης του πληθυσμού, μετά από πολλές

προτάσεις για διάφορες γεωτρήσεις και μεταφορά νερών, αποφασίστηκε
το 1892 να γίνει τεχνητή λίμνη στο Μαραθώνα. Την πρόταση αυτή την
έκανε ο Εδουάρδος Καλενέκ και το έτος 1926 το δημόσιο της Ελλάδας και
η εταιρεία Ούλεν έκαναν συμφωνία για τη λίμνη αυτή, που θα έδινε νερό
στην πρωτεύουσα.
Οι εργασίες άρχισαν τον Οκτώβριο του 1926 και τέλειωσαν μετά από 3
χρόνια. Το Μάιο του 1931 είχαν κατασκευαστεί το φράγμα, ο αγωγός, τα
διυλιστήρια και για πρώτη φορά στις 3 Ιουνίου η Αθήνα πήρε νερό από τη
λίμνη.
Πηγή :wikipedia
Κείμενο Β΄
Η αύξηση όμως του πληθυσμού της Αθήνας δημιούργησε νέες ανάγκες.
Για το λόγο αυτό το 1925 άρχισαν να κατασκευάζονται τα πρώτα
σύγχρονα έργα ύδρευσης στην περιοχή της Πρωτεύουσας. Τη χρονιά αυτή
υπογράφτηκε σύμβαση μεταξύ του Ελληνικού Δημοσίου, της Αμερικανικής
Εταιρείας ULEN και της Τράπεζας Αθηνών για τη χρηματοδότηση και
κατασκευή έργων ύδρευσης της Πρωτεύουσας από τη λεκάνη απορροής
της Πάρνηθας. Τα έργα θα επόπτευε κατασκευαστικά η Ανώνυμος
Ελληνική Εταιρεία Υδάτων (ΕΕΥ), η οποία συστάθηκε για το σκοπό αυτό.
Το πρώτο μεγάλο έργο ήταν η κατασκευή του φράγματος του Μαραθώνα.
Για την κατασκευή του φράγματος - που ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 1926
και ολοκληρώθηκε το 1929 - εργάστηκαν περίπου 900 άνθρωποι. Το
φράγμα είναι τοξωτό και επενδεδυμένο με Πεντελικό μάρμαρο,
ιδιαιτερότητα που του προσδίδει μοναδικότητα σε παγκόσμιο επίπεδο. Το
ύψος του είναι 54 μ. και το μήκος του 285μ.
Πηγή Απόσπασμα από το δημοσίευμα «Ύδρευση της Αθήνας » από την
ιστοσελίδα της ΕΥΔΑΠ
2. Για τα έργα της εταιρίας Πάουερ

Κείμενο Α΄
Aξιόλογα δείγματα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής των αρχών του αιώνα,
θα δείτε στους δρόμους ανάμεσα στην οδό Πειραιώς και τον σταθμό του
N. Φαλήρου. Δίπλα στο ποτάμι, το εργοστάσιο της Hλεκτρικής, που
κατασκευάστηκε το 1923 απο τη βρετανική εταιρία Πάουερ και που
λειτουργούσε μέχρι το 1972, έχει χαρακτηρισθεί ως διατηρητέο
( http://www.travel.gr/portal/viewSection.x?
section=16%3B5%3B98)
Κείμενο Β΄
Το 1926 οι ΣΑΠ, οι ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΟΙ ΑΤΤΙΚΗΣ που εκμεταλλεύονται το
«ΘΗΡΙΟ» της Κηφισιάς, και οι ΤΡΟΧΙΟΔΡΟΜΟΙ ΑΘΗΝΩΝ-ΠΕΙΡΑΙΩΣ που
εκμεταλλεύονται τα ΤΡΑΜ, συνεργάζονται με τον Αγγλικό όμιλο ΠΑΟΥΕΡ.
Από τη συνεργασία αυτή προκύπτουν δύο Εταιρίες: Η ΗΕΜ που
αναλαμβάνει την εκμετάλλευση των ΤΡΑΜ και της Γραμμής της Κηφισιάς
και οι ΕΗΣ .Οι ΕΗΣ αναλαμβάνουν τις υποχρεώσεις της πρώην ΣΑΠ και
ταυτόχρονα τη δέσμευση να βελτιώσουν την υπάρχουσα γραμμή και να
επεκτείνουν την υπόγεια σήραγγα ως το σταθμό ΑΤΤΙΚΗ με διπλή γραμμή
για να ενωθεί ο Ηλεκτρικός με την Κηφισιά, με υπόγειο σταθμό κάτω από
την ΟΜΟΝΟΙΑ.
Τα έργα ξεκίνησαν τον Ιανουάριο του 1928 και στις 21/7/1930
εγκαινιάζεται από τον Ελευθέριο Βενιζέλο ο υπόγειος σταθμός ΟΜΟΝΟΙΑ.
Αργότερα το 1948 και το 1949 εγκαινιάζονται αντίστοιχα οι σταθμοί
ΒΙΚΤΩΡΙΑ και ΑΤΤΙΚΗ.
(Από blog που λειτουργεί στη διεύθυνση :

(http://aqua-aquamarine.blogspot.com/2009/01/blog-
post_25.html)
17. Αντλώντας στοιχεία από τα παραθέματα και συνδυάζοντάς

τα με τις πληροφορίες του σχολικού εγχειριδίου
α) να δείξετε το ρόλο που διαδραμάτισε η Τράπεζα της Ελλάδας
στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας μέχρι την κρίση του 1932
β) να δείξετε ποιες δυνάμεις αντιστρατεύονταν την ίδρυση και
την πρόοδό της και γιατί
1.Η Ίδρυση της Τράπεζας της Ελλάδος και τα Πρώτα Χρόνια Λειτουργίας
της
Η Τράπεζα της Ελλάδος ιδρύθηκε σε συνέχεια του Πρωτοκόλλου της
Γενεύης της 15ης Σεπτεμβρίου 1927 και άρχισε να λειτουργεί στις 15
Μαΐου 1928.
Η πρόταση για τη δημιουργία της κεντρικής τράπεζας έγινε από την
Κοινωνία των Εθνών προκειμένου να στηριχθούν οι προσπάθειες της
ελληνικής κυβέρνησης να αντιμετωπίσει τα σοβαρά οικονομικά και
δημοσιονομικά προβλήματα της εποχής. Μέχρι την ίδρυση της Τράπεζας
της Ελλάδος, τις λειτουργίες κεντρικής τράπεζας ασκούσε η
μεγαλύτερη εμπορική τράπεζα της χώρας, η Εθνική Τράπεζα της
Ελλάδος, η οποία είχε ιδρυθεί το 1841 και βαθμιαία είχε αποκτήσει
μονοπώλιο επί του εκδοτικού προνομίου. Σύμφωνα με την Κοινωνία των
Εθνών, στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος υπήρχε ασυμβίβαστο για την
άσκηση δημόσιας εξουσίας, όπως η έκδοση του χαρτονομίσματος,
παράλληλα με τη δραστηριότητα εμπορικής τράπεζας.
Στη νέα, κεντρική, τράπεζα μεταβιβάστηκαν από την Εθνική Τράπεζα
στοιχεία ενεργητικού (κυρίως χρυσός και ομόλογα του Δημοσίου) και
παθητικού (το εκδοθέν χαρτονόμισμα και ιδίως οι καταθέσεις του
Δημοσίου).
Η Τράπεζα της Ελλάδος άρχισε τη λειτουργία της τον Μάιο του 1928 με
προσωπικό 500 ατόμων. Στη συνέχεια, η Τράπεζα άνοιξε έναν αριθμό
πρακτορείων και υποκαταστημάτων κυρίως για την τροφοδότηση των
τοπικών αγορών σε χαρτονόμισμα και για τη διενέργεια πληρωμών ή/και
εισπράξεων για λογαριασμό του Δημοσίου. Στις 4 Απριλίου 1938 η έδρα
της Τράπεζας μεταφέρθηκε στη σημερινή της θέση.
Το Πρωτόκολλο της Γενεύης καθόρισε, επίσης, το περιεχόμενο της
δραχμής σε χρυσό και όρισε ότι η δραχμή θα ακολουθούσε τον Κανόνα
Χρυσού-Συναλλάγματος. Σύμφωνα μάλιστα με το ‘Aρθρο 4 του αρχικού
Καταστατικού της Τράπεζας της Ελλάδος “κύριον καθήκον της Τραπέζης
είναι η εξασφάλισις της σταθερότητος της εις χρυσόν αξίας των
γραμματίων αυτής. Προς τον σκοπόν τούτον θα ρυθμίζη, εντός των ορίων
του Καταστατικού αυτής, την κυκλοφορίαν και την πίστιν εν Ελλάδι”
2.Η ιστορία του κτιρίου της Τράπεζας της Ελλάδος

Στις αρχές του 1930, όταν η Τράπεζα της Ελλάδος σύστησε το Τμήμα
Κτιρίων, είχε αναθέσει τη διεύθυνσή του στον αρχιτέκτονα Κ. Παπαδάκη,
που υπηρετούσε ώς τότε στο αρχιτεκτονικό τμήμα της Εθνικής Τραπέζης,
και είχε προσλάβει επίσης ως τεχνικό σύμβουλο τον Ν. Ζουμπουλίδη,
Διευθυντή της Τεχνικής Υπηρεσίας της Εθνικής. Τα οριστικά προσχέδια
των Ν. Ζουμπουλίδη και Κ. Παπαδάκη εγκρίθηκαν από το Γενικό Συμβούλιο

το Νοέμβριο του 1932. Τα σχέδια αυτά, και ειδικότερα τα σχέδια των
θησαυροφυλακίων και των διαφόρων εγκαταστάσεων, τα εξέτασε το 1933
και ο άγγλος μηχανικός O. Faber, που έκαμε και τις μελέτες για τη
θέρμανση και τον εξαερισμό του κτιρίου.
Εν τω μεταξύ είχε αρχίσει, από τους κύκλους που ζητούσαν συγχώνευση
με την Εθνική, να υπονομεύεται η προσπάθεια της Τραπέζης της Ελλάδος
να αποκτήσει ιδιόκτητο κεντρικό κατάστημα. Οικονομικοί παράγοντες
του Λαϊκού Κόμματος, που βρισκόταν τότε στην εξουσία, αντιδρούσαν
στο να δοθεί κυβερνητική άδεια για την οικοδόμηση νέου κτιρίου. Το
Μάρτιο του 1933 ο Υπουργός των Οικονομικών είχε παραγγείλει να
σταματήσει κάθε σχετική εργασία. Ο Παναγής Τσαλδάρης, που δεν
συμφωνούσε σ’ αυτό το ζήτημα με τους παράγοντες του κόμματός του,
υπέδειξε ιδιαιτέρως στο Διοικητή της Τραπέζης, όπως αναφέρει ο Ηλίας
Βενέζης (1, σ. 171), πώς και πότε θα έπρεπε να γίνει η τελετή της
θεμελιώσεως για να είναι αδύνατη κάθε αντίδραση.
Έτσι η τελετή θεμελιώσεως του κτιρίου επισπεύσθηκε, και έγινε στις 20
Νοεμβρίου 1933. Παρέστησαν η Διοίκηση και το Γενικό Συμβούλιο της
Τραπέζης και ανώτατοι υπάλληλοι του ιδρύματος. Τον αγιασμό της
θεμελιώσεως έκαμε ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος. Ο Εμμανουήλ
Τσουδερός εκφώνησε σχετικό λόγο.
Πηγή: Η ιστοσελίδα της Τράπεζας της Ελλάδος.
http://www.bankofgreece.gr/Pages/el/Bank/History/foundation.aspx
18. Συνθέτοντας τις πληροφορίες του σχολικού σας βιβλίου με

αυτές του παραθέματος να δείξετε:
α)Τους λόγους που οδήγησαν την ελληνική οικονομία στην κρίση
του 1932
β) Τις αντιδράσεις της ελληνικής κυβέρνησης
[Τα κρίσιμα χρόνια 1928 - 1932]
(…) Την εξεταζόμενη τετραετία (1928-1932) στο μεγαλύτερο διάστημά
της, με εξαίρεση το 1932, σύμφωνα πάντοτε με τις προηγούμενες
έρευνες, οι δείκτες της αγροτικής παραγωγής σε αξία και όγκο
χαρακτηρίζονται από μια φθίνουσα τάση. O συνδυασμός της πτώσης των
τιμών των αγροτικών προϊόντων, εξαιτίας της οικονομικής κρίσης του
1929, με τις κακές αγροτικές σοδειές της περιόδου 1929-1931, συνιστούν
ένα καταλυτικό στοιχείο για την υποχώρηση της ελληνικής γεωργίας με
τα επακόλουθα αρνητικά κοινωνικά αποτελέσματα και την περιορισμένη
συμβολή της στην όλη αναπτυξιακή προσπάθεια. Tα μεγάλα έργα στην
ύπαιθρο δεν μπορούν να αποδώσουν ακόμη, ενώ δημιουργούν πρόσθετα
προβλήματα στην εξισορρόπηση του εξωτερικού ισοζυγίου και
διαταραχές στη νομισματική ισορροπία, όταν την ίδια στιγμή οι
πρακτικές και η συμπεριφορά του τραπεζικού συστήματος στην αγροτική
περιφέρεια οδηγούν τους αγρότες στην υπερχρέωση.
O βιομηχανικός τομέας φαίνεται να κινείται κατά διαφορετικό τρόπο.
Κάτω από το καθεστώς του υψηλού προστατευτισμού, της στροφής του
τραπεζικού κεφαλαίου στη βιομηχανία και τη μεγάλη συμπίεση του
κόστους εργασίας, διακρίνεται από μια σταθερή άνοδο.(…)
Στα χρόνια της μεγάλης οικονομικής κρίσης και ιδιαίτερα την περίοδο
1929-1932, οι τιμές πέφτουν στην Ελλάδα πολύ λιγότερο σε σχέση με ό τι
συμβαίνει στις υπόλοιπες χώρες. αυτή η αντοχή που επέδειξε η ελληνική
οικονομία απέναντι στα αρνητικά αποτελέσματα της διεθνούς κρίσης
ευνοεί τη νομισματική αποσταθεροποίηση, καθώς υπερτιμάται η δραχμή
απέναντι στα ξένα νομίσματα. Θα είναι ακριβώς τον Σεπτέμβριο του
1931, όταν η Αγγλία θα αποσυνδέσει τη λίρα από το χρυσό, αφήνοντας

έτσι εκτεθειμένη την ελληνική δραχμή που ήταν προσδεμένη στο χρυσό
μέσω της αγγλικής λίρας. Οι προσπάθειες του Eλ. Βενιζέλου να
διατηρήσει σταθερή τη δραχμή με όσα συναλλαγματικά αποθέματα
διέθετε η Τράπεζα της Ελλάδος και με την προσφυγή στο ξένο δανεισμό,
αποτυγχάνουν και με τον αναγκαστικό Νόμο της 28ης Σεπτεμβρίου 1931
αίρεται de facto η σταθεροποίηση της δραχμής για να επικυρωθεί κατόπιν
με το Νόμο 5422 της 26ης Απριλίου 1932, με τον οποίο καταργείται το
σύστημα κανόνος συναλλάγματος χρυσού και επανέρχεται το σύστημα
της αναγκαστικής κυκλοφορίας. Ενώ λίγες ημέρες αργότερα, την 1η
Μαΐου 1932, η κυβέρνηση θα κηρύξει χρεοστάσιο. H Ελλάδα δεν μπορούσε
πλέον να πληρώσει τα χρέη και τους τόκους της. (…)
Πηγή: Απόσπασμα από δημοσίευμα του Θανάση Καλαφάτη,
Επίκουρου καθηγητή του Πανεπιστημίου Πειραιώς στην Καθημερινή
http://www.kathimerini.gr/4Dcgi/4dcgi/_w_articles_kathglobal_8_21/03/200
4_1282646
19. Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και τις πληροφορίες των
παρακάτω παραθεμάτων να απαντήσετε στα ερωτήματα :
α) Με ποια μέτρα αντιμετώπισε η ελληνική κυβέρνηση την
οικονομική κρίση που έπληξε τη χώρα το 1932;
β) Ποιες ήταν οι επιπτώσεις της κρίσης στον πολιτικό τομέα;
(μονάδες 25)
ΚΕΙΜΕΝΟ 1
Oι επιπτώσεις από την οικονομική κρίση που χτύπησε την αμερικανική
οικονομία το 1929 δεν μετατοπίστηκαν ομοιόμορφα στα διάφορα κράτη.
H Eλλάδα, η οποία μόλις ένα χρόνο νωρίτερα, το 1928, είχε οδηγηθεί σε
νομισματική σταθεροποίηση, κατόρθωσε πρόσκαιρα να αποφύγει το
δραματικό κόστος της ύφεσης που γνώρισαν άλλες ευρωπαϊκές χώρες. H
εμμονή στην πολιτική της υπεράσπισης της δραχμής, που ακολούθησε η
κυβέρνηση Bενιζέλου, απέδωσε καρπούς μέχρι το σημείο της αποχώρησης
της Bρετανίας από το σύστημα της χρυσής βάσης (gold standard). O
βαθμός σύνδεσης της ελληνικής οικονομίας από τη λίρα Aγγλίας ήταν
τέτοιος, που την οδήγησε -μαζί με άλλες χώρες- στη λήψη άμεσων
μέτρων. Tο Xρηματιστήριο Aθηνών έκλεισε επ' αόριστον και τα
αποθέματα της Tράπεζας της Eλλάδος σε συνάλλαγμα και χρυσό,
εξαιτίας και της κερδοσκοπίας, εξανεμίστηκαν. Oι εισαγωγές άρχισαν να
μειώνονται δραστικά και η νέα συναλλαγματική πολιτική που
διαμορφώθηκε χαρακτηριζόταν από προστατευτισμό, με έντονα τα
στοιχεία της κρατικής παρέμβασης. H υποτίμηση του εθνικού νομίσματος
συνοδεύτηκε από την επιβολή καθεστώτος αναγκαστικής κυκλοφορίας
της δραχμής, κατάργησης της αγοράς συναλλάγματος και αναστολής
πληρωμής χρεολυσίων και τόκων για το
σύνολο των κρατικών δανείων. H αναγγελία των σχετικών μέτρων, την
άνοιξη
του 1932, οδήγησε τη χώρα σε μια πορεία οικονομικής αυτοτέλειας, υπό
τη στενή επίβλεψη του κράτους. H ελληνική αντίδραση στην κρίση
αποτελεί την πρώτη απόπειρα οργάνωσης της οικονομίας σε ορθολογικά
όσο και σύγχρονα για την εποχή αυτή πρότυπα.
www.ime.gr

ΚΕΙΜΕΝΟ 2
Mετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης του '29, τις παραδοσιακές
αγορές στο χώρο του εμπορίου αντικατέστησαν οι νέες αγορές με το
μηχανισμό του clearing ( δηλ. συμψηφισμός σε είδος, χωρίς πληρωμή σε
συνάλλαγμα) και βέβαια η αναπτυσσόμενη εγχώρια αγορά. Aυτή η
μέθοδος, παρά τα σημαντικά μειονεκτήματά της, επέτρεπε τον
αποτελεσματικό έλεγχο –εκ μέρους του κράτους- της σύνθεσης των
εισαγωγών και των εξαγωγών. Mε αυτό τον τρόπο, οι εισαγωγές
μειώθηκαν στα απολύτως απαραίτητα (πρώτες ύλες κ.ά.), με συνέπεια τη
μείωση του ελλείμματος του εμπορικού ισοζυγίου από 47,6% το 1924 σε
25,1% το 1939.
ww
w.i m e .g r
2Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΟΜΜΑΤΑ

Αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω κείμενο που σας δίνεται και
αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να παρουσιάσετε τις
σχετικές διατάξεις που ψήφισε η Εθνοσυνέλευση 1843-44 για τις
εκλογές και τον τρόπο που αυτές πραγματοποιήθηκαν.
Σύνταγμα του 1844
Συνακόλουθα με την κύρωση του Συντάγματος αποφασίστηκε η
διενέργεια εκλογών και ο Όθωνας πρότεινε στους Α.
Μαυροκορδάτο και Ι. Κωλέττη να σχηματίσουν από κοινού
κυβέρνηση, που θα οδηγούσε τη χώρα προς τις εκλογές. Ο
Κωλέττης αρνήθηκε τη συμμετοχή του υπολογίζοντας τη
φθορά, την οποία θα είχε ο πολιτικός που θα ανελάμβανε
τη διενέργεια των εκλογών. Ως ημερομηνία εκκίνησης της
εκλογικής αναμέτρησης ορίστηκε η 6η Ιουνίου ενώ
σύμφωνα με τα τότε κρατούντα διήρκεσε περίπου δύο
μήνες. Διενεργήθηκε δε κατά τον εκλογικό νόμο που είχε
προηγουμένως ψηφίσει η Εθνοσυνέλευση. Σε αυτή την
αναμέτρηση διαπράχθηκαν πολλές παρατυπίες και από την
πλευρά του Μαυροκορδάτου και από την πλευρά των
Κωλέττη και Μεταξά. Συγκεκριμένα ο Μαυροκορδάτος
έχοντας στα χέρια του την κρατική μηχανή προσπαθούσε
να επηρεάσει τις συνειδήσεις των ψηφοφόρων ενώ
αντίστοιχα ο Κωλέττης και ο Μεταξάς υπέθαλπαν τοπικές
συγκρούσεις και εξεγέρσεις φίλα κείμενων προς αυτούς
προσώπων όπως αυτή του οπλαρχηγού Θεοδωράκη Γρίβα
στην Ακαρνανία. Σε αυτό το κλίμα και πριν ακόμη
ολοκληρωθούν οι εκλογές ο Μαυροκορδάτος υπέβαλε
παραίτηση και στη θέση του ορίστηκε ο Κωλέττης. Τα
τελικά αποτελέσματα στην κατανομή βουλευτικών εδρών
έδωσαν στο Ρωσικό Κόμμα (Ναπαίοι) του Ανδρέα Μεταξά
55 έδρες, στο Αγγλικό Κόμμα (Μαρλαίοι) του Αλέξανδρου
Μαυροκορδάτου 28 και στο Γαλλικό Κόμμα
(Μοσχομαγκίτες) του Ιωάννη Κωλέττη είκοσι. Στις 6
Αυγούστου σχηματίστηκε κυβέρνηση συνασπισμού του
Γαλλικού και του Ρωσικού Κόμματος με πρώτο
κοινοβουλευτικό Πρωθυπουργό τον Κωλέττη.
(από τη wikipedia)

Οι πρώτες εκλογές στην Ελλάδα
Μελετώντας το παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας
γνώσεις, να παρουσιάσετε α) τους λόγους που οδήγησαν στην
επανάσταση της 3ης Σεπτέμβρη, β) τις διαδικασίες για τη
συγκρότηση της Εθνοσυνέλευσης, γ) το νομοθετικό πλαίσιο για τη
διενέργεια κοινοβουλευτικών εκλογών.
Αθήνα, 3 Σεπτεμβρίου 1843. Μπροστά από το παλάτι του βασιλιά
Όθωνα συγκεντρώνεται λαός και στρατός. Έχει ξεσπάσει επανάσταση. Το
αίτημα είναι ένα: Η παραχώρηση Συντάγματος, με βάση το οποίο θα
κυβερνάται η Ελλάδα.
Ο Όθωνας και οι Βαυαροί του ήρθαν να κυβερνήσουν την χώρα το
1833. Για δέκα χρόνια το καθεστώς ήταν απόλυτη μοναρχία. Όμως οι
Έλληνες δεν είχαν αγωνιστεί για την εθνική τους ελευθερία και την
πολιτική τους υποδούλωση. Ήδη, πολύ πρώιμα, στην Εθνοσυνέλευση της
Τροιζήνας του 1827 είχαν ψηφίσει Σύνταγμα που κατοχύρωνε το δικαίωμα
του εκλέγειν και εκλέγεσθαι. Το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν από
τα πρώτα της Ευρώπης που είχε κατοχυρώσει αυτό το υπέρτατο
δημοκρατικό δικαίωμα.
Η δεκάχρονη απολυταρχική διακυβέρνηση των Βαυαρών οδήγησε
στην επανάσταση για την παραχώρηση Συντάγματος. Ο στρατηγός
Μακρυγιάννης γράφει στα Απομνημονεύματα του:
«Αφού κατήχησα όλο το κράτος με τις υπογραφές, έκρινα εύλογο
να βάλω και πολιτικούς εις την πρωτεύουσα. Κανένας άλλος δεν ήταν να
είχα μπιστοσύνη – ο Μεταξάς, ότι έδειξε και χαρακτήρα εις την προεδρία
του Μαυροκορδάτου. Τότε ορκιζόμαστε ότι να κάμωμεν Εθνική Συνέλεψη
και Σύνταμα, να διοικούμαστε τοιούτως. Κι αν ο Βασιλέας υπογράψη, να
είμαστε υπέρ του, αν δεν υπογράψη, να του είμαστε ενάντιοι, ότι θα μας
σκοτώση…
Η επανάσταση για την παραχώρηση Συντάγματος, με αρχηγό τον
επικεφαλής του Ιππικού της Αθήνας συνταγματάρχη Δημήτριο Καλλέργη,
πέτυχε. Σχηματίστηκε υπερκομματική κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον
Ανδρέα Μεταξά, η οποία στις 7 Σεπτεμβρίου 1843 προκήρυξε εκλογές για
την συγκρότηση Εθνικής Συνέλευσης που θα ψήφιζε το Σύνταγμα.
Οι εκλογές ορίστηκαν να γίνουν την τελευταία εβδομάδα του
Οκτωβρίου. Όμως μία σφοδρή κακοκαιρία, που έπληξε την χώρα,
ανάγκασε την κυβέρνηση να τις αναβάλει για μία εβδομάδα.
«Η της Γ’ Σεπτεμβρίου εν Αθήναις Εθνική των Ελλήνων Συνέλευσις»
άρχισε τις εργασίες της στις 8 Νοεμβρίου 1843 και διαλύθηκε στις 18
Μαρτίου 1844, αφού περάτωσε το έργο της για το Σύνταγμα. Εκείνη η
συνταγματική Εθνοσυνέλευση απαρτίστηκε από 244 αντιπροσώπους 92
εκλογικών περιφερειών. Ανάμεσα τους περιλαμβάνονταν και οι
αντιπρόσωποι των περιοχών που παρέμειναν υπόδουλες, δηλαδή της
Αρτας, Ασπροποτάμου (Αχελώου), Ηπείρου, Θεσσαλίας, Μακεδονίας,
Σουλίου, Κάσου, Κρήτης, Σάμου και Χίου.
Στις 18 Μαρτίου 1844 ψηφίστηκε ο εκλογικός νόμος, βάσει του
οποίου θα γινόταν η διενέργεια των πρώτων κοινοβουλευτικών εκλογών.
Κάθε επαρχία αποτελούσε μία εκλογική περιφέρεια. Επαρχίες με πληθυσμό
έως 10.000 κατοίκους είχαν δικαίωμα να εκλέξουν 1 βουλευτή. Εως
20.000 κατοίκους 2. Εως 30.000 κατοίκους 3. Οι πάνω από 30.000
κατοίκους επαρχίες – εκλογικές περιφέρειες εξέλεγαν 4 βουλευτές.
Προνομιακά η Υδρα θα εξέλεγε 3, οι Σπέτσες 2 και «οι εν Ελλάδι
Ψαριανοί» 2 βουλευτές. Επίσης 1 βουλευτή θα εξέλεγαν οι καθηγητές του
Πανεπιστημίου Αθηνών.

Πηγή :
http://nikitidis.blogspot.com
20. Αξιοποιώντας τις πληροφορίες από τα παρακάτω κείμενα

και τις ιστορικές σας γνώσεις σχετικά με το Σύνταγμα του
1844:
α. να αναφερθείτε στις βασιλικές εξουσίες και στη σημασία του
δικαιώματος της καθολικής ψηφοφορίας Μονάδες 13
β. να αποτιμήσετε τη σημασία της θέσπισης του Συντάγματος του
1844 στην εξέλιξη του κοινοβουλευτισμού στην Ελλάδα.
Μονάδες 12 (ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ 2007)
Κείμενο Α
Σύνταγμα μοναρχικό, τον συντηρητισμό του οποίου δεν αναιρούσαν οι
αρκετές φιλελεύθερες διατάξεις που κατάφεραν να επιβάλουν τα
προοδευτικότερα στοιχεία της Εθνοσυνέλευσης, […] το Σύνταγμα 1844
συμπληρωνόταν με έναν επαναστατικό για την εποχή του εκλογικό νόμο.
Πρόκειται για τον εκλογικό νόμο της 18ης Μαρτίου 1844 που ψήφισε η
Εθνοσυνέλευση […] και που αναγνώριζε το δικαίωμα του εκλέγειν «εις
όλους τους εντός του βασιλείου γεννηθέντας Έλληνας» που είχαν
συμπληρώσει το 25ο έτος της ηλικίας τους και είχαν «ιδιοκτησίαν τινά
εντός της επαρχίας», είτε κινητή όπως διευκρινίστηκε στη σχετική
συζήτηση, είτε ακίνητη «προσοδοφόρον και φοροτελή1», ή που
εξασκούσαν «οιονδήποτε επάγγελμα ή ανεξάρτητον επιτήδευμα» […].
Καθιερώνοντας έτσι ουσιαστικά την καθολική και – με μία σειρά άλλων
διατάξεων – την άμεση ψηφοφορία για την ανάδειξη της Βουλής, η
Εθνοσυνέλευση […] πρωτοπορούσε, σε σχέση με τα ισχύοντα στις
περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες της εποχής.
1 ιδιοκτησία φοροτελής: η ιδιοκτησία που υπόκειται σε φορολογία
Νίκος Κ. Αλιβιζάτος, Εισαγωγή στην Ελληνική Συνταγματική Ιστορία,
Αθήνα – Κομοτηνή 1981, σσ. 65 – 66
Κείμενο Β
Στη βαθμιαία ενίσχυση του ρόλου του κοινοβουλίου και στο συνακόλουθο
περιορισμό των υπερτροφικών εξουσιών του μονάρχη συνετέλεσε και η
καθιέρωση με νόμο της σχεδόν καθολικής και άμεσης ψηφοφορίας (όλοι
σχεδόν οι Έλληνες πάνω από 25 χρονών είχαν δικαίωμα ψήφου). […] Η
καθολική ψηφοφορία προώθησε σταδιακά την πολιτική χειραφέτηση των
λαϊκών στρωμάτων και, όπως όλοι οι Κοινοβουλευτικοί θεσμοί, συνέβαλε
στη διαμόρφωση μιας δημοκρατικής ιδεολογίας.
Γιώργος Αναστασιάδης, Κοινοβούλιο και Μοναρχία στην
Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1995, σσ. 20-21
21. Με βάση το παράθεµα και τις ιστορικές σας γνώσεις, να

αναφέρετε τους όρους του Συντάγµατος του 1844 που
αφορούσαν την καθιέρωση του δικαιώµατος ψήφου και τη
διαδικασία των εκλογών. Ποιες διαφορές µπορείτε να
διαπιστώσετε ανάµεσα στα Συντάγµατα του 1844 και του
1864;
«Ο εκλογικός νόµος καθιέρωνε την εκλογή των βουλευτών µε
πλειοψηφικό σύστηµα δύο γύρων, που θα διεξαγόταν µε άµεση, σχεδόν

καθολική, και µυστική ψηφοφορία. Δικαίωµα ψήφου δινόταν στους πολίτες
(άρρενες) ηλικίας 25 ετών συµπληρωµένων «έχοντας προσέτι ιδιοκτησίαν
τινά εντός της επαρχίας, όπου έχουσι την πολιτικήν διαµονή των, ή
εξασκούντας εν αυτή οποιονδήποτε επάγγελµα, ή ανεξάρτητον
επιτήδευµα». Εξαιρούνταν: «α) Οι διατελούντες υπό ανάκρισιν επί
κακουργήµατι, β) Οι προσκαίρως ή δια παντός στερηθέντες κατά
συνέπειαν δικαστικής αποφάσεως του δικαιώµατος του ψηφοφορείν, γ) Οι
στερούµενοι της ελευθέρας διαχειρίσεως της περιουσίας των».
(Νικηφόρος Διαµαντούρος: ΙΕΕ,
ΙΓ΄, σ. 112)
22. Αντλώντας στοιχεία από το παραπάνω κείμενο που σας

δίνεται και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να
εξηγήσετε την παρακμή του ρωσικού κόμματος μετά το 1844.
Στη Συνέλευση η συζήτηση των «περί θρησκείας» άρθρων του
Συντάγματος, που διεξήχθη από τις 3/15 έως τις 5/17 Ιανουαρίου 1844, έγινε
σε έντονους τόνους. Οι πληρεξούσιοι του Ρωσικού κόμματος, με επικεφαλής
τον Μιχαήλ Σχινά, φίλο του Κωνσταντίνου Οικονόμου, ζητούν να
αποκατασταθούν οι σχέσεις με το Πατριαρχείο, να απαγορευτούν οι
κρατικές παρεμβάσεις, με τον περιορισμό του βασιλιά στο ρόλο του απλού
προστάτη της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας, και να εξαιρεθεί ο κλήρος από τις
αρμοδιότητες των κοσμικών δικαστηρίων.
Αντιθέτως, οι εκπρόσωποι του Αγγλικού και του Γαλλικού κόμματος
επιμένουν στη διατήρηση της υφιστάμενης κατάστασης. Τελικά, κατέληξαν
σε συμβιβασμό, που διαιώνιζε όμως την υπεροχή της κρατικής εξουσίας.
Στο πρώτο άρθρο ορίζεται ότι επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδα είναι
αυτή της «Ανατολικής Ορθοδόξου του Χριστού Εκκλησίας» και
κατοχυρώνεται η ελευθερία πίστης στα άλλα δόγματα. Ακόμη, προστίθεται
μια αόριστη διατύπωση για την προστασία της Εκκλησίας από παρεμβάσεις.
Στο δεύτερο άρθρο ορίζεται ότι η Εκκλησία της Ελλάδος είναι
αυτοκέφαλη, διατηρεί όμως τη δογματική ενότητα με τις υπόλοιπες
Ορθόδοξες Εκκλησίες και δεν γίνεται καμία αναφορά στη θέση του βασιλιά,
που μέχρι τότε αναφερόταν ως αρχηγός της.
Στο άρθρο 40 ορίζεται ότι «πας διάδοχος του Ελληνικού Θρόνου
απαιτείται να πρεσβεύη την θρησκείαν της Ανατολικής Ορθοδόξου του
Χριστού Εκκλησίας» και στο άρθρο 44 ότι ο επίτροπος του βασιλιά, στην
περίπτωση που θα είναι ανήλικος, πρέπει να είναι «πολίτης Έλλην, του
Ανατολικού δόγματος». Η δέσμευση αυτή ισχύει και στην περίπτωση
διορισμού αντιβασιλιά (άρθρο 45).
Γιώργος Καραγιάννης, Εκκλησία και Κράτος 1833-1997, Ιστορική επισκόπηση των
σχέσεων τους, σελ. 20-21

Ο πολιτικός ρόλος του Ι. Κωλέττη
Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που σας δίνεται και
αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να αναλύσετε το
ρόλο του Κωλέττη μετά το 1844.
Η πρωθυπουργία του Κωλέττη σημαδεύτηκε από ένα αδυσώπητο
πόλεμο των πολιτικών δυνάμεων και συνεχείς παρεμβάσεις
προς όφελος της χώρας, που αντιπροσώπευε το κάθε
κόμμα. Ο Ανδρέας Μεταξάς αποχώρησε σύντομα από το
συνασπισμό, λόγω της διαχείρισης του εκκλησιαστικού
ζητήματος, αφήνοντας στον Κωλέττη την απόλυτη ευθύνη
της διακυβέρνησης και στρέφοντας το φιλικό του τύπο
εναντίον του. Οι οικογενειακές φατρίες επικρατούσαν
ακόμα δυσχεραίνοντας το έργο της κυβέρνησης. Επιπλέον
ο βασιλιάς παρά τον περιορισμό του από το Σύνταγμα
συνέχισε να παρεμβαίνει ανοικτά στην κρατική πολιτική.
Μέσα σε αυτή την κατάσταση ο Πρωθυπουργός προσπάθησε την
οικονομική ανάκαμψη της χώρας, ασκώντας διπλωματία
προς τις Μεγάλες Δυνάμεις, ενώ παράλληλα έθετε το στόχο
της διεύρυνσης της προς τα παλαιά σύνορα της
Αυτοκρατορίας. Ο Κωλέττης κατηγορήθηκε για
συγκεντρωτισμό και περιφρόνηση του κοινοβουλευτισμού,
χαρακτηριστικά οι αντιπολιτευόμενες εφημερίδες μιλούσαν
για δικτατορία. Η πολιτική ένταση, όμως, την περίοδο
εκείνη ήταν τόσο οξεία ώστε οι χαρακτηρισμοί ενείχαν
στοιχεία υπερβολής και οι όποιες εξουσιαστικές πρακτικές
είχαν άλλα μέτρα σύγκρισης από τα σύγχρονα και
εξυπηρετούσαν άλλες ανάγκες.
Πηγή : wikipedia
Κριμαϊκός πόλεμος
Συνδυάζοντας τις πληροφορίες από το σχολικό σας βιβλίο και από το
κείμενο που ακολουθεί να δείξετε τις επιδράσεις του Κριμαϊκού
πολέμου στην πολιτική ζωή της Ελλάδας

