Osnovni pojmovi

ICT - Information and Communication Technology : Integracija telekomunikacija, računara i softwarea,

koja omogućava kreiranje, pristup, pohranjivanje, prenos i manipulaciju informacijama.

Informatika je naučna disciplina koja proučava zakonitosti djelovanja mješovitog sistema i to

prvenstveno: čovjek-računar. Bavi se proučavanjem, razvojem i upotrebom postupaka i uređaja za
obradu podataka. Informatika je jedna od najmlađih ali i najsloženijih naučnih disciplina. Razvila se je
kao samostalna naučna disciplina šezdesetih godina XX vijeka u SAD i Velikoj Britaniji. Nastala je
objedinjenjem dostignuća iz više nauka: formalna logika, matematika, teorija informacija, elektronika,...
Izraz 'Informatika' potiče od francuskih riječi INFORMATION i AUTOMATIQUE, kao sinonim za
automatsku obradu podataka (AOP). Predmet bavljenja informatike je razrada optimalnih metoda i
sredstava prijema, pohranjivanja, prenosa, obrade, pronalaženja i upotrebe informacija.

Računarstvo Nauka koja se bavi proučavanjem računara i postupaka koji se primjenjuju na računarima.
Odnosi se na osnovnu građu i principe rada elektronskih računara, te njihovu primjenu; matematička
logika, teorija računanja, algoritmi, strukture podataka, programski jezici, inženjerstvo, komunikacija itd.

Hardware: sve fizičke komponente računara: procesor,tastatura, napojna jedinica, kablovi, mrežna
oprema, modem, printer,...

Software: svi podaci i programi za obradu podataka.

Podaci: brojevi, tekst, slika, zvuk, video. Podatak može, a ne mora da u sebi sadrži i informaciju.

Informacija: svaki podatak koji ima određenu korist za osobu koja ga koristi.

Bit: Mjera količine informacije naziva se BIT (BInarydigiT = binarni broj). BIT se realizuje kao električni
prekidač koji može zauzeti jedno od dva jednako moguća stanja: uključen (1) i isključen (0).

Digitalizacija: Pretvaranje svih vrsta podataka u binarne brojeve naziva se digitalizacija.

Generacije računara
Počeci 10. p.n.e. –5. n.e.

 zapis simbola za broj

 uvođenje arapskog brojnog sistema 0123456789
 razvoj geometrije u Grčkoj
 razvoj decimalnog sistema (oko 500 g.)
 prvi šah (Indija)
 izračunana vrijednost broja π
Algoritam: 9. vij.

Muhammed idn MusaAl-Khwarizmi(780–850. g.)

• matematičar profesor u Bagdadu
• uvodi Hindujski pozicijski brojni siszem
• uvodi nulu u arapski brojni sistem
• algebarske jednadžbe opisane u knjizi

Al-jabr wa'l muqabalah

• iz tog naziva dolazi Al-jabr-algebra
• u knjizi se opisuje postupak kojim se svaki matematički problem rasčlanjuje na korake i njegovo
izvođenje naziva ALGORITAM (Alkhwarizm)

Abakus: 13. st
sabiranje i oduzimanje bez olovke i papira
• za bilo koji brojni sistem
• uvježbana osoba jednako brza s abakusom i kalkulatorom
• naziv Abacus dolazi od grčke riječi ABAX –ploča pokrivena prašinom
• potječe sa srednjeg istoka
• u masovnoj upotrebi je u Kini 12–13.vij.
• kineski abakus: ima 13 kolona u dva dijela –gornji vrijedi 5X više od donjeg japanski: 21 kolona ruski: 10
kuglica u 10 redaka

CODEX 15. st.

15.vij. –Leonardo DaVinci
• izradio nacrt za prvi stroj za računanje CODEX
• nacrt –čitljiv u ogledalu nikad nije realiziran replika stroja naknadno izrađena

Mehanički računski strojevi 17. vij.

John Napier 1614. logaritmi i decimalni brojevi napierove kosti
• mehanički računski strojevi
- Schickard 1623. - stroj za +, -, x, /
- Pascal1641. - mehanički stroj sa zupčanicima: Pascaline
- Leibnitz 1673. - binarni brojni sistem (0,1) , prvi komecijalni kalkulator Arithmometer

Programabilnistroj: 18.st.

Joseph-Marie Jaquard

- Programabilni tkalački stroj koji radi na principu bušenih kartica

- na bušenoj kartici je kodiran uzorak za tkanje
- Još i danas u upotrebi u pojedinim manufakturama za proizvodnju žakarda
... prvi pravi pokušaj ...
Godine 1821. napravljen je dio „diferentne mašine“, koja je prethodnik „analitičke mašine“ Charles
Babbage-a (zapravo prvi pravi računar).
• Ovaj dio je imao 2000 ručno pravljenih dijelova, a cijela mašina imala bi ukupnu masu od oko 3 tone.
• Godine 1910. dodatne dijelove napravio je Babbageov sin Henry, ali analitička mašina nikada nije do
kraja završena, jer se pokazala kao "buggy".

Herman Hollerith
prvi elektromehanički stroj za sabiranje i sortiranje
• 1890.g. Upotrebljen za popis stanovništva u SAD u
• bušene kartice
• ustanovio Tabulating and Recording Company koja 1924. postaje IBM –International Business Machine
Corporation

Alan Turing 1936., Engleska

model univerzalnog računara: Turingov stroj
• apstraktni stroj (matematički model) koji se sastoji od:
- glave za čitanje koja se pomiče lijevo-desno
- beskonačne trake za pohranjivanje
podataka i programa koji određuje što se mora izvesti
- može riješiti bilo koji problem koji mogu riješiti današnji računari (uz uslov neograničenog vremena za
izvođenje i neograničene memorije)

Elektromehanički računski strojevi: 1900.-1940.

1924. rođenje IBM-a
• Conrad Zuse, njemački inženjer
• elektromehanički računar Z1 1937
- floating point brojevi sa 7-bitnim eksponentom i 16-bitnom mantisomi predznak bitom
- moguće raditi sa 16 takvih brojeva
- koristi bušenu traku
- ima tastaturu za unos podataka a izlaz je prikazan pomoću električnih lampica

Elektromehanički računski strojevi: 1900.-1940.

Z3 – prvi računar
• prvi potpuni funkcionalni automatski digitalno računar
- radi u binarnom brojnom sistemu
- izvodi floating-point arithmetiku
- rad računara se regulira programom
- izgrađen od 2600 releja,
• Elektromagnetskih prekidača s dva stanja
~1400 se koristi za memoriju ~ 600 za CPU i ~ 600 za operativni sistem
ENIAC – 1945.
• izgrađen od
17.468 vakumskih cijevi
500.000 spojeva
70.000 otpornika
10.000 kondenzatora
6.000 ručnih prekidača
1.500 releja
500 terminala
• CPU brzina
5.000 zbrajanja,
357 množenja
i 38 dijeljenja na sekundu
OS: fiksno ožičena logika
inicijalna cijena $500.000
površina 167,3 m2 ; potrošnja 180 kW, težina 100 T

Prva generacija (vakumske cijevi 1940-1956)

• Koristili su vakuumske cijevi za obradu i magnetne bubnjeve za pohranjivanje podataka
• Programiranje mašinskim jezikom
• Nisu mogli izvršavati više zadataka istovremeno
• Ulaz podataka: bušene kartice

Pojam analogno i digitalno

Analogni signal - neprekidan signal
Digitalni signal - niz nula i jedinica

Druga generacija (tranzistori 1956-1963)

Tranzistori su zamijenili vakuumske cijevi, usljed manjih dimenzija i potrošnje energije
• Ulaz podataka: i dalje bušene trake
• Programiranje u asembleru ili u ranim verzijama jezika COBOL i FORTRAN.
• Memorisanje u magnetnim jezgrama umjesto magnetskih bubnjeva

Treća generacija (integrisana kola 1964-1971)

• Tranzistori su se počeli proizvoditi na poluprovodničkim silicijskim čipovima
• Tastatura i monitor
• Pojava operativnih sistema koji su omogućavali multitasking
Tehnologija štampanih ploča:
– Povećanje pouzdanosti
– Ostvarivanje veza između elektronskih komponenti
– Materijal za izradu: pertinaks, glasfiber, ...
Četvrta generacija (mikroprocesori 1971-danas)
• Mikroprocesor: hiljade integrisanih kola na jednomsilicijskom čipu
• Prvi PC (Personal Computer): IBM 1981
• Apple Macintosh: 1984
• Opšte karakteristike
• LSI - Large Scale Integration
• VLSI, Very Large Scale Integration – proces kreiranja integrisanih kola kombinujući hiljade tranzistora u
jedan čip
• Razvoj mikroprocesora
• Pojava mini i super računara
• Paralelno procesiranje
• Povećana brzina rada, snaga, memorijski resursi
• Tipični predstavnici: Apple II, IBM PC