Ο πόλεμος μεταξύ της Mεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τη μια και της Ρωσίας από την
άλλη κατά το διάστημα 1853-56. Η κρίση ξεκίνησε από τη
διαμάχη μεταξύ ορθοδόξων και καθολικών για τα προσκυνήματα
των Αγίων Τόπων, διαμάχη κατά την οποία οι ορθόδοξοι
υποστηρίζονταν από τη Ρωσία, ενώ οι καθολικοί από τη Γαλλία.
Την άρνηση των Οθωμανών να αποδεχτούν κατά την άνοιξη του
1853 την απαίτηση του τσάρου να αναγνωριστεί η κηδεμονία του
επί των ορθοδόξων της Αυτοκρατορίας ακολούθησε η εισβολή
των Ρώσων στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και η αποστολή
στόλου από τους Αγγλογάλλους προς υπεράσπιση της
Κωνσταντινούπολης. Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος κηρύχτηκε τον
Οκτώβριο του 1853 και οι Αγγλογάλλοι κήρυξαν με τη σειρά τους
τον πόλεμο στη Ρωσία το Μάρτιο του 1854.Μετά τις πρώτες
μάχες στα Βαλκάνια και στην Αρμενία, το θέατρο του πολέμου
μεταφέρθηκε το Σεπτέμβριο στην Κριμαία, όπου οι σύμμαχοι
πολιόρκησαν επί εννέα μήνες το λιμάνι της Σεβαστούπολης. Η
πόλη κατελήφθη το Σεπτέμβριο του 1855, η Αυστρία απείλησε ότι
θα μπει στον πόλεμο στο πλευρό των συμμάχων και η Ρωσία τον
Ιανουάριο του 1856 αναγκάστηκε να αποδεχτεί τους όρους των
συμμάχων για ειρήνη. Στο συνέδριο του Παρισιού το Μάρτιο του
1856 επικυρώθηκε η συμμετοχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
στην “Ευρωπαϊκή Συμφωνία”, οι Δυνάμεις υποχρεώθηκαν να
σεβαστούν την εδαφική της ακεραιότητα και οι Οθωμανοί
ανέλαβαν την υποχρέωση να εφαρμόσουν ένα μεταρρυθμιστικό
πρόγραμμα προς βελτίωση της θέσης των χριστιανών της
Αυτοκρατορίας, εγγυητές του οποίου θα ήταν όλες οι Δυνάμεις.
ΙΜΕ
http://www.fhw.gr/projects/tanzimat/gr/main/143.html#foo
tnote1
23. Αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω παράθεμα και

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις,
α. να συγκρίνετε την πολιτική πρακτική του Κουμουνδούρου και
του Κωλέττη.
Μονάδες 12
β. να εξηγήσετε τη στάση του Κουμουνδούρου απέναντι στον
Δεληγιώργη και τον Βούλγαρη.
Μονάδες 13
KEIMENO
«Ο Κουμουνδούρος μπορεί να θεωρηθεί ως ο πρώτος Έλληνας πολιτικός
με συνείδηση κοινοβουλευτική. Ήθελε η κυβέρνησή του να στηρίζεται
στην πλειοψηφία των βουλευτών και γι' αυτό, μιλώντας στη βουλή,
προσπαθούσε να πείσει και όχι να δελεάσει όπως επιδίωκε ο Δεληγιώργης.
Εκτιμούσε την αγχίνοια του Βούλγαρη και σεβόταν την πατριαρχική
νοοτροπία του, αλλά αρνιόταν να υποταχθεί στον αυταρχισμό του.
Συμπαθούσε τον Δεληγιώργη, αλλά δεν τον εμπιστευόταν, γι' αυτό και δε
συνεργάστηκε μαζί του. Εκτιμούσε τον Τρικούπη, αλλά και τον
αντιπαθούσε βαθύτατα, γι' αυτό και τον χρησιμοποίησε μια και μόνη
φορά. Ο Κουμουνδούρος είχε όλες τις αρετές που πρέπει να στολίζουν ένα
κοινοβουλευτικό άνδρα. Ψυχραιμία, ανεξικακία, ελαστικότητα,
προσαρμοστικότητα, καλή διάθεση, ευγένεια στους τρόπους, επιμέλεια,

εργατικότητα, επιμονή, όσο και υπομονή, πραότητα. Δεν θύμωνε και δε
λύπησε σχεδόν κανένα, γι' αυτό και τον χαρακτήριζαν "γλυκύτατο". Με
απόλυτη ευλάβεια τηρούσε όλους τους κανόνες στο κοινοβουλευτικό
παιχνίδι και δεν προσπάθησε ποτέ να βγει έξω από τα συνταγματικά
πλαίσια. Αυτό που δεν του πήγαινε ήταν να βρεθεί στην ίδια κυβέρνηση με
τον Βούλγαρη...»
Ι.Ε.Ε.,
τόμος ΙΓ΄, σ. 248
Κουμουνδούρος, από τους κορυφαίους πολιτικούς του 19ου αιώνα

Λαμβάνοντας υπόψη σας τις πληροφορίες του σχολικού σας βιβλίου και
το περιεχόμενο του παραθέματος:
α) Να παρουσιάσετε τα αιτήματα των οποίων εκφραστής υπήρξε ο Α.
Κουμουνδούρος.
β) Να τεκμηριώσετε το περιεχόμενο της φράσης «ο Κουμουνδούρος είχε
όλες τις αρετές που πρέπει να στολίζουν έναν κοινοβουλευτικό
άνδρα».
Ο Κουμουνδούρος μπορεί να θεωρηθεί ως ο πρώτος Έλληνας

πολιτικός με συνείδηση κοινοβουλευτική. Ήθελε η
κυβέρνησή του να στηρίζεται στην πλειοψηφία των
βουλευτών και γι’ αυτό, μιλώντας στην βουλή,
προσπαθούσε να πείσει και όχι να δελεάσει όπως επιδίωκε
ο Δεληγιώργης. Εκτιμούσε την αγχίνοια του Βούλγαρη και
σεβόταν την πατριαρχική νοοτροπία του, αλλά αρνιόταν
να υποταχθεί στον αυταρχισμό του. Συμπαθούσε το
Δεληγιώργη, αλλά δεν τον εμπιστευόταν, γι’ αυτό και δε
συνεργάστηκε μαζί του. Εκτιμούσε τον Τρικούπη, αλλά και
τον αντιπαθούσε βαθύτατα, γι’ αυτό και τον
χρησιμοποίησε μια και μόνη φορά. Ο Κουμουνδούρος είχε
όλες τις αρετές που πρέπει να στολίζουν ένα
κοινοβουλευτικό άνδρα. Ψυχραιμία, ανεξικακία,
ελαστικότητα, προσαρμοστικότητα, καλή διάθεση,
ευγένεια στους τρόπους, επιμέλεια, εργατικότητα, επιμονή,
όσο και υπομονή, πραότητα. Δεν θύμωνε και δεν λύπησε
σχεδόν, κανένα, γι’ αυτό και τον χαρακτήριζαν
«γλυκύτατο». Με απόλυτη ευλάβεια τηρούσε όλους τους
κανόνες στο κοινοβουλευτικό παιχνίδι και δεν
προσπάθησε ποτέ να βγει έξω από τα συνταγματικά
πλαίσια. Αυτό που δεν του πήγαινε ήταν να βρεθεί στην
ίδια κυβέρνηση με το Βούλγαρη …
Ι
.Ε.Ε., τόμος ΙΓ΄, σ. 248
(το κείμενο περιέχεται στο βιβλίο του Κέντρου Εκπαιδευτικής
Έρευνας του ΥΠΕΠΘ, Αξιολόγηση των Μαθητών στα
Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας

Η νέα γενιά
Επισημαίνοντας χωρία των παρακάτω κειμένων και αξιοποιώντας
τις ιστορικές γνώσεις σας, να εξηγήσετε τις συνθήκες
ανάδειξης της «νέας γενιάς» μετά την παρακμή των
ξενικών κομμάτων και τα αιτήματα που αυτή προέβαλε.
Μονάδες 25
( ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ
ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2003)
Κείμενο Α΄
Περί το τέλος της βασιλείας του Όθωνος θα εμφανισθούν αι νέαι
πολιτικαί δυνάμεις, προερχόμεναι εκ της μετεπαναστατικής
γενεάς, η οποία, εμποτισμένη με τας εξελισσομένας εις την
Ευρώπην φιλελευθέρας ιδέας, θα αναλάβη το έργον της
ολοκληρώσεως της Δημοκρατίας. Αι δυνάμεις αυταί θα επιτύχουν
και την έξωσιν του Όθωνος (…).
………Ο ελληνικός λαός, υπό την ηγεσίαν της μεταπελευθερωτικής
γενεάς, διεξεδίκει αποφασιστικώς την πλήρη ανεξαρτησίαν του.
Οι επί κεφαλής της Επαναστάσεως του 1862 ήσαν νέοι
επηρεασμένοι βαθύτατα από τας φιλελευθέρας ιδέας. Εξ άλλου
κατά την διαρρεύσασαν τριακονταετίαν, η πληθυσμική σύνθεσις
της Ελλάδος είχεν υποστή τοιαύτην εξέλιξιν (…) ώστε υφίσταντο,
πλέον, νέα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά δεδομένα. Ακόμη
και η αναλογία μεταξύ πληθυσμού της υπαίθρου και αστικών
κέντρων είχεν ουσιωδώς μεταβληθή εις βάρος του πρώτου.
Τέλος, είχεν αρχίσει να διαμορφούται ηγετική τάξις, τελείως
διάφορος της προελθούσης εκ του αγώνος της ανεξαρτησίας.
Γρηγόριος Δαφνής, Τα ελληνικά πολιτικά κόμματα, 1821-
1961, σσ. 54 και 59.
Κείμενο Β΄
Μετά το τέλος του Κριμαϊκού Πολέμου (…), το αντιδυναστικό ρεύμα
δυνάμωσε, για να κορυφωθεί κατά την τριετία 1859-1862. Με
αφορμή διώξεις εναντίον φιλελεύθερων διανοουμένων, όπως ο
Αλεξ. Σούτσος (Φεβρουάριος 1859), και με ενεργό συμμετοχή της
«χρυσής» φοιτητικής νεολαίας της εποχής (…) η αντιπολίτευση
κατά του Όθωνα γενικεύτηκε, παρασέρνοντας μια πλειάδα
ετερογενών πολιτικών και στρατιωτικών στοιχείων που, για
διαφορετικούς λόγους, επιζητούσαν την απομάκρυνση της
δυναστείας.
Νίκος Κ. Αλιβιζάτος, Εισαγωγή στην ελληνική συνταγματική
ιστορία, σ. 71.

Συνθήκες διεξαγωγής των εκλογών
Συνθέτοντας τις πληροφορίες του σχολικού σας βιβλίου με αυτές του
παρακάτω αποσπάσματος να απαντήσετε στις ακόλουθες
ερωτήσεις
α. Ποια φαινόμενα καταγγέλλονται στο άρθρο της εφημερίδας;
β. Την εποχή που είναι γραμμένο το άρθρο ποια ήταν η θέση των
περιστατικών αυτών στην πολιτική ζωή της χώρας;
«…Ενώ εν ταις εξοχαίς εσπείρετο αφειδώς το χρήμα και

ηγοράζοντο συνειδήσεις, εν τη πόλει το όπλον του
δολοφόνου, η ράβδος των τραμπούκων, οι λιθοβολισμοί και
επιθέσεις των παλληκαρίων ειργάζοντο όπως ενσπείρωσι
τον τρόμον και την φρίκην, ίνα διά τούτων άλλων μεν
πολιτών την θέλησιν μετατρέψωσιν, άλλων δε
εκμηδενίσωσιν, αναγκάζοντες αυτούς ν’ απόσχωσι της
ψηφοφορίας. Ορδαί αγρίων, ιστάμενοι προ του τόπου, ένθα
εγίνετο η ψηφοφορία, επέπιπτον κατά παντός αντιπάλου
προσερχόμενου ίνα ψηφίση και διά των όπλων, διά λίθων,
διά μαχαιρών και ξύλων επειρώντο να κωλύσουσιν αυτόν
του να προχωρήση. Και ενός μεν ετίθετο και διατελεί εισέτι
εις κίνδυνον η ζωή, θύμα χειρός δολοφόνου άλλων
εθραύοντο αι κεφαλαί, άλλων εσυντρίβοντο τα κόκαλα και
πολλών τα σώματα κατεπατούντο και επληρούντο
μωλώπων. Ήτο φρικώδες και απαίσιον το θέαμα! Εδώ το
αίμα του δολοφονηθέντος, εκεί αι κραυγαί γέροντος
καταπατηθέντος, ολίγον κατωτέρω ο κρότος κεφαλής
θραυομένης δι’ ογκώδους λίθου και αλλαχού αι οιμωγαί
ανθρώπων τυπτομένων διά ροπάλου, ιδού τι παρίστατο εις
τα όμματα του περιερχομένου κατά την ημέραν εκείνην την
πόλιν του Αργοστολίου…»
Απόσπασμα από άρθρο της Εφημερίδας ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΣ,
Κεφαλληνία,
2 Οκτωβρίου 1879, Σπύρος Λουκάτος, Ρόκκος Χοϊδάς,
εκδ. Αλκυών, Αθήνα 1984, σ. 259
24. Λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο των πηγών και

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις να αναφερθείτε στον
τρόπο με τον οποίο ήταν οργανωμένη η βάση των κομμάτων,
καθώς και στα κριτήρια επιλογής των ψηφοφόρων από τις
πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα μέχρι και το τελευταίο
τέταρτο αυτού.
(μονάδες 25)
ΚΕΙΜΕΝΟ 1
Τη δεκαετία του 1880 διαμορφώθηκε ένα δικομματικό σύστημα. Τα μικρά
κόμματα της δεκαετίας του 1860 δεν μπόρεσαν να επιβιώσουν, και οι
προσπάθειες να μπει στο παιχνίδι ένα τρίτο κόμμα εξουσίας απέτυχαν,
ακόμη
και όταν ο βασιλιάς τα στήριξε. Όπως αποδείχτηκε, δεν ίσχυε η
διαδεδομένη υπόθεση ότι τα κόμματα που είχαν σχηματιστεί στα μέτρα
μιας ηγετικής προσωπικότητας μετά το θάνατο του αρχηγού ή την

αποχώρησή του από την πολιτική διαλύονται. Η αποτυχία του κόμματος
του Ζαΐμη είχε, όπως είδαμε, άλλα αίτια. Το συντηρητικό κόμμα συνέχισε
να αναπτύσσεται μετά το θάνατο του ιδρυτή και προέδρου του
Κουμουνδούρου. Η ύπαρξη των κομμάτων εξαρτιόταν από τη θέση που
καταλάμβαναν στο φάσμα των δυνατών πολιτικών επιλογών και από την
τακτική τους. Η μαζική βάση των κομμάτων εξακολουθούσε να είναι
οργανωμένη ατύπως. Οι στελεχικοί πυρήνες των κομμάτων
προσπαθούσαν να συσπειρώσουν οπαδούς και ψηφοφόρους και να τους
κινητοποιήσουν την ημέρα των εκλογών, και στις προσπάθειές τους
αυτές, προπάντων στα χωριά, έπαιζαν άλλοτε μικρότερο και άλλοτε
μεγαλύτερο ρόλο, ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες και τη συγκυρία,
συγγενικές σχέσεις προσφορές πατρωνίας και εξαγοράς ψήφου.
Αποδείχτηκε ότι τα δυο μεγάλα κόμματα εξαρτούσαν τις επιλογές
πρωτίστως από τη γνώμη των ψηφοφόρων για τη πολιτική τους και από
τις επιπτώσεις στην εκάστοτε περιοχή και στα συμφέροντα των διαφόρων
κοινωνικών ομάδων.
Εξαρτήσεις κάθε είδους και πελατειακές σχέσεις επιδρούσαν στη
δυνατότητα των πολιτικών τοπικής εμβέλειας να διαμορφώσουν ένα
σώμα προσωπικών οπαδών και επομένως να αναδειχτούν υποψήφιοι. Παρ’
όλα αυτά, το 1882 και μετά, σε όλο και περισσότερες εκλογικές
περιφέρειες εκλεγόταν ο συνδυασμός του κόμματος, δηλαδή οι ψηφοφόροι
αποφάσιζαν πιο πειθαρχημένα επιλέγοντας κόμματα και έδειχναν
μικρότερη ή μεγαλύτερη προθυμία να ψηφίσουν επιφανείς
προσωπικότητες ή στελέχη, με επιρροή, άλλων κομμάτων.
Στις συζητήσεις της δεκαετίας του 1890 για την ανάδειξη υποψηφίων
σωρεύονται ενδείξεις ότι η εκλογή του ενός ή του άλλου πολιτικού, ο
οποίος ασκούσε παλαιότερα επιρροή, εξαρτάται από το αν θα διακήρυσσε
δημοσίως την κομματική του επιλογή.
H. Gunnar, Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα, 1821-1936, τόμος
Α΄, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2006, σελ. 633.
ΚΕΙΜΕΝΟ 2
Η Α΄ Εθνική Συνέλευση απέφυγε να ρυθμίσει την έκταση του δικαιώματος
της ψήφου απευθείας στο σύνταγμα και παρέπεμψε στον εκλογικό νόμο
που ψήφισε η ίδια και μάλιστα δημοσιεύτηκε την ίδια μέρα με το
σύνταγμα, στις 18 Μαρτίου 1844. ο εκλογικός νόμος χαρακτηρίστηκε
«σταθμός στην ιστορία του εκλογικού μας δικαίου» και «επαναστατικός
για την εποχή του», καθότι πρωτοπορεί σε σχέση μα τα ισχύοντα στις
περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Πράγματι, ο εκλογικός νόμος
καθιερώνει την άμεση, σχεδόν καθολική και μυστική ψηφοφορία για την
ανάδειξη της Βουλής. Συγκεκριμένα, αναγνωρίζεται το δικαίωνα της
ψήφου σε «όλους τους εντός γεννηθέντας Έλληνας», που έχουν
συμπληρώσει το 25ο έτος της ηλικίας τους και έχουν «ιδιοκτησίαν τινά
εντός της επαρχίας» ή εξασκούν «οιονδήποτε επάγγελμα ή ανεξάρτητον
επιτήδευμα». Κάθε πολίτης διαθέτει μια ψήφο και οφείλει να ασκεί το
δικαίωμά του αυτοπροσώπως.
Ιστορία των Ελλήνων, τομ. 12, Νεώτερος ελληνισμός 1827-1862, Κεφ. 8,
σελ.347-348, εκδ. Δομή

Λαμβάνοντας υπόψη σας το κείμενο του σχολικού σας βιβλίου και το
περιεχόμενο των παραθεμάτων:
α) Να αιτιολογήσετε τη συνεργεία ενός μεγάλου μέρους
δημοσιοϋπαλλήλων στη συνέχιση της φαυλοκρατίας κατά τον 19ο
αιώνα.
β) Να αποτιμήσετε τη συμβολή των μέτρων Χ. Τρικούπη
στο «σπάσιμο» των πελατειακών σχέσεων
Στο πλαίσιο των γενικών πολιτειακών συντεταγμένων που
συγκροτούσαν την οργάνωση της πολιτείας, τις οποίες
προσπάθησε να αναδιοργανώνει ο Τρικούπης πρέπει να
ερμηνευθούν οι προσπάθειες του Χ. Τρικούπη για την
αναδιάρθρωση της κρατικής μηχανής και για τη δημιουργία
ενός σύγχρονου δημοσιοϋπαλληλικού σώματος που να
λειτουργεί άρτια. Πραγματικά, σε όλο το διάστημα του 19ου
αιώνα η κρατική μηχανή, υπερτροφικά στελεχωμένη, δεν
μπορούσε να είναι μηχανισμός ασκήσεως κρατικής
πολιτικής. Οι δημόσιοι υπάλληλοι, σε όλα τα επίπεδα,
εξαρτιόταν άμεσα από την πολιτική εξουσία, όντας
ταυτόχρονα και οι αναγκαίοι παράγοντες των πολιτικών
κυκλωμάτων και φατριών: η έλλειψη μονιμότητας και η
συνακόλουθη επαγγελματική και οικονομική τους
ανασφάλεια τους καθιστούσε όργανα των πολιτικών τους
προστατών. Έτσι, οι κρατικές αρμοδιότητες που ασκούσαν,
και που μόνο τυπικά οροθετούνταν από τη σύννομη
λειτουργικότητά τους, χρησιμοποιούνταν κατά κύριο λόγο
για την προώθηση των πολιτικών και κυρίως των εκλογικών
συμφερόντων των προστατών τους, εμπεδώνοντας τις
συγκροτημένες πολιτικοκομματικές φατρίες.
Έτσι ένα από τα πρώτιστα μελήματα του Χαρ. Τρικούπη ήταν η
σχετική τουλάχιστον αποσύνδεση του δημοσίου υπαλλήλου
από τους πολιτικούς του προστάτες, με σκοπό την
αποδιάρθρωση των μόνιμων φατριών που δομούνταν
ανάμεσα στους φορείς του κρατικού μηχανισμού και στους
βουλευτές, με άλλα λόγια το σπάσιμο του πλέγματος
«πατρώνων - πελατών». Και για να επιτευχθεί αυτό έπρεπε
να κτυπηθεί η βουλευτοκρατία στο πιο καίριο σημείο της,
να σπάσει το λειτουργικό πλέγμα που ένωνε τους βουλευτές
με τους εν ενεργεία ή επίδοξους πελάτες τους. Το πλέγμα
αυτό έπρεπε να κτυπηθεί και από τις δύο πλευρές, να
σπάσουν και οι δύο συνιστώσες του. Δηλαδή, από τη μια να
μειωθεί η εξάρτηση του βουλευτή από τον ψηφοφόρο,
εξάρτηση που οδηγούσε στη μόνιμη εκ των άνω δόμηση
των κομματικών πλεγμάτων που επανδρώνονταν με τους
υπαλλήλους, και από την άλλη να σπάσει η εξάρτηση του
υπαλλήλου από το βουλευτή, εξάρτηση που εξανάγκαζε τους
υπαλλήλους να συρρέουν στα κομματικά πλέγματα για να
επιβιώσουν.

Στο πλαίσιο του πολυπλοκάμου μηχανισμού, οι δημόσιοι
υπάλληλοι εκβιάζονταν να εκβιάζουν, πιέζονταν να πιέζουν,
εξαναγκάζονταν να εξαναγκάζουν. Ολόκληρο το πελατειακό
σύστημα στηριζόταν στην πλήρη αδυναμία των φορέων του
κρατικού μηχανισμού να αντιτάξει την παραμικρή
αντίσταση στις επιταγές των προστατών και πατρώνων
του. Η έλλειψη μονιμότητας των υπαλλήλων -με την
εξαίρεση των δικαστών και των στρατιωτικών- δεν είναι
παρά το θεσμολογικό πλαίσιο της ολοκληρωματικης
εξαρτήσεως όλων των δημόσιων φορέων από την
κυβέρνηση και τους βουλευτές που διαμοιράζονταν την
εξουσία.
■ Οποιοσδήποτε δημόσιος υπάλληλος ήταν δυνατό να απολυθεί
οποτεδήποτε χωρίς καμιά δικαιολογία, με απλή απόφαση
του υπουργού, πράγμα που ισοδυναμούσε με καταδίκη σε
σίγουρη ανεργία δεδομένης της ανυπαρξίας άλλων
συγκροτημένων εργοδοτικών μηχανισμών. Παράλληλα, οι
μεταθέσεις ήταν καθημερινές, κυρίως προκειμένου για τους
στρατιωτικούς και τους δικαστικούς που ήταν οι μόνοι που
δεν μπορούσαν να απολυθούν. Και όπως τα έξοδα δεν
πληρώνονταν προκαταβολικά, οι μετατιθέμενοι υπάλληλοι
εξαναγκάζονταν να προσφύγουν στους τοκογλύφους
υποθηκεύοντας τους μέλλοντες μισθούς τους. [
Ι.Ε.Ε., τόμ . Δ σσ 42 46
25. Να αναλύσετε τους παράγοντες που οδήγησαν στην

Επανάσταση του 1862 με βάση τα παρακάτω κείμενα και τις
γνώσεις σας.
Μο
νάδες 25
ΠΗΓΗ 1
Ο Όθων, δεχθείς άκων την εγκαθίδρυσιν συνταγματικού πολιτεύματος,
δεν είχε την διάθεσιν της πιστής εφαρμογής αυτού. Ευθώς εξ’ αρχής,
παραβιάζων το πνεύμα του Συντάγματος, ανεμίχθη εις έργα διοικητικά,
επεμβαίνων εις τας βουλευτικάς εκλογάς και προσπαθών εκδήλως να
συγκεντρώση εις χείρας του περισσότεραν εξουσίαν. Προ δε της
αντιστάσεως, την οποίαν εύρισκε δεν εδίσταζεν, ως είναι ευνόητον, να
λάβη μέτρα πιεστικά κατά της ελευθερίας του τύπου και της
ανεξαρτησίας των συνειδήσεων, τούθ’ όπερ εξήπτεν ακόμη περισσότερον
την κατ’ αυτού αντιπολίτευσιν και προητοίμαζε την πτώσιν του.
Ο βασιλεύς –όπως γράφει ο Ν. Δραγούμης (Αναμνήσεις, τομ. Β΄ σ. 122
επ.)- έρρεπε
φύσει «προς το σύστημα της συγκεντρώσεως», πολιτικοί δε, όπως ο
Κωλέττης, «τελειοποιήσαντες αυτό, και τον Όθωνα ενεθάρρυναν εις
αυστηροτέραν εφαρμογήν και αυτοί εφήρμοσαν απηνέστερον... Η
καταστολή της ελευθερίας των δημοκρατικών Αρχών, η καταδίωξις του
τύπου, η επέμβασις εις τας εκλογάς τας τε βουλευτικάς και τας των
δήμων, η αποβολή πάντων των οπωσούν ανεξάρτητον εχόντων το
φρόνημα δημοσίων λειτουργών, και ιδίως των της Θέμιδος ... η δια

παντός τρόπου πίεσις της συνειδήσεως των δικαστών, η διαστροφή των
νόμων, ταύτα, και άλλα εις έν μόνον απέβλεπον, εις την σύμπτυξιν πάσης
δυνάμεως εις χείρας της εξουσίας και την δι’ αυτής παγίωσιν
κυβερνήσεως πανισχύρου και διαρκούς. ... Η προϊούσα κοινωνική εξέλιξις
ενίσχυε το φιλελεύθερον και δημοκρατικόν πνεύμα, ούτως ώστε αι
απολυταρχικαί τάσεις να μη είναι ανεκταί και να υπονομεύεται
τουναντίον δια συνεχούς δράσεως η βασιλεία του Όθωνος. Βοηθούσης δε
και της αναμίξεως των αντιπροσώπων των Προστατίδων Δυνάμεων εις
την πολιτικήν ζωήν της χώρας, η οποία δεν έπαυε κατά τα έτη της
απολυταρχίας και της συνταγματικής μοναρχίας, η θέσις του Όθωνος
κατέστη τόσον επισφαλής, ώστε ευκόλως ανετράπη δι’ επαναστάσεως,
μολονότι όπως φαίνεται, δεν ημφεσβητούντο ωρισμέναι αρεταί του κα
ανεγνωρίζετο η ταύτισις της ηγεμονικής του φιλοδοξίας προς τα εθνικά
ιδανικά της εποχής εκείνης (ίδε και Ζ. Παπαντωνίου, Ο Όθων, 1934).
Α. Σβώλου, Τα Ελληνικά Συντάγματα,
σσ. 79-80
ΠΗΓΗ 2
Για ολόκληρη την περίοδο της βασιλείας του Όθωνος ο ιστορικός Τρ.
Ευαγγελίδης
συνοψίζοντας γράφει: ...»η μακρά βασιλεία αυτού αποτελεί την ιστορίαν
της πάλης.. του έθνους προς τον ηγεμόνα αυτού· του έθνους, ζητούντος
να κυβερνηθή συμφώνως προς τα ήθη, τας παραδόσεις, τα ένστικτα και
δια των εγκριτοτέρων αυτού τέκνων, και του ηγεμόνος, επιδιώκοντος
μετά ζήλου την ιδέαν του να καταστήση την Ελλάδα τύπον ευρωπαϊκού
κράτους, προς τούτο δε συγκετρούντος εν εαυτώ πάσαν εξουσία και
μεταχειριζομένου όργανα ή ξένους, ή πρόσωπα μετρίας σημασίας και
επιρροής».
Ι.Ε.Ε.,
τόμ. ΙΓ΄, σ. 199
ΠΗΓΗ 3
Ψήφισμα του Έθνους
Τα δεινά της Πατρίδος έπαυσαν. Άπασαι αι επαρχίαι και η πρωτεύουσα
συνενωθείσα μετά του στρατού έθεσαν τέρμα εις αυτά. Ως κοινή δε
έκφρασις του Ελληνικού Έθνους ολοκλήρου κηρύττεται και ψηφίζεται:
Η βασιλεία του Όθωνος καταργείται. Προσωρινή κυβέρνησις συνιστάται
όπως κυβερνήση το κράτος μέχρι συγκαλέσεως της Εθνικής
συνελεύσεως, συγκειμένη εκ των εξής πολιτών: Δημητρίου Βούλγαρη
Προέδρου, Κωνσταντίνου Κανάρη, Βενιζέλου Ρούφου. Εθνική συντακτική
συνέλευσις καλείται αμέσως προς σύνταξιν
της Πολιτείας και εκλογήν ηγεμόνος.
Zήτω το Έθνος! ζήτω η Πατρίς!
Εγένετο εις Αθήνας εν έτει σωτηρίω 1862 και μηνί 8βρίου τη δεκάτη
αυτού.
Ν. Μοσχονά,
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΓ΄, σ. 220

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να αναφέρετε τους

παράγοντες οι οποίοι οδήγησαν στην επανάσταση του 1862
και την έξωση του Όθωνα.
( ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ
2008 ΕΣΠΕΡΙΝΑ )
«Ο Όθων, δεχθείς άκων1 την εγκαθίδρυσιν συνταγματικού πολιτεύματος,

δεν είχε την διάθεσιν της πιστής εφαρμογής αυτού. Ευθύς εξ αρχής,
παραβιάζων το πνεύμα του Συντάγματος, ανεμίχθη εις έργα διοικητικά,
επεμβαίνων εις τας βουλευτικάς εκλογάς και προσπαθών εκδήλως να
συγκεντρώση εις χείρας του περισσοτέραν εξουσίαν. Προ δε της
αντιστάσεως, την οποίαν εύρισκε δεν εδίσταζεν, ως είναι ευνόητον, να
λάβη μέτρα πιεστικά κατά της ελευθερίας του τύπου και της
ανεξαρτησίας των συνειδήσεων, τούθ’ όπερ εξήπτεν ακόμη περισσότερον
την κατ’ αυτού αντιπολίτευσιν και προητοίμαζε την πτώσιν του.
Ο βασιλεύς −όπως γράφει ο Ν. Δραγούμης (Αναμνήσεις, τομ. Β΄ σ. 122)−
έρρεπε2 φύσει «προς το σύστημα της συγκεντρώσεως», πολιτικοί δε, όπως
ο Κωλέττης, «τελειοποιήσαντες αυτό, και τον Όθωνα ενεθάρρυναν εις
αυστηροτέραν εφαρμογήν και αυτοί εφήρμοσαν απηνέστερον3... Η
καταστολή της ελευθερίας των δημοκρατικών Αρχών, η καταδίωξις του
τύπου, η επέμβασις εις τας εκλογάς τας τε βουλευτικάς και τας των
δήμων, η αποβολή πάντων των οπωσούν4 ανεξάρτητον εχόντων
τοφρόνημα δημοσίων λειτουργών, και ιδίως των της Θέμιδος5 ... η διά
παντός τρόπου πίεσις της συνειδήσεως των δικαστών, η διαστροφή των
νόμων, ταύτα, και άλλα εις εν μόνον απέβλεπον, εις την σύμπτυξιν πάσης
δυνάμεως εις χείρας της εξουσίας και την δι’ αυτής παγίωσιν
κυβερνήσεως πανισχύρου και διαρκούς. ...
Η προϊούσα6 κοινωνική εξέλιξις ενίσχυε το φιλελεύθερον και
δημοκρατικόν πνεύμα, ούτως ώστε αι απολυταρχικαί τάσεις να μη είναι
ανεκταί και να υπονομεύεται τουναντίον διά συνεχούς δράσεως η
βασιλεία του Όθωνος. Βοηθούσης δε και της αναμίξεως των
αντιπροσώπων των Προστατίδων Δυνάμεων εις την πολιτικήν ζωήν της
χώρας, η οποία δεν έπαυε κατά τα έτη της απολυταρχίας και της
συνταγματικής μοναρχίας, η θέσις του Όθωνος κατέστη τόσον
επισφαλής7, ώστε ευκόλως ανετράπη δι’ επαναστάσεως, μολονότι όπως
φαίνεται, δεν ημφεσβητούντο ωρισμέναι αρεταί του και ανεγνωρίζετο η
ταύτισις της ηγεμονικής του φιλοδοξίας προς τα εθνικά ιδανικά της
εποχής εκείνης (ίδε και Ζ. Παπαντωνίου, Ο Όθων, 1934)».
Α. Σβώλου, Τα Ελληνικά Συντάγματα, σσ. 79-80.
1. άκων: χωρίς τη θέλησή του , 2. έρρεπε: έτεινε , 3. απηνέστερον: πιο
σκληρά
4. οπωσούν: κατά κάποιο τρόπο, κάπως , 5. λειτουργών της
Θέμιδος: δικαστών και δικηγόρων , 6. προϊούσα: αυξανόμενη 7.
επισφαλής: αβέβαιη

Το σύνταγμα του 1864
Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με τα στοιχεία των
παραθεμάτων να δείξετε τις καινοτομίες του συντάγματος του
1864 και τις συνθήκες που οδήγησαν την εθνοσυνέλευση στη λήψη
τους.
1.Το “Ψήφισμα του Έθνους“, το οποίο εξεδόθη στις 11 Οκτωβρίου

1862, κατήργησε τη βασιλεία του Όθωνα και προχώρησε
στη σύσταση προσωρινής κυβέρνησης έως τη σύγκληση
Εθνικής Συνέλευσης. Το ψήφισμα, βέβαια, δεν καταργούσε
το θεσμό της βασιλείας, αλλά τη συγκεκριμένη βασιλεία
του Όθωνα και τη δυναστεία. Με το ψήφισμα αυτό έγινε
σαφές ότι το “έθνος” αποτελούσε φορέα της αλλαγής και
σηματοδοτήθηκε με αυτόν τον τρόπο το πέρασμα από τη
μοναρχική στη δημοκρατική αρχή, την αρχή της λαϊκής
κυριαρχίας.
Στις 10 Δεκεμβρίου της ίδιας χρονιάς συνήλθε σε συνεδρίαση η
Εθνική Συνέλευση, η οποία στεγάστηκε στη λεγόμενη
“Παράγκα“, πίσω από στο κτίριο της πυρπολημένης
Βουλής. Στη Συνέλευση έλαβαν μέρος οι Επτανήσιοι
πληρεξούσιοι, εγκανιάζοντας έτσι την πρόσφατη ένωση με
την Ελλάδα. Η Συνέλευση αναγόρευσε παμψηφεί τον
πρίγκηπα της Δανίας Γεώργιο, βασιλιά των Ελλήνων.
Το σύνταγμα του 1864 υπήρξε το μακροβιότερο σύνταγμα της
ελληνικής ιστορίας και αποτέλεσε τον κορμό του επόμενων
συνταγμάτων (1911 και 1952). Καθιέρωσε την αρχή της
λαϊκής κυριαρχίας εφόσον όρισε ότι “άπασαι αι εξουσίαι
πηγάζουν εκ του Έθνους, ενεργούνται δε καθ· όν τρόπον
ορίζει το Σύνταγμα“. Δεύτερη σημαντική καινοτομία σε
σχέση με το προηγούμενο σύνταγμα ήταν ότι καθιέρωνε ως
μορφή του πολιτεύματος την βασιλευόμενη δημοκρατία.
Επιπλέον κατάργησε το θεσμό της Γερουσίας ως
αριστοκρατικό και βελτίωσε σημαντικά την προστασία
των ατομικών ελευθεριών (πχ. το δικαίωμα του
συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, την ελευθερία του
τύπου).
Πηγή:Η ιστοσελίδα της Βουλής
http://www.fhw.gr/projects/vouli/gr/timetable/1864.html
2. … το έργο της εξεύρεσης νέου βασιλιά ανέλαβε μοιραία η

Εθνοσυνέλευση, που είχε συγκληθεί. Με απόφασή της, 22
Φεβρουαρίου 1863, ανέθεσε σε επιτροπή την ανάδειξη του
νέου βασιλιά. Τελικά, με παρέμβαση της αγγλικής
κυβέρνησης, ο θρόνος προσφέρθηκε στο 17χρονο Δανό
πρίγκιπα Γεώργιο Γκλύξμπουργκ. Την εκλογή ενέκρινε
παμψηφεί η Εθνοσυνέλευση, η οποία, βάσει ψηφίσματος
που υιοθέτησε στις 18 Μαρτίου 1863, αναγόρευσε το νεαρό
πρίγκιπα συνταγματικό βασιλιά, με το όνομα «Γεώργιος Α΄,
βασιλεύς των Ελλήνων».