Peta generacija (umjetna inteligencija)

• Ova generacija je još u razvoju
• Komunikacija s računarima koji koriste Artificial intelligence, vrši se prirodnim jezikom a sposobni su da
samostalno uče i da se sami prilagođavaju okruženju

Mooreov zakon I
• Gordon Moore, jedan od osnivača Intela
• 1965. predvidio tehnologijski rast novih generacija integriranih sklopova
• Mooreov zakon: svakih 18-24 mjeseci se broj tranzistora na čipovima udvostručuje
• 2001.- popravak Mooreovog zakona
• broj tranzistora na čipovima udvostručuje se svakih 4-5 godina (48-60 mjeseci)
• originalni zakon izdržao 36 godina

Računarske platforme
• Računarska platforma: kombinacija hardware-a i software-a
• PC (Personal Computer)
• Laptop, Desktop, Notebook, Tablet, Smartphone, IPC
• Apple Mac
• UNIX workstation
• Server
• Supercomputer
• Netbook – računar koji umjesto komponenti za masovnu pohranu podataka (HDD) koristi mrežne
resurse ili internet
• Board computer – namjenski računar za upravljanje elektronskim sklopovima u motornim vozilima
• PDA – Personal digital assistant
• Tablet ima ekran osjetljiv na dodir
• Izbor računarske konfiguracije zavisi od namjene računara:
• Uredski poslovi (MS Office + Internet)
• Obrada slike: RAM, veliki monitor, jake grafičke komponente
• Obrada zvuka i videa (multimedija): jak CPU, RAM, HDD većeg kapaciteta
• Mobilnost: trajanje baterije, težina, povezivost (Wi-Fi, bluetooth, USB,...)

Turingov stroj
• Svrsishodna djelatnost koja ima za cilj iz raspoloživih podataka dobiti traženu informaciju, a sastoji se
od:
- Podatka (objekt u obradi)
- Algoritma (uputstvo–opisuje obradu podataka)
- Izvršitelja (nositelj obrade podataka)

ALGORITAM je postupak kojim se svaki matematički problem raščlanjuje na korake i izvodi.

Euklidov algoritam
Za dva dana prirodna broja a i b treba naći njihovu zajedničku mjeru (nzm).
1. korak: Promatrati dva broja: a i b. Prijeći na sljedeći korak.
2. korak: Usporediti brojeve a i b. Prijeći na sljedeći korak.
3. korak: Ako su promatrani brojevi jednaki, svaki predstavlja traženi rezultat – obustaviti postupak
računanja. Ako brojevi nisu jednaki prijeći na sljedeći korak.
4. korak: Ako je prvi promatrani broj manji od drugog, zamijenite im mjesta. Prijeći na sljedeći korak.
5. korak: Oduzeti drugi broj od prvog i promatrati drugi broj i ostatak. Prijeći na korak 2.

Svojstva Euklidovog algoritma

• Određenost:
- osigurana je činjenicom da izvršitelj može izvoditi operacije zadane u pojedinim koracima algoritma i
jednoznačno razaznavati koje od operacija treba izvesti u kojem koraku te kojim korakom mora započeti
• Širina primjene:
- proizvoljan par pozitivnih cijelih brojeva
• Konačnost:
- definisan je postupak kojim se za bilo koji par pozitivnih cijelih brojeva dolazi do njihova najvećeg
zajedničkog djelitelja

Izvršitelj Euklidovog algoritma

• Čovjek
–algoritam je izvorno namijenjen čovjeku.
• Računarski stroj?
1.Trebao bi biti inteligentni stroj s vidnom percepcijom i drugim senzorima opremljen mehaničkim
hvataljkama, bazom znanja, strojem za zaključivanje i sučeljem za razumijevanje prirodnog jezika.
2.Danas znamo: realizacija korištenjem rekurzije na računaru:
function nzm(a, b)
If b = 0 then return a
else return nzm(b, a mod b)
• model univerzalnog računara
- apstraktni stroj (matematički model)
- sastoji se od:
- glave za čitanje koja se pomiče lijevo-desno
- beskonačne trake za pohranjivanje podataka
- programa koji određuje što se mora izvesti
- može riješiti bilo koji problem koji mogu riješiti današnji računari (uz uslov neograničenog vremena za
izvođenja i neograničene memorije)