Το 1863, μετά από πολύχρονες διαπραγματεύσεις, η Συνθήκη του
Λονδίνου αναγνωρίζει την προσάρτηση των Επτανήσων
στην Ελλάδα. Στις 3 Αυγούστου 1864, μάλιστα, οι
πληρεξούσιοι της Επτανήσου έγιναν δεκτοί σε πανηγυρική
συνεδρίαση της Εθνικής Συνέλευσης και άρχισαν να
παίρνουν μέρος στις εργασίες της.
Παρά τις δυσκολίες αυτές, η Εθνοσυνέλευση ακολούθησε
δημοκρατική διαδικασία κατά το συντακτικό της έργο. Η
Εθνική Συνέλευση με δύο ψηφίσματά της κατάργησε τη
Γερουσία και καθόρισε τα όρια αρμοδιοτήτων του βασιλιά.
Η Συνέλευση πρόκρινε το σύστημα της μιας Βουλής
(μονήρους Βουλής) τετραετούς θητείας, και έτσι η
Γερουσία καταργήθηκε, αφού πολλοί την κατέκριναν ως
όργανο της Μοναρχίας. Ο βασιλιάς Γεώργιος υπέγραψε στις
17 Νοεμβρίου 1864 το νέο Σύνταγμα (110 άρθρα), το οποίο
ήταν επηρεασμένο από τα Συντάγματα του Βελγίου (1831)
και της Δανίας (1849). Το Σύνταγμα αυτό, που έμελλε να
ισχύσει, με τις αναθεωρήσεις του 1911 και του 1952, για
περισσότερα από εκατό χρόνια, καθιέρωνε για πρώτη φορά
στην Ελλάδα το πολίτευμα της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας
(βλ. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1844-1985, ΔΙΓΚΑΒΕ
ΚΩΣΤΑΣ, ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑ, Αθήνα).
Η βασική του διαφορά με το προηγούμενο Σύνταγμα του 1844
συνίστατο στο ότι ο ελληνικός λαός αναγνωριζόταν πηγή
και φορέας της κρατικής εξουσίας. Ο δημοκρατικός
χαρακτήρας του νέου πολιτεύματος, «όπως λαμβάνει τους
υπουργούς εκ των Βουλών», προέκυπτε από διατάξεις και
θεσμούς που καθιερώνονταν για πρώτη φορά. Επίσης, στο
άρθρον 107 οριζόταν η διαδικασία αναθεώρησης του
Συντάγματος από την οποία, όμως, αποκλειόταν ο
μοναρχικός θεσμός.
Το Σύνταγμα του 1864 υπήρξε το μακροβιότερο Σύνταγμα της
ελληνικής ιστορίας και αποτέλεσε τον κορμό των
επόμενων (1911 και 1952). Ωστόσο, το Σύνταγμα του 1864,
άσχετα αν το Στέμμα και οι κυβερνήσεις της
πεντηκονταετίας το παραβίαζαν συστηματικά, θεωρήθηκε
για την εποχή το προοδευτικότερο της Ευρώπης στο μέσα
του 19ου αιώνα.
Πηγή: Η εφημερίδα της Καλαμάτας
http://www.tharrosnews.gr/index.php?
id=9368&option=com_content&task=view

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να αναφερθείτε στη
διαμόρφωση του εκλογικού συστήματος στην Ελλάδα μετά
την περίοδο της ψήφισης του Συντάγματος του 1864 μέχρι
και το τέλος του 19ου αιώνα και να καταγράψετε τις
συνέπειές του στο πολιτικό τοπίο της χώρας. +
Μονάδες 25
Κείμενο

α. …οι βουλευτές θα εκλέγονταν για 4ετή θητεία ΄΄δι αμέσου, καθολικής
και μυστικής δια σφαιριδίων ψηφοφορίας΄΄ και οι εκλογές θα γίνονταν
ταυτόχρονα ΄΄καθ΄ όλην την επικράτειαν΄΄ (άρθρο 66). […]από την
επαύριο της ισχύος του νέου συντάγματος ως το 1875, διορίστηκαν
συνολικά 18 κυβερνήσεις, οι περισσότερες χωρίς να διαθέτουν την
πλειοψηφία στη Βουλή μετά από πολιτική παρέμβαση του στέμματος
[…]όμως τα ζοφερά αυτά μηνύματα δεν πρέπει να οδηγούν σε μιαν
υποτίμηση των βαθύτερων διεργασιών που άρχισαν να συντελούνται στο
δημόσιο βίο της χώρας μας από το 1864. Και εννοούμε τον επικεντρισμό
της εκλογικής ζωής γύρω από τις εκλογικές αναμετρήσεις, που είχε ως
συνέπεια να προσδοθεί στο πολίτευμα μια χαρακτηριστική ελαστικότητα
που απέτρεπε τις καθολικές συρράξεις και τις συνακόλουθες κάθετες
διχοτομήσεις του κοινωνικού σώματος. Γιατί, σε τελευταία ανάλυση […]οι
εκλογές αποτέλεσαν τον κανόνα του παιχνιδιού και, με τη περιοδική
διεξαγωγή τους, λειτούργησαν πάντοτε ως ασφαλιστική δικλείδα για την
αποτροπή γενικευμένων συγκρούσεων. Εξ’ άλλου, την μακροπρόθεσμα
΄΄κατευναστική΄΄ λειτουργία της καθολικής ψηφοφορίας αποδεικνύει ή
΄΄ανώδυνη΄΄ και ΄΄ελεγχόμενη΄΄ επίλυση των σημαντικότερων
εσωτερικών διενέξεων που γνώρισε ο τόπος, κατά τη διάρκεια της
περιόδου που μας απασχολεί. […]Σε ένα καθαρά τεχνικό επίπεδο, την όλη
τάση διευκόλυνε σημαντικά η βελτίωση του ισχύοντος εκλογικού δικαίου.
Ν. Αλιβιζάτου, Εισαγωγή στην Ελληνική Συνταγματική Ιστορία σελ. 85-88
ΘΕΜΑ Β1
Μετά τη ψήφιση του Συντάγματος του 1864 άρχισε μια νέα εποχή για τον
πολιτικό βίο της χώρας . Η αλλαγή του πολιτεύματος σε συνδυασμό με τη
ψήφιση αρκετών φιλελεύθερων διατάξεων έφεραν μια νέα πνοή στο χώρο
της πολιτικής στην Ελλάδα. Παράλληλα η εφαρμογή ενός νέου εκλογικού
συστήματος συνέβαλε στην εξυγίανση των πολιτικών ηθών και στην
ανάδειξη της λαϊκής κυριαρχίας. Με το σύνταγμα του 1864 ορίστηκε η
αρχή της άμεσης μυστικής και καθολικής ψήφου (για τον ανδρικό
πληθυσμό) με σφαιρίδια . Όπως αναφέρεται από το συγγραφέα Ν.
Αλιβιζάτο με το άρθρο 66 του νέου συντάγματος οι εκλογές
αποφασίστηκε να γίνονται ταυτόχρονα σε όλη την επικράτεια ενώ οι
βουλευτές θα εκλέγονταν με τετραετή θητεία. Σε όλη τη χρονική περίοδο
που ακολούθησε το εκλογικό σύστημα δεν επέβαλλε να ψηφίζει κανείς ένα
μόνο κόμμα, αλλά έδινε τη δυνατότητα να ψηφίζονται όλοι οι υποψήφιοι
θετικά ή αρνητικά. (Σε κάθε εκλογικό τμήμα υπήρχαν τόσες κάλπες όσοι
ήταν και οι υποψήφιοι στην περιφέρεια. Κάθε κάλπη ήταν χωρισμένη
εσωτερικά σε δύο μέρη που αντιστοιχούσαν στο ΝΑΙ και στο ΟΧΙ. Ο
ψηφοφόρος λαμβάνοντας στα χέρια μια μολυβένια μπάλα, το σφαιρίδιο το
έριχνε στην πλευρά της κάλπης που αντιστοιχούσε στην επιθυμητή του
στάση). Επίσης, ένας εκλογέας μπορούσε να ψηφίσει θετικά κάποιον
υποψήφιο στον οποίο είχε υποχρέωση, παράλληλα όμως μπορούσε να
δώσει θετική ψήφο και σε κάποιον άλλο τον οποίο θεωρούσε ικανό.
Μολαταύτα, και ιδιαίτερα μετά το 1882, όλο και συχνότερα
παρουσιάζεται το φαινόμενο οι εκλογείς να ψηφίζουν με κομματικά
κριτήρια και να περιορίζεται η συνήθεια να ψηφίζονται θετικά και
πολιτικοί άλλων κομμάτων. Κατά τη δεκαετία του 1890 οι εκλογείς
συνήθιζαν να ψηφίζουν πολιτικούς με επιρροή, μόνο εφόσον είχαν δηλώσει
με σαφήνεια την κομματική τους τοποθέτηση. Ακόμα και η εκλογή
ανεξάρτητων τοπικών προσωπικοτήτων άρχισε να περιορίζεται. Το 1879
για παράδειγμα, υπήρχαν στις εκλογές 24 τοπικά ψηφοδέλτια, ενώ το
1885 μόνο 4. Έτσι παρουσιαζόταν και το φαινόμενο να περιλαμβάνονται

σε κομματικά ψηφοδέλτια ανεξάρτητοι υποψήφιοι, για να έχουν
πιθανότητες επιτυχίας στις εκλογές. Στο τελευταίο τέταρτο του 19ου
αιώνα ο ρόλος των κομμάτων ενισχύθηκε, απέκτησαν κύρος στη δημόσια
ζωή. Παρ' όλα αυτά, όσον αφορά τουλάχιστον τα δύο μεγάλα κόμματα, η
επιλογή των εκλογέων βασιζόταν κατά κύριο λόγο στην κρίση τους για
την πολιτική των κομμάτων, στις επιδράσεις που αυτά ασκούσαν κατά
περιοχές και στα συμφέροντα κάθε κοινωνικής ομάδας. Η εκλογική ζωή
όπως αναφέρεται στο απόσπασμα συνδέθηκε με τις εκλογικές
αναμετρήσεις. Το νέο εκλογικό δίκαιο λειτούργησε ως <<ασφαλιστική
δικλείδα>> για την αποφυγή κοινωνικών αναταραχών ενώ και το νέο
πολίτευμα συνέβαλε στο να μη δημιουργούνται συγκρούσεις, συμμαχίες
και διακρίσεις μεταξύ των εκλογέων. Η διεξαγωγή ανα τακτά χρονικά
διαστήματα εκλογών βοήθησε στην αποτροπή εμφύλιων αναταραχών,
φαινομένων δηλαδή που παρατηρούνταν με έντονο τρόπο τα προηγούμενα
χρόνια. Η εφαρμογή της καθολικής ψηφοφορίας λειτούργησε
κατευναστικά στην εφαρμογή των δημοκρατικών θεσμών και στην
επίλυση πολλών προβλημάτων, όπως εκείνο της ανάθεσης της εντολής
σχηματισμού κυβέρνησης. Με τη ψήφιση της αρχής της δεδηλωμένης το
1875, ο βασιλιάς έδινε αυτήν την εντολή μόνο σε πολιτικό ο οποίος
σαφώς είχε τη «δεδηλωμένη» εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των
βουλευτών. Αυτό στέρησε από τα κόμματα μειοψηφίας τη δυνατότητα να
σχηματίζουν κυβέρνηση, τα ώθησε σε συνένωση με τα μεγάλα και είχε ως
αποτέλεσμα σταθερότερες κυβερνήσεις πλειοψηφίας. Οι Έλληνες
αντιλήφθηκαν ότι η ψήφος αποτελεί αναφαίρετο ατομικό δικαίωμα. Με το
νέο εκλογικό σύστημα η δύναμη της λαϊκής αντιπροσωπείας ενισχύθηκε
ενώ το 1884 το αποτέλεσμα των εκλογών έφερε στο προσκήνιο δύο νέα
πολιτικά κόμματα που συνέβαλαν στον εκσυγχρονισμό του πολιτικού
συστήματος της χώρας.
28. Με βάση τις γνώσεις από το σχολικό βιβλίο και τα

παραθέματα που ακολουθούν να εντοπίσετε τις διαφορές
μεταξύ της πολιτικής του Τρικούπη και της πολιτικής του
Δηλιγιάννη.+
Μονάδες 25
ΠΗΓΗ:
Στην ουσία, ο Τρικούπης εκπροσωπούσε τον εξευρωπαϊσμό της πολιτικής
ζωής ενώ ο Δηλιγιάννης την παραδοσιακή λειτουργία της. Ο Τρικούπης
πίστευε ότι το κράτος χρειαζόταν πολιτική και οικονομική ανόρθωση,
πριν γίνει λόγος για εμπλοκή σε αλυτρωτικές περιπέτειες. Γι’ αυτό και
επεδίωξε να καταστήσει τη χώρα διεθνώς αξιόπιστη, να ενθαρρύνει την
έναρξη της εκβιομηχάνισης, να βελτιώσει τις επικοινωνίες με την
κατασκευή σιδηροδρόμων και τη διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου, και
να εκσυγχρονίσει το στρατό και το ναυτικό. Ωστόσο, ένα τέτοιο
πρόγραμμα ήταν δαπανηρό και συνεπαγόταν αυξημένη φορολογία. Αυτό
πρόσφερε εύκολο στόχο στο δημοφιλή και δημαγωγό Δηλιγιάννη, ο οποίος
δεν είχε πρόβλημα να δηλώνει ότι ήταν αντίθετος προς οτιδήποτε
υποστήριζε ο Τρικούπης. Η επιδεικτική λαϊκιστική ρητορεία του
Δηλιγιάννη και η φλογερή προάσπιση μιας «Μεγαλύτερης Ελλάδας»,
χωρίς αμφιβολία εξέφραζε πιο πιστά τους ενθουσιασμούς και τους
μύχιους πόθους του απλού πολίτη από τα αυστηρά μεταρρυθμιστικά
προγράμματα του Τρικούπη. Οι παράτολμες όμως πολιτικές επιλογές του

Δηλιγιάννη, στις περιόδους που ήταν στην εξουσία, δεν μπορούσαν παρά
να θέσουν σε δοκιμασία την ήδη εξασθενημένη οικονομία, όπως συνέβη με
τη θνησιγενή κινητοποίηση της Ελλάδας από τις Μεγάλες Δυνάμεις.
Επιπλέον, η φιλοπολεμική του τακτική έμελλε να καταλήξει σε ήττα το
1897, στη διάρκεια του καταστροφικού πολέμου των 30 ημερών με την
Τουρκία.
R. Clogg. συνοπτική Ιστορία της Ελλάδας 1770 – 1990 Εκδ:
Ιστορητής, Αθήνα 1955, σελ. 71 – 2
Οι φόροι που είχε επιβάλλει ο Τρικούπης, καθώς και τα δάνεια που είχε
συνάψει για να φέρει σε πέρας το μεγαλόπνοο έργο του, είχαν προκαλέσει
τη δυσφορία ενός μεγάλου μέρους του λαού. Τη δυσφορία αυτή την
καλλιέργησε με δημαγωγικό τρόπο η αντιπολίτευση που του κόλλησε και
το επίθετο «Φορομπήχτης». Έτσι ο αρχηγός της Θεόδωρος Δηλιγιάννης,
ανταποκρινόμενος στις επιθυμίες του λαού και υποσχόμενος να
κυβερνήσει χωρίς την επιβολή νέων φόρων και χωρίς τη σύναψη δανείων,
κατορθώνει να τον ανατρέψει στις 7 Απριλίου 1885.
Απ. Βακαλοπούλου, Νέα Ελληνική Ιστορία 1204 – 1985
Εκδ.: Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 310
29. Λαμβάνοντας υπόψη σας τις πληροφορίες του παραθέματος

και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις να γράψετε πώς
προσπάθησε να οργανώσει ένα σύγχρονο κράτος ο Χαρίλαος
Τρικούπης και γιατί δεν κατάφερε να ολοκληρώσει το
εκσυγχρονιστικό του όραμα για την Ελλάδα.
(Μονάδες 50)
Μετά τον Ιωάννη Καποδίστρια, τον πρώτο Κυβερνήτη του
νεοσύστατου ελληνικού βασιλείου, ο Χαρίλαος Τρικούπης αναδείχθηκε
αναμφισβήτητα η σπουδαιότερη πολιτική φυσιογνωμία εφόσον έθεσε τις
βάσεις για τη συγκρότηση ενός οργανωμένου σύγχρονου κράτους
δυτικοευρωπαϊκού τύπου. Ο Τρικούπης φιλοδόξησε να υλοποιήσει στόχους
και σχέδια που χρειάζονταν μακροπρόθεσμα προγράμματα, πολιτική
σταθερότητα και αποχή από εξωτερικούς περισπασμούς. Ήταν επόμενο
να μην κατορθώσει να πετύχει απόλυτα στο έργο του εφόσον παράβλεψε
όχι μόνο την οικονομική αντοχή του ελληνικού δημοσίου, αλλά και του
ίδιου του ελληνικού λαού, ο οποίος επιβαρύνθηκε με νέους φόρους και
αλλεπάλληλα προβλήματα. Οι λαϊκές μάζες είδαν με απογοήτευση να
παραγκωνίζονται από διάφορες οικονομικές δραστηριότητες και να
δίνεται αποκλειστική προτεραιότητα στο μεγάλο κεφάλαιο του
επιχειρηματικού κόσμου της διασποράς. Και το κυριότερο απ’ όλα ήταν
ότι ο Τρικούπης μετέθεσε χρονικά στο αβέβαιο μέλλον το αλυτρωτικό
πρόβλημα, που κάθε τόσο ξεπρόβαλλε στην επιφάνεια, για να ταράζει τα
ήρεμα νερά της εσωτερικής ανασυγκρότησης.
Κων/νος Βακαλόπουλος, Νεοελληνική Ιστορία (1204-1940), σελ.
290, εκδ. αδελφών Κυριακίδη, Θεσ/νίκη 1993.

Με βάση τις πληροφορίες από το σχολικό σας εγχειρίδιο και τα
ακόλουθα κείμενα να διευκρινίσετε το όρο «αρχή της
δεδηλωμένης», να δείξετε κάτω από ποιες συνθήκες
καθιερώθηκε και τη σημασία του στην πολιτική ιστορία της
χώρας
Α. Η αρχή της δεδηλωμένης είναι όρος του Συνταγματικού
Δικαίου και ορίζει ότι η κυβέρνηση οφείλει να έχει τη
«δεδηλωμένη» εμπιστοσύνη της Βουλής. Σύμφωνα με την αρχή
αυτή η κυβέρνηση οφείλει να λάβει ψήφο εμπιστοσύνης από τη
Βουλή, ενώ η τελευταία διατηρεί το δικαίωμά της να άρει την
εμπιστοσύνη της υπό προϋποθέσεις με ψήφο δυσπιστίας ύστερα
από πρόταση μομφής. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται η
δημοκρατική νομιμοποίηση της κυβέρνησης, η οποία συνήθως, σε
αντίθεση με το Κοινοβούλιο, δεν εκλέγεται απευθείας από τον
λαό, αλλά διορίζεται από τον ανώτατο άρχοντα της χώρας.
Στην Ελλάδα η αρχή της δεδηλωμένης καθιερώθηκε άτυπα το 1875. Ως
τότε ίσχυε η λεγόμενη «θεωρία του κηπουρού»: ο Βασιλιάς
μπορούσε να διορίσει πρωθυπουργό όποιον ήθελε, ακόμα και τον
κηπουρό του. Αιτία για την καθιέρωση της αρχής της
δεδηλωμένης ήταν άρθρο του Χαριλάου Τρικούπη στην
εφημερίδα «Καιροί» της 29.6.1874 με τον τίτλο «Τίς πταίει»,
στο οποίο κατηγορούσε τον βασιλιά Γεώργιο Α’ ότι εφάρμοζε
καθεστώς απόλυτης μοναρχίας, επειδή διόριζε κατά βούλησιν
πρωθυπουργούς από τα κόμματα της μειοψηφίας χωρίς να
λαμβάνει υπ’όψιν του τα αποτελέσματα των εκάστοτε
βουλευτικών εκλογών. Ο Γεώργιος ο Α’ δεσμεύτηκε τον Αύγουστο
του 1875 στον λόγο του Θρόνου ενώπιον του Κοινοβουλίου ότι θα
διόριζε στο εξής μόνο πρωθυπουργούς που θα απολάμβαναν την
εμπιστοσύνη της Βουλής.
Β. Τον Ιούλιο του 1874, ο Χαρίλαος Τρικούπης αρθρογραφούσε βίαια
κατά του Γεωργίου, υποστηρίζοντας ότι ο Γεώργιος κυβερνούσε
προσωπικά με διάφορες κυβερνήσεις μειοψηφίας της αρεσκείας
του και η βασιλική εύνοια ήταν το απαραίτητο προσόν για την
εξασφάλιση της εξουσίας. Ο Τρικούπης πρότεινε την καθιέρωση
της Αρχής της Δεδηλωμένης, δηλαδή της αρχής εκείνης όπου ο
Βασιλιάς διορίζει πρωθυπουργούς μόνον όσους διέθεταν την
κοινοβουλευτική πλειοψηφία δηλ. είχαν λάβει ψήφο εμπιστοσύνης
από τη Βουλή.
Η μεγάλη ευελιξία του Γεωργίου φάνηκε από τον τρόπο που αντέδρασε
στην επίθεση. Μετά από μια παρατεταμένη κρίση λόγω
αποκαλύψεων για δωροδοκίες υπουργών, κάλεσε τον Τρικούπη και
έδωσε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης και διακήρυξε την
πρόθεσή του να εφαρμόζει την Αρχή της Δεδηλωμένης.
Πηγή : http://el.wikipedia.org/wiki

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να απαντήσετε στα
παρακάτω ερωτήματα:
α. Σε ποιους τομείς αναφέρονται τα αιτήματα του Στρατιωτικού
Συνδέσμου;
Μονάδες 12

β. Ποιες είναι οι συγκεκριμένες προτάσεις του Στρατιωτικού
Συνδέσμου σχετικά με τα οικονομικά του κράτους;
Μονάδες 13
(2
009 Εσπερινά)
«Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ποθεί όπως η Θρησκεία μας υψωθεί εις τον

εμπρέποντα1 ιερόν προορισμόν της, όπως η ∆ιοίκησις της χώρας καταστή
χρηστή και έντιμος, όπως η ∆ικαιοσύνη απονέμηται ταχέως μετ’
αμεροληψίας και ισότητος προς άπαντας εν γένει τους πολίτας
αδιακρίτως τάξεως, όπως η Εκπαίδευσις του Λαού καταστή λυσιτελής2
δια τον πρακτικόν βίον και τας στρατιωτικάς ανάγκας της χώρας, όπως
η ζωή, η τιμή και η περιουσία των πολιτών εξασφαλισθώσιν, και τέλος
όπως τα οικονομικά ανορθωθώσι, λαμβανομένων των απαιτουμένων
μέτρων προς λελογισμένην διαρύθμισιν3 των εσόδων και εξόδων του
κράτους, ώστε αφ’ ενός μεν ο σχεδόν πενόμενος4 ελληνικός λαός
ανακουφισθή εκ των επαχθών5 φόρων, ους ήδη καταβάλλει και οίτινες
ασπλάχνως κατασπαταλώνται προς διατήρησιν πολυτελών και περιττών
υπηρεσιών και υπαλλήλων, χάριν της απαισίας συναλλαγής, αφ’ ετέρου δε
καθορισθώσι θετικώς τα όρια εντός των οποίων δύνανται ν’ αυξηθώσιν αι
δαπάναι δια την στρατιωτικήν της χώρας παρασκευήν6 και δια την
συντήρησιν του στρατού και του στόλου εν ειρήνη».
Νικ. Ζορμπά, Απομνημονεύματα, σελ. 17
(1925).
1. τον εμπρέποντα· τον αρμόζοντα 2. λυσιτελής· επωφελής,
αποτελεσματικός
3. λελογισμένην διαρύθμισιν· ορθολογική κατανομή 4. πενόμενος· φτωχός
5. επαχθών· δυσβάστακτων 6. παρασκευήν· προετοιμασία.
31. Λαμβάνοντας υπόψη σας το κείμενο του βιβλίου σας και το

περιεχόμενο της πηγής:
α) Να παρουσιάσετε τα αίτια της κατακραυγής που αποτέλεσε τη
βάση του
κινήματος των στρατιωτικών στο Γουδί.
Μονάδες 25
" Η επαναστατικότητα των κατώτερων τάξεων"
Στον αγροτικό τομέα η δυσαρέσκεια των κατωτέρων τάξεων ήταν έκδηλη
ήδη από την δεκαετία του 1890. Οι φόροι, το σταφιδικό πρόβλημα και τα
άλλα προαιώνια προβλήματα των αγροτών είχαν ξεσηκώσει μόνιμη
αναταραχή στην ύπαιθρο. Γύρω στα 1900 αναρχοσοσιαλιστικές κινήσεις
είχαν μια κάποια επιτυχία ανάμεσα στον αγροτικό πληθυσμό της
Πελοποννήσου. Ένοπλες διαδηλώσεις οργανώθηκαν από
σταφιδοπαραγωγούς σε όλη τη διάρκεια πριν από το κίνημα και οι
περισσότερες διαλύθηκαν βίαια από την αστυνομία και το στρατό. Ένα
δικαιότερο φορολογικό σύστημα ήταν το πρώτο και βασικό αίτημα μιας
κάπως οπερετικής εξέγερσης στη Σπάρτη το 1909, υπό την αρχηγία του
πρώην ταγματάρχη Φικιώρη. Η αναταραχή στην ύπαιθρο δημιούργησε
έτσι ένα ενθαρρυντικό περιβάλλον για τις επαναστατικές τάσεις των
αστικών κατωτέρων τάξεων. Την κοινωνική αναταραχή στην Αθήνα
τροφοδοτούσαν η δραστηριοποίηση των μικροαστικών σωματείων, οι
αυξημένες πιέσεις από τα προβλήματα της μετανάστευσης, οι

κινητοποιήσεις των φοιτητών, η αρθρογραφία, τον Τύπου. Η
μετανάστευση υπήρξε σημαντικός κοινωνικός καταλύτης. Η συρροή
αγροτικών πληθυσμών στην πρωτεύουσα δημιουργούσε προβλήματα
απασχόλησης, ακρίβειας,, χαμηλού επιπέδου διαβίωσης. Απότοκος του
σταφιδικού, η αυξημένη εσωτερική μετανάστευση δεν έβρισκε πάντοτε
διεξόδους στην εξωτερική. Οι πύλες της Νέας Υόρκης ήταν κλειστές για
όσα χρόνια κρατούσε η μεγάλη παγκόσμια κρίση. Οι μετανάστες που
έφευγαν από την Ελλάδα κάθε χρόνο ήταν λιγότεροι από χίλιοι πριν από
το τέλος του αιώνα, δέκα. χιλιάδες ως το 1905 και περισσότεροι από
τριάντα μεταξύ 1905 και 1910.
Το Πανεπιστήμιο, με τις εκατοντάδες των αγροτοπαίδων φοιτητών,
ήταν ένα εν
δυνάμει φυτώριο αναταραχής. Βέβαια οι φοιτητές ήταν τότε στην
πλειοψηφία τους μάλλον συντηρητικοί όπως τουλάχιστον φαίνεται από τη
στάση τους στα Ευαγγελικά. Αλλ' αυτό δεν απέκλειε τις ανησυχίες, έστω
και αν εκφράζονταν μάλλον προς τη διεκδίκηση δυνατοτήτων κοινωνικής
ανόδου παρά προς την κατεύθυνση της καθολικής ανατροπής. Οι
εσωτερικές αυτές αντιφάσεις εκδηλώθηκαν και στη στάση των φοιτητών
στην εξέγερση του 1909. Μια εβδομάδα πριν από το κίνημα υπέβαλαν στα
ανάκτορα μια δήλωση που ζητούσε βασιλική επέμβαση ώστε να
παταχθούν η ανικανότητα και η διαφθορά των κομμάτων. Το πομπώδες
αυτό κείμενο, με όλες τις αντιφάσεις του, παρουσιάζει αρκετά
ριζοσπαστικά και λαϊκιστικά χαρακτηριστικά.. Ζητώντας από τον
βασιλιά, σε εξεζητημένη αρχαΐζουσα, να χρησιμοποιήσει τον γρόνθον του
εναντίον των πολιτικών, μιλάει για μετανάστευση και φυματίωση, πείνα
και φόρους, πουθενά, όμως. για φιλελεύθερες αστικές ιδέες.
Η αρθρογραφία των εφημερίδων αυτή την περίοδο είναι επίσης
διαφωτιστική. Ο
"Χρόνος″ και η "Ακρόπολις" ήταν οι πιο κραυγαλέες και οι δύο με καθαρά
λαϊκιστική και συχνά αντιστιαστική στάση. Ο "Χρόνος" έγινε ένα είδος
ημιεπίσημης εφημερίδας του Στρατού και πολλά από τα κείμενά του ήταν
γραμμένα από τον ίδιο τον γενικό γραμματέα του Συνδέσμου, τον
Λοιδωρίκη. Στην Ακρόπολη " ο Γαβριηλίδης δημοσίευσε τακτικά τα
εμπρηστικά άρθρα του, με τα οποία ζητούσε μια "ειρηνική επανάσταση ".
Στις προτάσεις του περιλαμβάνονταν η επιβολή φόρου εισοδήματος και η
μείωση δασμών. Οι δύο εφημερίδες οργάνωσαν τον Ιούνιο και Ιούλιο 1909
"δημοψηφίσματα " μεταξύ των αναγνωστών τους, τα οποία φαίνεται ότι
είχαν καλή ανταπόκριση. Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα, δεν είναι λοιπόν
περίεργο που η συνωμοτική ομάδα των υπαξιωματικών είχε αποφασίσει,
πριν από το κίνημα, να δημιουργήσει πολιτικές οργανώσεις βάσης. στις
λαϊκές συνοικίες της Αθήνας. Η προσπάθεια ξεκίνησε καθυστερημένα και
δεν οργανώθηκε καλά, αλλιώς τα γεγονότα του 1909 ίσως να
προσανατολίζονταν προς ριζοσπαστικότερες εξελίξεις.
Αυτά ήταν, συμπερασματικά, τα κοινωνικοοικονομικά αίτια της λαϊκής
κατακραυγής κι έτσι εκδηλώνονταν. Τον σκληρό πυρήνα των επιδόξων
επαναστατών σχημάτιζαν οι μικροαστοί, κυνηγημένοι από τους φόβους
και την ανασφάλεια, και οι εργάτες, θύματα της πιο ανεξέλεγκτης
εκμετάλλευσης. Στον περίγυρο του σάλευαν οι εξαθλιωμένες μάζες των
μεταναστών που περίμεναν στην Αθήνα την ημέρα της αναχώρησης τους.
Στους μήνες ή στα χρόνια που περνούσαν ανάμεσα στον ερχομό τους στην
Αθήνα και το ξενιτεμό τους, οι επίδοξοι μετανάστες έχυναν το φαρμάκι
τους στο ήδη δηλητηριασμένο κοινωνικό κλίμα της πρωτεύουσας και
ήταν οι εύκολοι σύμμαχοι των μικροαστών και των εργατών. Τα
οικονομικά αίτια της αγανάκτησης και της επιθετικότητας όλων αυτών

των ανθρώπων δημιούργησαν έτσι την κοινωνική βάση για τον
διστακτικό λαϊκισμό των στρατιωτικών.
Γ. Δερτιλή, Κοινωνικός μετασχηματισμός και στρατιωτική
εισβολή (18801909), σσ. 200-202
32. Λαμβάνοντας υπόψη τις ιστορικές σας γνώσεις και τις
πληροφορίες από τα ιστορικά παραθέματα να αναφερθείτε
στην απήχηση που είχε το κίνημα στο Γουδί στις συνειδήσεις
των Ελλήνων της εποχής.
ΚΕΙΜΕΝΟ 1
Η εφημερίδα Ακρόπολις στο κύριο άρθρο της της 30ης Αυγούστου
υποστηρίζει το κίνημα του 1909, αλλά παράλληλα
προειδοποιεί και τους αξιωματικούς:
Η εναντίον του νόμου στάσις απειλεί όθεν να επιφέρει φοβερόν
πλήγμα εις τα αυτά συμφέροντα της χώρας. Περί τούτου οι
στασιασταί αξιωματικοί φαίνονται ότι ουδόλως
φροντίζουν. Τούτο όμως αι φιλικαί δυνάμεις έχουν καθήκον
να τους το υπενθυμίζουν. (…) Ο στρατός και μετ’ αυτού ο
λαός θα συνθλίψωσιν υπό την σιδηράν πτέρναν των, πάντα
τα κακόβουλα ερπετά, των οποίων η δηλητηριώδης
παρουσία διαφθείρει και απεργάζεται την αποτυχίαν των
ελπιδοφόρων διά τον τόπων σχεδίων.
ΚΕΙΜΕΝΟ 2
Η εφημερίδα Νέον Άστυ την επομένη του συλλαλητηρίου της 14ης
Σεπτεμβρίου αναγνωρίζει το στρατιωτικό κίνημα διότι:
Ουδείς δύναται να έχη πλέον ενδοιασμούς περί της
νομιμότητος των μέσων, δι’ ων το ανορθωτικόν έργον
επιδιώκεται. Εάν υπήρξαν οι δυσαρέστως ιδόντες την
εξέλιξιν των τελευταίων γεγονότων, ένεκα της ιδέας, ότι ο
στρατός υπερέβη τα όρια της δικαιοδοσίας του και
ανεμίχθη εις υπόθεσιν, ξένην προς τας αυστηράς
υποχρεώσεις της πειθαρχίας, σήμερον οφείλουν να
αναγνωρίσουν ότι δεν ευρισκόμεθα πλέον ενώπιον
στρατιωτικού κινήματος, αλλά απέναντι πανδήμου
εξεγέρσεως.
ΚΕΙΜΕΝΟ 3
Η εφημερίδα Πατρίς δηλώνει τις θέσεις της για τους σκοπούς του
κινήματος του 1909 στο κύριο άρθρο της της 17ης
Σεπτεμβρίου 1909:
Εάν θέλωμεν να ήμεθα ειλικρινείς, εάν θέλωμεν να ομολογήσωμεν
την αλήθειαν, εάν θέλωμεν να ομιλήσωμεν άνευ
προσωπικών βλέψεων ή κομματικών συμφερόντων, πρέπει
να παραδεχθώμεν, ότι η εκδηλωθείσα αντίδρασις ήτο το
εκχείλισμα του υπερπληρωθέντος ποτηρίου. Η έλλειψις
εμπιστοσύνης προς την Βουλήν ήτο η εκδήλωσις της
εξαντληθείσης υπομονής, ήτο συναίσθησις του ότι
επιτέλους πρέπει η Ελλάς να αποκτήση στρατόν μετά το
αίσχος του 1897 και μετά την εν ειρήνη ήτταν του 1909.
Πηγή :http://www.e-
yliko.gr/htmls/istoria/gr_piges/fikeim2.aspx

Ομάδα των «Ιαπώνων»
Λαμβάνοντας υπόψη τις πληροφορίες από το σχολικό σας βιβλίο και αυτές
που θα αντλήσετε από τα παρακάτω αποσπάσματα
α) να σκιαγραφήσετε τη φυσιογνωμία του πολιτικού μορφώματος των
«Ιαπώνων»
β) να δείξετε τη συνεισφορά της ομάδας των «Ιαπώνων» στην πολιτική
ζωή της χώρας
Πολιτική ομάδα του ελληνικού κοινοβουλίου, που έδρασε από το
1906 έως το 1908, με ριζοσπαστικές ιδέες για τον
εκσυγχρονισμό της χώρας, σε μια εποχή που ήταν ακόμη
νωπή η ήττα του 1897, το «Μακεδονικό» βρισκόταν σε
τέλμα και η πολιτική φαυλότητα κυριαρχούσε στο
εσωτερικό (…)
Η ονομασία της πιστώνεται στον δημοσιογράφο και εκδότη της
«Ακροπόλεως» Βλάση Γαβριηλίδη, ο οποίος παρομοίωσε τη
μαχητικότητα που επεδείκνυαν τα μέλη της στη Βουλή με
την ορμητικότητα των ιαπώνων στρατιωτών κατά τον
Ρωσοϊαπωνικό Πόλεμο (1904-1905). Έγραφε σχετικά ο
σπουδαίος δημοσιογράφος στις 10 Φεβρουαρίου 1907: «Τι
θα πη κρυφός και σκοτεινός πόλεμος δεν γνωρίζουν. Την
παρασκηνιακήν διπλωματίαν δεν την παραδέχονται.
Αδιάλλακτοι κοινοβουλευτικοί, δεν αναγνωρίζουν άλλο
πεδίον δράσεως έξω από την αίθουσα του κοινοβουλίου.
(…)
Οι «Ιάπωνες» εμφανίσθηκαν ενωμένοι κοινοβουλευτικά στις 26
Μαρτίου 1906, ασκώντας δριμεία κριτική στην οικονομική
πολιτική της κυβέρνησης Θεοτόκη. Παρόλη την
ανομοιογένεια της προέλευσής τους, αυτό που τους
συνέδεε ήταν η ποιότητα και αγωνιστικότητα. Συμμετείχαν
σε όλες τις συνεδριάσεις της Βουλής και έπαιρναν τον λόγο
σε όλα τα σημαντικά θέματα. Η εξειδίκευση του Γούναρη
και Πρωτοπαπαδάκη στα οικονομικά και του Δραγούμη στα
θέματα του αλύτρωτου Ελληνισμού, τους καθιστούσαν
επίφοβους αντιπάλους της κυβέρνησης, σε μια εποχή που
οι συζητήσεις στη Βουλή δημοσιεύονταν αυτούσιες στις
εφημερίδες και κρατούσαν αδιάπτωτο το ενδιαφέρον της
κοινής γνώμης. (…)
Μια αποτίμηση της προσφοράς της «ομάδας των Ιαπώνων» έκανε
έμμεσα στις 19 Μαΐου 1924 στη Βουλή ο Θεμιστοκλής
Σοφούλης, νεκρολογώντας τον Εμμανουήλ Ρέπουλη: «Δια
των λαμπρών αυτών αγώνων από των δημοσιογραφικών το
πρώτον στηλών και εκ παραλλήλου έπειτα από του
βήματος τούτου ως εκπρόσωπος της ομάδας των Ιαπώνων,
συνετέλεσεν με ακάθεκτον ορμήν κατά της πολιτικής
διαφθοράς και του εθνικού μαρασμού, εις επανάστασιν, η
οποία διήνοιξε νέας απόψεις, εδημιούργησεν νέας ηθικάς
αξίας, έσπειρεν άφθονον τον σπόρον των ιδεών, έδωκεν εις
πάσαν κατεύθυνσιν ισχυράν ώθησιν προς την πρόοδον και
τον πολιτισμόν και ενέπνευσεν εις τον Ελληνικόν λαόν την
θέλησιν προς μίαν νέαν ζωήν».
Πηγή: http://sansimera.gr/archive/articles/show.php?
id=428&feature=Japanese_team
(αποσπάσματα)

Στρατιωτικός σύνδεσμος
Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με τα στοιχεία που θα
αντλήσετε από τα ιστορικά παραθέματα να αναφερθείτε στο
Στρατιωτικό σύνδεσμο και στο πως αντιμετώπισε την προσπάθειά
του μερίδα του τύπου της εποχής.
Η εφημερίδα ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ στο κύριο άρθρο της στις 12-8-
1909 παίρνει θέση για τις δραστηριότητες του
Στρατιωτικού Συνδέσμου
«Τους 600.000 οικογενειάρχας αυτούς ανέλαβον να τους
κηδεμονεύσουν όχι οι κακοί ψυχροί αντιπρόσωποι των,
αλλά διακόσιοι αξιωματικοί και πενήντα φοιτηταί. Οι
οποίοι φαντάζονται εις εαυτούς όχι μόνον το δικαίωμα της
κηδεμονίας, αλλά όλον το φως της διαγνώσεως και της
θεραπείας. Δύναται να ονομασθή τοιαύτη κατάστασις,
φυσιολογική; Δύναται να προχωρήση; Δύναται να βγη επί
καλόν; Έχει μέσα της κόκκον σινάπεως φρονήσεως; Έχει
μέσα της στοιχείον επιτυχίας; Ή είνε μεστή νέων
συμφορών δια το Έθνος, αληθινών αυτών, όχι
φανταστικών; (…) Ποίοι είσθε σεις που διευθύνετε την
τύχην μας; Ποίοι είσθε σεις που κλονίζετε τα θεμέλια του
δημοσίου δικαίου; Ποίοι είσθε σεις που καταλύετε το
Σύνταγμα; Ποίοι είσθε που απειλείτε να διώξετε τον
Βασιλέα και τον Διάδοχον και τους πρίγκιπας; Ποίοι είσθε:
που σκέπτεσθε περί εμού, χωρίς να μ’ ερωτήσετε; Ποίοι
είσθε που με θεωρείτε ανήλικον και άξιον να τεθώ υπό
απαγόρευσιν; Συντεχνίαι, έμποροι, κτηματίαι, εργάται,
επιστήμονες, γεωργοί, χωρικοί, αστοί, πλούσιοι, πένητες,
τραπεζίται, δικηγόροι, ιερείς, διδάσκαλοι, δικασταί, όλοι
περιμένουν να σωθούν από τους ανθυπολοχαγούς, τους
φοιτητάς και τους στασιαστάς αρθρογράφους. Δηλαδή τί-
θενται υπό αυταπαγόρευσιν».
Η εφημερίδα ΕΣΤΙΑ στο κύριο άρθρο της στις 10-8-1909
παίρνει θέση για τις δραστηριότητες του Στρατιωτικού
Συνδέσμου

«Και ποίος ο φρονών διάφορα; Ποίος θα ετόλμα και να θέση καν
υπό αμφισβήτησιν ότι έπρεπε να τους δοθούν εις τα χέρια
τα γαλόνια όλων αυτών των εκατοντάδων αξιωματικών που
τολμούν να αντιποιούνται τα χρέη και τα καθήκοντα της
πολιτείας; Με μίαν διαφοράν: εάν υπήρχε πολιτεία. Αλλ’
εάν υπήρχε πολιτεία, θα υπήρχε και στρατός, θα υπήρχε
και διοίκησις. Εν τοιαύτη δε περιπτώσει, οι πολίται της
ούτω ευημερούσης πολιτείας θα ησχολούντο έκαστος εις τα
έργα του και οι άνδρες του στρατού εις τα ιδικά των έργα.
Ναι, εάν υπήρχε πολιτεία, εάν τουλάχιστον διεκρίνετο που
του ορίζοντος και η ελαχίστη ελπίς δημιουργίας τοιαύτης
δια της φυσιολογικής εξελίξεως, η εφημερίς αύτη θα ήτο
και πάλιν υπέρ της αποκαταστάσεως της κεφαλής άνω και
των ποδών κάτω -των αναμφισβητήτως ανατετραμμένων
σήμερον- αδιαφορούσα καθ’ ολοκληρίαν περί των
συνεπειών, όπως ηδια-φόρησε πλειστάκις μέχρι τούδε
οσάκις εδέησε ν’ αντιταχθή κατά της κακώς νοούμενης
κοινής γνώμης. Σήμερον όμως τα πράγματα παρίστανται
διάφορα. Πολιτειολογούν αι συντεχνίαι και υπεισέρχεται
αντιπειθαρχικότατα ο στρατός εις της πολιτείας τα έργα,
διότι πολιτεία δεν υπάρχει. (…) Εάν είνε ανάγκη, δεν
δυσκολευόμεθα ποσώς και να το διακηρύξωμεν:
ευρισκόμεθα εν επαναστάσει, εις κάτι χειρότερον και της
επαναστάσεως».
Agathoklis Azelis, Die griechische Presse zwischen…
(Ο ελληνικός Τύπος από την ήττα του 1897 έως το κίνημα του
1909: Οι αντιπαραθέσεις περί πολιτικής κρίσης και
μεταρρυθμίσεων), μτφρ. αποσπ. Α. Αζέλης, Διδ. Διατρ.
Βιέννη 1998, σσ. 264-265
33. Λαμβάνοντας υπόψη το κείμενο του βιβλίου σας και το

περιεχόμενο των πηγών:
α) Να προσδιορίσετε τις συνθήκες γένεσης του κινήματος του
1909.
β) Να επισημάνετε και να σχολιάσετε τη θέση του στρατιωτικού
συνδέσμου στο
πολιτειακό ζήτημα, να τη συσχετίσετε με τη θέση του Βενιζέλου
σχετικά με το
βασιλικό θεσμό.
Μονάδες 25
ΠΗΓΗ 1
Οι μεταβολές της ελληνικής οικονομίας, είχαν, παρ’ όλα αυτά, επηρεάσει
άμεσα τις σχέσεις των διαφόρων κοινωνικών ομάδων και προκαλώντας
τη γένεση νέων υποδήλωναν εντονότερα, στις αρχές του εικοστού αιώνα,
τις κοινωνικές διαφοροποιήσεις. Οι αντιθέσεις ανάμεσα στα νέα στοιχεία
( που προέρχονταν από την αύξηση του αστικού πληθυσμού, το
σχηματισμό των μικρομεσαίων γαιοκτημόνων και το σχετικό δυνάμωμα
της εργατικής τάξης) και τις παλιές κάστες (που όφειλαν την ισχύ τους
στην εύνοια του βασιλιά), εκδηλώνονταν όλο και σαφέστερα. Η
ανερχόμενη αστική τάξη αισθανόταν ότι επήλθε ο χρόνος να παίξει τον
προοδευτικό ιστορικά πολιτικό ρόλος της.

Οι αλλεπάλληλες χρεωκοπίες της χώρας, ο παλαιοκομματισμός και οι
αποτυχίες στο χειρισμό των εθνικών θεμάτων είχαν καταστήσει έκδηλη
την ανάγκη ουσιαστικών μεταρρυθμίσεων στην πολιτική ζωή, με
αυτονόητη την αποδυνάμωση του πολιτικού ρόλου που διαδραμάτιζε το
στέμμα. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η βαθμιαία εξασθένηση της
ισχύος της πολιτικής ολιγαρχίας θα δημιουργήσει πρόσφορο έδαφος για
το στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί, που θα εκδηλωθεί στην Αθήνα τον
Αύγουστο του 1909 και θα σημαδέψει την μετάβαση από την ολιγαρχική
φάση της πολιτικής στη φάση όπου πρωταγωνιστικό ρόλο θα είχαν οι
μεσαίες τάξεις.
Ο στρατιωτικός σύνδεσμος, φορέας του κινήματος του 1909, δεν
διακατεχόταν από
προθέσεις ριζικών μεταρρυθμίσεων στο ζήτημα ειδικότερα της μορφής
του πολιτεύματος, καθώς είχε συμβεί, άλλωστε, με τους επαναστάτες
του 1843 και του
1862. Στη διακήρυξη των στρατιωτικών «προς τον βασιλέα, την
κυβέρνησιν και τον
λαόν», αποσαφηνιζόταν ότι: «Ο στρατιωτικός Σύνδεσμος δεν επιδιώκει
την κατάργησιν της Δυναστείας ή την αντικατάστασιν του Βασιλέως,
ούτινος το πρόσωπον είναι ιερόν δια τους αποτελούντας αυτόν,ουδ’
επιθυμεί να εγκαθιδρύση την απολυταρχίαν, ή την στρατοκρατίαν, ή να
θίξη καθ’ οιονδήποτε τρόπον το Συνταγματικόν Πολίτευμα, διότι οι
αποτελούντες αυτόν αξιωματικοί εισί και αυτοί
πολίται Έλληνες και έχουσιν ορκισθή εις την τήρησιν του Συντάγματος»,
ενώ η κυβέρνηση Δ.Ράλλη καλούνταν επιτακτικά να σπεύσει: «εις
σύγκλησιν της Βουλής προς ψήφισιν των προς επίτευξιν του
Εθνοσωτηρίου τούτου έργου αναγκαιούντων έργων. Η ανάγκη δε της
αμέσου συγκλήσεως της Βουλής είναι αναπόδραστος, διότι η διάλυσις
αυτής καί η διεξαγωγή εκλογών απαιτούσι χρόνον πολύν, η δε απώλεια
και του ελαχίστου χρόνου μάτην κατά τας παρούσας πειρστάσεις είναι
αδίκημα προς την Πατρίδα».
Χωρίς να αιφνιδιαστεί ο Γεώργιος αντιμετώπισε με ψυχραιμία τους
επαναστάτες και ενεργώντας με πολιτικότητα (όπως και παλιότερα με
την «ευμενή» αντιμετώπιση του «αντιπάλου» του Χ. Τρικούπη), διόρισε
πρωθυπουργό, μετά την παραίτηση του Δ. Ράλλη, τον Κυρ. Μαυρομιχάλη
διάδοχο του Θ. Δηλιγιάννη, πολιτικό με προσβάσεις στους κύκλους του
στρατιωτικού συνδέσμου, που αποδέχτηκε «πρόθυμα» το πρόγραμμα των
στρατιωτικών υποσχόμενος να τους αμνηστεύσει.
Π. Πετρίδη, Πολιτικές δυνάμεις και συνταγματικοί θεσμοί στη νεώτερη
Ελλάδα, σσ. 79-81
ΠΗΓΗ 2
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, στην πρώτη του επαφή με τα μέλη του
Στρατιωτικού
Συνδέσμου, κατακρίνει την τακτική που ακολούθησαν και
υποστηρίζει το στέμμα
Εβεβαίωσε (ο Βενιζέλος) το συμβούλιο, ότι η επανάστασις έσφαλεν εις τα
πρώτα αυτής βήματα, διότι ενώ επήγασεν εκ της εναντιότητος προς τα
κόμματα και εκ φιλυποψιών προς το Στέμμα και εγένετο κυρία της
καταστάσεως, όχι μόνον δεν συνεκέντρωσε την δύναμιν, ης εγένετο
κυρίαρχος εις τας χείρας της, αλλά τουναντίον ενεπιστεύθη τα πάντα εκ
νέου εις τας δυνάμεις εκείνας καθ’ων εστράφη και των οποίων επεθύμει
να καταλύση ή να εξυγιάνη την πλημμελή λειτουργίαν. Κακίζων δε την
επανάστασιν δια την εσφαλμένην πολιτικήν της και ερωτηθείς υπό του
Επ. Ζυμβρακάκη πως ηννόει την δράσιν αυτής, απήντησεν: «Αι

επαναστάσεις κρημνίζουν και ανοικοδομούν, τότε δε και μόνον είνε
επαναστάσεις» ... Εγένετο … απροκάλυπτος συζήτησις περί του
Στέμματος, και κατά πόσον τούτο ώφειλε να εξωσθή ή περιορισθή, ιδίως
εν τη απόψει της ανευθύνου διαχειρίσεως της εξωτερικής πολιτικής, ην
ανεύθυνον διαχείρισιν ηνείχοντο παθητικώς οι εν τη
κυβερνήσει πολιτικοί αρχηγοί. Επειδή δε οι εν των συμβουλίω
αντιδυναστικοί υπερέβαλλον εις ανατρεπτικάς γνώμας, ο Ελ. Βενιζέλος
υψώθη υπερασπιστής του
Στέμματος, δηλώσας ότι συμφέρον της Ελλάδος και του Ελληνισμού ήτο
όπως το Στέμμα παραμείνη άθικτον, διότι αποτελεί δένδρον
εγκλιματισθέν, του οποίου αι πολυσχιδείς ρίζαι προς πάσας τας
διευθύνσεις παρείχον πολυτίμους δεσμούς και εθνικάς εγγυήσεις, και
κατέληγεν εις το συμπέρασμα ότι το εθνικόν συμφέρον επιβάλλει την
ενίσχυσιν του Στέμμματος. Οι εν τω συμβουλίω αντιδυναστικοί έμειναν
έκπληκτοι, ενεθαρρύνθησαν δε οι φιλοδυναστικοί και οι φίλοι της τάξεως.
Γ. Ασπρέα, Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, τόμ. Β΄, σσ.133-134
(1930)
ΠΗΓΗ 3
… ο Βενιζέλος ουδέποτε ελησμόνησεν ότι η πολιτική είναι η τέχνη του
δυνατού. Αι
ιδέαι του ανήκαν, η εφαρμογή των όμως εξηρτάτο κυρίως από το
περιβάλλον. Η Ελλάς του 1910 δεν ήτο ακόμη δημοκρατική αστική
κοινωνία. Αι μάζαι του λαού εμάνθανον επί ογδοήκοντα έτη ότι η
δημοκρατία είναι «κακοποιόν τέρας». Το σπουδαιότερον όλων: το εθνικόν
ζήτημα, κρητικόν και μακεδονικόν, δεν συνεχώρει
ριζικάς εσωτερικάς κρίσεις.
Επί τη βάσει των δεδομένων αυτών και της σχετικής αδυναμίας του
Στρατιωτικού
Συνδέσμου, δεν επετρέπετο αλλαξοβασλεία η ανατροπή της δυναστείας.
Ώφειλεν
όμως το στέμμα να αναγνωρίση την τάξιν των πραγμάτων, ήτις
προέκυπτεν από την επανάστασιν και να χωρισθή από την ολιγαρχίαν. Το
παρελθόν εμαρτύρει ότι αι μοναρχίαι ερρίζωσαν όταν μετεβάλλοντο εις
εθνικές λαϊκάς, εγκαταλείπουσαι τις προνομιούχους τάξεις.
Γ. Βεντήρη, Η Ελλάς του 1910-1920, εκδ. Ίκαρος, τόμ. Α΄, σ. 62
ΠΗΓΗ 4
Αν αφίνετο το κίνημα του 1909 άνευ της ρυθμιστικής επηρείας του
προγράμματος του Ε. Βενιζέλου, ίσως κατέληγεν έκτοτε εις την
κατάλυσιν της βασιλείας, η οποία ήτο γυμνή κοινωνικών ερεισμάτων και
έρημος πιστών οπαδών. Αλλ’ η αστική τάξις και εις το σημείον αυτό
ευκόλως ηκολούθησε τον Βενιζέλον, διότι εις την επιδίωξιν της εθνικής
πολιτικής, εις την οποίαν μετ’ ολίγον εντόνως απεδύθη, η βασιλεία ήτο
χρήσιμος ως σύμβολον.
Αλ. Σβώλου, Τα ελληνικά συντάγματα,
εκδ. 1972, σ. 46
34. Αφού αξιοποιήσετε τις πληροφορίες από τα ακόλουθα κείμενα

και τις συνδυάσετε με τις ιστορικές σας γνώσεις, να
παρουσιάσετε τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις στην
Ελλάδα μετά το κίνημα στο Γουδί και ως το σχηματισμό της
α΄ κυβέρνηση του Ελ. Βενιζέλου. (Οκτώβριος 1910) +

[Μονάδες 25]
…… Κι ενώ μετά το κίνημα η υποστήριξη που είχαν από το λαό ήταν
συντριπτική, η συμπεριφορά τους έδειχνε ότι δεν είχαν συνείδηση της
λαϊκής ανταπόκρισης. Αφού λοιπόν είχαν συλλάβει τόσο περιορισμένα το
ρόλο τους, δεν είναι περίεργο που στάθηκε γι’ αυτούς αδύνατο να
κυβερνήσουν τη χώρα. Έτσι η πρόταση να κληθεί ο Βενιζέλος από την
Κρήτη έγινε δεκτή με ευχαρίστησης, και όπως φαίνεται, με αίσθημα
ανακούφισης. Όταν ο Βενιζέλος ήλθε στην Αθήνα για πρώτη φορά μετά
την πρόσκλησή του, και μολονότι αρνήθηκε να δεχθεί την ηγεσία του
Συνδέσμου, συμβούλεψε τους αξιωματικούς πάνω στα προβλήματά τους,
υπέδειξε και υποστήριξε σταθερά τη μετριοπαθή άποψη να μη γίνει νέο
Σύνταγμα αλλά ν’ αναθεωρηθεί το παλιό, κέρδισε το Γεώργιο και το
περιβάλλον του κι επέστρεψε στην Κρήτη. Όταν κηρύχθηκαν οι εκλογές
Αναθεωρητικής Βουλής για τις 8 Αυγούστου 1910, τα παλαιά κόμματα
σχημάτισαν ένα είδος εκλογικού μετώπου. Οι οπαδοί του Βενιζέλου τον
πρότειναν ως υποψήφιο βουλευτή. Εκείνος δεν δέχθηκε επισήμως την
υποψηφιότητά του και δεν έδωσε προεκλογική μάχη- αλλά συγκέντρωσε
το μεγαλύτερο αριθμό ψήφων από όλους τους υποψηφίους.
Γιώργος Δερτιλής, Κοινωνικός μετασχηματισμός και στρατιωτική
επέμβαση 1880-1909, εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα 1985, σελ. 169-170
Στη νέα Βουλή που άρχισε τις εργασίες της τον Σεπτέμβριο του 1910, τη
μεγαλύτερη πλειοψηφία αντιπροσώπευαν βέβαια και πάλι οι
παλαιοκομματικοί
πολιτικοί, αλλά σταθερή υπήρξε και η παρουσία μιας αναζωογονημένης
πολιτικής εκπροσώπησης από νέα στελέχη, που επρόκειτο να
διαφοροποιήσουν το πολιτικό σκηνικό και ν’ αποδείξουν την αδυναμία
επιβίωσης ενός παρελθεντολογικού κομματικού σχήματος. Ο τόπος
χρειαζόταν βαθιά ανανέωση ως προς την εσωτερική συγκρότησή του και
ως προς τους εξωτερικούς προσανατολισμούς του, που επιδίωκε να
υλοποιήσει μόνο ένας χαρισματικός ηγέτης, ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Ο
Βενιζέλος υποσχόταν καίριες μεταβολές σε όλους τους τομείς της
κρατικής μηχανής (νομοθεσία, αυτοδιοίκηση, παιδεία, γεωργία,
οικονομία) και παράλληλα στρατιωτική ενδυνάμωση του κράτους για την
αντιμετώπιση των εξωτερικών κινδύνων. Ο αδιαφιλονίκητος πολιτικός
ηγέτης της σύγχρονης Ελλάδας σχημάτισε έπειτα από ανάθεση, με
βασιλική εντολή, την πρώτη κυβέρνησή του (Οκτώβριος 19190), που
απαρτιζόταν από υπεύθυνα και ικανά στελέχη.
Κωνσταντίνος Δ΄. Βακαλόπουλος, Νεοελληνική Ιστορία
(1204-1940), Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1991,
σελ.376

Στηριζόμενοι στις ιστορικές σας γνώσεις αλλά και στα στοιχεία
που θα αντλήσετε από το παρακάτω κείμενο να στηρίξετε
τη φράση:
«Η συγκέντρωση της 5ης Σεπτεμβρίου υπογράμμιζε την ηγετική επιβολή
του Βενιζέλου στο χώρο της ελληνικής πολιτικής ζωής και
επιβεβαίωνε την αναγωγή του σε ουσιαστικό ρυθμιστή της
κατάστασης»
Ο Βενιζέλος μετά την εκλογική ετυμηγορία της 8ης Αυγούστου 1910, δεν
είχε επανέλθει στην Αθήνα. Στη Λουκέρνη, όπου βρίσκονταν,
πληροφορήθηκε την εκλογή του και ύστερα από σύντομη
παραμονή στη Ρώμη επέστρεψε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, την
Κρήτη, όπου και παραιτήθηκε από την ηγεσία του εκεί κόμματός
του. Στις 5 Σεπτεμβρίου αποβιβάστηκε στον Πειραιά όπου τον
υποδέχτηκαν θερμά οπαδοί και φίλοι. Στην πλατεία Συντάγματος
προανήγγειλε την ίδρυση ενός κόμματος αρχών που θα ήταν
φορέας μεταρρυθμίσεων. Από εκεί αντέταξε και την ακλόνητη
εμμονή του στην Αρχή της Αναθεωρητικής και Διπλής
Αναθεωρητικής Βουλής, ενώ στην έκκληση του πλήθους για
Συντακτική Βουλή, εκείνος για τρίτη φορά αντέτεινε:
“Αναθεωρητική” .Η συγκέντρωση της 5ης Σεπτεμβρίου
υπογράμμιζε την ηγετική επιβολή του Βενιζέλου στο χώρο
της ελληνικής πολιτικής ζωής και επιβεβαίωνε την
αναγωγή του σε ουσιαστικό ρυθμιστή της κατάστασης.
Όταν στις 12 Σεπτεμβρίου η κυβέρνηση Δραγούμη παραιτήθηκε, η
υποψηφιότητα του Βενιζέλου για την πρωθυπουργία ήταν
ακαταμάχητη. Ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ ανέθεσε σχηματισμό
κυβέρνησης στο Βενιζέλο, διότι. “εκπροσωπεί σήμερον την ιδέαν
της ανορθώσεως των πολιτικών μας ηθών, την ιδέαν της
αναγεννήσεως και επ’ αυτού στηρίζει όλος ο κόσμος τας ελπίδας
της σωτηρίας του τόπου από την αναρχίαν και την κακοδαιμονίαν
εις την οποίαν περιήλθαμεν”
Του Κώστα Μπογδανίδη, Πηγή :
http://www.kairatos.com.gr/venizelos-ellas.htm

[ομιλία της 5ης Σεπτεμβρίου]
Αφού μελετήσετε το παράθεμα που ακολουθεί και αξιοποιώντας τις
ιστορικές σας γνώσεις να ερμηνεύσετε γιατί παρόλο που ο
Βενιζέλος στην ομιλία της 5ης Σεπτεμβρίου υποστήριξε
μετριοπαθείς μεταρρυθμίσεις απέσπασε τη λαϊκή συναίνεση
(…)Από το μπαλκόνι του ” Grand Hotel” στην πλατεία

Συντάγματος (ο Βενιζέλος) εκφώνησε την πασίγνωστη
εκείνη προγραμματική ομιλία με την οποία παρουσιάστηκε
ως «σημαιοφόρος νέων πολιτικών ιδεών»…
Από τον τρόπο που ο Βενιζέλος παρέθετε τα γενεσιουργά αίτια
του πραξικοπήματος του 1909 και από τη βαθιά κρίση του
κράτους προέκυπταν κυρίως ανάγκες προσαρμογής.
Οπωσδήποτε πολλές μεταρρυθμίσεις θα ικανοποιούσαν τα
συμφέροντα του επιχειρηματικού κόσμου, όπως κυρίως η
μεταρρύθμιση του δικαίου, γιατί το εμπορικό δίκαιο
προερχόταν από μια εποχή στην οποία δεν υπήρχαν ούτε
ατμόπλοια ούτε σύγχρονες ασφαλιστικές εταιρείες ούτε
ανώνυμες εταιρείες. Ο Βενιζέλος, όμως, επικρίνοντας το
αναποτελεσματικό σύστημα δικαίου, τους πεπαλαιωμένους
κανόνες δικαίου και την ελλιπή προστασία τον πολίτη από
την αδικία, δεν ανταποκρινόταν μόνο στις δικαϊκές
προσδοκίες τον επιχειρηματικού κόσμου, αλλά εξέφραζε
ταυτόχρονα τον κοσμάκη, που σε αντίθεση με τον
τραπεζίτη ή τον επιχειρηματία ήταν απροστάτευτος απένα-
ντι στα κακώς κείμενο, στη δικαιοσύνη. Το ίδιο ισχύει και
για την πολεμική του κατά της ευνοιοκρατίας και της
διαφθοράς στη διοίκηση. Γενικόλογα επισήμανε την
έλλειψη σχεδίων στην οικονομική και δημοσιονομική
πολιτική- συγκεκριμένα στράφηκε και κατά της αδιαφορίας
για τις τύχες των εργατών και των αγροτών εν γένει, η
οποία παρήγε έναν ανταγωνισμό μεταξύ κεφαλαίου και
εργασίας, μεταξύ γαιοκτημόνων και ενοικιαστών γης,
επικίνδυνο για το σύστημα. Οι συγκεκριμένες εξαγγελίες
περιορίζονταν σε τεχνικές πλευρές (π.χ. επιστημονική
εκμετάλλευση των δασών) και στη δημιουργία
ασφαλιστικών οργανισμών για τις αγροτικές και
δασοκομικές εκμεταλλεύσεις. Λέγοντας ότι το σχολείο
εκπαίδευε πρωτίστως δημοσίους υπαλλήλους και δεν
προετοίμαζε για άλλα «παραγωγικά επαγγέλματα, ο
Βενιζέλος καταφέρθηκε πλαγίως κατά των πολιτικών ελίτ
και της γραφειοκρατίας. Τέλος, στηλίτευσε την
ανικανότητα των προηγούμενων κυβερνήσεων να
δημιουργήσουν ετοιμοπόλεμες ένοπλες δυνάμεις και να
αναπτύξουν και να εφαρμόσουν ένα σαφές σχέδιο «εθνικής
πολιτικής».
[Η. Gunnar , Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα, 1821-1936, τόμος
Β’, εκδ. ΜΙΕΤ,
Αθήνα 2006, σελ. 780-781]

35. Με βάση το απόσπασμα από το λόγο του Βενιζέλου στις 5-9-
1910 στην πλατεία Συντάγματος και τις ιστορικές σας γνώσεις να
εξηγήσετε γιατί οι «εκσυγχρονιστές» συσπειρώθηκαν γύρω από το
πρόσωπό του και να παρουσιάσετε τους στόχους και τις πολιτικές
θέσεις του κρητικού πολιτικού.
«Συμπολίται,
Γνωρίζετε ποία υπήρξαν τα αίτια, τα οποία προκάλεσαν την εξέγερσιν του
Αυγούστου παρελθόντος έτους, επομένωςδεν έχω την ανάγκην να υπομνήσω
αυτά εις υμάς δια μακρών… Αστική δικαιοσύνη εφαρμόζουσα προς ρύθμισιν
των σχέσεων του σύγχρονου βίου νομοθεσίαν χρονολογούμενην από 15 και
20 αιώνων… Εμπορική νομοθεσία χρονολογούμενη από ενός αιώνος…
Ποινική διαδικασία ήτις… κινείται βραδύτατα… Δημόσια εκπαίδευσις, ήτις…
εκτρέφει δι’ ανεπαρκούς άλλως τε μορφώσεως τροφίμους του
προϋπολογισμού ανίκανους διά κάθε άλλο πλουτοπαραγωγόν επάγγελμα.
Εκκλησία… περιοριζόμενη εις ξηρούς τύπους… Σύστημα δημοτικόν
στηριζόμενον επί δήμου, ο οποίος… απέβη… εις όργανον καταδυναστεύσεως
εις τας χείρας των φατριών. Διοίκησις φατριάζουσα, διαιωνίζουσα και μετά
την απελευθέρωσιν του ελληνικού λαού από του ξενικού ζυγού την
τυραννίαν, και μόνην την διαφοράν ότι, αυτή ασκείταιήδη εκ περιτροπής,ότε
μεν επί του ημίσεος, ότε δε επί του ετέρου ημίσεος αυτού. Έλλειψις
αγροτικής ασφαλείας… Αδιαφορία εντελής προς τας εργατικάς και
αγροτικάς τάξεις… Ανικανότης προς την παρασκευήν αναλόγου προς τους
πόρους της χώρας αλλά φερεγγύου και ετοιμοπολέμου πάντοτε
στρατιωτικής δυνάμεως… Η εκ των εκλογών της 8ης Αυγούστου παρελθούσα
λαϊκή αντιπροσωπεία αποστολήν έχει όπως αναθεωρήσει ωρισμένας
διατάξεις του Συντάγματος. Αλλά θα παρεγνώριζε τις προφανή αλήθειαν, αν
δεν ανεγνώριζεν, ότι εύρυνσις του κύκλου των εργασιών αυτής, όπως
αναθεωρηθώσι και άλλαιδιατάξεις του Συντάγματος, μη θίγουσαι ούτε την
μορφήν της Πολιτείας, ούτε την εξουσίαν ή το πρόσωπον του Βασιλέως,
ούτε την τάξιν της διαδοχής, ανταποκρίνεται προς ισχυράν αξίωσιν της
Κοινής Γνώμης».
Από το λόγο του Βενιζέλου στις 5-9-1910 στην πλατεία Συντάγματος.
Γιάννης Κορδάτος:Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας, Ε΄, σελ. 210-215.
36. Λαμβάνοντας υπόψη τις ιστορικές σας γνώσεις και το

περιεχόμενο των πηγών:
α)Να τεκμηριώσετε, με συγκεκριμένα στοιχεία, την άποψη ότι ο
Βενιζέλος δεν ήταν αντιδυναστικός.
β)Να εξηγήσετε τους λόγους οι οποίοι συντέλεσαν στη

διαφορετική στάση του Ελ. Βενιζέλου απέναντι στο θεσμό της
μοναρχίας από το 1915. +
ΠΗΓΗ 1
¨Απόσπασμα από τον πρώτο λόγο του Ε. Βενιζέλου που εκφώνησε
στις 5.9.1910 στο Σύνταγμα¨
… Ισχυρότατον παράγοντα, όπως συνέχη την Πολιτείαν από πάσης
παρεκτροπής, το Συνταγματικόν Πολίτευμα τάσσει τον Βασιλέα.
Ιστάμενος ούτος επί της κορυφής της πολιτικής και κοινωνικής
πυραμίδος, ανώτερος των μεταβαλλομένων συμφερόντων της εκάστοτε
στιγμής, έχων τα συμφέροντα τα καλώς εννοούμενα του Βασιλικού Οίκου
εντελώς αλληλένδετα προς τα υψηλότερα και γενικώτερα συμφέροντα

του Έθνους , περιβαλλόμενος δια του πολιτεύματος με τόσα προνόμια
έχει μεν εις χείρας αυτού μεγάλην πάντοτε δύναμιν, όπως πράττει το
αγαθόν, αλλά έχει κολοσσιαίαν αυτόχρημα δύναμιν, όπως πράττει το
αγαθόν, αλλά έχει κολοσσιαίαν αυτόχρημα δύναμιν, όπως επιτρέπη το
κακόν, συνέχων τας Κυβερνήσεις αυτού από των παρεκτροπών, εις τας
οποίας οδηγεί η παραβίασις των Νόμων.
Ατυχώς το Στέμμα δεν έσχε τοιαύτην την αντίληψιν της θέσεως αυτού
εν τω Συνταγματικώ Πολιτεύματι… (Μπράβο, Μπράβο). Και δια τούτο
έκρινα ότι η Βασιλική Αρχή εν τω παρελθόντι δεν ησκήθη κατά τον
συμφωνότερον προς τα αληθή συμφέροντα και του Βασιλικού Οίκου και
του Έθνους τρόπον, και την γνώμην ταύτην δεν εδίστασα να εκδηλώσω,
διότι οι πολιτικοί άνδρες πρέπει να έχωσι πάντοτε το θάρρος της γνώμης
αυτών, εκ τούτου δε προεκλήθη η κατ’ εμού κατηγορία, ότι είμαι
Αντιδυναστικός. Αλλ’η κατηγορία αύτη είναι ασύστατος. Καίπερ βαθέως
εμφορουμένος από τας δημοκρατικάς αρχάς της φυλής μας έχω
ακράδαντον την πεποίθησιν, ότι η Βασιλευομένη Δημοκρατία, οποίον είναι
κατ’ουσίαν το πολίτευνα ημών, είναι ο τύπος του πολιτεύματος, όστις
προσαρμόζεται άριστα προς την πολιτικήν μόρφωσιν του Ελληνικού Λαού
και εξυπηρετεί προσφορότερον.
ΠΗΓΗ 2
¨ Η στάση του Βενιζέλου απέναντι στο πολιτειακό το 1917¨
Παρά την επιφυλακτικότητα του Βενιζέλου να τηρήσει θαρραλέα
στάση για μια ριζοσπαστική αντιμετώπιση του πολιτειακού ζητήματος –
που de facto είχε τεθεί από το 1915 – οι εκδηλώσεις υπέρ της
Δημοκρατίας φούντωναν τώρα στη Θεσσαλονίκη. Στα συλλαλητήρια που
πραγματοποιήθηκαν εκεί τον Απρίλιο του 1917, θα συνταχθούν
ψηφίσματα που κήρυσσαν έκπτωτο τον Κωνσταντίνο, ζητώντας την
επίσημη ανακήρυξη της Δημοκρατίας. Ο Βενιζέλος όμως, δέσμιος των
βρετανικών υποδείξεων (για την παγίωση της συνταγματικής βασιλείας
και του βασιλικού θεσμού στην Ελλάδα) εξακολουθούσε να τηρεί στάση
αναμονής.
Οι θέσεις του αρχηγού των Φιλελευθέρων στο πολιτειακό ζήτημα,
εκείνες τις κρίσιμες στιγμές, προκύπτουν από μια απόρρητη έκθεση του
υπουργού των Εξωτερικών της προσωρινής κυβέρνησης Ν. Πολίτη προς
τον Άθω Ρωμάνο στο Παρίσι (τον Απρίλιο του 1917), που περιείχε
εκμυστηρεύσεις του Βενιζέλου προς τον Πολίτη: “ … ως εκ των δηλώσεων
ας εκάμαμεν εν αρχή του κινήματος ότι τούτο δεν έχει χαρακτήρα
αντιδυναστικόν, δεν δυνάμεθα σήμερον να δηλώσωμεν επισήμως εις τας
φίλας κυβερνήσεις ότι αποκρούομεν πάσαν λύσιν εντός της σημερινής
δυναστείας. Βέβαιον εν τούτοις είναι ότι πάσα ρύθμισις των καθ’ ημάς
πραγμάτων, ήτις δεν θ’ απεμάκρυνεν οριστικώς την σημερινήν
δυναστείαν, θα ήτο λύσις νόθος ήτις δυσκόλως θα επέτρεπεν εις το
Έθνος να επιτύχη την ψυχολογικήν εκείνην κάθαρσιν, άνευ της οποίας
δύσκολον θα είνε να ορμήση η Ελλάς μετά την παρούσαν δοκιμασίαν εις
νέον πολιτικόν βίον ικανόν να επιτύχη την ανάπλασίν της. Δυστυχώς…εν
Αγγλία φαίνονται δυσφόρως έχοντες προς την ιδέαν ριζικής μεταβολής εν
Ελλάδι. Εάν δε σήμερον ο βασιλεύς απεφάσιζε να παραιτηθή του θρόνου,
εγκαταλείπων διαρκώς την Έλλάδα και αφήνων τον υιόν του να εφαρμόση
την εθνικήν πολιτικήν, φοβούμαι ότι τοιαύτη λύσις θα εθεωρείτο
παραδεκτή εν Αγγλία και δυσκόλως θα ηδυνάμεθα να την αποκρούσωμεν
ημείς. Έλπίζω μόνον ότι ο βασιλεύς δεν θα κάμη εγκαίρως τοιούτο
διάβημα και όταν τυχόν αποφασίση να το κάμη θα είναι πλέον αργά και θα
έχη ήδη ωριμάσει η ιδέα της καταλύσεως της όλης δυναστείας. Καίτοι δε
η εν Ρωσία επανάστασις με κάμνει να αποκρούω ολιγώτερον παρά πριν

την ιδέαν της δημοκρατίας και φρονώ μάλιστα ότι αν η Ρωσία αποδεχθή
το δημοκρατικόν πολίτευμα ουδένα θα παρουσιάζη δί’ ημάς κίνδυνόν η
αποδοχή της δημοκρατικής μορφής του πολιτεύματος, εξακολουθώ ούχ
ήττον φρονών ότι αρίστη διά τα συμφέροντά μας λύσις θα ήτο η
διατήρησις του σημερινού πολιτεύματος με βασιλέα λαμβανόμενον εκ του
βασιλικού οίκου της Αγγλίας. Αλλ’ εάν τούτο δεν είναι δυνατόν, τότε δεν
νομίζω ότι υπολείπεται άλλη λύσις παρά την δημοκρατίαν, δια την οποίαν
θεωρώ ώριμον τον Ελληνικόν λαόν και την οποίαν εκ διεθνών μόνον
λόγων απέστεργα εφ’ όσον πάσαι αι Μεγάλαι Δυνάμεις πλην μιας είχον
μοναρχικήν μορφήν πολιτευματος” .
Π.Πετρίδη, ό.π., σσ.114-115
37. Αντλώντας στοιχεία από το παραπάνω κείμενο που σας δίνεται

και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να παρουσιάσετε την
εμφάνιση και τους στόχους του Ελ. Βενιζέλου στη πολιτική ζωή της
Ελλάδας καθώς και την εδραίωση της κυριαρχίας του με τις εκλογές
του Νοεμβρίου 1910.
Εξάλλου στην περίοδο αυτή είχε ανατείλει το άστρο του Βενιζέλου που
όλο και ανέβαινε στο πολιτικό στερέωμα της Ελλάδας.
Ενώ λοιπόν οι κοινωνιολόγοι αγωνίζονταν να ξυπνήσουν τις μάζες,
προβάλλοντας μελετημένο πρόγραμμα, ο Γούναρης και οι παλαιοκομματικοί
παράτησαν τον εκλογικό αγώνα και κάλεσαν τον ελληνικό λαό να μην πάει
και ψηφίσει την ημέρα των εκλογών. Βγήκαν όμως γελασμένοι, γιατί οι
λαϊκές μάζες ψήφισαν και με φανατισμό μάλιστα τους βενιζελικούς και τους
ανεξάρτητους υποψήφιους. Κι’ ακόμα πολλοί πρώην και τέως βουλευτές που
ανήκανε στα παλιά κόμματα καθώς και ανεξάρτητοι, δήλωσαν φιλία στο
Βενιζέλο.
Από τη μια άκρη της Ελλάδας στην άλλη, το νέο κόμμα, το κόμμα των
φιλελευθέρων, με έμβλημα του την Άγκυρα, είχε τραβήξει στην προεκλογική
του εξόρμηση τη μεγάλη πλειοψηφία του λαού.
Ο Βενιζέλος από μήνες πριν είχε επισημάνει τη Θεσσαλία σαν την
επαρχία όπου φυσούσε πιο πολύ ο ανορθωτικός άνεμος. Η αγροτική εξέγερση
δεν τον άφησε ασυγκίνητο. Επίσης και ο απεργιακός σάλος και τα
σοσιαλιστικά κηρύγματα, που ακούονταν στην πόλη αυτή, δεν τον άφησαν
αδιάφορο.
Γιάννη Κορδάτου, Ιστορία της νεώτερης Ελλάδας, τ. Ε΄, εκδ. 20 ος αι.
σελ. 226-227

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις:
Να αναφερθείτε στο μεταρρυθμιστικό έργο της Βουλής που
προέκυψε από τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1910.
Μονάδες 25
Κείμενο
Με την αναθεώρηση, προστατεύθηκαν αποτελεσματικότερα οι ατομικές
ελευθερίες και ιδίως το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι. Προβλέφθηκε,
όμως, για πρώτη φορά και η νόμιμη αναστολή ορισμένων άρθρων με την
επιβολή του στρατιωτικού νόμου (≪καταστάσεως πολιορκίας≫) σε
περίπτωση πολέμου. Καθιερώθηκε η υποχρεωτική και δωρεάν στοιχειώδης