• Definicija iz teorije automata:

TS=(Q, S, T, Δ, q0, qf, L)
• Turingovstroj sastoji se od:
- memorije –beskonačno duge trake s poljima
- glave za čitanje i pisanje znakova na traci
- upravljačkog sklopa
=> univerzalni računar
Q –skup unutrašnjih stanja stroja
S –skup simbola vanjske abecede
T=S/Δ
Δ –prazni (pusti) simbol
q0 –početno stanje stroja
qf –konačno stanje stroja
L -logička funkcija stoja

• vanjska memorija je beskonačna traka (s obje strane)

• svako polje trake može sadržavati samo jedan znak
• Δ–prazni simbol, upisivanjem praznog simbola briše se znak polja
• izrazi zapisani na traci sadrže konačan niz znakova koji oblikuju vanjsku abecedu S = {s1, s2, ..., sk}

• Skup T = {t1, t2, ..., tT}–skup simbola koje se pojavljuju na traci bez praznih simbola
• na početku se na traku zapisuje početni izraz (konačni niz znakova raspoređenih po poljima)
• rad stroja odvija se u uzastopnim taktovima
• početna informacija se preoblikuje u međuinformaciju

• dva moguća ishoda rada stroja:

- nakon konačnog broja taktova stroj stane i na traci je
zapisan rezultat
- stroj nikada ne stane
• skup unutarnjih stanja stroja Q={q1,q2,..,qN}
- g0–početno stanje
- gf–konačno stanje stroja

• sistem jednoadresnih naredbi je još više pojednostavljen:

- u svakom taktu rada stroja svaka naredba propisuje samo
zamjenu pojedinačnog znaka si, upisanog u promatrano
polje na traci, nekim drugim znakom sj
- si=sj sadržaj se ne mijenja
- sj=Δ briši si
• pri prijelazu iz jednog takta u drugi promatra se samo susjedno
polje, tj. adresu sljedećeg promatranog polja može se
promijeniti najviše za jedinicu:
- D -promatraj desno polje
- L-promatraj lijevo polje
- N -ostani na istom mjestu

Komponente računara
1. Monitor
2. Osnovna ploča
3. CPU
4. RAM
5. Adapteri/kartice
6. Napajanje
7. CD/DVD/BR
8. HDD
9. Tastatura
10. Miš

CPU
• Računari se koriste za prikupljanje, obradu, pohranjivanje i razmjenu podataka
• Mikroprocesor (Central Processing Unit) je komponenta računara koja vrši obradu podataka
• Osnovne komponente mikroprocesora su ALU i CU
• ALU (Aritmetic Logic Unit) vrši aritmetičke i logičke operacije
• CU (Control Unit) dekodira i izvršava instrukcije iz memorije (RAM)
• Prvi komercijalni CPU je bio Intel 4004 (1971. godine)
• Mogao je vršiti samo sabiranje i oduzimanje, i koristio je riječ veličine 4 bita

Karakteristike mikroprocesora
• Proizvođač (Intel, AMD, Motorola, IBM)
• Oznaka (Core2Duo, i5, i7, K6, Atom,...)
• Broj tranzistora (i7 ima 731.000.000)
• Clock speed (brzina u MHz)
• Data width (veličina riječi: 4,8,16,32,64)
• MIPS (miliona instrukcija u sekundi)
• Broj jezgri: 1,2,4,6,8,10

• Prilikom rada, CPU generiše toplotu

• Potrebno je aktivno hlađenje

CPU Performanse
• Ukupne performanse računara su određene:
• Brzinom takta (clock speed) μP, u giga Hz
• (1GHz - milijarda taktnih cikl/sec)
• Arhitekturom (CISC, RISC) i
• Dužinom riječi procesora
• R/St i serveri koriste 64-bitne, većina PC-a 32-bitne, a neki ugrađeni i namjenski računari još uvijek 8- i
16-bitne μP
Osnovna ploča
• Osnovna ploča (motherboard) služi za smještaj ostalih komponenti računara
• Sadrži komunikacione komponente
• Sabirnica (BUS)
• Slotovi: PCI, PCI Express, AGP, ISA
• PATA/SATA

BIOS
• Na ploči se nalazi BIOS (Basic Input Output System), u kojem su smještene informacije o instaliranim
komponentama (RAM, HDD, CPU,...)
• CMOS Baterija služi za napajanje sata/kalendara i CMOS memorije (Complementary Metal-Oxide
Semiconductor)
• "CMOS Checksum Error" je indikator da CMOS bateriju treba zamijeniti
• BIOS je software koji služi za osnovno podešavanje komponenti računara.
• Postavljanje zaštite
• Redoslijed podizanja sistema (boot order): CD/DVD, HDD, USB,...
• Hardware monitor (temperatura, broj obrtaja ventilatora, CPU napon,...)

Sabirnice
• Pojedine komponente računara mogu biti integrisane na osnovnoj ploči, a mogu biti zamjenjive, u
obliku kartica
• ISA (Industry Standard Architecture)
• PCI (Peripheral Component Interconnect)
• AGP (Accelerated Graphics Port)
• PCI-Express

RAM
• Memorija sa slučajnim (nasumičnim) pristupom (Random Access Memory)
• Pamti podatke samo dok ima napajanje
• DRAM (Dynamic RAM - "dinamičkiRAM")
• SRAM (Static RAM)
• SDRAM (Synchronous DRAM)
• DDR SDRAM (Double Data Rate Synchronous DRAM)
• RDRAM (Rambus DRAM)
• SRAM troši manje energije, skuplji je i koristi se samo kao CPU Cache memorija
• DRAM koristi parove tranzistor-kondenzator, koji čine memorijske ćelije
• Proizvodi se u modulima: SIMM, DIMM, SO-DIMM, MicroDIMM

Interfejsi
• Za komunikaciju s perifernim uređajima, naosnovnoj ploči se nalaze različiti interfejsi:
• FDD – Floppy (disketne) jedinice
• PATA/IDE – CD/DVD/HDD
• SATA – HDD
• USB – Universal Serial Bus
• LPT – Printer
• COM – Serijski port
• Stariji tipovi hard diskova i optički uređaji (CD/DVD) se spajaju na sabirnicu preko paralelnog interfejsa
• Maksimalno 4 uređaja (primary/secondary master/slave)
• Noviji HDD se spajaju preko serijskog SATA interfejsa
• PATA ima propusnost do 600 MB/s
• SATA ima propusnost do 100 MB/s
• SATA podržava hot-plug (izmjenu uređaja bez gašenja sistema)
• Može se spojiti do 15 SATA uređaja na jednu osnovnu ploču
• Starije portove (paralelni LPT i serijski COM) zamijenio je Universal Serial Bus (USB).
• USB 1.0 1,5 Mb/s
• USB 1.1 12 Mb/s
• USB 2.0 480 Mb/s
• USB 3.0 4,8 Gb/s
• USB 1 uređaj može raditi na USB 2 portu, ali manjom brzinom

Napajanje
• Za ispravljanje mrežnog napona (220V AC) PCkoristi napojnu jedinicu
• UPS (Uninterruptible Power Supply) obezbjeđuje neprekidno napajanje u slučaju nestanka el. energije

Uređaji za masovnu pohranu podataka

• Za trajno pohranjivanje podataka najčešće se koriste hard diskovi (HDD – Hard Disk Drive)
• Rade na principu magnetiziranja
• Različiti interfejsi (IDE/SATA)
• Kapacitet: GB, TB
• Brzina vrtnje (5400, 7200 o/min)
• Cache (međumemorija)
• Veličina (2,5", 3,5")
• SSD (Solid State Drive) nema pokretnih dijelova, nego koristi Flash memoriju
• Prenosivi mediji za trajno pohranjivanje podataka:
• Eksterni HDD
• USB flash
• Memorijske kartice (SD, MicroSD)
• Kapacitet (MB, GB, TB)
• Brzina prenosa podataka (klase 2,4,6,10 MB/s)

Optički diskovi
• CD (Compact Disc) – 700 MB
• CD-ROM (CD Read-Only Memory)
• CD-R (CD Recordable) – 1 snimanje
• CD-RW (CD Rewritable) – više snimanja
• DVD (Digital Versatile Disc)
• DVD-R, DVD-RW: 4,7 GB
• DL (Dual Layer): 9 GB
• Single Layer Blu-ray diskovi imaju kapacitet od 25 GB, dual layer 50 GB
• BD-R format koji podržava snimanje
• BD-RE rewritable format
Predstavljanje podataka u računaru

• Bit
• Byte
• Riječ
• Prikaz teksta
• Fiksni i pokretni zarez
• Datoteke (binarne, tekstualne)
• Manipulacija datotekama