εκπαίδευση.)Διευκολύνθηκαν αλλαγές στο εκλογικό σύστημα.
Προβλέφθηκε η εξέλεγξη των βουλευτικών εκλογών από δικαστήριο
(εκλογοδικείο) και όχι πια από την ίδια τη Βουλή. Απλουστεύθηκε η
νομοθετική διαδικασία και περιορίστηκαν οι δυνατότητες κωλυσιεργίας.
Απαγορεύθηκε στους στρατιωτικούς και τους δημοσίους υπαλλήλους να
μετέχουν στην ενεργό πολιτική και να εκλέγονται βουλευτές.
Καθιερώθηκαν επίσης ορισμένα ασυμβίβαστα για τους βουλευτές.
Καθιερώθηκε συνταγματικά η μονιμότητα των δημοσίων υπαλλήλων, η
ισοβιότητα των δικαστικών λειτουργών καθώς και νέες εγγυήσεις για την
ανεξαρτησία της δικαιοσύνης. Προστατεύθηκε συνταγματικά η «επίσημη
γλώσσα» του κράτους. Έγινε, τέλος, πιο απλή η διαδικασία
συνταγματικής αναθεώρησης για το μέλλον.
Μετά την ολοκλήρωση της αναθεώρησης και μέχρι τη διάλυσή της στο
τέλος του έτους, η Β΄ Αναθεωρητική Βουλή ψήφισε επίσης πλήθος
σημαντικών νόμων (συνολικά 337), μερικοί από τους οποίους ήσαν
αναγκαίοι για την εφαρμογή νέων συνταγματικών διατάξεων.
Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.6, εκδ. Ελληνικά Γράμματα,
2003,σελ.13.
39. Ποια είναι και πως καθορίζεται η δομή του βενιζελικού
κόμματος μετά τις εκλογές 12 Μαρτίου 1912;
Η Αναθεωρητική Βουλή, αφού περάτωσε τις εργασίες της γύρω στο

σύνταγμα και ψήφισε τα στρατιωτικά νομοσχέδια για την εκ βάθρων
αναδιοργάνωση των ενόπλων δυνάμεων (ξένη εκπαιδευτική αποστολή,
ανανέωση του οπλισμού, προμήθεια νέων μονάδων του στόλου μεταξύ των
οποίων και ή αγορά του ισχυρού για την εποχή του θωρηκτού «Αβέρωφ»)
διαλύθηκε και προκηρύχθηκαν νέες εκλογές για τις 12 Μαρτίου 1912.
Όσοι από τούς βουλευτές των Φιλελευθέρων της Αναθεωρητικής
Βουλής έδειξαν ανεξαρτησία γνώμης σε κεφαλαιώδη θέματα του κοινωνικού
και τού εκπολιτιστικού βίου όπως ήταν το αγροτικό, το εργατικό ή το
γλωσσικό, ήσαν εναντίον της διάλυσης της Βουλής, γιατί είχαν αντιληφθεί
ότι ό Βενιζέλος δεν θα τούς επαναπροσλάμβανε στους κομματικούς του
συνδυασμούς, επειδή σχεδίαζε να επιβάλει σιδηρά πειθαρχία μέσα στο
κόμμα, καταργώντας την πολιτική και ιδεολογική πολυφωνία.
Τάσου Βουρνά, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1909-1940, σελ. 103-
104, εκδ. αφων Τολίδη.
40. Αντλώντας στοιχεία από την παρακάτω πηγή και

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις:
α) να περιγράψετε και να αιτιολογήσετε τη δομή του Βενιζελικού
κόμματος.
Μονάδες 12
β) να εντοπίσετε τις ομοιότητες και τις διαφορές του κόμματος
των Φιλελευθέρων με τα αντιβενιζελικά κόμματα στο σύνολό
τους.
Μονάδες 13
( ΕΠ
ΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2004)
Κείμενο

Ο Βενιζέλος, μολονότι πίστευε στον κοινοβουλευτισμό, αντιλαμβανόταν
πως η πρωτοφανής του επιτυχία οφειλόταν στο προσωπικό του χάρισμα
μάλλον, παρά
στην κομματική οργάνωση. Η πεποίθησή του πως ήλθε στην εξουσία το
1910 για να απαλλάξει την Ελλάδα από τον «παλαιοκομματισμό» δεν
ξεχώριζε πάντοτε από την εχθρότητα προς τα κόμματα εν γένει.
Ειδικότερα μετά το 1928, όταν άρχισε να χαλαρώνει η επιβολή του πάνω
στους τέως υπαρχηγούς του, έτεινε να αγνοεί την «κομματική κουζίνα»
όπως τα ονόμαζε περιφρονητικά. Σε μια συνέντευξη που έδωσε τον
επόμενο χρόνο, αποκάλυψε την πεποίθησή του πως, αν το κοινοβουλευτικό
σύστημα ήθελε να επιβιώσει, χρειαζόταν περισσότερο παρά ποτέ μεγάλες
προσωπικότητες, ικανές να διερμηνεύσουν πιστά και άμεσα τη λαϊκή
θέληση, χωρίς να υπόκεινται ανά πάσα στιγμή σε κομματικές πιέσεις.
Ούτε ο πατερναλισμός του Βενιζέλου ούτε οι πελατειακές φατρίες των
Λαϊκών
παρήγαγαν μια κομματική οργάνωση ικανή να αρθρώσει τα αιτήματα των
μαζών. Ούτε οι μεν ούτε οι δε γέννησαν το «κόμμα ιδεών», την απουσία
του οποίου θρηνούσαν οι θεωρητικοί εκείνης της εποχής στην Ελλάδα.
Ούτε και
κατόρθωσαν να δημιουργήσουν σταθερές νεανικές οργανώσεις. Το
«σχίσμα» το οποίο τους χώριζε, καθώς στηριζόταν σε περιφερειακές
μάλλον παρά σε ταξικές
αντιθέσεις –μεταξύ της Παλαιάς Ελλάδας και των βενιζελικών Νέων
Χωρών- αφορούσε ολοένα και λιγότερο τις ανάγκες μιας χώρας όπου
αναπτύσσονταν ταχύτατα οι πόλεις και η βιομηχανία. Τα δύο μεγάλα
κόμματα προσκολλήθηκαν στην άποψη πως η λειτουργία ενός κόμματος
εθνικού επιπέδου ήταν να υπερβαίνει μάλλον παρά να εκπροσωπεί τα
ταξικά συμφέροντα.
Μark Mazower, Η Ελλάδα και η
οικονομική
κρίση του Μεσοπολέμου ,
σσ.52-53.
_____________
πατερναλισμός: άσκηση εξουσίας με κηδεμονευτικό χαρακτήρα
Λαϊκό Κόμμα: αντιβενιζελικό κόμμα του Μεσοπολέμου

Το Βενιζελικό κόμμα
Λαμβάνοντας υπόψη το παράθεμα που ακολουθεί και με βάση τις
ιστορικές σας γνώσεις, να παρουσιάσετε τη φυσιογνωμία του
βενιζελικού κόμματος.
Το κόμμα των φιλελευθέρων θα είναι το πρώτο σύγχρονο κόμμα
στην Ελλάδα, αν και η συνοχή του στηριζόταν στη
χαρισματική προσωπικότητα του Βενιζέλου. Ο Βενιζέλος
προσπάθησε να φτιάξει ένα «εθνικό» κόμμα απέναντι στα
προσωπικά κόμματα των πελατειών που υπήρχαν ως τότε.
Στόχος του είναι να δημιουργήσει ένα δίκτυο από
φιλελεύθερες λέσχες, που θα λειτουργούν και μετά το τέλος
της εκλογικής περιόδου και θα συμμετέχουν στον ορισμό
των υποψηφίων. Πρόκειται για μια νέα αντίληψη και το
κόμμα του θα είναι το πρώτο κόμμα στην Ελλάδα με
οργανώσεις βάσης και κομματικό μηχανισμό.
Ο Βενιζέλος επιθυμούσε ένα σύγχρονο αστικό κόμμα. Όμως, παρά
την επιθυμία τον, οι αντιδράσεις θα είναι τόσο μεγάλες,
ώστε να διατηρηθούν κατά βάση οι οργανωτικές δομές της
ολιγαρχικής περιόδου. Απέναντι στην αντίσταση των
«τζακιών» θα έπρεπε να αντιπαραθέσει μια λαϊκή
κινητοποίηση. Δεν το ήθελε όμως αυτό. Αναγκάστηκε
λοιπόν να βρει ένα modus vivendi με τα τζάκια.
Μ. Κοππά, Η συγκρότηση των κρατών στα Βαλκάνια (19 ος αιώνας).
Τρεις και μία περιπέτειες, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2002, σελ.
286-287

[Το ραλλικό κόμμα ]
Αφού μελετήσετε το παράθεμα που ακολουθεί και αξιοποιώντας τις
ιστορικές σας γνώσεις
Α) να παρουσιάσετε το Ραλλικό κόμμα
Β) να εντοπίσετε τις διαφορές ανάμεσα στους Ραλλικούς και τους
Φιλελεύθερους
(…) Οι Ραλλικοί θεωρούσαν τα συνδικάτα και τους εργατικούς
αγώνες δυσάρεστους νεωτερισμούς σε σημείο που
πρότειναν να κατοχυρωθεί συνταγματικά ότι τουλάχιστον
οι δημόσιοι υπάλληλοι δεν μπορούσαν να συνδικαλιστούν
παρά μόνο με την (ανακλητή) άδεια της εκτελεστικής
εξουσίας. Όταν το 1914 η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων
απάντησε σε απεργία των σιδηροδρομικών με νόμο που
επέτρεπε την επιστράτευση τους, η κοινοβουλευτική
ομάδα των Ραλλικών υποστήριξε το νομοσχέδιο,
επισημαίνοντας ότι κατατέθηκε με καθυστέρηση. Με την
ευκαιρία ο αρχηγός τον κόμματος επέκρινε στη Βουλή τις
συνεπαγωγές της φιλελεύθερης κοινωνίας: την «υπερε-
κτίμηση» της εργασίας, τη διάλυση της «κοινωνικής
αλληλεγγύης» μέσω των σύγχρονων μεθόδων των
εργατικών αγώνων, τον «εκβιασμό» και την «αναρχία». Το
σύνταγμα, είπε, δεν αναγνώριζε τάξεις, αλλά η
παραχώρηση του δικαιώματος της απεργίας τις εμπεριείχε.
Στην αντιπαράθεση με τον Βενιζέλο φάνηκε ότι οι δύο
πολιτικοί ξεκινούσαν από διαφορετικές προϋποθέσεις. Ο
συντηρητικός Ράλλης από τις άμεσες εμπειρίες της
προβιομηχανικής βιοτεχνίας, όπου ο φιλόπονος ήταν
εύκολο να φτιάξει κάτι και να γίνει κύριος τον εαυτού τον,
ο φιλελεύθερος πρωθυπουργός έχοντας κατά νου την τάση
προς το μέλλον με την ανάπτυξη μεγάλων επιχειρήσεων
που θα απασχολούσαν μάζες εργατών, οι οποίοι δεν θα
είχαν καμία δυνατότητα να αποταμιεύσουν με φιλοπονία
και οικονομία το αναγκαίο κεφάλαιο για τις επενδύσεις
μιας σύγχρονης επιχείρησης και θα παρέμεναν ως εκ
τούτου σε σχέση εξαρτημένης εργασίας. Ο πρώτος έβλεπε
στην απεργία την επικίνδυνη διατάραξη μιας πατριαρχικής
κοινωνικής δομής, ο δεύτερος το αναγκαίο μέσο των
εργατικών αγώνων στη μαζική βιομηχανική κοινωνία, το
οποίο επιβαλλόταν να περιοριστεί μόνο για χάρη της
κοινωνικής τάξης πραγμάτων και της
αποτελεσματικότητας της οικονομίας και της
δραστηριότητας της κυβέρνησης.
[Η. Gunnar, Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα, 1821-1936, τόμος
Αθήνα 2006; σελ. 820-822]

Το κόμμα του Θεοτόκη
Λαμβάνοντας υπόψη τις ιστορικές σας γνώσεις και τα στοιχεία από το
ιστορικό παράθεμα να υπογραμμίσετε τις διαφορές ανάμεσα στο
κόμμα του Θεοτόκη και στο κόμμα των φιλελευθέρων.
Σχετικά συγκρατημένη και με διαφοροποιήσεις ήταν η τακτική
του κόμματος του Θεοτόκη, η οποία, παρά τη διαφορετική
της άποψη για τη νομική πλευρά της διάλυσης της Α
Αναθεωρητικής Βουλής το 1910, δεν είχε συμμετάσχει στις
εκλογές και είχε επανέλθει στη Βουλή επίσης το 1912. Η
συντηρητική αντίληψη για την κοινωνία και το
διαφορετικό πολιτικό ύφος μπορεί να χώριζαν τους
Θεοτοκικούς από τους Φιλελεύθερους - στα πρακτικά
ζητήματα όμως η απόσταση ήταν πολύ μικρότερη από
εκείνη μεταξύ Φιλελευθέρων και Ραλλικών. Οι Θεοτοκικοί
ήθελαν να βελτιώσουν τη φιλελεύθερη πολιτική, να
διορθώσουν τα λάθη του Βενιζέλου. Τα δύο κόμματα
συμφωνούσαν για τη συγκέντρωση όλων των δυνάμεων
στον εξοπλισμό, ζήτημα για το οποίο ειδικά ο Θεοτόκης
τόσα είχε προσφέρει - ενστάσεις υπήρχαν όμως κατά της
δημοσιονομικής πολιτικής και της διαμόρφωσης του
προϋπολογισμού. Το πρόγραμμα του κόμματος στην
κοινωνική πολιτική ήταν επίσης μετριοπαθές. Οι
Θεοτοκικοί επέκριναν τον Βενιζέλο, επειδή με το ένα χέρι
μοίραζε υποσχέσεις στους «πλουτοκράτες» και με το άλλο
στους εργάτες. Ο Θεοτόκης υποσχόταν φορολογικές
ελαφρύνσεις για τα χαμηλά εισοδήματα και τους αγρότες,
τόνιζε όμως ταυτόχρονα ότι με τους νόμους για την
προστασία της εργασίας η κυβέρνηση δημιουργούσε
«ορέξεις» τις οποίες δεν μπορούσε να ικανοποιήσει. Σε
σχέση με το δικαίωμα της απεργίας, ο Θεοτόκης
υποστήριζε κατά βάση τις ίδιες θέσεις με τον Βενιζέλο και
το υπερασπιζόταν ως στοιχείο της ελευθερίας των
συμβάσεων - θεωρούσε ωστόσο τους εργατικούς αγώνες
καταστροφικούς, επειδή η οικονομία ήταν αδύναμη. Στην
εξωτερική πολιτική ο Θεοτόκης ενθάρρυνε το 1912 την
κυβέρνηση να συμμετάσχει στον πόλεμο στο πλευρό της
Ιταλίας, συμφώνησε όμως αργότερα με τον Ράλλη στην
καταρχήν κριτική της πολιτικής συμμαχιών, της εισόδου
της Ελλάδας στον Α’ Βαλκανικό πόλεμο και στην Ειρήνη
του Βουκουρεστίου.
[Η. Gunnar, Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα, 1821-1936, τόμος
Αθήνα 2006, σελ. 827-828

ΔΙΧΑΣΜΟΣ
Λαμβάνοντας υπόψη το κείμενο που ακολουθεί και αξιολογώντας τις
ιστορικές σας γνώσεις να αναφερθείτε στα αίτια σύγκρουσης του
βασιλιά με το Βενιζέλο και στα αποτελέσματά της
Η απόσταση ανάμεσα στους δύο άνδρες δεν είναι τυχαία. Ο Κωνσταντίνος
και ο Βενιζέλος συνεργάστηκαν στους βαλκανικούς πολέμους, ως
στρατιωτικός ηγέτης της Ελλάδας ο ένας ως διπλωματικός ο
άλλος, και συνέχισαν μετά την ανάρρηση του Κωνσταντίνου στο
θρόνο το 1913 , όταν δολοφονήθηκε ο πατέρας του. Η έκρηξη
όμως του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου το επόμενο έτος οδήγησε σε μια
ανεπανόρθωτη ρήξη μεταξύ τους. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος ήταν
πεισμένος για την ανωτερότητα των γερμανικών όπλων κι ήθελε
να παραμείνει η Ελλάδα ουδέτερη. Ο Βενιζέλος , εξίσου πεισμένος
ότι θα θριάμβευε η Αντάντ, ήταν υπέρ της παρέμβασης στο
πλευρό των Αγγλογάλλων. Η σύγκρουση τους έθεσε επί τάπητος
το ζήτημα της συνταγματικής θέσης του θρόνου και έριξε τη
χώρα στη χειρότερη πολιτική κρίση της ιστορίας της. Τελικά οι
Δυνάμεις της Αντάντ παρενέβησαν χωρίς να πολυνοιαστούν για
τους καλούς τρόπους που επιτάσσει το διεθνές Δίκαιο και το 1917
ο Κωνσταντίνος οδηγήθηκε σε αναγκαστική εξορία. Η
Θεσσαλονίκη έπαιξε κάθε άλλο παρά αμελητέο ρόλο σ΄ αυτά τα
γεγονότα καθώς το 1916 ο Βενιζέλος σχημάτισε δική του
προσωρινή κυβέρνηση εκεί και η αντιπαλότητα της πόλης με την
Αθήνα πήρε νέο θανάσιμο νόημα
[ Μ. Μazower , Θεσσαλονίκη, Πόλη των Φαντασμάτων, Χριστιανοί,
Μουσουλμάνοι και Εβραίοι. 1453 - 1950,εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα
2006, σελ. 366
Η πηγή ανθολογήθηκε από το βιβλίο της Κατερίνας Πάπαρη «Θέματα
Νεοελληνικής Ιστορίας Γ΄ Λυκείου», εκδ. Σαββάλας
41. Επισημαίνοντας χωρία του παρακάτω κειμένου και

αξιοποιώντας τις ιστορικές γνώσεις σας, να εξηγήσετε τις
απόψεις του Ε. Βενιζέλου σχετικά με την πολιτική του βασιλιά
Κωνσταντίνου το 1915-1916.
Μονάδες 25
ΠΑΝ
ΕΛΛΗΝΙΕΣ 2003
Κείμενο
Ομιλία του Ελευθερίου Βενιζέλου προς τον αθηναϊκό λαό, 14 Αυγούστου
1916:
Συνιστώ προς υμάς να συγκροτήσετε ολιγομελή αντιπροσωπείαν (…) η
οποία, παρουσιαζομένη προς την Α. Μεγαλειότητα, να είπη προς Αυτόν
ταύτα περίπου:
Βασιλεύ! Έγινες θύμα ανθρώπων, οι οποίοι (…) δεν εδίστασαν να
καπηλευθούν την προς το Στέμμα ευλάβειαν και την προς το πρόσωπόν
Σου αγάπην του Λαού (…). Έγινες θύμα των στρατιωτικών συμβούλων
Σου, οι οποίοι με την στενότητα της στρατιωτικής των αντιλήψεως και
με τον πόθον της εγκαθιδρύσεως μιας
απολυταρχίας, η οποία θα καθίστα αυτούς ουσιαστικώς κυρίους της
καταστάσεως, σ’ έπεισαν ότι η Γερμανία θα εξέλθη νικήτρια εκ του
Ευρωπαϊκού πολέμου. Έγινες τέλος θύμα της ιδικής Σου φυσικής άλλως τε

και ανθρωπίνης αδυναμίας. Συνειθισμένος να θαυμάζης παν ό,τι
Γερμανικόν, εκπεπληγμένος ενώπιον της απαραμίλλου στρατιωτικής και
άλλης παντοδαπής Γερμανικής οργανώσεως, δεν επίστευσες μόνον εις
την Γερμανικήν νίκην, αλλά και ηυχήθης αυτήν, ελπίζων να δυνηθής μετ’
αυτήν να συγκεντρώσης εις χείρας Σου όλην την κυβερνητικήν εξουσίαν
και να θέσης ουσιαστικώς κατά μέρος το ελεύθερον πολίτευμά μας.
Στ. Στεφάνου (επιμ.), Τα κείμενα του Ελευθερίου Βενιζέλου, τόμος Β΄,
σ. 227__
42. Αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που ακολουθούν και

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να απαντήσετε στα
ερωτήματα:
α. Ποιες απόψεις διατυπώθηκαν από τον βασιλιά και τον
πρωθυπουργό της Ελλάδας ως προς τη σκοπιμότητα ή μη της
συμμετοχής της χώρας στον Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο;
Μονάδες 15
β. Πού στήριζε η κάθε πλευρά τη θέση της;
Μονάδες 15
(ΠΑΝ ΕΣΠΕΡ 09)

Κείμενο Α
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος υποστηρίζει τη συμμαχία της Ελλάδας με
την Αντάντ.
«Μέχρι σήμερον η πολιτική ημών συνίστατο εις διατήρησιν της
ουδετερότητος [...]. Αλλ’ ήδη καλούμεθα να μετάσχωμεν του πολέμου όχι
πλέον προς εκτέλεσιν ηθικών απλώς υποχρεώσεων, αλλ’ επ’
ανταλλάγμασι, τα οποία πραγματοποιούμενα θα δημιουργήσωσι μίαν
Ελλάδα μεγάλην και ισχυράν, τοιαύτην οποίαν ουδ’ οι μάλλον αισιόδοξοι
ηδύναντο να φαντασθώσι καν προ ολίγων ακόμη ετών. [...]».
Ε.Βενιζέλος, Υπόμνημα προς τον βασιλιά Κωνσταντίνο, 11
Ιανουαρίου 1915.
Κείμενο Β
O Kωνσταντίνος πιστεύει στη νίκη των Γερμανών
«[...] Κατά τον Κωνσταντίνον ο πόλεμος στρατιωτικώς είχε πλέον κριθή.
Η γερμανική νίκη ήτο πλέον ασφαλής. Δεν επετρέπετο πλέον αντίθετη
γνώμη».
Κ. Ζαβιτζιάνου, Αναμνήσεις εκ της διαφωνίας Κωνσταντίνου –
Βενιζέλου.
3ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις να αναλύσετε:

α. τα αίτια του διωγμού που υπέστησαν οι Έλληνες της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το 1914
Μονάδες 13
β. τους τρόπους με τους οποίους αυτός εκδηλώθηκε.
Μονάδες 12
ΟΜΟΓΕΝΕΙΣ 2006
ΚΕΙΜΕΝΟ
Εκτός από την άνοδο του τουρκικού εθνικισμού, που υπήρξε ο κύριος
παράγων, στη δίωξη του ελληνικού στοιχείου συνετέλεσαν και
οικονομικοί λόγοι. Οι Έλληνες, με τη συγκέντρωση του εμπορίου και της
βιομηχανίας στα χέρια τους, ήταν φυσικό να αποτελούν εμπόδιο στην
επιδίωξη της Γερμανίας να ολοκληρώσει την οικονομική της διείσδυση
στην υπανάπτυκτη Τουρκία [...]. Οι διωγμοί άρχισαν [...] με τη βίαιη
εκδίωξη των Ελλήνων της ανατολικής Θράκης [...]. Το Μάιο του 1914 υπό
την καθοδήγηση των Γερμανών επεκτάθηκαν οι διωγμοί και στη δυτική
Μικρά Ασία. Στη θέση των Ελλήνων που ξεριζώθηκαν, εγκαταστάθηκαν
μουσουλμάνοι πρόσφυγες από εδάφη που έχασε η Τουρκία στους
Βαλκανικούς πολέμους. Για την εκκένωση της περιοχής, που βρίσκεται
απέναντι από τα επίμαχα ελληνικά νησιά του ανατολικού Αιγαίου, από τον
ελληνικό πληθυσμό προβλήθηκαν λόγοι στρατιωτικής άμυνας. Βέβαια το
ελληνικό κράτος ήταν ακόμη ουδέτερο και ο βασιλιάς του θεωρούνταν
γερμανόφιλος. Ο ελληνικός όμως πληθυσμός της Μικράς Ασίας ήταν
ύποπτος στις τουρκικές αρχές [...]. Η εκκένωση μεθοδεύτηκε παντού
ομοιότροπα. Προηγήθηκε ενορχηστρωμένη ανθελληνική εκστρατεία του
τουρκικού τύπου και εντάθηκαν οι καταπιέσεις για να εξαναγκαστεί το
ελληνικό στοιχείο σε εκούσια μετανάστευση.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ΄ (Αθήνα, 1978), σελ. 99-100
44. Αφού μελετήσετε τις παρακάτω πηγές και με βάση την

αφήγηση του σχολικού σας βιβλίου να παρουσιάσετε τα μέσα
που χρησιμοποίησε η τουρκική προπαγάνδα για να
δικαιολογήσει τους διωγμούς εναντίον των Μικρασιατών
Ελλήνων.+
ΠΗΓΗ 1:
Κήρυξαν, λοιπόν, εναντίον τους γενικό μποϊκοτάζ και έκαναν
αφισοκολλήσεις στα σχολεία και στα τζαμιά. Το περιεχόμενο των αφισών
καλούσε τους μουσουλμάνους να εξοντώσουν τους Οθωμανούς Έλληνες.
Την ίδια εποχή οι τουρκικές εφημερίδες δημοσίευαν πύρινα άρθρα κατά
των ίδιων υπηκόων, ξεσηκώνοντας τους αναγνώστες τους εναντίον των
Ελλήνων Οθωμανών και υποκινώντας τους σε πράξεις βίας και σε σφαγές.
…………………………………………………………………………………………………
……………………………………
Τα εμπρηστικά άρθρα του τουρκικού Τύπου άρχισαν να δημοσιεύονται
εντελώς ξαφνικά και χωρίς καμιά φανερή αφορμή. Ήταν τόσο
οφθαλμοφανές πως ήταν «παραγγελία» της κυβέρνησης, που μου φαίνεται
απίστευτο ότι δεν το κατάλαβαν ακόμα και οι πιο αμόρφωτοι Τούρκοι. Την
ίδια εποχή έκαναν την εμφάνισή τους και κάτι ευτελείς λιθογραφίες,
κατασκευασμένες στο πόδι, τρομερά κακότεχνες – προφανώς
αποτελούσαν «έργα τέχνης» ντόπιων «καλλιτεχνών». Οι λιθογραφίες
αυτές απεικόνιζαν Έλληνες να σφάζουν τουρκάκια και να ξεκοιλιάζουν
εγκύους μουσουλμάνες, καθώς και άλλες φανταστικές σκηνές που δε

στηρίζονταν σε κανένα πραγματικό περιστατικό – ούτε καν σε στημένες
κατηγορίες. Οι εικόνες αυτές αναρτήθηκαν έξω από τζαμιά και σχολεία.
Η προπαγάνδα αυτή απέφερε αμέσως καρπούς και ξεσήκωσε τους
Τούρκους – κάτι μάλλον εύκολο για την επιθετική ιδιοσυγκρασία
τους.
G. Horton, Αναφορικά με την Τουρκία, εκδ. «Νέα Σύνορα» – Α. Α.
Λιβάνη,
Αθήνα 1992, σσ. 60 – 61
ΠΗΓΗ 2:
Από το 1912, υπό το ψευδές πρόσχημα πως ήταν πλέον αδύνατο να
γίνονται εκφορτώσεις πλοίων, τα πλοία υπό ελληνική σημαία
αποκλείσθηκαν από τα οθωμανικά λιμάνια. Επίσης απαγορεύθηκε στους
ιθαγενείς Μουσουλμάνους να ψωνίζουν από ελληνικά μαγαζιά.
αλητοσυμμορίες παρέλυσαν το πιο ανθηρό εμπόριο. Αυτή η τακτική δεν
απέδωσε παντού. κυρίως δεν πέτυχε στη Φώκαια, όπου βρέθηκα το 1913,
και στα χωριά της περιοχής της Κύμης, τα οποία επισκέφθηκα την ίδια
εποχή, όπου το ιθαγενές τουρκικό στοιχείο ζούσε από την παραγωγή και
τη βοήθεια των Ελλήνων. οι Μουσουλμάνοι της μεγάλης πόλης Ναζλί,
στην κοιλάδα του Μαιάνδρου, ήρθαν στη Σμύρνη, για να κάνουν εμπόριο
με τους Έλληνες παρά τις κατάρες που τους εκτόξευε η τουρκική
εφημερίδα Keulu. Τις απόπειρες αυτές ακολουθούσαν παρενοχλήσεις και
προκλήσεις. Στη συνέχεια μια φιλολογία μίσους, εκκλήσεις στο
θρησκευτικό φανατισμό και στον ιερό πόλεμο κατέκλυσαν τις πόλεις και
την ύπαιθρο. τέλος, αφαιρέθηκαν τα όπλα από όλο τον ελληνικό
πληθυσμό. Όποιος κρατούσε κυνηγετικό όπλο ή μαχαίρι, ακόμα και από τα
πιο ακίνδυνα που είναι απαραίτητα σ’ όποιον εργάζεται στην ύπαιθρο, τον
συνελάμβαναν, τον παρέπεμπαν στο Συμβούλιο του πολέμου και τον
φυλάκιζαν μετά από άγριο ξυλοκόπημα. Από την άλλη μεριά, οι
Μουσουλμάνοι ήταν οπλισμένοι και επίσημα καταταγμένοι.
Félix Sartiaux, Η Ελληνική Μικρασία, εκδ. Ιστορητής, Αθήνα 1933, σς.
155 – 156
Μονάδες 25
45. Με βάση τα στοιχεία των παρακάτω πηγών και τις γνώσεις σας
από το σχολικό εγχειρίδιο ν΄αναφερθείτε:
α. στον τρόπο με τον οποίο η υπογραφή της Συνθήκης του Νεϊγύ
συνετέλεσε στη δημιουργία προσφυγικού προβλήματος στην
Ελλάδα.
β. στα υπόλοιπα προσφυγικά ρεύματα που κατέφυγαν στον
ελλαδικό χώρο στις περιοχές πλην αυτής της Μικράς Ασίας.
( Μονάδες 25 ) +
Πηγή 1
Σύμφωνα με τη Συνθήκη του Νεϊγύ (27 Νοεμβρίου 1919), η Βουλγαρία
υποχρεωνόταν να αναγνωρίσει τα μέτρα εκείνα με τα οποία οι προέχουσες
και συνασπισμένες Σύμμαχοι Δυνάμεις ήθελαν να κρίνουν πρόσφορα σε
σχέση προς την αμοιβαία και εθελουσία μετανάστευση των φυλετικών
μειονοτήτων. Σ’ αυτή τη Συνθήκη διατυπωνόταν η απόφαση των Συμμάχων
όπως «η αμοιβαία και εθελουσία μετανάστευση των φυλετικών,
θρησκευτικών ή γλωσσικών μειονοτήτων εις Ελλάδα και Βουλγαρία
κανονισθεί διά συμβάσεως μεταξύ των δύο τούτων κρατών,

συνομολογούμενης επί τη βάσει των όρων που αποφασίσθηκαν κατά την ως
άνω ημέρα».
Σε εκτέλεση της Σύμβασης αυτής ψηφίσθηκε ο νόμος 2680/1922 και ο
από 6 Μαρτίου 1922 σχετικός Κανονισμός που κυρώθηκε με το από 18
Ιουνίου 1922 Βασιλικό Διάταγμα.
Αμφότερες οι πράξεις αυτές που αντίστοιχα ρύθμιζαν υποχρεώσεις
του Βουλγαρικού κράτους ψηφίσθηκαν και δημοσιεύθηκαν ταυτόχρονα και
στη Βουλγαρία. (…)
Βάσει της παραπάνω Σύμβασης περί τους 50.000 Έλληνες περίπου
μετανάστευσαν από Βουλγαρία στην Ελλάδα και 90.000 Βούλγαροι από
Ελλάδα στη Βουλγαρία. Κατά δε τις επίσημες στατιστικές παρέμειναν στην
Ελλάδα 41.017 σλαβόφωνοι που δεν επιθυμούσαν να μεταναστεύσουν.
Πηγή 2
Με την ιστορική ανταλλαγή των ελληνοτουρκικών πληθυσμών ενάμισι
περί που εκατομμύριο Ελλήνων προσφύγων κατακλύζει την Ελλάδα. Μέσα
σ’ αυτούς πρέπει να υπολογιστούν 170.000 Έλληνες που ήλθαν από τη
Βουλγαρία σύμφωνα με την ελληνοβουλγαρική Σύμβαση του Νεϊγύ της 27
Νοεμβρίου 1919, καθώς και από τις περιοχές του Καυκάσου και της
μεσημβρινής Ρωσίας, από τη Γιουγκοσλαβία, Αλβανία, Δωδεκάνησα. Επίσης
στην Ελλάδα έγιναν δεκτοί και 50.000 Αρμένιοι πρόσφυγες. Οι
περισσότεροι Έλληνες πρόσφυγες από τη Βουλγαρία, οι οποίοι ως τότε
κατοικούσαν τις ακτές του Ευξείνου Πόντου, στις αρχαίες πατρίδες τους,
στη Σωζόπολη, στον Πύργο, στην Αγχίαλο, Μεσημβρία κ.λ.π., ή στο
εσωτερικό της χώρας, στη Φιλιππούπολη, Στενίμαχο κ.λ.π., καθώς και οι
περισσότεροι από τους πρόσφυγες της Τουρκίας (Ανατολικής Θράκης και
Μικράς Ασίας) εγκαταστάθηκαν στους οικισμούς των Βουλγάρων και των
Τούρκων της ελληνικής Μακεδονίας, ενώ αυτοί στις ελληνικές περιοχές
της Βουλγαρίας και της Τουρκίας. Ο μικρός αριθμός των Σέρβων που είχαν
καταφύγει στην ελληνική Μακεδονία κατά τη διάρκεια του παγκοσμίου
πολέμου, 1914-1918, επέστρεψαν στη Γιουγκοσλαβία, ενώ οι Έλληνες των
Σκοπίων, του Κρουσόβου, του Περλεπέ, του Μοναστηρίου κ.λ.π. άρχισαν να
διαρρέουν στα χωριά και στις πόλεις της ελληνικής Μακεδονίας, προ
πάντων στη Θεσσαλονίκη, όπου με συλλόγους συντηρούν ακόμη ως σήμερα
τις αναμνήσεις, τα ήθη και έθιμα των μακρινών πατρίδων τους. Όσοι
έμειναν με τη θέλησή τους είτε στη Βουλγαρία είτε στη Γιουγκοσλαβία
αφομοιώνονται βαθμιαία από το ξένο περιβάλλον.
46. Να εξηγήσετε τις αιτίες της μετακίνησης των προσφύγων

από τις συγκεκριμένες περιοχές που αναφέρονται στον
παρακάτω πίνακα, μεταξύ των ετών 1919 έως και 1923. Να
αναφερθείτε επίσης στις σχετικές διεθνείς συμφωνίες, όπου
υπάρχουν.
ΟΜΟΓ
ΕΝΕΙΣ 2002
ΠΙΝΑΚΑΣ
Προέλευση των προσφύγων που κατέφυγαν στην Ελλάδα
Χώρες Αριθμός ατόμων
Τουρκία (σύνολο) 1.104.216

Ρωσία (σύνολο) 58.526
Βουλγαρία 49.027
47. Αφού µελετήσετε τις παραπάνω πηγές να αναφερθείτε στις

πρώτες ενέργειες του κράτους για την αποκατάσταση των
προσφύγων.+
Η στέγαση των προσφύγων τον πρώτο καιρό της εγκατάστασής
τους στην Ελλάδα
Κατά τις πρώτες ώρες της µικρασιατικής τραγωδίας, η πρώτη
δραστηριοποίηση από πλευράς ελληνικών αρχών ήταν η συλλογή
τροφίµων και χρηµάτων για να περιθάλψουν τα ράκη που αποβιβάζονταν
από το «Καρνάκ» και τη «Φρυγία», τα δυο πρώτα ξένα ατµόπλοια που
κατέπλευσαν στον Πειραιά. Όπως ήταν φυσικό, εξίσου πρωταρχική
ενέργεια υποδοχής ήταν η παραχώρηση, όπου υπήρχαν, των υποστέγων
του Πειραιά, των προτεσταντικών εκκλησιών της πόλης και κάποιων
αιθουσών του Τζάννειου Νοσοκοµείου. Και πάρα πολύ σύντοµα, στις
εφηµερίδες της 2ας Σεπτεµβρίου, πλάι στις ειδήσεις για τη «Σµύρνη που
καίγεται», τους «χριστιανούς που σφαγιάζονται» και τον Βενιζέλο που
«αγωνίζεται να σώσει τη Θράκη», διαβάζουµε στα ψιλά γράµµατα ότι στο
Υπουργείο Δικαιοσύνης «µελετάται η τροποποίηση του ενοικιοστασίου»,
στο σηµείο που αφορά στην υπενοικίαση των δωµατίων. Ακόµη, στο
Ελεύθερον Βήµα παρουσιάζεται από τις πρώτες κιόλας µέρες «προσφορά
δωµατίου εντός κατοικίας», αλλά υπό τον εξής όρο: το δωµάτιο
προσφέρεται «για ενοικίαση από οικότροφο προσφυγοπούλα». Τα
δείγµατα αυτά είναι οι προάγγελοι, κατά κάποιον τρόπο, των επικείµενων
επιτάξεων, έστω και αν για την ώρα µάλλον δε φαίνεται να υπάρχει
σαφής αντίληψη στο κράτος και στην κοινή γνώµη περί της εκτάσεως
των γεγονότων. Στο µεταξύ οι καταλήψεις επεκτείνονται σε κάθε κενό,
δηµόσιο χώρο.
Βίκα Δ. Γκιζελή, «Επίταξις ακινήτων κατοικουµένων ή οπωσδήποτε
χρησιµοποιουµένων»,στο συλλογικό τόµο Ο ξεριζωµός και η άλλη
πατρίδα, Επιστηµονικό Συµπόσιο, εκδ. ΕταιρείαΣπουδών Νεοελληνικού
Πολιτισµού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1997, σσ. 71-72
ΠΗΓΗ 2
Υπό την πίεση των γεγονότων, η Επαναστατική Επιτροπή του Πλαστήρα
αποφασίζει την επίταξη κάποιων ακινήτων µε Απόφασή της, την 15η
Σεπτεµβρίου, δεκαπέντε ηµέρες µετά την Καταστροφή. Είναι το πρώτο
από τα πολλά βήµατα που θα συµπεριλάβει η προσφυγική αποκατάσταση,
που θα κάνει τον Αµερικανό διπλωµάτη και για ένα διάστηµα πρόεδρο της
ΕΑΠ, Χένρυ Μοργκεντάου να πει, µε το γνωστό λυρικό του ύφος: «.το
µικρό ελληνικό έθνος των πέντε εκατοµµυρίων ψυχών υποδέχθηκε τους
πληγωµένους από τη δυστυχία αδελφούς του µε αταλάντευτο θάρρος και
ανοιχτές αγκάλες», αναφερόµενος στο έργο της περίθαλψης. Σε αυτή την
Απόφαση της 15ης Σεπτεµβρίου στηρίζονται οι επόµενες νοµοθετικές
ρυθµίσεις. Και στις 11 Νοεµβρίου του ίδιου έτους εµφανίζεται το πολύ
βασικό ΝΔ «Περί επιτάξεως ακινήτων δι. εγκατάστασιν προσφύγων»:
Έχοντες υπόψη την υπ. αριθµ. 1 § της από 15 Σεπτεµβρίου 1922
αποφάσεως της Επαναστατικής Επιτροπής, προτάσει του Ηµετέρου
Υπουργικού Συµβουλίου, απεφασίσαµεν και διατάσσοµεν: Άρθρον 1ον
Επιτρέπεται η επίταξις εν όλω ή εν µέρει οικηµάτων επιπλωµένων και µη,
αγροικιών, κτηµάτων [.κτλ.] και παντός είδους ακινήτων [.] µη

κατοικουµένων ή άλλως πως χρησιµοποιούµενων υπό του ιδιοκτήτου.
Πολλά είναι όµως τα ερωτήµατα που τίθενται; Ποια είναι τα κριτήρια µε
τα οποία αποφασίζεται µια επίταξη; Ποιος αποφασίζει την επίταξη ενός
οικήµατος; Ποιος την εφαρµόζει; Πώς ενηµερώνεται ο ιδιοκτήτης; Τι
γίνεται µε τα ήδη κατειληµµένα από πρόσφυγες οικήµατα; Πόσο διαρκεί
µια επίταξη; Και πολλά άλλα. Ας τα δούµε µε τη σειρά. Σε ό,τι αφορά τα
ποιου είδους και ποιας χρήσης οικήµατα επιτάχθηκαν, η απάντηση είναι
απλή: παντός είδους και κάθε χρήσης. Δηλαδή, τα πάντα. Επιτρέπεται η
επίταξις [.] αγροικιών, κτηµάτων, αποθηκών, νοσοκοµείων,
µοναστηριακών οικηµάτων και παντός είδους ακινήτων κατάλληλων προς
προσωρινήν στέγασιν ή νοσηλείαν προσφύγων [.] Επιτάσσονται οικήµατα
που ανήκουν σε φυσικά πρόσωπα, σε εταιρείες, σε νοµικά πρόσωπα
δηµοσίου ή ιδιωτικού δικαίου, σε µονές, ναούς και άλλα εκκλησιαστικά
ιδρύµατα. Με αυτόν τον τρόπο επιτάχθηκαν θέατρα, κινηµατογράφοι,
χαρτοπαικτικές λέσχες, γραφεία, αποθήκες, νοσοκοµεία και, φυσικά,
κατοικίες. «Μη κατοικούµενες ή άλλως πως χρησιµοποιούµενες». Πάρα
πολύ σύντοµα γίνεται φανερό ότι µε µόνο τις «µη κατοικούµενες» οικίες,
το µέτρο της επίταξης δεν επαρκεί. Κι έτσι, έντεκα µόλις µέρες
αργότερα, στις 22 Νοεµβρίου, έρχεται νέο ΝΔ βάσει του οποίου ο
Υπουργός Περιθάλψεως, αν κρίνει ανεπαρκή την προσωρινή στέγαση,
εξουσιοδοτείται να επεκτείνει την επίταξη και επί ακινήτων
κατοικουµένων ή οπωσδήποτε χρησιµοποιουµένων. Από τη στιγµή αυτή,
το προσφυγικό ζήτηµα αφορά άµεσα κάθε Έλληνα κάτοικο. Κανείς πλέον
δεν µπορεί να µείνει απαθής. Ο Χένρυ Μοργκεντάου τώρα δηλώνει: «Και
το τελευταίο ελληνικό νοικοκυριό άνοιξε διάπλατα τις πόρτες του και
δέχτηκε κάποιους πρόσφυγες. Στην Αθήνα πάνω από πέντε χιλιάδες
δωµάτια σε ιδιωτικά σπίτια προσφέρθηκαν σε πρόσφυγες». Ο αριθµός
µένει να εξακριβωθεί. Μεγέθη σε εθνικό επίπεδο είναι δύσκολο να
βρεθούν. Σε άλλα κείµενα της εποχής αναφέρονται οχτώ χιλιάδες
δωµάτια. Όπως είναι φυσικό ακολουθούν αλλεπάλληλες ρυθµίσεις, που
επιχειρούν την οριοθέτηση, την εξειδίκευση και κάποιον εξορθολογισµό
του τεράστιου αυτού κεφαλαίου που άνοιξε µονοµιάς, συγχρόνως, θα
λέγαµε, µε τις εξώπορτες της ιδιωτικής κατοικίας.
Βίκα Δ. Γκιζελή, «Επίταξις ακινήτων κατοικουµένων ή οπωσδήποτε
χρησιµοποιουµένων», στο συλλογικό τόµο Ο ξεριζωµός και η άλλη
πατρίδα, ό.π., σσ. 72-74
48. α. Με ποιους τρόπους αντιμετωπίστηκαν οι πρώτες

στοιχειώδεις ανάγκες των προσφύγων αμέσως μετά τη
Μικρασιατική Καταστροφή;
Μονάδες 12
β. Πώς αντιμετωπίστηκε ειδικότερα το πρόβλημα της
προσωρινής στέγασης των προσφύγων;
Μονάδες 18
Στην απάντησή σας να συνδυάσετε τις ιστορικές σας γνώσεις με
τις πληροφορίες που παρέχει το ακόλουθο κείμενο.
(ΕΠΑΝΑΛΗ
ΠΤΙΚΕΣ 2008)
Κείμενο
Κατά τις πρώτες ώρες της μικρασιατικής τραγωδίας, η πρώτη
δραστηριοποίηση από πλευράς ελληνικών αρχών ήταν η συλλογή
τροφίμων και χρημάτων για να περιθάλψουν τα ράκη* που αποβιβάζονταν
από το «Καρνάκ» και τη «Φρυγία», τα δυο πρώτα ξένα ατμόπλοια που
κατέπλευσαν στον Πειραιά. Όπως ήταν φυσικό, εξίσου πρωταρχική

ενέργεια υποδοχής ήταν η παραχώρηση, όπου υπήρχαν, των υποστέγων
του Πειραιά, των προτεσταντικών εκκλησιών της πόλης και κάποιων
αιθουσών του Τζάννειου Νοσοκομείου. Και πάρα πολύ σύντομα, στις
εφημερίδες της 2ας Σεπτεμβρίου, […] διαβάζουμε στα ψιλά γράμματα ότι
στο Υπουργείο Δικαιοσύνης «μελετάται η τροποποίηση του
ενοικιοστασίου», στο σημείο που αφορά στην υπενοικίαση των δωματίων.
Ακόμη, στο Ελεύθερον Βήμα παρουσιάζεται από τις πρώτες κιόλας μέρες
«προσφορά δωματίου εντός κατοικίας», αλλά υπό τον εξής όρο: το
δωμάτιο προσφέρεται «για ενοικίαση από οικότροφο προσφυγοπούλα». Τα
δείγματα αυτά είναι οι προάγγελοι, κατά κάποιον τρόπο, των επικείμενων
επιτάξεων, έστω και αν για την ώρα μάλλον δε φαίνεται να υπάρχει
σαφής αντίληψη στο κράτος και στην κοινή γνώμη περί της εκτάσεως
των γεγονότων. Στο μεταξύ οι καταλήψεις επεκτείνονται σε κάθε κενό,
δημόσιο χώρο.
* ράκη: εξαθλιωμένοι πρόσφυγες
Βίκα Δ. Γκιζελή, «Επίταξις ακινήτων κατοικουμένων ή οπωσδήποτε
χρησιμοποιουμένων» [στον τόμο:] Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα.
Επιστημονικό συμπόσιο, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και
Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1997, σσ. 71-72.

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να περιγράψετε τις
συνθήκες διαβίωσης των Μικρασιατών προσφύγων κατά το
πρώτο διάστημα της έλευσής τους στην Ελλάδα.
Μονάδες 20
(ΕΣΠ 09)
Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων για την άφιξή τους στην

Ελλάδα
«Δεκαπέντε μέρες μείναμε στα βαπόρια. Έπειτα φτάσαμε στον Πειραιά.
Απ’τον Πειραιά μόνο τα σύρματα ξέρω. Στα σύρματα είκοσι μέρες μας
κρατήσανε. Αμάν, πολύ μας ρεζιλέψανε, πολύ μας βασανίσανε. [...] Μας
γδύσανε. Ό,τι φορούσαμε στον κλίβανο, άντε, τα βάλανε. Παπούτσια δεν
είχαμε έπειτα να φορέσουμε. Μας δίνανε να φάμε. Είχαμε και μαζί μας.
Όμως στην καραντίνα μεγάλο ρεζιλίκι, μεγάλο σεφιλίκι [=κακοπάθεια]
ήτανε. Είκοσι μέρες κράτησε.
Από τον Άι-Γιώργη, απ’ τον Πειραιά, μας βάλανε στο βαπόρι, στη
Θεσσαλονίκη μας φέρανε. Μας βγάλανε και μας αφήσανε. Στα σοκάκια
της Θεσσαλονίκης μας αφήσανε. Στα σοκάκια της Θεσσαλονίκης
πεταμένοι ήμαστε. [...] Περνούσε ο κόσμος. Μας βλέπανε από μακριά. Δεν
ερχόντανε κοντά μας:
-Προσφυγιά! προσφυγιά! λέγανε και περνούσανε… ».
(Μαρτυρία Καλλισθένης Καλλίδου από το χωριό Φερτέκι της
Καππαδοκίας, κοντά στη Νίγδη).
Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών).
50. Με βάση τα στοιχεία των πηγών και τις ιστορικές σας

γνώσεις να εξηγήσετε τους λόγους της συνεχούς
κινητικότητας των προσφύγων της µικρασιατικής

καταστροφής. Ποια προβλήµατα αντιµετώπισαν οι πρόσφυγες
µε την άφιξή τους στην Ελλάδα; +
Μαρτυρίες µικρασιατών προσφύγων για την άφιξή τους στην
Ελλάδα
Πήγαµε πάλι στη Θεσσαλία. Βάλαµε καπνά στον Αλµυρό· δουλέψαµε όλοι,
νέοι, γέροι, γυναίκες και παιδιά. Είχε όµως ελονοσία και µας θέρισε·
πέθαναν οι µισοί. Ο τόπος µας ξεπάστρεψε. Κερδίσαµε πολλά, µα τι τα
θες; Μετά φοβηθήκαµε την αρρώστια και πήγαµε στη Θήβα. Μείναµε εκεί
λίγο και κάναµε καπνά, µετά πήραµε αποζηµίωση και ήρθαµε δω.
Μπήκαµε σε καλές δουλειές. Ο αδερφός µου έπιασε δουλειά στο
σιδηρόδροµο· εγώ έγινα φορτοεκφορτωτής στο σταθµό. Πήρα και σπιτάκι
στην Καισαριανή το ΄26.
(Μαρτυρία Ευάγγελου Γκάλα)
Όταν ήρθαµε στη Χίο ήµαστε περισσότεροι από τους ντόπιους.
Υποφέραµε εµείς, αλλά υπόφερε κι η Χίος πολύ. Ούτε αγκάθια δεν είχαν
µείνει. Άλλος πήγαινε για ξύλα, άλλος για κουκουνάρες. Μας κυνηγούσαν
πολύ οι αγροφύλακες κι όλος ο κόσµος. Άλλος ζητιάνευε, άλλος πήγαινε
στα περιβόλια. Ό, τι έβρισκε ο καθένας, έπαιρνε για να ζήσει.
Στη Χίο έµεινα ένα χρόνο. Μετά πήγα Πάτρα, Κόρινθο και τελικά στο
Βέλο. Εκεί έκανα µερικά χρόνια, έχω και σπίτι. Από το Βέλο ήρθα στην
Αθήνα και µετά πήγα στην Αλεξανδρούπολη, στην αδερφή µου, κι άνοιξα
εστιατόριο. Σε λίγο µου κάηκε το µαγαζί και άνοιξα άλλο εξοχικό.
Εντωµεταξύ αρρώστησα και ξαναγύρισα στο Βέλο. Εκεί καλλιεργούσα
περιβόλια. Έφυγα όµως πάλι και ήρθα στην Αθήνα για καλύτερα.
( Μαρτυρία Νικολάου
Παπανικολάου)
51. Αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω κείµενο και

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις να αναφερθείτε στην
ανταλλαγή των πληθυσµών µεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας
όπως αυτή καθορίστηκε από τη Σύµβαση της Λοζάνης. +
ΣΥΜΒΑΣΙΣ
Αφορώσα την ανταλλαγήν των Ελληνο-τουρκικών πληθυσµών και
Πρωτόκολλον, υπογράφεται την 30ην Ιανουαρίου 1923. Η κυβέρνησις της
Μεγάλης Εθνοσυνελεύσεως της Τουρκίας και η Ελληνική Κυβέρνησις
συνεφώνησαν επί των ακολούθων όρων.
Άρθρον 1.
Από τις 1 Μαΐου 1923, θέλει διενεργηθή η υποχρεωτική ανταλλαγή των
Τούρκων
υπηκόων Ελληνικού Ορθοδόξου θρησκεύµατος, εγκατεστηµένων επί των
ελληνικών εδαφών.
Τα πρόσωπα ταύτα δεν θα δύνανται να έλθωσιν ίνα εγκατασταθώσιν εκ
νέου εν
Τουρκία ή αντιστοίχως εν Ελλάδι, άνευ της αδείας της Τουρκικής
Κυβερνήσεως ή
αντιστοίχως της Ελληνικής Κυβερνήσεως.
Άρθρον 2.
Δεν θα περιληφθώσιν εις την εν τω πρώτω άρθρω προβλεποµένην
ανταλλαγήν: α) οι Έλληνες κάτοικοι της Κωνσταντινουπόλεως, β) οι
Μουσουλµάνοι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης. Θέλουσι θεωρηθή ως
Έλληνες κάτοικοι της Κων/πόλεως πάντες οι Έλληνες οι εγκατεστηµένοι
ήδη προ της 30 Οκτωβρίου 1918, εν τη περιφερεία της Νοµαρχίας
Κωνσταντινουπόλεως, ως αυτή καθορίζεται δια του Νόµου του 1912.

Θέλουσι θεωρηθή ως Μουσουλµάνοι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης πάντες
οι Μουσουλµάνοι οι εγκατεστηµένοι εν τη περιοχή ανατολικώς της
µεθορίου γραµµής της καθορισθείσης τω 1913, δια της Συνθήκης του
Βουκουρεστίου.
Άρθρον 3.
Οι Έλληνες και οι Μουσουλµάνοι, οι εγκαταλείψαντες ήδη από της 18
Οκτωβρίου 1912 τα εδάφη, ων οι Έλληνες και Τούρκοι κάτοικοι θέλουσιν
αµοιβαίως ανταλλαγή, θα θεωρηθώσι περιλαµβανόµενοι εν τη ανταλλαγή
τη προβλεποµένη εν τω 1 άρθρω. Η έκφρασις «µετανάστης» εν τη
παρούση συµβάσει, περιλαµβάνει πάντα τα φυσικά και νοµικά πρόσωπα τα
µέλλοντα να µεταναστεύσωσιν ή έχοντα µεταναστεύσει από τις 18
Οκτωβρίου 1912.
Άρθρον 4.
Πάντες οι ικανοί άρρενες, οι ανήκοντες εις τον Ελληνικόν πληθυσµόν, ων
αι
οικογένειαι εγκατέλειψαν ήδη το το τουρκικόν έδαφος, οι κρατούµενοι
νυν εν Τουρκία, θα αποτελέσωσι το πρώτον τµήµα εξ Ελλήνων, οίτινες θα
σταλώσιν εις Ελλάδα συµφώνως τη παρούση συµβάσει.
Άρθρον 5.
Υπό την επιφύλαξιν των διατάξεων των άρθρων 9 και 10 της παρούσης
συµβάσεως, τα δικαιώµατα ιδιοκτησίας και οι απαιτήσεις των εν Τουρκία
Ελλήνων ή των εν Ελλάδι Μουσουλµάνων, ουδόλως θέλουσι θιγή συνεπεία
της γενησοµένης δυνάµει της παρούσης συµβάσεως ανταλλαγής.
Μον
άδες 25
52. Αφού αντλήσετε στοιχεία από την επιστολή του Ελευθερίου

Βενιζέλου, αρχηγού της ελληνικής αντιπροσωπίας στη
Συνδιάσκεψη της Λοζάνης, και από το ψήφισμα του
προσφυγικού συλλαλητηρίου της Αθήνας, να συγκρίνετε τον
λόγο του δικαίου που προβάλλουν οι πρόσφυγες με τον λόγο
του εφικτού που αρθρώνει ο Βενιζέλος σχετικά με την
ελληνοτουρκική Σύμβαση ανταλλαγής των πληθυσμών.
Μονάδες 25
(ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2002 )
ΚΕΙΜΕΝΑ
α. «(...) Το να διαμαρτύρεσθε κατά της αρνήσεως της Τουρκίας, όπως
επιτρέψη την επάνοδον των προσφύγων, είναι απολύτως φυσικόν. Η
διαμαρτυρία σας επί του σημείου τούτου ευρίσκει πλήρη απήχησιν εις τας
καρδίας παντός πεπολιτισμένου ανθρώπου είτε εν Ευρώπη είτε εν
Αμερική. Και ενώπιον της συνδιασκέψεως οι αντιπρόσωποι ιδίως της Μ.
Βρεταννίας, της Γαλλίας και της Αμερικής διεμαρτυρήθησαν εντονότατα
κατά της τουρκικής ταύτης αποφάσεως. Ατυχώς, αι διαμαρτυρίαι αύται
δεν έκαμψαν τους Τούρκους, αι δε δυνάμεις είναι ανίκανοι να επιβληθούν
επί του σημείου τούτου εις Τούρκους, αφού εν ουδεμιά
περιπτώσει είναι διατεθειμένοι να επαναλάβουν τας εχθροπραξίας.
(...) Και ουδείς ήτο διατεθειμένος να μας βοηθήση, εν ανάγκη φθάνων
μέχρι ρήξεως προς την Τουρκίαν δια να επιβάλωμεν τας αντιλήψεις μας
ως προς τα ζητήματα ταύτα. (...) Ο Σερ Αδάμ Μπλοκ, μέλος της
Βρεταννικής Αποστολής μου είπεν: Αφήσατε τους Τούρκους μόνους να
υποστούν το αίσχος της απανθρώπου ταύτης πολιτικής, και μη μετάσχετε
αυτού, απομακρύνοντες και σεις τους εν Ελλάδι Τούρκους. Απήντησα ότι
αίσχος δεν βαρύνει ημάς, οίτινες υποκύπτομεν εις την σκληράν ανάγκην -

εις ην και Θεοί πείθονται - να διευκολύνωμεν την εγκατάστασιν των
μυριάδων των προσφύγων, αλλά τον σημερινόν πολιτισμόν,
όστις είναι ανίκανος να προλάβη το αίσχος τούτο. (...) Γνωρίζω ότι ο
προσφυγικός κόσμος θα με αναθεματίση δι' αυτό που κάμνω. Αλλ' έχω την
συνείδησιν ήσυχον ότι εργάζομαι προς το συμφέρον αυτού».
Ε. Βενιζέλος προς Α. Κυριακίδη, Λοζάνη
26.1.1923,
στο Στ. Στεφάνου (επιμ.) Ελευθερίου Βενιζέλου, τα Κείμενα, τόμος Γ΄, σσ.
285-286
β. « Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, της Ανατολικής Θράκης και του

Εύξεινου Πόντου ... θεωρούν ότι η Ανταλλαγή των ελληνικών πληθυσμών
της Τουρκίας που ανέρχονται σε ένα εκατομμύριο διακόσιες χιλιάδες
απέναντι σε τριακόσιες χιλιάδες μουσουλμάνους της Ελλάδας ... πλήττει
καίρια την παγκόσμια συνείδηση και την παγκόσμια ηθική ... ότι είναι
αντίθετη προς τα ιερότερα δικαιώματα του ανθρώπου, της ελευθερίας
και ιδιοκτησίας⋅ ότι το σύστημα της Ανταλλαγής αποτελεί νέα και
κεκαλυμμένη μορφή αναγκαστικού εκπατρισμού και αναγκαστικής
απαλλοτρίωσης που κανένα κράτος δεν έχει το δικαίωμα να
θέσει σε εφαρμογή παρά τη θέληση των πληθυσμών. Ότι οι ελληνικοί
πληθυσμοί της Μικρασίας, αυτόχθονες από πανάρχαιους χρόνους στη γη
που κατοικούσαν και πάνω στην οποία τα δικαιώματά τους είναι
αναπαλλοτρίωτα και απαράγραπτα, δεν μετανάστευσαν με τη θέλησή
τους αλλά εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους αντιμετωπίζοντας το φάσμα
της σφαγής».
Ψήφισμα που εγκρίθηκε από τους πρόσφυγες της
Αθήνας στο
συλλαλητήριο στην Ομόνοια, 21.1.1923.

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να παρουσιάσετε τις
αντιδράσεις των προσφύγων που βρίσκονταν στην Ελλάδα,
για την υποχρεωτική ανταλλαγή και να καταγράψετε τα
επιχειρήματά τους.
Μονάδες 25
ΕΠΑΝ
ΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2005
Κείμενο
«Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, της Ανατολικής Θράκης και του
Εύξεινου Πόντου … θεωρούν ότι η Ανταλλαγή των ελληνικών πληθυσμών
της Τουρκίας που ανέρχονται σε ένα εκατομμύριο διακόσιες χιλιάδες,
απέναντι σε τριακόσιες χιλιάδες μουσουλμάνους της Ελλάδας … πλήττει
καίρια την παγκόσμια συνείδηση και την παγκόσμια ηθική … ότι είναι
και ιδιοκτησίας˙ ότι το σύστημα της Ανταλλαγής αποτελεί νέα και
απαλλοτρίωσης που κανένα κράτος δεν έχει το δικαίωμα να θέσει σε
εφαρμογή παρά τη θέληση των πληθυσμών. Ότι οι ελληνικοί πληθυσμοί
της Μικρασίας, αυτόχθονες από πανάρχαιους χρόνους στη γη που
κατοικούσαν και πάνω στην οποία τα δικαιώματά τους είναι

της σφαγής … Οι αλύτρωτοι Έλληνες συναγμένοι εδώ και σε άλλες πόλεις
και νησιά της Ελλάδας αποφασίζουν και ψηφίζουν ομόφωνα να αξιώσουν
τη δυνατότητα να παλιννοστήσουν στις πατρίδες τους κάτω από
ουσιαστικές συνθήκες εγγύησης που θα καταστήσουν αυτήν την
παλιννόστηση πραγματοποιήσιμη …Σε αντίθετη περίπτωση καταγγέλλουν
την αδικία που τους γίνεται σαν μία προσβολή δίχως προηγούμενο κατά
της ανθρωπότητας και του πολιτισμού.»
Ψήφισμα που εγκρίθηκε από τους πρόσφυγες της Αθήνας στην
Ομόνοια, στο
πάνδημο συλλαλητήριο της 21-1-1923 που οργανώθηκε για να
εκφραστεί η
αντίθεσή τους στην υποχρεωτική ανταλλαγή.
54. Αφού αξιοποιήσετε τις πληροφορίες από το ακόλουθο

κείμενο και τις συνδυάσετε με τις ιστορικές σας γνώσεις, να
αναφέρετε:
α. Γιατί δόθηκε προτεραιότητα στην εγκατάσταση των
προσφύγων στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη;
Μονάδες 10
β. Ποια μέτρα πήρε η ΕΑΠ για την αγροτική αποκατάσταση των
προσφύγων;
Μονάδες 15
(ΠΑ
ΝΕΛΛΗΝΙΕΣ 2008)
Κείμενο
Οι ελληνικές κυβερνήσεις εγκαθιστούν τους πρόσφυγες κυρίως στις πιο
εύφορες ελληνικές χώρες, στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, είτε
αγροτικά είτε αστικά. Επιδιώχθηκε πρώτα ν’ αποκατασταθούν στις
περιουσίες που είχαν εγκαταλείψει οι Τούρκοι, αλλά, επειδή οι οικισμοί
ήταν συγκριτικά λίγοι κτίστηκαν εκατοντάδες νέοι συνοικισμοί, ορισμένοι
από τους οποίους αργότερα εξελίχθηκαν σε αξιόλογα οικονομικά κέντρα.
Οι κυβερνήσεις τούς δίνουν γαίες και τα πρώτα μέσα και ζώα για την
καλλιέργεια της γης. Στις χώρες αυτές ιδίως προβαίνουν ακόμη στην
εκτέλεση μεγάλων έργων πολιτισμού, ανοίγουν δρόμους, κατασκευάζουν
γέφυρες, εκτελούν μεγάλα λιμενικά έργα· επίσης εκτελούν μεγάλα
εγγειοβελτιωτικά και αρδευτικά έργα, κυρίως σε τρεις περιοχές, στις
πεδιάδες των Σερρών, της Δράμας και της Θεσσαλονίκης: διευθετούν
προς όφελος της γεωργίας κοίτες χειμάρρων και μεγάλων ποταμών, όπως
του Αξιού, του Στρυμόνα κλπ., που με τις πλημμύρες τους νέκρωναν τις
παρόχθιες γαίες σε μεγάλο βάθος, αποξηραίνουν λίμνες [...] και τις γαίες
τις παραδίδουν σε ακτήμονες πρόσφυγες και γηγενείς. Έπρεπε ακόμη να
γίνουν εξυγιαντικά έργα, για να καταπολεμηθούν οι ελώδεις πυρετοί, ο
τύφος, η φυματίωση, να ιδρυθούν ιατρικοί σταθμοί, φαρμακεία κλπ. Τα
μεγάλα αρδευτικά έργα μεταβάλλουν την ανάγλυφη όψη της Μακεδονίας
και προκαλούν το θαυμασμό των πολιτισμένων λαών.
Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, σσ. 383-385
55. Αξιοποιώντας τις πληροφορίες από τα παρακάτω κείμενα

και τις ιστορικές σας γνώσεις να εξηγήσετε τον τρόπο με τον
οποίο ξεκίνησε η αστική στέγαση των προσφύγων –εύπορων

και άπορων– μέσω της δημιουργίας συνοικισμών και
οικισμών.
Μονάδες 25
(ΠΑ
ΝΕΛΛΗΝΙΕΣ 2007)
Κείμενο Α
Ως το τέλος του 1929 η Ε.Α.Π. είχε χτίσει 27.000 περίπου κατοικίες σε
125 νέους συνοικισμούς και το κράτος 25.000 κατοικίες, χωρίς να έχει
λυθεί το πρόβλημα της άθλιας διαβιώσεως σε αυτοσχέδιες τσίγκινες
παράγκες 30.000 περίπου προσφυγικών οικογενειών.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ΄, Αθήνα 1978, σ. 302
Κείμενο Β
... Κακήν κακώς, μην τα ρωτάς, πώς ζούσαμε. Έφτασε ο δεύτερος χρόνος
της προσφυγιάς. Ήμαστε στα 1924 κι ακούσαμε πώς γίνονται συνοικισμοί,
για να κάτσουμε εμείς οι πρόσφυγες, στον Ποδονίφτη (= Ν. Ιωνία), στους
Ποδαράδες (= Περισσός), στην Κοκκινιά.
Τότε ξέρεις πώς πιάνανε τα σπίτια στους συνοικισμούς; Πήγαινες εκεί,
κρεμούσες ένα τσουβαλάκι ή ό,τι είχες σ’ ένα δωμάτιο και το σπίτι ήτανε
δικό σου. Ατελείωτα ήτανε ακόμη· κεραμίδια δεν είχανε, πόρτες δεν
είχανε, παράθυρα δεν είχανε. Και μερικά που είχανε πόρτες και παράθυρα
πηγαίνανε άλλοι τη νύχτα και τις βγάζανε και ανάβανε φωτιές να
ζεσταθούνε, να μαγειρέψουνε...
(Μαρτυρία Μαριάνθης Καραμουσά από το χωριό Μπαγάρασι κοντά στα
Σώκια).
Η ΄Εξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τ. Α΄, σ. 195
για τη στέγαση των προσφύγων στις πόλεις

56. Αφού μελετήσετε το παράθεμα και λάβετε υπόψη τις
σχετικές πληροφορίες του βιβλίου σας, να απαντήσετε με
ποιο τρόπο επιτεύχθηκε η στέγαση των προσφύγων στις
πόλεις και τι προβλήματα παρουσιάστηκαν.
Οι πρόσφυγες στην Πάνω Πόλη δεν εγκαταστάθηκαν μόνο στα κενά
σπίτια των Τούρκων, που καθώς ήταν μεγάλα πυκνοκατοικήθηκαν.
Εγκαταστάθηκαν επίσης στις αυλές των σπιτιών αυτών, σε κενά οικόπεδα
ή και σε κενούς χώρους που κατόπιν οικοπεδοποιήθηκαν. Η ελληνική
κυβέρνηση με την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (Ε.Α.Π.), που
ανέλαβε τη στέγαση των προσφύγων, έκαναν μια στοιχειώδη
τοπογράφηση της περιοχής και διένειμαν τα οικόπεδα αυτά. Δεν είναι
γνωστός ο ακριβής αριθμός των νέων κατασκευών που χτίστηκαν στην
Πάνω Πόλη απ' την Ε.Α.Π., και τους ίδιους τους πρόσφυγες ούτε και ο
αριθμός των τούρκικων σπιτιών όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες. Από
πολεοδομική διερεύνηση όμως της περιοχής, που έγινε το 1977 τα
«χτίρια συνοδείας» (σπίτια γ' μορφολογικής κατηγορίας) που στην ουσία
είναι όλες οι προσφυγικές κατοικίες, ανέρχονται σε 2523 και τα
περισσότερα απ' αυτά χτίστηκαν μετά το 1922. Τα σπίτια αυτά στέγασαν
8.000-9.000 περίπου πρόσφυγες.
Σύμφωνα με τη συνθήκη της Λωζάνης, οι πρόσφυγες είχαν δικαίωμα
αποκατάστασης. Το Κράτος όμως όρισε ως ποσό που έπρεπε να καταβάλει
η οικογένεια στην οποία παραχωρούνταν η κατοικία, το 70% της αξίας
του οικοπέδου και του κόστους κατασκευής της. Το ποσό αυτό έπρεπε να
πληρωθεί τοκοχρεωλυτικά, ανάλογα με το μέγεθός του, σε 5-25 χρόνια,
συνήθως σε 15. Στην αρχή δινόταν στους δικαιούχους ένα προσωρινό

παραχωρητήριο με την καταβολή του 10% του χρέους. Το οριστικό
παραχωρητήριο θα δινόταν με την οριστική εξόφληση του χρέους.
Δημιουργήθηκε όμως ένας δαίδαλος γραφειοκρατικών διαδικασιών που
και σήμερα ακόμη για ορισμένους υπάρχουν εκκρεμότητες στη χορήγηση
οριστικών παραχωρητηρίων.
(Πάνω Πόλη: περιοχή της Θεσσαλονίκης)
Άγις Αναστασιάδης, Πάνος Σταθακόπουλος (Η Θεσσαλονίκη μετά το
1912, πρακτικά συμποσίου 1-3 Νοεμβρίου 1985, Κέντρο Ιστορίας
Θεσσαλονίκης, Δήμος Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 527)
57. Χρησιμοποιώντας σχετικά χωρία από το πιο κάτω κείμενο

και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις να εξηγήσετε τους
στόχους του Ελευθερίου Βενιζέλου αναφορικά με την
ελληνοτουρκική προσέγγιση κατά τα έτη 1928-30 (Μονάδες
12) και να αποτιμήσετε κατά πόσο οι στόχοι αυτοί
επιτεύχθηκαν με τις ελληνοτουρκικές συμφωνίες του 1930.
(Μονάδες 13).
Μονάδες 25
(
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ 2006
Κείμενο
«Καθ’ ήν στιγμήν ο ελληνικός λαός μού αναθέτει με μεγάλην πλειοψηφίαν
την διακυβέρνησίν του δια μίαν περίοδον τεσσάρων ετών, οφείλω να σας
διαβεβαιώσω περί της ζωηράς επιθυμίας μου να συντελέσω εις την
ρύθμισιν των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών μας, η οποία θα τους
εξησφάλιζε στενήν φιλίαν, επιβεβαιουμένην δι’ ενός συμφώνου φιλίας, μη
επιθέσεως και διαιτησίας, περιεχομένου όσον το δυνατόν ευρυτέρου. Έχω
πλήρη συνείδησιν του γεγονότος ότι η Τουρκία δεν έχει βλέψεις επί των
εδαφών μας και μοι εδόθη χιλίας φοράς κατά την διάρκειαν της
προεκλογικής περιόδου η ευκαιρία να δηλώσω δημοσία ότι η Ελλάς
ουδεμίαν έχει βλέψιν επί των τουρκικών εδαφών, αποδεχομένη τας
Συνθήκας της Ειρήνης ειλικρινώς και ανεπιφυλάκτως. Δεν δύναμαι λοιπόν
να αμφιβάλλω ότι η ρύθμισις των σχέσεών μας, ως την αντιλαμβάνομαι,
ανταποκρίνεται επίσης εις την επιθυμίαν της Εξοχότητός Σας. Δια την
πραγματοποίησιν της κοινής αυτής επιθυμίας ουδέν εμπόδιον υφίσταται
εκτός των εκκρεμών ζητημάτων μεταξύ των δύο χωρών, τα οποία
προέκυψαν από την σύμβασιν περί ανταλλαγής των πληθυσμών και τας
παρακολούθους συμφωνίας».
Επιστολή του Ε. Βενιζέλου προς τον Τούρκο πρωθυπουργό Ισμέτ Ινονού,
30.08.1928: Ιστορία του ελληνικού έθνους, ΙΕ΄, σ. 354.
58. Αντλώντας στοιχεία από την ακόλουθη επιστολή του

Ελευθερίου Βενιζέλου προς τον Τούρκο πρωθυπουργό Ισμέτ
Πασά (30/8/1928) και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις
να παρουσιάσετε τις προθέσεις του Έλληνα πρωθυπουργού
σχετικά με τη διευθέτηση των διαφορών Ελλάδας–Τουρκίας,
καθώς και την αποκατάσταση των φιλικών σχέσεων με την
υπογραφή της συμφωνίας της Άγκυρας του 1930.
Μονάδες 25
(ΟΜΟ
ΓΕΝΕΙΣ 2007)
ΚΕΙΜΕΝΟ

«Καθ’ ἥν στιγμήν ὁ ἑλληνικός λαός μοῦ ἀναθέτει μέ μεγάλην πλειοψηφίαν
τήν διακυβέρνησίν του διά μίαν περίοδον τεσσάρων ἐτῶν, ὀφείλω νά σᾶς
διαβεβαιώσω περί τῆς ζωηρᾶς ἐπιθυμίας μου νά συντελέσω εἰς τήν
ρύθμισιν τῶν σχέσεων μεταξύ τῶν δύο χωρῶν μας, ἡ ὁποία θά τούς
ἐξησφάλιζε στενήν φιλίαν, ἐπιβεβαιουμένην δι’ ἑνός συμφώνου φιλίας, μή
ἐπιθέσεως καί διαιτησίας, περιεχομένου ὅσον τό δυνατόν εὐρυτέρου. Ἔχω
πλήρη συνείδησιν τοῦ γεγονότος ὅτι ἡ Τουρκία δέν ἔχει βλέψεις ἐπί τῶν
ἐδαφῶν μας καί μοί ἐδόθη χιλίας φοράς κατά τήν διάρκειαν τῆς
προεκλογικῆς περιόδου ἡ εὐκαιρία νά δηλώσω δημοσίᾳ ὅτι ἡ Ἑλλάς
οὐδεμίαν ἔχει βλέψιν ἐπί τῶν τουρκικῶν ἐδαφῶν, ἀποδεχομένη τάς
Συνθήκας τῆς Εἰρήνης εἰλικρινῶς καί ἀνεπιφυλάκτως. Δέν δύναμαι λοιπόν
νά ἀμφιβάλλω ὅτι ἡ ρύθμισις τῶν σχέσεών μας, ὡς τήν ἀντιλαμβάνομαι,
ἀνταποκρίνεται ἐπίσης εἰς τήν ἐπιθυμίαν τῆς Ἐξοχότητός Σας. Διά τήν
πραγματοποίησιν τῆς κοινῆς αὐτῆς ἐπιθυμίας οὐδέν ἐμπόδιον ὑφίσταται
ἐκτός τῶν ἐκκρεμῶν ζητημάτων μεταξύ τῶν δύο χωρῶν, τά ὁποῖα
προέκυψαν ἀπό τήν σύμβασιν περί ἀνταλλαγῆς τῶν πληθυσμῶν καί τάς
παρακολούθους συμφωνίας».
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ΄ (Αθήνα 1978), σελ. 354.
59. Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας

στοιχεία από το παράθεμα που σας δίνεται, να παρουσιάσετε
την αντίδραση των προσφύγων, όπως αυτή εκδηλώθηκε μετά
την υπογραφή της ελληνοτουρκικής Σύμβασης της Λοζάνης
στις 30 Ιανουαρίου 1923, και να εκθέσετε τα επιχειρήματα
που αυτοί χρησιμοποίησαν για να υποστηρίξουν τις θέσεις
τους.
Μονάδες 25
( ΕΣΠΕΡΙΝΑ
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2009)
Ψήφισμα που εγκρίθηκε από τους πρόσφυγες της Αθήνας στην Ομόνοια,
στο πάνδημο συλλαλητήριο της 21-1-1923 που οργανώθηκε για να
εκφραστεί η αντίθεσή τους στην υποχρεωτική ανταλλαγή.
«Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, της Ανατολικής Θράκης και του
Εύξεινου Πόντου … θεωρούν ότι η Ανταλλαγή των ελληνικών πληθυσμών
της Τουρκίας που ανέρχονται σε ένα εκατομμύριο διακόσιες χιλιάδες
απέναντι σε τριακόσιες χιλιάδες μουσουλμάνους της Ελλάδας … πλήττει
καίρια την παγκόσμια συνείδηση και την παγκόσμια ηθική … ότι είναι
και ιδιοκτησίας· ότι το σύστημα της Ανταλλαγής αποτελεί νέα και
απαλλοτρίωσης που κανένα κράτος δεν έχει το δικαίωμα να θέσει σε
εφαρμογή παρά τη θέληση των πληθυσμών. Ότι οι ελληνικοί πληθυσμοί
της Μικρασίας, αυτόχθονες από πανάρχαιους χρόνους στη γη που
κατοικούσαν και πάνω στην οποία τα δικαιώματά τους είναι
της σφαγής. … Οι αλύτρωτοι Έλληνες συναγμένοι εδώ και σε άλλες
πόλεις και νησιά της Ελλάδας αποφασίζουν και ψηφίζουν ομόφωνα να
αξιώσουν τη δυνατότητα να παλιννοστήσουν στις πατρίδες τους κάτω
από ουσιαστικές συνθήκες εγγύησης που θα καταστήσουν αυτήν την
παλιννόστηση πραγματοποιήσιμη … Σε αντίθετη περίπτωση καταγγέλλουν
την αδικία που τους γίνεται, σαν μία προσβολή δίχως προηγούμενο κατά
της ανθρωπότητας και του πολιτισμού.»

Δημοσιεύτηκε στο Ελεύθερο Βήμα, Δευτέρα, 9/22-1-1923, σ. 3,
στ. 3-6.
60. Αφού αξιοποιήσετε τις πληροφορίες από το ακόλουθο κείμενο

αναφέρετε:
α. Πώς ρυθμίστηκε το ζήτημα των ανταλλάξιμων περιουσιών
μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας μετά τη συνθήκη της Λοζάνης;
β. Κατά πόσο οι ρυθμίσεις αυτές ανταποκρίθηκαν στις
προσδοκίες των προσφύγων και ποια ήταν τα παράπονα τους από
το ελληνικό κράτος;
… Αχαρακτήριστη ήταν σε πολλά θέματα η συμπεριφορά του κράτους και
μεγάλης μερίδας του ελλαδικού πληθυσμού απέναντι στους γυμνούς και
πεινασμένους πρόσφυγες, ιδιαίτερα δε η στάση τους απέναντι στην
ανταλλάξιμη περιουσία. Σύμφωνα με ακριβείς υπολογισμούς των ειδικών
της εποχής εκείνης, η περιουσία των προσφύγων Ελλήνων υπολογίσθηκε
σε 100 δισεκατομμύρια σταθεροποιημένες δραχμές του 1934 ή 300 εκατ.
Χρυσ. Λίρες Τουρκίας. Η περιουσία που άφησαν οι Τούρκοι φεύγοντας,
ανερχόταν σε 12,5 δισεκ. Δραχμές ή σε 37 εκατ. Χρυσές λίρες Τουρκίας.
…………………………………………………………………………………………………
……………………………………Από το 1923 ως το 1930 οι αντιπροσωπείες
των δύο κρατών δεν μπορούσαν να καταλήξουν σε κάποιο αποτέλεσμα
πληρωμής των προσφυγικών αποζημιώσεων. Ο Ελ. Βενιζέλος, βλέποντας
ότι οι διαπραγματεύσεις δεν οδηγούσαν πουθενά, αποφάσισε το 1930,
όταν πήγε στην Τουρκία, για να υπογράψει τη «Συνθήκη φιλίας,
ουδετερότητας και διαιτησίας», να παραιτηθεί από την εφαρμογή του
άρθρου 14 της Σύμβασης της Λωζάννης, που υποχρέωνε την Τουρκία να
πληρώσει στους Μικρασιάτες Έλληνες την αξία της προσφυγικής τους
περιουσίας.
………………………………………………………………………………………Έτσι
σύμφωνα με τη νέα υπογραφή της Συνθήκης, οι πρόσφυγες έπρεπε να
μοιρασθούν την περιουσία που άφησαν οι Τούρκοι στην Ελλάδα, η οποία
ήταν οκτώ φορές μικρότερη. Αλλά ούτε και αυτή η περιουσία έφτασε στα
χέρια των δικαιούχων. Ένα μεγάλο μέρος της προσφυγικής περιουσίας «
ροκανίσθηκε» από τα λεγόμενα έξοδα διοικήσεως των διαφόρων
υπηρεσιών, που την διαχειρίζονταν (Δημόσιο κράτος, Ε.Α.Π., Εθνική
Τράπεζα, Υπηρεσία Διαχειρίσεως Μουσουλμανικών Κτημάτων, ΤΑΠΑΠ και
ΚΕΔ). Πολλά κτήματα και απέραντες εκτάσεις, που ανήκαν στην
ανταλλάξιμη περιουσία, πέρασαν σε χέρια μη προσφύγων. Ένα μέρος
μονάχα πήραν οι πρόσφυγες είτε ως κτήματα είτε με τη μορφή
ομολογιών, που φυσικά κατάντησαν χαρτιά δίχως καμιά αξία.
σελ. 443-444
συνέπειες στην εθνολογική και πληθυσμιακή σύσταση της

Μακεδονίας
61. Αφού μελετήσετε το παράθεμα και λάβετε υπόψη τις
σχετικές πληροφορίες του βιβλίου σας, να αναφέρετε τις

συνέπειες (επιπτώσεις σύμφωνα με τον τίτλο του σχετικού
κεφαλαίου του βιβλίου) που είχε η αύξηση των προσφύγων
στον πληθυσμό και την εθνολογική σύσταση της Μακεδονίας.
Μέχρι πότε είναι φανερές αυτές οι συνέπειες;
Στο τέλος του 1924, όλοι σχεδόν οι κάτοικοι της Πάνω Πόλης, ήταν
πρόσφυγες, είτε της περιόδου πριν από το 1922, είτε της τριετίας 1922-
1924. Στη δεκαετία 1924-1934 παρατηρούνται μετακινήσεις προσφυγικού
πληθυσμού μέχρις ότου αυτός εγκατασταθεί οριστικά σε τόπους που τον
εξυπηρετούν περισσότερο, ή κοντά σε συγγενείς. Χαρακτηριστικό εδώ
είναι ότι στην Πάνω Πόλη το μεγαλύτερο μέρος των προσφύγων ήρθε
κατευθείαν στην περιοχή και εγκαταστάθηκε μόνιμα εκεί. Σύμφωνα με τη
δειγματοληψία του 1977, η σύνθεση των νοικοκυριών της Πάνω Πόλης το
1930 θα ήταν περίπου η εξής: πρόσφυγες 89%, ντόπιοι (από Θεσσαλονίκη)
11 % και κανένας εσωτερικός μετανάστης. Αντίστοιχα, το 1950 η
σύνθεση θα 'ταν περίπου η εξής: πρόσφυγες 83%, ντόπιοι 13% και
εσωτερικοί μετανάστες 4%. Τέλος το 1977 η σύνθεση διαμορφώνεται
έτσι: πρόσφυγες 49%, ντόπιοι 25%, εσωτερικοί μετανάστες 26%.
Χαρακτηριστικό είναι ότι το 31 % των «ντόπιων» είναι προσφυγικής
καταγωγής. Επίσης, χαρακτηριστικό είναι ότι στις νέες κατοικίες που
χτίστηκαν την πενταετία 1978-1984, με τους νέους όρους δόμησης, το 31
% των νοικοκυριών είναι πρόσφυγες. Από αυτό όμως μπορούμε να
βγάλουμε το συμπέρασμα ότι, παρόλο που η Πάνω Πόλη διατηρεί τον
προσφυγικό της χαρακτήρα, αυτός έχει αλλοιωθεί σημαντικά.
(Πάνω Πόλη: περιοχή της Θεσσαλονίκης) Άγις Αναστασιάδης,
Πάνος Σταθακόπουλος
(Η Θεσσαλονίκη μετά το 1912, πρακτικά συμποσίου 1-3 Νοεμβρίου 1985,
Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Δήμος Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1986,
σελ. 523-527)
62. Αντλώντας στοιχεία από την παρακάτω πηγή και

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις να αποτιμήσετε τη
συμβολή των Μικρασιατών προσφύγων στην ανάπτυξη του
τομέα της βιομηχανίας. Μονάδες 25
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ
2004
Στο χώρο των εργοστασίων κυριάρχησε η ταπητουργία με δεύτερη τη
βαμβακουργία, την οποία οι πρόσφυγες εμπλούτισαν με νέα είδη:
αλατζάδες, κουβέρτες και άλλα. Το σύνολο των βιομηχανικών οικοπέδων
που παραχώρησε η Ε.Α.Π. σε ενδιαφερόμενους σε όλους τους
προσφυγικούς συνοικισμούς ήταν 40. Από αυτά, τα εικοσιτέσσερα
βρίσκονταν στη Νέα Ιωνία και, από τα υπόλοιπα, δύο στην Καισαριανή,
επτά στη Νίκαια, επτά στον Υμηττό, ένα στο Βύρωνα, ένα στα Ταμπούρια
του Πειραιά, ένα στη Δραπετσώνα και ένα στον Πειραιά. Εκτός από τα
ταπητουργεία και τα υφαντουργεία, στη Νέα Ιωνία ένα οικόπεδο
χρησιμοποιήθηκε για εργοστάσιο ελαστικών, ένα για σοκολατοποιία και
ζαχαροπλαστική, ένα για βιομηχανία χρωμάτων και ένα για
αγγειοπλαστική. [...] Ο νέος και πολλά υποσχόμενος κλάδος της
ταπητουργίας προσήλκυσε το ενδιαφέρον πολλών γνωστών γηγενών
επιχειρηματιών, οικονομικών παραγόντων και τραπεζών, που
εκμεταλλευόμενοι την τεχνογνωσία των προσφύγων συνεταιρίστηκαν
μαζί τους στη δημιουργία μεγάλων εταιρειών. [...] Ο Ν. Κυρκίνης, μέσα
στα 1919, άρχισε τις εργασίες για την ίδρυση εργοστασίου μεταξουργίας,
με συνεργάτη το μεταξοβιομήχανο από την Καλαμάτα Α. Ναθαναήλ και
τον γιο του Κωνσταντίνο. Οι πρώτες εργασίες στέφθηκαν με επιτυχία. [...]

Τον Ιανουάριο του 1923, όταν τα κύματα των προσφύγων κατακλύζουν
τον χώρο, η Μεταξουργία του Κυρκίνη με τη συμμετοχή των ιδίων
μετόχων της Ελληνικής Εριουργίας γίνεται Ανώνυμη Εταιρεία με την
επωνυμία «Ελληνική Μεταξουργία Α.Ε.», με γενικό διευθυντή τον
Ν.Κυρκίνη και εταιρικό
κεφάλαιο 5.000.000 δραχμές. Κύριος παράγοντας της ανάπτυξης της
μεταξουργίας στην Ελλάδα ήταν η συνεισφορά των προσφύγων που με
την τεχνογνωσία τους αλλά, κυρίως, με τα φτηνά εργατικά χέρια που
πρόσφεραν έδωσαν μεγάλη ώθηση στην Ελληνική Βιομηχανία Μεταξιού.
Στο εργοστάσιο του Κυρκίνη «τα πολυπληθή θύματα του Κεμαλισμού, τα
εκ Νικομηδείας και Προύσης καταγόμενα εύρον την γνωστήν της
πατρίδος των ενασχόλησιν διά τελειοτάτων μηχανημάτων... γίνεται
μάλιστα προσπάθεια εν τω Υπουργείω Περιθάλψεως, ώστε να
απασχοληθώσι άπασαι αι εργάτιδες» γράφει η Χρυσή Βίβλος.
Όλγα Βογιατζόγλου, «Η βιομηχανική εγκατάσταση στη Νέα
Ιωνία – Παράμετρος εγκατάστασης», στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός
και η άλλη πατρίδα, σσ. 150 – 155.
63. Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας

στοιχεία από το παράθεμα που σας δίνεται, να παρουσιάσετε
τη διάσταση προσφύγων και γηγενών, όπως αυτή
εκφράστηκε στην οικονομική (μονάδες 6), πολιτική (μονάδες
4) και κοινωνική ζωή (μονάδες 15) μέχρι τη δεκαετία του
1940. Μονάδες 25
(Π
ΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ 2009)
Κείμενο
Η απομόνωση του προσφυγικού συνόλου απέναντι στην ελληνική κοινωνία
αίρεται σιγά σιγά. [...]
Ολόκληρος ο ντόπιος πληθυσμός που είχε πια εξοικειωθεί με το θέαμα
των εκκλησιών και των θεάτρων κατειλημμένων από τις προσφυγικές
ομάδες, που είδε τα σπίτια του να επιτάσσονται, που απόκτησε τη
συνήθεια να ενημερώνεται καθημερινά από τον τύπο για την υπόθεση των
προσφύγων, μαθαίνει τώρα να ζει και να συνεργάζεται μαζί τους στη
γειτονιά, στο σχολείο, στους τόπους δουλειάς ή στο κοινοβούλιο. [...]
Μέσα στις επερχόμενες δεκαετίες […] πρόσφυγες θα κατακτήσουν όλο το
φάσμα των ελεύθερων επαγγελμάτων. Πρόσφυγες θα πλημμυρίσουν τα
πνευματικά κέντρα. Πρόσφυγες θα γεμίσουν τα εργοστάσια -είτε ως
εργάτες είτε ως εργοδότες.
Η ένταξη, όπως είναι φυσικό, δεν πραγματοποιείται μέσα στην τέλεια
αρμονία ούτε χωρίς αντίδραση από την πλευρά των αυτοχθόνων. Είναι
επίσης φυσιολογικό, παράλληλα με τις «διαπραγματεύσεις» με τους
ντόπιους, να αυξάνουν οι διαφορές απόψεων. Ο αρχικός φόβος για μια
κοινωνική αναστάτωση που θα οφειλόταν στην παρουσία των χιλιάδων
περιθωριακών ατόμων αφήνει τη θέση του σε ανησυχίες σχετικές με τον
ανταγωνισμό στον οικονομικό και επαγγελματικό τομέα, ανησυχίες που
αγγίζουν όλα τα ελληνικά κοινωνικά στρώματα. Η ντόπια αστική τάξη
από τη μια μεριά συνθηκολογεί κι από την άλλη αντιστέκεται και η
δυσαρέσκεια παραμένει άλλοτε σιωπηρή κι άλλοτε έκδηλη.
Η αγροτική και η εργατική τάξη βλέπουν να εμπλουτίζεται το δυναμικό
τους με ικανοποίηση αλλά ταυτόχρονα και με σκεπτικισμό. Αλλά είναι
βέβαιο ότι οι αντιπαραθέσεις και οι συγκρούσεις, που υποβόσκουν ή

εκδηλώνονται, δεν κάνουν άλλο παρά να επιβεβαιώνουν το πρώτο
αληθινό βήμα της κοινωνικής ανάμιξης.
Βίκα ∆. Γκιζελή, Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και προέλευση της
κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα (1920-1930), Επικαιρότητα, Αθήνα
1984, σσ. 260-263
64. Με βάση τα παρακάτω κείμενα και αξιοποιώντας τις

ιστορικές σας γνώσεις, να αναφερθείτε στη συμβολή των
προσφύγων στη διαμόρφωση του σύγχρονου ελληνικού
πολιτισμού.
Μονάδες 25
( ΟΜΟΓΕΝΕΙΣ 2004)
ΚΕΙΜΕΝΟ Α΄
Η συμβολή των προσφύγων στην ανάπτυξη της μουσικής στην
Ελλάδα.
Περισσότερες ακόμη δυσκολίες παρουσιάζει η ανίχνευση των ποικίλων
πολιτισμικών αλληλεπιδράσεων που προέκυψαν από την εγκατάσταση των
προσφύγων. Συνήθως παραπέμπουμε, για τη Σύρο, στο ρεμπέτικο, που
άνθισε εκεί με την άφιξη των προσφύγων και όπου έκανε την πρώτη του
μαθητεία ο Μάρκος Βαμβακάρης.
Χ. Λούκος, «Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ερμούπολη», στο συλλογικό
τόμο «Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα», σ. 210.
ΚΕΙΜΕΝΟ Β΄
Πνευματική κίνηση και λογοτεχνία
Μέσα στην περίοδο αυτή που εξετάσαμε ανήκουν και οι πεζογράφοι
Στρατής Μυριβήλης, που γίνεται γνωστός κυρίως με το αντιπολεμικό
μυθιστόρημα «Η ζωή εν τάφω», και Φώτης Κόντογλου, με την τάση του
προς το πρωτογονικό, το παράξενο και την περιπετειώδη ζωή των
ναυτικών. . . [. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ]
Μελετώντας όλα τα γεγονότα της εποχής αυτής και την εξέλιξή τους
διαπιστώνουμε ότι για πρώτη φορά στην ελληνική ιστορία παρατηρείται η
συνεργασία του συμπαγούς αυτού ελληνισμού, που από εξωτερικά κυρίως
προσκόμματα εμποδίζεται στη διαρκή τάση του προς τη διασπορά και
βαίνει τώρα πια προς την οριστική του διαμόρφωση. Η ανάμειξη των
γηγενών και των προσφύγων είχε και θα έχει βαθύτερες αμοιβαίες
επιδράσεις στη σκέψη και στη δράση, τις οποίες διαισθάνεται και
διαβλέπει κανείς ιδίως στην ορμητική φορά, με την οποία προχωρεί προς
τα εμπρός ο ενωμένος λαός.
Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, 388-389.

4ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ
65. Αξιοποιώντας το περιεχόμενο των παρακάτω πηγών και τις

ιστορικές σας γνώσεις, να αναφερθείτε :
α)στο έργο της πρώτης κυβέρνησης της Κρητικής Πολιτείας
β)στις δυσχέρειες πραγμάτωσης του έργου της πρώτης κυβέρνησης
της Κρητικής Πολιτείας. +
(Μονάδες 25)
Πηγή 1
Μετά την επικύρωσή του από τον Ύπατο Αρμοστή και την έγκρισή του με
ελάχιστες μεταβολές από τις Μεγάλες Δυνάμεις το Σύνταγμα δημοσιεύτηκε
στις 16 Απριλίου του 1899 στην «Εφημερίδα της Κυβερνήσεως» :
«Κυρούντες το υπό της Συνελεύσεως των Κρητικών ψηφισθέν Σύνταγμα της
Κρητικής Πολιτείας, διατάσσομεν την της Επισήμου Εφημερίδας
δημοσίευσιν αυτού, ως έπεται».
Βάση του κρητικού Συντάγματος αποτέλεσε το ελληνικό Σύνταγμα του
1864, ο οργανικός χάρτης της Ανατολικής Ρωμυλίας και εν μέρει το
σερβικό Σύνταγμα. Το Σύνταγμα διατυπώθηκε με πνέυμα συντηριτικό, που
αντανακλούσε το ειδικό καθεστώς υπό το οποίο βρισκόταν η Μεγαλόνησος.
Οι εισηγητές που πίστευαν ότι με την ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας το
πολιτικό σύστημα θα ανταποκριθεί καλύτερα στις έκτακτες ανάγκες μιας
χρονικής σύντομης μεταβατικής περιόδου. Από τους βασικούς εισηγητές
των «συγκεντρωτικών» διατάξεων υπήρξε ο Ελευθέριος Βενιζέλος.
Το Σύνταγμα περιλάμβανε 114 άρθρα, που κατανέμονταν σε δέκα κεφάλαια.
Ήταν ένα τυπικό μοναρχικό Σύνταγμα που συγκέντρωνε όλες τις εξουσίες
στα χέρια του ηγεμόνα και έδινε λίγα περιθώρια να ασκήσει ουσιαστική
εξουσία η Βουλή και ο λαός. (…)
Πηγή 2
Οι εξελίξεις αυτές διαμόρφωσαν ένα ιδιότυπο διεθνές και εσωτερικό
καθεστώς για την Κρήτη, όπως το περιέγραψε αδρά ο ίδιος ο Ελευθέριος
Βενιζέλος : «Η νήσος, παρακατατεθείσα εν έτει 1897 εις χείρας των
Μεγάλων Δυνάμεων υπό του σουλτάνου, κυβερνάται υπ’ αυτών, ή μάλλον

υπό των τεσσάρων εξ αυτών, μετά εκ της ομοφωνίας αποχώρησιν της
Γερμανίας και της Αυστρίας, ως επαρχία του τούρκικου κράτους δι’
εντολοδόχου του Υπάτου του Αρμοστού. Την επί της νήσου επομένως
κυριαρχίαν ασκούσι σήμερον [1901] οι τέσσερις Μεγάλες Δυνάμεις. Και
είναι μεν αληθές ότι αύται ενέκριναν το Κρητικόν Σύνταγμα δι’ ου η νήσος
χαρακτηρίζεται “πολιτεία αυτόνομος”. Αλλ’ η θέσπισις του Συντάγματος
δεν κατέστησε την αυτονομίαν πραγματικής, αφού η πλήρης αυτού
εφαρμογή μόνο μετά την λήξιν της αρμοστείας είναι δυνατή, επηύξησε δε
μόνον την αβεβαιότητα περί της υφισταμένης πολιτικής της νήσου
καταστάσεως».

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις να επισημάνετε τα
στοιχεία που υποδηλώνουν τον συντηρητικό χαρακτήρα του
συντάγματος του 1899 της Κρητικής Πολιτείας και να
εξηγήσετε πώς ο χαρακτήρας αυτός συνετέλεσε στην απαρχή
της εμφάνισης των πρώτων νεφών στις σχέσεις Ύπατου
Αρμοστή και Ελευθερίου Βενιζέλου.
Μονάδες 25
(ΟΜΟΓΕΝΕΙΣ 2007)
ΚΕΙΜΕΝΟ
«Σύμφωνα μέ μιά θεωρία, τό σύνταγμα εἶχε συντηρητικό χαρακτήρα
ἐπειδή ὁ λαός τῆς Κρήτης ― καί τά δεκαέξι μέλη τῆς συντακτικῆς
ἐπιτροπῆς ― πίστευε ὅτι μιά ἐκτελεστική ἐξουσία μέ ἐνισχυμένες
ἁρμοδιότητες καί ἀπαλλαγμένη ἀπό κοινοβουλευτικούς περιορισμούς καί
ἐπεμβάσεις βραχυπρόθεσμα θά συνέβαλλε πιό ἀποτελεσματικά στήν
ἐπίλυση τῶν πολιτικῶν προβλημάτων τοῦ νησιοῦ ... Οἱ συντάκτες τῆς
τελικῆς μορφῆς τοῦ σχεδίου τοῦ συντάγματος δέν θεωροῦσαν ὁριστικό τό
καθεστώς τῆς αὐτονομίας, ἀφοῦ δέν ἱκανοποιοῦσε τίς ἐθνικές προσδοκίες
τῶν Κρητῶν. Ἡ ἁρμοστεία ἀντιπροσώπευε γι’ αὐτούς ἕνα σύντομο
μεταβατικό στάδιο, τό προοίμιο τῆς ἕνωσης τῆς Κρήτης μέ τήν Ἑλλάδα.
Μέ τήν ἀντίληψη αὐτή ὡς προϋπόθεση τῶν συνταγματικῶν τους
ἐπιλογῶν, τά μέλη τῆς ἐπιτροπῆς ἐνίσχυσαν τίς σχεδόν μοναρχικές
ἐξουσίες τοῦ προσωρινοῦ ἡγέτη τῆς Κρήτης, γιά νά διευκολύνουν τή
γρήγορη ἐπίλυση τῶν ἐσωτερικῶν προβλημάτων τοῦ τόπου τους καί νά
ἀποκλείσουν τίς πιθανές τραγικές συνέπειες (ὅπως ἡ ἥττα τῆς Ἑλλάδας
στόν πόλεμο τοῦ 1897) πού μποροῦσαν νά ἔχουν οἱ τυχόν ἐκτροπές τῶν
ἐκλεγμένων ἐθνικῶν ἀντιπροσώπων ἀπό τά πλαίσια τῆς κοινοβουλευτικῆς
δεοντολογίας».
Λ. Μακράκη, Ελευθέριος Βενιζέλος, 1864-1910. Η διάπλαση ενός εθνικού
ηγέτη, (Αθήνα 1992), σσ. 382-383.
67. Στηριζόµενοι σε χωρία του παρακάτω κειµένου και

αξιοποιώντας τις ιστορικές γνώσεις σας, να εξηγήσετε ποια
ήταν τα προβλήµατα τα οποία παρουσιάστηκαν µετά τα
πρώτα δύο χρόνια της λειτουργίας της Κρητικής Πολιτείας
και τα οποία σταδιακά οδήγησαν στην επανάσταση στο
Θέρισο. +

Μονάδες 25
Η πίστη στην ενωτική αναγκαιότητα είχε σφραγίζει την πολιτική δράση
και την αγωνιστική συµµετοχή του Ελευθέριου Βενιζέλου στην
κοινοβουλευτική ζωή και την επαναστατική αναταραχή της γενέτειράς
του. (.) Η προσήλωση όµως του Κρητικού ηγέτη στην ενωτική ιδέα, ενιαία
συνισταµένη του πολιτικού προγράµµατος όλων των κοµµατικών µερίδων
της Μεγαλονήσου, δε συµβάδιζε πάντοτε µε την υιοθέτηση µιας
ταυτόσηµης τακτικής στην προβολή της κοινής εθνικής επιδιώξεως. Από
την πρώτη ανάµιξή του στην ενεργό πολιτική το 1881, ως την ανάρρησή
του στο αξίωµα του Συµβούλου της Κρητικής Πολιτείας, ο Βενιζέλος είχε
επανειληµµένα διατυπώσει και συχνά επιβάλει τις προσωπικές του θέσεις,
εκφράζοντας µια αντίληψη ρεαλιστική στην σύλληψη και δυναµική στο
ρεαλισµό της. (.) Στην πρακτική της εφαρµογή, η διπλωµατική
στρατηγική του Βενιζέλου κατέτεινε στην εξασφάλιση των
προϋποθέσεων, που θα επέτρεπαν τη δυναµική προσαρµογή στον
αδυσώπητο διεθνή ανταγωνισµό. Το 1896, δε δίστασε να υποστηρίξει την
αρχή ότι τα µικρά έθνη, όχι µόνο έχουν συµφέρον να αποφεύγουν τη
σύγκρουση µε τις Μεγάλες Δυνάµεις αλλά και να προσαρµόζονται στις
περιστάσεις και να επιδιώκουν την εκπλήρωση των εθνικών τους
διεκδικήσεων κατά στάδια. Η πεποίθηση στη µακροπρόθεσµη
αποδοτικότητα των συµµαχικών δεσµών µε τις ισχυρές ναυτικές δυνάµεις
της Μεσογείου, και ιδιαίτερα τα µεγάλα δηµοκρατικά έθνη της δυτικής
Ευρώπης, σε συνδυασµό µε την πίστη στην ανάγκη της εσωτερικής
οργανώσεως και ενδυναµώσεως του έθνους αποτέλεσε έκτοτε τη βασική
συνισταµένη της διπλωµατικής δράσεως του Κρητικού ηγέτη (.).
Κάτω από την επίδραση των γενικών αυτών καθοριστικών κριτηρίων, ο
σύµβουλος της Δικαιοσύνης εισηγήθηκε εµπιστευτικά στον ύπατο
αρµοστή το καλοκαίρι του 1900, τη διπλωµατική µεθόδευση της
σταδιακής εξελίξεως προς την ενωτική λύση: Η άµεση επίτευξη της
ενώσεως ήταν αδύνατη· η παράταση όµως του καθεστώτος της
αρµοστείας ανέστελλε την εφαρµογή των µέτρων που θα επέτρεπαν τη
βαθµιαία απαλλαγή της Μεγαλονήσου από τα δεσµά της διεθνούς
εξαρτήσεως· έτσι επέβαλλε την άµεση υποταγή της στην απόφαση των
Μεγάλων Δυνάµεων και την καθιστούσε έρµαιο των αντικρουόµενων
ευρωπαϊκών συµφερόντων· αντίθετα, η ολοκλήρωση της αυτονοµίας,
σύµφωνη προς τις υποσχέσεις των Δυνάµεων και τις προβλέψεις του
Συντάγµατος, θα συντελούσε στην προαγωγή των εθνικών συµφερόντων
στο εξωτερικό και την κατοχύρωση της αυτοδιοικήσεως στο εσωτερικό,
ιδίως µετά τη διοργάνωση της πολιτοφυλακής από Έλληνες αξιωµατικούς
και την παράλληλη αποχώρηση των διεθνών στρατευµάτων· τελικά, ο
παραµερισµός βασικών ανασταλτικών παραγόντων, όπως η παρουσία των
ξένων αγηµάτων και η διοίκηση της Μεγαλονήσου από εντολοδόχο των
ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, θα άνοιγε την προοπτική µιας εξελίξεως
ανάλογης προς το καθεστώς της ανατολικής Ρωµυλίας.
Ο ύπατος αρµοστής αντέδρασε στις εισηγήσεις του Βενιζέλου. Η
αρνητική όµως θέση του Γεωργίου δεν αφόπλισε τον τελευταίο. Αντίθετα,
µετά την κατηγορηµατική απόρριψη των πριγκιπικών προτάσεων και την
ταυτόχρονη υπόσχεση κάτω πιθανότατα και από την επήρεια των
εισηγήσεων του Γάλλου προξένου στα Χανιά Paul Blanc, για την ευµενή
εξέταση κάθε προτάσεως, «η οποία θα ταις υπεβάλλετο επί τω σκοπώ της
βελτιώσεως της καταστάσεως της νήσου», επανέφερε ανεπίσηµα την
πρότασή του στο ηγεµονικό συµβούλιο της 22 Φεβρουαρίου/7 Μαρτίου
1901.

Η νέα αυτή πρωτοβουλία του Ελευθερίου Βενιζέλου προκάλεσε την άµεση
και αποφασιστική αντίδραση του πρίγκιπα Γεωργίου. Η εισήγησή του
προσέκρουε τόσο στη γενική αρχή της ουσιαστικής διαχειρίσεως των
διπλωµατικών θεµάτων, ιδίως µάλιστα του Κρητικού, από τη Δυναστεία,
όσο και στην ειδικότερη αντίληψη της τελευταίας αυτής γύρω από τη
µεθόδευση του εθνικού αγώνα. Ο ύπατος αρµοστής, φορέας των εντολών
της Αυλής των Αθηνών, µε τη συγκατάθεση πάντοτε και της ελληνικής
κυβερνήσεως, απέκρουε τη συµβιβαστική εξελικτική διαδικασία και
επιδίωκε περισσότερο να καταστήσει αβάστακτη την πίεση από τις
εσωτερικές συνθήκες, µε την ελπίδα να εκβιάσει την ταχύτερη κατά το
δυνατό συγκατάνευση των ευρωπαϊκών Δυνάµεων στην ενωτική λύση.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τοµ.ΙΔ΄, σελ.202
68. Με βάση τις παρακάτω πηγές και τις ιστορικές σας γνώσεις,
να επισημάνετε και να αναλύσετε τα αίτια και τους σκοπούς
της επανάστασης του Θερισού (1905).
Πηγή 1:
Η προκήρυξη της Αντιπολίτευσης (26 Φεβρουαρίου 1905)
[Το προμήνυμα της επανάστασης του Θερισού]
Οι υπογεγραμμένοι, αποτελούντες την ηνωμένην εν Κρήτη
αντιπολίτευσιν, συνελθόντες εν Χανίοις τη 26 Φεβρουαρίου 1905,
αποσκοπούντες εις την εκπλήρωσιν του Εθνικού Προγράμματος,
αποφασίζομεν: α) Πρώτον και κύριον μέλημα ημών έστω η επίτευξις του
από αιώνων επιδιωκόμενου σκοπού της ενώσεως της Κρήτης μετά της
ελευθέρας Ελλάδος. β) Αδυνάτου αποβαίνοντος του σκοπού τούτου,
θέλομεν επιδιώξει την πολιτικήν προσέγγισην της πατρίδος μας προς την
ελευθέραν Ελλάδα, μεταβαλλόμενης από διεθνούς απόψεως της
σημερινής καταστάσεως. γ) Μη εκπληρούμενου μηδέ του σκοπού τούτου
θέλομεν επιδιώξει την αναθεώρησιν του ημετέρου συντάγματος κατά το
πρότυπον του ελληνικού, όπως απαλλαγή ο τόπος του δεσποτισμού. Του
προγράμματος τούτου την πραγμάτωσιν
θέλομεν επιδιώξει και δι’ ένοπλων λαϊκών συναθροίσεων. Εν ταις
ενεργείαις ημών δεν θέλομεν επιδιώξει προσωπικήν μεταβολήν, αλλ’
επελθούσης τοιάυτης θέλομεν αποκρούσει παντί σθένει και δια των όπλων
έτι πάντα μη Έλληνα κυβερνήτην.
Πηγή 2:
Πανηγυρικός λόγος του Ε. Βενιζέλου
«… Ευθύς εξ αρχής ωνόμασαν τον Πρίγκιπα αντιπρόσωπον της Εθνικής
Ιδέας εν
Κρήτη. Κατά του τίτλου τούτου διεμαρτυρήθην και διαμαρτύρομαι. Η
Κρήτη δεν έχει ανάγκην αντιπροσώπων της Εθνικής Ιδέας. Τίτλοι αυτής
είναι οι αγώνες της. Εδέχθημεν τον Ύπατον Αρμοστήν μόνο ως κομίζοντα
τον αρραβώνα της ενώσεως της Κρήτης μετα τη Ελλάδος. Αλλ’ ο
αρραβών διήρκεσε τόσον πολύ, ώστε το στάδιον της μνηστείας
κατήντησεν απεχθές, καθ’ όσον δεν επήλθεν η πρόοδος η προσδοκώμενη
και συμφυής προς την απόκτησιν της ελευθερίας. Υπο το απεχθές τούτο
καθεστώς παρενεβλήθησαν παρεξηγήσεις, αίτινες το κατέστησαν
απεχθέστερον. Καθ’ έκαστον ταξίδιον του Πρίγκιπος επιστεύετο ότι θα
γίνη η ένωσις. Παρήλθον ήδη εξ έτη. Ήτο φυσικόν ο Κρητικός Λαός να
προσφύγη άπαξ έτι εις τα όπλα, όπως καταστήση εναργεστέραν την
ανάγκην της εθνικής του αποκαταστάσεως. Υπάρχουν οι φρονούντες ότι
το κίνημα τούτο άκαιρον. Δεν έχει, άραγε, αναγνωρισθή ότι η μόνη λύσις

του Κρητικού Ζητήματος είναι η ένωσις της Κρήτης μετά του Βασιλείου
της Ελλάδος; Την ένωσιν, λέγου, θα την κάμη μόνον όταν θελήσει ο υιός
του Βασιλέως της Ελλάδος! Διαμαρτύρομαι και κατά της αντιλήψεως
αυτής. Δεν δυνάμεθα να αναθέσωμεν το εθνικόν μας μέλλον εις μίαν
οικογένειαν…».
69. Ποια είναι τα γεγονότα από τη απόλυση Βενιζέλου ως την

εκδήλωση της εξέγερσης στο Θέρισο
Στις νέες εκλογές του Μαρτίου 1905 ο Βενιζέλος ετέθη επικεφαλής της
«Ηνωμένης Αντιπολίτευσεως», η οποία με προκήρυξή της το λαό το
Φεβρουαρίου 1905, διακηρύξει την Ένωση και, σε περίπτωση αδυναμίας
πραγμάτωσης της, την αυτονομία της νήσου, ως λύση προσωρινή, που
έφερνε πλησιέστερα στην Κρήτη προς την Ελλάδα. Επίσης ζητούσε
αναθεώρηση του Κρητικού Συντάγματος επί το δημοκρατικότερο και
διατυπώνει τέλος την απειλή να πραγματώσει τα λαϊκά αιτήματα με
ένοπλη εξέγερση. Ο πρίγκιπας αρμοστής αδιαφόρησε εντελώς μπροστά
στα αιτήματα της «Ηνωμένης Αντιπολίτευσεως» δεν υπήρχε άλλη λύση
παρά η καταφυγή στα όπλα και στις 10 Μαρτίου 1905 εξερράγη στο
Θέρισο ένοπλη εξέγερση όπου προσήλθε και Βενιζέλος μαζί με τους
πολιτικούς του φίλους. Ο αγώνας στο Θέρισο κράτησε οκτώ ολόκληρους
μήνες.
Τάσου Βουρνά, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1821-1909, σελ.
70. Για ποιους λόγους και με ποια γεγονότα οδηγούμαστε στην

απόλυση Βενιζέλου από τον πρίγκιπα Γεώργιο; +
Το συμβούλιο ξεκίνησε την προσπάθεια να οργανώσει κράτος. Στις 18
Μαΐου, ο Βενιζέλος υπέβαλε πλήρη δικαστική νομοθεσία. Άρχισαν όμως οι
διαφωνίες. Ο Γεώργιος, σκοπεύοντας να ταξιδέψει στην Ευρώπη,
ανακοίνωσε στον κρητικό λαό ότι "κατά την διάρκειαν του ταξιδίου του
θα εζήτει από τας Μεγάλας Δυνάμεις την ένωσιν της Κρήτης και ήλπιζε
να επιτύχει ταύτην λόγω των συγγενικών του δεσμών". Η ανακοίνωση
έγινε χωρίς να το ξέρει το συμβούλιο. Ο Βενιζέλος είπε στον πρίγκιπα ότι
δεν θα ήταν καλό να δίνει στον λαό ελπίδες για κάτι που δεν ήταν εκείνη
τη στιγμή δυνατό να πραγματοποιηθεί. Όντως δε οι Μεγάλες Δυνάμεις
απέρριψαν το αίτημα του Γεωργίου. Επήλθε πολλές φορές διάσταση
μεταξύ των δύο ανδρών και ο Βενιζέλος επανειλημμένα υπέβαλε
παραίτηση.
Όταν συζητήθηκε στο συμβούλιο ο προϋπολογισμός, ο Βενιζέλος
είπε ότι το νησί δεν ήταν αυτόνομο αφού κατεχόταν στρατιωτικά από
τέσσερις δυνάμεις και το κυβερνούσε εντολοδόχος τους. Θα έπρεπε, όταν
θα έληγε η θητεία του πρίγκιπα, να ζητηθεί από τις Μεγάλες Δυνάμεις να
επιτρέψουν στη συνέλευση, με βάση το άρθρο 39 του συντάγματος (που
το είχε καταργήσει η συνδιάσκεψη της Ρώμης) να εκλέξει ανώτατο
άρχοντα, οπότε δεν χρειαζόταν η παρουσία ξένων στρατευμάτων. Μ'
αυτόν τον τρόπο, το νησί θα απαλλασσόταν από τον στρατό κατοχής και
την δι' αντιπροσώπου των Μεγάλων Δυνάμεων διακυβέρνηση, και θα
μπορούσε ευκολότερα να πετύχει τον στόχο που ήταν η ένωση με την
Ελλάδα. Αυτή την πρόταση θα εκμεταλλευθούν οι αντίπαλοι του
Βενιζέλου για να πουν ότι ήθελε την Κρήτη αυτόνομη ηγεμονία. Σε
απάντηση, εκείνος υπέβαλε και πάλι την παραίτησή του με το αιτιολογικό

ότι του ήταν αδύνατο πλέον να συνεργαστεί με τα υπόλοιπα μέλη του
συμβουλίου και διαβεβαίωσε ότι δεν σκόπευε να ασκήσει αντιπολίτευση.
Στις 17 Μαΐου 1901, σε έκθεσή του εξέθεσε τους λόγους που τον
υποχρέωναν να παραιτηθεί, την δε επομένη τους είπε και προφορικά στον
Ύπατο Αρμοστή. Στις 18 Μαΐου ο Βενιζέλος απολύθηκε επειδή δημόσια
υποστήριξε απόψεις αντίθετες μ' αυτά που πρέσβευε ο Αρμοστής.
http://el.wikipedia.org/
71. Η διάσταση πρίγκιπα Γεωργίου και Ελ. Βενιζέλου.

Οι αρμονικότατες αρχικά σχέσεις του ηγεμόνα και του επί τής
Δικαιοσύνης σuμ6oύλoυ του, απέβησαν με την πάροδο του χρόνου ψυχρές
(...)
Οι σχέσεις εκτραχύνθηκαν φανερά και απροσχημάτιστα όταν ο Βενιζέλος
ανέφερε στον πρίγκιπα ότι κατά την προσεγγίζουσα λήξη της τριετούς
θητείας του ως αρμοστού, θα έπρεπε, αν η ένωση εξετιμάτο σαν αδύνατη,
να μην επιδιωχθεί α ανανέωση της θητείας του αρμοστού ως
εντολοδόχου των Δυνάμεων, αλλά να κηρυχθεί η Κρήτη πραγματικά
αυτόνομη Πολιτεία και ο ανώτατος άρχων της να εκλεγεί από τη
συνέλευση, οπότε τα ξένα στρατεύματα θα αποσύρονταν, θα
τερματίζονταν η κηδεμονία και οι επεμ6άσεις των ξένων και έτσι θα
καθίστατο ευχερέστερη η ένωση της Κρήτης με την Ελλά6α. Ο πρίγκιπας
όχι μόνο απέκρουσε τη γραμμή αυτή, αλλά και υποκίνησε αληθινή
σταυροφορία κατά του Βενιζέλου, εμφανίζοντας τον ως ανθενωτικό!
Μάλιστα ο ιδιαίτερος του πρίγκιπα Παπαδιαμαντόπουλος υπέ6αλε
μυστική έκθεση προς την υπό τον Γ. Θεοτόκη ελληνική κυβέρνηση και τον
6ασιλέα Γεώργιο, στην οποία ο Βενιζέλος εμφανίζονταν σαν
αποδεδειγμένα ιδιοτελές όργανον ξένων δυνάμεων, που απέβλεπαν,
προκειμένου να εξυπηρετήσουν δικά τους συμφέροντα, να παρουσιάσουν
σαν υπαρκτή στην Κρήτη σοβαρή ανθενωτική κίνηση. Ο Βενιζέλος
υπέβαλε τότε δύο φορές την παραίτησή του στον αρμοστή, αλλά αυτός
δεν την αποδεχόταν, προτίμησε μέσα στον φανατισμό του, να δημοσιεύσει
στις 18 Μαρτίου 1901 διάταγμα βαρύτατα προσβλητικό, με το οποίο
απέλυε τον επί της Δικαιοσύνης σύμβουλό του!
Ο Βενιζέλος, φύση μαχητική, δεν ήταν δυνατό να δεχθεί το
χτύπημα χωρίς αντίδραση. Αρχικά σίγησε, αλλά όταν αντελήφθη ότι η
αρμοστεία απέβλεπε στον πολιτικό του θ’ανατο, άρχισε ανοιχτή
αντεπίθεση από τις στήλες της εφημερίδας «Κήρυξ» ...
Τάσου Βουρνά, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1821-1909, σελ.
72. Πώς διαμορφώνεται η κατάσταση μετά την έκρηξη της

επανάστασης στο Θέρισο; Ποια είναι η αντίδραση του
πρίγκιπα Γεώργιου;
Στις 7 Απριλίου συνήλθε τακτική συνέλευση στα Χανιά, η οποία ομοίως
κήρυξε την ένωση ενώ ένας από τους συμβούλους του Ύπατου Αρμοστή
παραιτήθηκε και πήγε στον Θέρισο να ενωθεί με τους επαναστάτες. Ο
Ύπατος Αρμοστής απαίτησε από τους επαναστάτες να παραδώσουν τα
όπλα μέσα σε 36 ώρες, κήρυξε το στρατιωτικό νόμο με την έγκριση των
Δυνάμεων, διέταξε συλλήψεις και φυλακίσεις αντικαθεστωτικών κι
επέβαλε λογοκρισία στον τύπο. Έπειτα κάλεσε σε σύσκεψη τους

προξένους και ζήτησε να λάβουν επείγοντα μέτρα για την "καταστολήν
του κινήματος". Για να αυξήσει τις ένοπλες δυνάμεις του συγκρότησε το
σώμα των "Δημοφρουρών". Οι Μεγάλες Δυνάμεις έστειλαν μήνυμα στους
επαναστάτες ότι θα χρησιμοποιούσαν στρατεύματα προκειμένου να
επιβάλλουν τις αποφάσεις τους. Σε απάντηση οι περισσότεροι βουλευτές
της τακτικής συνέλευσης πήγαν στον Θέρισο να ενωθούν κι αυτοί με τον
Βενιζέλο.
Ο πρίγκιπας δεν διέθετε άλλες δυνάμεις εκτός της Κρητικής
Χωροφυλακής (που έμεινε πιστή σ'αυτόν) και η οποία δεν αυξήθηκε από
τους Δημοφρουρούς. http://el.wikipedia.org/
73. Ποιες διπλωματικές ενέργειες σημειώνονται μετά την

επανάσταση στο Θέρισο; Ποια ήταν τα αιτήματα των
επαναστατών του Θερίσου προς τις Μεγάλες Δυνάμεις και
πως αυτές αντέδρασαν μέχρι την επίτευξη συμφωνίας στις
Μουρνιές
Μετά την άρνηση των δυνάμεων να αποδεχθούν το αίτημα της Ένωσης, ο
Βενιζέλος, που δεν εννοούσε να αφήσει την πρωτοβουλία των κινήσεων
στους αντιπάλους του, ζήτησε να τροποποιηθεί το καθεστώς της Κρήτης
σύμφωνα με το πρότυπο της Ανατολικής Ρωμυλίας και Βουλγαρίας. Και
προβάλλει αυτό το αίτημα, μολονότι γνώριζε ότι ο βασιλιάς της
ανεξάρτητης και κυρίαρχης Ελλάδας δεν μπορούσε να είναι ταυτόχρονα
και ηγεμόνας της Κρήτης κάτω από την επικυριαρχία του Σουλτάνου.
Οι δυνάμεις απάντησαν και πάλι αρνητικά στο νέο αίτημα
διευκρινίζοντας ότι μόνο οι μεταρρυθμίσεις που αφορούσαν εσωτερικά
πράγματα μπορούσαν να γίνουν δεκτές. Η αρνητική απάντηση των
δυνάμεων δεν έθεσε τέρμα στην εξέγερση, αντίθετα η ανωμαλία
διευρυνόταν κάθε μέρα και περισσότερο, σε σημείο ώστε ο πρίγκιπας, που
δεν ήθελε να χρησιμοποιήσει βία για να καταστείλει τη στάση, εκδήλωσε
την πρόθεση να παραιτηθεί. Ο Δηλιγιάννης, όπως και αργότερα ο Ράλλης
που τον διαδέχθηκε, τον απέτρεψε γιατί φοβόταν μήπως οι δυνάμεις
γνώριζαν άλλον Έλληνα πρίγκιπα ως διαδόχου του Γεωργίου.
Γεώργιου Ράλλη, Γεώργιος Θεοτόκης ο πολιτικός του μέτρου, εκδ.
ευρωεκδοτική, σελ. 279-280
74. Αφού αξιοποιήσετε τις πληροφορίες από το ακόλουθο κείμενο

αναφέρετε: +
α. Ποια η συμβολή που είχε η Επανάσταση του Θερίσου για το
Κρητικό Ζήτημα;
β. Ποιες ήταν οι διπλωματικές εξελίξεις του 1913 που οδήγησαν
στην ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα;
……… Η προώθηση της ενωτικής λύσης του Κρητικού Ζητήματος

διαμέσου της πολιτικής προσέγγισης της Κρήτης με την Ελλάδα

αποτελούσε πρωταρχικό αίτημα των επαναστατών . Η εξέλιξη των
γεγονότων δικαίωσε απόλυτα τις προσδοκίες του Βενιζέλου και των
οπαδών του. Η διεθνής εξεταστική επιτροπή, που είχε επιφορτιστεί με τη
διερεύνηση της κατάστασης και την αποτίμηση των νέων συνθηκών που
είχαν δημιουργηθεί στη Μεγαλόνησο, πρότεινε τον Μάρτιο του 1906 νέα
μέτρα και οι τέσσερις Ευρωπαίοι εκπρόσωποι υποχρεώθηκαν ν’
αναγνωρίσουν ότι η μόνη βιώσιμη λύση ήταν η ένωση της Κρήτης με την
Ελλάδα. Από τότε πια επισημοποιήθηκαν οι σχετικές διαδικασίες για τη
μεταβίβαση της εξουσίας του νησιού από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις στο
ελληνικό κράτος, που πρόβλεπαν …………………………….. την αναθεώρηση
του Συντάγματος, την χορήγηση νέου δανείου και την αποχώρηση των
ξένων στρατευμάτων. …………………………………………………………………
Τα ξένα στρατεύματα αποχώρησαν οριστικά από την Κρήτη στα 1909,
όταν ο ΕΛ.
Βενιζέλος είχε εξασφαλίσει απόλυτα την τάξη στο νησί. Η ένωση
πραγματοποιήθηκε κει τυπικά μετά τον πρώτο βαλκανικό πόλεμο με το
άρθρο 4 της συνθήκης του Λονδίνου (30 Μαϊου).
σελ.376
5ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΑΡΕΥΞΕΙΝΙΟΣ
75. Ποια ήταν η οικονομική θέση των Ελλήνων του Πόντου στην
περιοχή κατά τις αρχές του 20ου αιώνα και ποια αντίδραση
προκαλούσε αυτή η δραστηριότητα στους Νεότουρκους;

Η ανθελληνική πολιτική των Νεοτούρκων έγινε εμφανέστερη με την
εφαρμογή του εμπορικού αποκλεισμού των ελληνικών πλοίων και
προϊόντων, με αφορμή τη διακήρυξη της ένωσης της Κρήτης με την
Ελλάδα. Ο αποκλεισμός άρχισε στον Πόντο ήδη από το 1908 και €
κορυφώθηκε, όπως και στην υπόλοιπη αυτοκρατορία, το 1911, οπότε και
οι δύο χώρες έφτασαν στα πρόθυρα του πολέμου... Οι Έλληνες στον
Πόντο, πριν από τα ανθελληνικά μέτρα εναντίον τους, είχαν την
ισχυρότερη οικονομική θέση στην περιοχή. Τόσο ισχυρή που στήριξαν με
επιτυχία εν μέσω αποκλεισμού την ίδρυση της Τράπεζας Αθηνών το 1909
στην Αμισό και το 1911 στην Μπάφρα και κατάφεραν να μην εφαρμοστεί ο
αποκλεισμός με αυστηρότητα, ύστερα από την αίτηση και των
μουσουλμάνων εμπόρων, καθώς θα ήταν καταστροφικό κάτι τέτοιο για το
σύνολο της οικονομίας της περιοχής. Η τουρκική αστική τάξη της
περιοχής είχε ακόμη πολύ μικρή ισχύ και δυνατότητες για να
αντικαταστήσει τη διωκόμενη ελληνική, στόχος που είχε αναδειχθεί στο
κυριότερο σκοπό της νεοτουρκικής οικονομικής πολιτικής.
Σημαντικό πρόβλημα δημιούργησε στον Πόντο η καθιέρωση της
υποχρεωτικής στράτευσης, η οποία οδήγησε σε μεγάλο κύμα
μετανάστευσης το 1911, κυρίως προς τη Ρωσία, και το οποίο ήταν
τέτοιας έκτασης ώστε ο Έλληνας πρόξενος στην Τραπεζούντα αναφέρει
σε έγγραφό του ότι «Αι Χριστιανικαί κοινότητες διατελούσι εν κοινωνική
σχεδόν αποσυνθάσει». Μέχρι τότε οι χριστιανοί δεν στρατεύονταν και ως
αντιστάθμισμα κατέβαλλαν ενιαύσιο φόρο. Η στράτευσή τους, όμως,
χρησιμοποιήθηκε σαν ακόμη ένα μέσον αποδυνάμωσης του ελληνικού
στοιχείου, καθώς η θητεία ήταν βασανιστική, με άθλιες συνθήκες
διαβίωσης, σκληρές τιμωρίες, κακουχίες, προπηλακισμούς και αδυναμία
ελεύθερης άσκησης τηςλατρείας...
Ευριπίδης Γεωργανόπουλος «Κίνημα Νεοτούρκων και Πόντος» Ε -
Ιστορικά, τεύχος 134 σελ. 10
76. Αξιοποιώντας τα στοιχεία του παραθέµατος και συνδυάζοντας

το µε τις ιστορικές σας γνώσεις ,να αναφερθείς στην
οικονοµική ανάπτυξη του Παρευξείνιου Ελληνισµού και
ειδικότερα στο πως επέδρασε το φυσικό περιβάλλον της
περιοχής στην ανάπτυξη αυτή. +
..Η πεδιάδα είναι γεµάτη δροσιά και καταπράσινη, Μπορεί και τρέφει
αγέλες βοδιών και αλόγων. Έχει καλλιέργειες από κεχρί και ζαχαρόχορτο
σε ατελείωτες
ποσότητες. Τα ΄πλούσια νερά της περιοχής δεν αφήνουν ξηρασία πουθενά.
Ούτε µια φορά δεν έχει αναφερθεί πως έπεσε πείνα σε αυτά τα µέρη.
Τόσοι είναι οι καρποί που βγάζει η λοφώδης χώρα, αυτοφυείς και
άγριοι,σταφύλια, αχλάδια, µήλα και καρύδια, ώστε σε κάθε εποχή του
χρόνου όσοι βγαίνουν στο δάσος βρίσκουν φρούτα σε αφθονία. Οι καρποί
είναι άλλοτε κρεµασµένοι στα δέντρα κι άλλοτε µέσα στο φύλλωµα που
έχει πέσει στο χώµα,από κάτω, πεσµένα σε µεγάλες ποσότητες.Η πολλή
τροφή επίσης,δηµιουργεί τις συνθήκες για πολύ καλό κυνήγι...
..ΣΤΡΑΒΩΝ-ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ,ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ-
ΠΟΝΤΟΣ..

77. Με βάση τα στοιχεία αυτά μπορούμε να μιλήσουμε για μια
πνευματική και εκπαιδευτική αναγέννηση στον Πόντο; Να
δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
Γύρω στα 1890 στον Πόντο υπάρχουν περίπου 500 σχολεία στα οποία
φοιτούν 20.500 μαθητές και μαθήτριες. Κατά την περίοδο αυτή και
συγκεκριμένα το 1882 το «Φροντιστήριο της Τραπεζούντας» εξελίχθηκε
σε τέλειο Γυμνάσιο αναγνωρισμένο από το ελληνικό κράτος. Απόφοιτοι
του Γυμνασίου αυτού εγγράφοντανχωρίς εξετάσεις στο Πανεπιστήμιο
Αθηνών. Στην πρώτη 15ετία του 20ου αιώνα η πρόοδος της παιδείας στον
Πόντο φτάνει στο απόγειό της. Από κανένα χωριό, έστω και 10
οικογενειών, δε λείπει σχολείο. Οι σύγχρονες για την εποχή εκείνη
μέθοδοι διδασκαλίας εφαρμόζονται στα περισσότερα σχολεία από πολύ
καλά καταρτισμένους δασκάλους. Παράλληλα ιδρύονται σωματεία,
φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι, βιβλιοθήκες, δίνονται διαλέξεις και ανεβάζουν
θεατρικά έργα. Συγκροτούνται μουσικές ομάδες και δίνονται συναυλίες.
Ένας πραγματικός οργασμός προόδου, που εκτός από την ενίσχυση της
παιδείας σφυρηλατεί και το εθνικό φρόνημα των Ελλήνων. Λίγο πριν την
έκρηξη του Α' Παγκοσμίου πολέμου, το 1914, η πληθυσμιακή και σχολική
εικόνα των Ελλήνων στον Πόντο έχει ως εξής: Πληθυσμός: σε όλο τον
Πόντο 700.000 Έλληνες, ενώ άλλοι τόσοι Πόντιοι ζουν στη Ρωσία.
Σχολεία: 2 τέλεια Γυμνάσια, της Τραπεζούντας και της Αμισού,
αναγνωρισμένα από το ελληνικό κράτος, το μεν πρώτο από το 1882, το
δε δεύτερο από το 1912. Οκτώ Ημιγυμνάσια (2 - 3 τάξεις στα τετρατάξια
Γυμνάσια) της Κερασούντας, Αργυρούπολης, των Κοτυώρων, της
Μπάφρας, Σινώπης, των Σουρμένων, της Ριζούντας και του μεταλλείου Ακ
- Νταγ - Μαντέν στο νομό της Άγκυρας. Περίπου 1200 Δημοτικά Σχολεία
και μερικές Αστικές Σχολές (με 1 ή 2 τάξεις πέραν του Δημοτικού).
Μαθητές: περίπου 70.000 μαθητές και μαθήτριες φοιτούσαν σε όλα τα
είδη των σχολείων στα οποία δίδασκαν πάνω από 1270 δάσκαλοι και
καθηγητές...
Διαμαντής Λαζαρίδης «Η παιδεία στον Πόντο» Ε - Ιστορικά, τεύχος 109,
σελ. 35
78. Αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα και

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις να αναφερθείτε:
α) στις ενέργειες που πραγματοποίησε ο Ποντιακός Ελληνισμός
για τη διεκδίκηση μιας αυτόνομης Ποντιακής Δημοκρατίας κατά
την περίοδο 1917-1919
β) στους λόγους που υπαγόρευαν τη στάση του Ελ. Βενιζέλου
απέναντι στις προσπάθειες αυτές. +
Μο
νάδες 25
Κείμενα
α. …τα αιτήματα των Ποντίων για ανεξάρτητο κράτος και ακόμη
περισσότερο για ένωση με την Ελλάδα κρίνονταν από το Βενιζέλο
τουλάχιστον ως ουτοπικά.[…] Η υποχωρητικότητα του ΄Ελληνα

πρωθυπουργού σε αίτημα που είχε ελάχιστες πιθανότητες να γίνει δεκτό,
αποσκοπούσε στην αποτελεσματικότερη προβολή των υπόλοιπων
εθνικών διεκδικήσεων..
ΙΕΕ , σελ.
112
β...Τον Ιούλιο του 1918 συγκλήθηκε στο Μπακού συνέδριο των
εκπροσώπων του ελληνισμού από τη Νότια Ρωσία, την Υπερκαυκασία και
τον Πόντο. Το συνέδριο διακήρυξε την ανεξαρτησία του Πόντου και
εξέλεξε επταμελές συμβούλιο, υπό τη διοίκηση του οποίου τέθηκαν όλα
τα ποντιακά σωματεία. Τον Νοέμβριο του 1918 συνήλθε στο Παρίσι η
μεγάλη διάσκεψη των ποντιακών οργανώσεων, κατά την οποία
αποφασίστηκε η οργάνωση των Ελλήνων του Πόντου. Στάλθηκε στις
συμμαχικές Δυνάμεις υπόμνημα με το οποίο ζητήθηκε η ανεξαρτησία του
Πόντου για τους Έλληνες κατοίκους του, χριστιανούς και μουσουλμάνους.
Βλάσης Αγτζίδης, Έλληνες του
Πόντου, σελ 189
γ. Ελληνικές Θέσεις εις την Συνδιάσκεψιν της Ειρήνης
«Το ζήτημα-είπεν ο Ελλην πρωθυπουργος-πρέπει να λυθεί ευνοικώς υπέρ
του επικρατούντος πληθυσμού. Αυτονόμησις της Μικρασίας θα βλάψη τον
πληθυσμό και την μέλλουσαν ησυχίαν της Ευρώπης, διότι λόγω του
αμιγούς ελληνικού πληθυσμού του το δημιουργηθησόμενον Κράτος θα
τείνη διαρκώς προς την ένωσιν του μετά του Ελληνικού Κράτους.
[…]Εξακολουθών ο κ. Βενιζέλος υπέμνησε την υπόσχεσιν της Αντάντ,
κατά το 1915, περί παραχωρήσεως εις την Ελλάδα μεγάλου μέρους της
Μικράς Ασίας και προέτεινε τον σχηματισμό ελεύθερου Αρμενικού
Κράτους, διοικουμένου υπό των Μεγάλων Δυνάμεων και εντολοδόχων της
Κοινωνίας των Εθνών.»
Εφημ. Μακεδονία, Σάββατο 25 Ιανουαρίου 1919.
79. Στην προσπάθειά τους για τη δημιουργία αυτόνομης

δημοκρατίας οι Έλληνες του Πόντου ζήτησαν το 1919 τη
συνδρομή και της Ελληνικής κυβέρνησης. Ποια η στάση που
κράτησε ο πρωθυπουργός Ελ.Βενιζέλος απέναντι στο αίτημά
τους και ττοια τα αίτια που την καθόρισαν; Ποιες οι ενέργειες
των Ποντίων σε διπλωματικό επίπεδο για την επίτευξη του
οτόχου τους κατά τη διάρκεια του 1919; +
ΠΑΡΑΘΕΜΑ Α'
Στις 22 Ιανουαρίου / 4 Φεβρουαρίου (1919), αναπτύσσοντας ο Βενιζέλος
στο Ανώτατο Συμβούλιο τις ελληνικές διεκδικήσεις, εξέφρασε την
αντίθεσή του για τη δημιουργία Ποντιακής Δημοκρατίας και υποστήριξε
την ένταξη της Τραπεζούντας ΣΤΟ Αρμενικό κράτος. Η υποχωρητικότητα
του Έλληνα πρωθυ-πουργού σε αίτημα που είχε ελάχιστες πιθανότητες να
γίνει δεκτό, αποσκοπούσε στην αποτελεσματικότερη προβολή των
υπόλοιπων εθνικών διεκδικήσεων [...]

Η συμμετοχή της Ελλάδας στην εκστρατείατης Ουκρανίας ανάγκασετο
Βενιζέλο να αναθεωρήσει κά-πως την ποντιακή του πολιτική: χιλιάδες
Έλληνες της νότιας Ρωσίας, που διώκονταν από το νέο ρωσικό καθεστώς,
κατέφευγαν στον Πόντο, ενισχύοντας αριθμητικά τον ελληνικό πληθυσμό
της περιοχής [...]
Από τον Απρίλιο του 1919 οι Πόντιοι προσανατολίζονται στη δημιουργία
εθνικού στρατού για την απόκτηση της ανεξαρτησίας τους. Παράλληλα, ο
Χρύσανθος επιστρέφοντας στην Κωνσταντινούπολη το Σεπτέμβριο του
1919, συζητεί με Τούρκους ιθύνοντες και αντιπροσώπουςτου Κεμάλτην
προοπτική αυ-τονομίαςτου Πόντου με ισοπολιτεία Τούρκων και Ελλήνων
υπό την κηδεμονία της Κοινωνίαςτων Εθνών. Τελικά όμως, προκρίθηκε η
λύση Ποντοαρμενικής ομοσπονδίας και τον Ιανουάριο του 1920
υπογράφηκε σχετική συμφωνία από το μητροπολίτη Χρύσανθο και τον
πρόεδρο της Αρμενική Δημοκρατίας Χατι-σιάν.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος IE, σελ. 113
ΠΑΡΑΘΕΜΑ Β'
«Βουλευτής Αμυσσού μετά Μητροπολίτου Τραπεζούντος ζητούσιν όπως
βοηθήσωμεν αυτούς εις οργάνωσιν μικράς τινος στρατιωτικής δυνάμεως
Ποντίων ήτις θα χρησιμεύση ως πυρήν μέλλοντος στρατού αυτών και
ήτις θα δώση αυτοίς τά μέσα όπως (καλύτερον) υποστηρίξωσι τάς
εθνικάς αυτών διεκδι-κήσεις επί χωριστού ανεξαρτήτου πολιτικού βίου.
Ισχυρίζονται ότι Πόντιοι δύνανται να διαθέσωσι τά αναγκαία διά
οργάνωσιν τούτων μέσα ακόμη δε και όπλα και (ζητούσι) κυρίως πάρ'
ημών οργανωτάς. Επιβάλλεται αμέσως χορηγήσωμεν ζητούμενην
βοήθειαν [...] Εις Τύπον ουδέν να γραφή και θα τηρηθή πάσα δυνατή
μυσπκότης. Οι μισθοί αξιωματικών και υπαξιωματικών θα πληρωθώσι
πάρ' ημών και ου-δένα ούτοι δεχθώσι αντιμισθίαν από Ποντίους.
Εννοείται ότι δεν θα διστάσωμεν και χρηματικώς και KOTO πάντα δυνατόν
τρόπον να επικουρήσωμεν (βοηθούντας) οργάνωσιν στρατού Ποντίων
αλλά δέον και ούτοι να επιτηρήσωσιν εαυτούς αφ' ών και δύνανται και
θέλουσι, ούτω δε και ο αγών των θα έχη μεγαλειτέραν δύναμιν»
ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΠΑΡΙΣΙ, 25 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1919
Βλάσης Αγτζίδης, Έλληνεςτου Πόντου, Ελληνικές Εκδόσεις, σελ. 203

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να αιτιολογήσετε τη
στάση του Ελ. Βενιζέλου στις εθνικές διεκδικήσεις των
Ελλήνων του Πόντου στο συνέδριο Ειρήνης στο Παρίσι
(μονάδες 15) και να αναφέρετε τις άμεσες αντιδράσεις των
Ποντίων που αυτή προκάλεσε (μονάδες 10).
Μονάδες 25
(ΕΣΠΕΡΙΝΑ
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2008)

«Στο ανά χείρας ιστόρημα περιορίζομαι να επισημάνω ορισμένα
γεγονότα.
Πρώτον ότι η επίσημη Ελλάδα, εκπροσωπουμένη από τον Βενιζέλο, δεν
αγωνίστηκε, ούτε επεδίωξε καν την απόκτηση των κατοικουμένων κατά
πλειοψηφία από Έλληνες παραλίων της Μαύρης Θάλασσας. Κι όχι μόνο
τούτο, αλλά υπήρξε χλιαρή και άτονη η όλη υποστήριξη προς τα
διαβήματα των Ποντίων προς τους Μεγάλους Νικητές του Α΄ Παγκοσμίου
Πολέμου. Για τους εξής λόγους:
Πρώτον γιατί ο Βενιζέλος απέβλεπε στο να φθάσει η Ελλάδα στα
πρόθυρα της Κωνσταντινούπολης, να πατήσει πόδι στην Ιωνία και να
παγιώσει αυτή την επέκταση, για την οποία ήδη είχε συναντήσει ζωηρές
αντιδράσεις που, με άπειρες δυσκολίες, εξουδετέρωσε ή παρέκαμψε. Δεν
ήθελε, λοιπόν, να φανεί υποστηρίζοντας υπερφίαλες αξιώσεις.
Δεύτερον γιατί, λόγω της γεωγραφικής θέσης του Πόντου, θα ήταν
ακατόρθωτο εγχείρημα η αποστολή στρατευμάτων για την απελευθέρωσή
του. Κι αν ακόμα η Αντάντ επιδίκαζε στην Ελλάδα, με τη Συνθήκη των
Σεβρών, και τον Πόντο, πάλι δε θα μπορούσαμε να τον κρατήσουμε, γιατί
ήταν πολύ μακριά από τις βάσεις ανεφοδιασμού. Και η διασπορά των
στρατιωτικών δυνάμεων θα ήταν σε βάρος μας. Ενώ ο Κεμάλ θα είχε την
ευχέρεια να μετακινεί το στρατό του άλλοτε κατά του βορείου μετώπου,
άλλοτε κατά του δυτικού.
Τρίτον, γιατί οι τουρκοσοβιετικές συνεννοήσεις και συμφωνίες
εδημιούργησαν μια νέα τάξη πραγμάτων στην περιοχή Ανατολικής
Μικρασίας, Πόντου, Καυκάσου, Περσίας και προξένησαν πολλές
ανησυχίες στην Αγγλία και στις άλλες Δυτικές Δυνάμεις, που
ενδιαφέρονταν για την εκμετάλλευση των πετρελαιοφόρων περιοχών.
Όλα αυτά τα έβλεπε ο Βενιζέλος και αποθάρρυνε τις επιτροπές των
Ποντίων που πολιορκούσαν τις αντιπροσωπείες των Μεγάλων στις
Διασκέψεις. Η ένωση του Πόντου με την Ελλάδα ήταν κάτι παραπάνω από
ανέφικτη, ήταν ουτοπική −αυτό έβλεπε ο Βενιζέλος».
Φ. Κλεάνθη, Έτσι χάσαμε τη Μικρασία, σσ. 183-184.
81. Αφού αξιοποιήσετε τις πληροφορίες από τα ακόλουθα κείμενα

αναφέρετε:
α. Ποια διπλωματική δραστηριότητα ανέπτυξαν οι Πόντιοι στη
Συνδιάσκεψη ειρήνης στο Παρίσι το 1919, για την προώθηση
δημιουργίας Ποντιακής Δημοκρατίας, και ποια η στάση του Ελ.
Βενιζέλου απέναντι στο ποντιακό ζήτημα;
β. Ποιοι ήταν οι λόγοι που εμπόδισαν την επιδίωξη των Ποντίων
να δημιουργήσουν Ποντοαρμενικό κράτος; +
Στα μέλη της Συνδιάσκεψης της Ειρήνης, άρχισαν να καταφθάνουν
πολυσέλιδες εκθέσεις ποντιακών σωματείων, που αφορούσαν στην
Ιστορία του Πόντου, τους διωγμούς, τις λεηλασίες και τα βασανιστήρια
από τους Τούρκους και τόνιζαν την άμεση ανάγκη δημιουργίας
ανεξάρτητου ποντιακού κράτους. Στις 14.2.1919, με κοινό υπόμνημά τους
οι μητροπολίτες του Πόντου εξέθεταν στον Ιταλό υπουργό Εξωτερικών,
Μ. Jonnino, την κατάσταση που επικρατούσε στην περιοχή και έκαναν
έκκληση στις φιλελεύθερες αρχές της Συμμαχίας να βοηθήσει τον εκεί
ελληνισμό να αποκτήσει την ελευθερία του ή να ανακηρυχτεί σε αυτόνομο

ελληνικό κράτος υπό την ελληνική κηδεμονία: « Είμαστε βέβαιοι ότι αυτή
τη φορά ο εγκληματίας, που με τόσο αίμα μάτωσε τις σελίδες της
ιστορίας της ανθρωπότητας, θα κλειστεί για πάντα σ’ ένα βαθύ τάφο»
…………………………………………………………………………………………………
………… Στις 27 Φεβρουαρίου 1919, οι Πόντιοι της Κωνσταντινούπολης
είχαν απευθύνει υπόμνημα στον υπουργό Εξωτερικών της Ελλάδας Ν.
Πολίτη, στο Παρίσι, με την παράκληση να ενημερώσει τα μέλη της
Συνδιασκέψεως για τις αποφάσεις τους σύμφωνα με τις οποίες: « Οι
Έλληνες του Πόντου θέλουν να κανονίζουν οι ίδιοι την τύχη τους.
Αποκλειστική επιθυμία τους είναι η Ελευθερία μακριά από κάθε ξένη
κυριαρχία. Σε περίπτωση που η ένωση με την Ελλάδα θεωρηθεί
απραγματοποίητη να αναγνωρισθεί τουλάχιστον η δημιουργία της
ελληνικής Δημοκρατίας του Πόντου.»
Κωνσταντίνος Φωτιάδης, Η γενοκτονία των Ελλήνων του
Πόντου, ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και
τη Δημοκρατία, Αθήνα 2004, σελ. 244
Αλλά και στο βορρά ακόμη, ενώ ο Βενιζέλος στη Συνδιάσκεψη της
Ειρήνης είχε προτείνει να ενσωματωθούν οι Έλληνες Πόντιοι σ’ ένα
Αρμενικό κράτος που έτσι θα είχε πρόσοψη στον Εύξεινο Πόντο, οι
Πόντιοι δεν αποδέχονταν αυτή τη λύση. Ήθελαν μια ελληνική Ποντιακή
Δημοκρατία, συνδεδεμένη το πολύ πολύ με την ανεξάρτητη Αρμενία υπό
μορφή συνομοσπονδίας. Οι Αρμένιοι ήθελαν την προσάρτηση του Πόντου (
δηλαδή του βιλαετίου της Τραπεζούντος) στο κράτος τους και απλώς να
χορηγηθεί κάποια εσωτερική αυτονομία στους Έλληνες. Τελικά, στις 16
Ιανουαρίου 1920, οι Έλληνες Πόντιοι και η αρμενική κυβέρνηση του
Εριβάν συμφώνησαν να δημιουργηθεί «ποντο- αρμενική συνομοσπονδία».
Έμενε όμως να καθοριστεί επακριβώς ο βαθμός ομοσπονδοποιήσεώς της.
Δημήτρη Κιτσίκη, Συγκριτική Ιστορία Ελλάδος και Τουρκίας
στον 20ό αιώνα.
Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1990,
σελ. 207
82. Γιατί η συμφωνία των μπολσεβίκων με τον Κεμάλ επηρέασε

αρνητικά το Ποντιακό Ζήτημα;
Στις 16 Μαρτίου 1921 υπογράφτηκε το Σύμφωνο Φιλίας και Αδελφότητας
που περιείχε την παραχώρηση των εδαφών του Καρς και του Αρνταχάν
στην Τουρκία και την παραίτηση της σοβιετικής Ρωσίας από κάθε
οικονομική απαίτηση απέναντι στην κεμαλική κυβέρνηση. Το σύμφωνο της
Μόσχας αποτελούνταν από προοίμιο, 16 άρθρα και τρία παραρτήματα. Η
υπογραφή της Συνθήκης ήταν τεράστια διπλωματική επιτυχία και για τις
δύο χώρες, αφ' ενός γιατί η Τουρκία εξασφάλισε τα βορειοανατολικά
σύνορά της, ισχυροποιήθηκε η κεμαλική κυβέρνηση, βγήκε από τη
διπλωματική απομόνωση και καθιερώθηκε ως ισότιμο μέλος στις
διακρατικές συμφωνίες και στα δίκτυα της διεθνούς ισορροπίας, αφ'
ετέρου η Ρωσία σταθεροποίησε την ταραγμένη περιοχή του Καυκάσου,
ενίσχυσε τη θέση των μπολσεβίκων απέναντι στην Αντάντ, ανύψωσε το
κύρος τους στον ισλαμικό κόσμο και εξασφάλισε τη δυνατότητα για μια
μελλοντική μετατροπή του Ευξείνου Πόντου σε mare clausum.
Κώστας Φωτιάδης «Μπολσεβίκοι και Κεμάλ» Ε - Ιστορικά, τεύχος 134,
σελ. 14


Corpus

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Corpus

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ

1. Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και επισημαίνοντας

«Η αγροτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου ήταν το πιο ριζοσπαστικό

Τις παραμονές τον μεγάλου πανθεσσαλικού συλλαλητηρίου στη Λάρισα

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 1

3. Αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω κείμενο και με βάση

Η αγροτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου ήταν το πιο

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 2

4. Αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα και αξιοποιώντας τις

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 3

5. Αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα και

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 4

β. Η ανάγκη να διατηρηθεί η δανειοληπτική ικανότητα της Ελλάδας στο

Η Φεντερασιόν ιδρύθηκε το 1909. Το όνομα της Σοσιαλιστική Εργατική

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 5

‘Ιδρυση της ΓΣΕΕ

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 6

8. Λαμβάνοντας υπόψη το κείμενο του ιστορικού παραθέματος

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 7

9. Αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω κείμενο και

Είναι αλήθεια ότι ο Βενιζέλος εμφανίζεται ως ο πρώτος πρωθυπουργός με

(Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αι., Αλ. Κιτροέφ, «Η

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 8

γ. Στον πελοποννησιακό και αθηναϊκό Τύπο δημοσιεύονταν τακτικά

11. Συνδυάζοντας τις ιστορικές γνώσεις σας και τις πληροφορίες

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 9

Μεταστροφή της πολιτικής των Συμμάχων

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 10

14. Η «διχοτόμηση της δραχμής»Συνδυάζοντας τα στοιχεία που

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 11

15. Λαμβάνοντας υπόψη σας τις πληροφορίες του παραθέματος

Ποια ήταν η οικονομική πολιτική της Ελλάδας κατά την

16. Να συνδυάσετε τις ιστορικές σας γνώσεις με τα στοιχεία των

1.Για το φράγμα και τη λίμνη του Μαραθώνα

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 12

2. Για τα έργα της εταιρίας Πάουερ

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 13

17. Αντλώντας στοιχεία από τα παραθέματα και συνδυάζοντάς

2.Η ιστορία του κτιρίου της Τράπεζας της Ελλάδος

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 14

18. Συνθέτοντας τις πληροφορίες του σχολικού σας βιβλίου με

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 15

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 16

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 17

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 18

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 19

20. Αξιοποιώντας τις πληροφορίες από τα παρακάτω κείμενα

21. Με βάση το παράθεµα και τις ιστορικές σας γνώσεις, να

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 20

22. Αντλώντας στοιχεία από το παραπάνω κείμενο που σας

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 21

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 22

23. Αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω παράθεμα και

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 23

Κουμουνδούρος, από τους κορυφαίους πολιτικούς του 19ου αιώνα

Ο Κουμουνδούρος μπορεί να θεωρηθεί ως ο πρώτος Έλληνας

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 24

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 25

«…Ενώ εν ταις εξοχαίς εσπείρετο αφειδώς το χρήμα και

24. Λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο των πηγών και

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 26

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 27

Επιμέλεια : Λακμέτα Ηράκλεια 28