Bit
• Binarni b.s. se lakše realizuje u elektronskim komponentama nego drugi brojni sistemi
• Cifra u b.b.s. se naziva BIT (BInary digiT)

Byte
• ASCII (American Standard Code for Information Interchange) standard propisuje da se za prikaz teksta
koriste grupe od 8 binarnih cifara: a = 9710 = 6116 = 1418 = 011000012
• Grupa od 8 bita se naziva BYTE (binarni izraz: BinarY TErm)
• 8 b (bit) = 1 B (Byte)
• Veće jedinice se tvore prefiksima
(kilo, mega, giga, tera, peta, exa,...):
1 kB = 1.024 B
1 MB = 1.024 kB = 1.048.576 B
1 GB = 1.024 MB = 1.048.576 kB =
1.073.741.824 B
1 TB = 1.024 GB = 1.048.576 MB =
1.073.741.824 kB = 1.099.511.627.776 B
1 PB = 1.024 TB 1 EB = 1.024 PB...

Riječ
• Prilikom serijskog prenosa binarnih podataka, potrebno je odrediti dužinu segmenta podataka koji čine
cjelinu: 1101010101101010100101010010...
• Riječ (word) je skup binarnih cifara, koji predstavlja najveći paket podataka koji se može prenijeti
jednom instrukcijom
• Moderni CPU koriste riječ dužine 8,16,24,32 ili 64 bita

Prikaz teksta
• Za prikaz teksta koriste se kodne tabele
• ASCII kod prvih 7 bita (0-127) koristi za prikaz engleskog alfabeta, a ostalih 128 znakova (128-255) je
rezervisano za lokalizirane znakove
• Za prikaz teksta na način koji ne zavisi o jeziku, programu ili platformi koriste se standardi za kodiranje
• YUSCII (JUS I.B1.002) je standard korišten u SFRJ, u kojem se koristila zamjena karaktera za prikaz slova
kojih nema u engleskom alfabetu
• Danas se koriste standardi ISO-8859-2i Unicode UTF-8

Fiksni i pokretni zarez

• Binarni broj može imati predznak, ali i decimalni zarez, kako bi mogao prikazati racionalne brojeve
(razlomke)
• Registri su jedinice za pohranjivanje podataka u CPU. Npr. i sabirci i zbir se pohranjuju u registrima
• Koriste se dva načina prikaza decimalnog zareza u registrima: fiksni i pokretni (plivajući) zarez
• Prikaz brojeva s fiksnim zarezom podrazumijeva da je položaj zareza fiksiran na određenu poziciju
• Broj s fiksnim zarezom je u stvari cijeli broj koji se skalira faktorom: 1,23 je 1230 s faktorom 1/1000
12300 je 1230 s faktorom 10
• Faktor skaliranja kod binarnih brojeva je stepen od 2 (skaliranje = shift)
• Prikaz s pokretnim zarezom (floating point) koristi dva registra
• Prvi registar sadrži broj bez binarnog zareza, a u drugom registru je broj koji pokazuje položaj binarnog
zareza u prvom registru
• Primjer brojeva s pokretnim zarezom: 4e+05 = 4∙105 = 400.000
21e-03 = 21∙10-3 = 0,021

Datoteke
• Datoteka (computer file) je blok međusobno povezanih informacija, odnosno resurs za pohranjivanje
podataka, kojeg koriste računarski programi i koji podrazumijeva trajno pohranjivanje
• Datoteka je trajno pohranjena, što znači da ostaje dostupna i nakon završetka programa koji je koristi
• Datoteke mogu biti tekst i binarne.
• Tekst datoteke koriste ASCII ili slično kodiranje, tako da svaka riječ predstavlja jedan karakter
(character)
• Binarne datoteke sadrže podatke koji se ne sastoje samo od karaktera, nego i od drugih vrsta
podataka: slike (pikseli), zvučne, video datoteke, programi prevedeni u binarni kod
• Tekst datoteke se mogu uređivati editorima (Notepad)
• Tekst datoteke ne mogu sadržati nikakve osobine teksta (font, boja, veličina, bold/italic/underline,...)
• Web stranice se na serverima pohranjuju kao tekst datoteke i sadrže izvorni kod u HTML jeziku
• HTML naredbe prevodi browser
• Binarne datoteke se ne mogu uređivati tekst-editorom
• MS Word dokument predstavlja binarnu datoteku, u kojoj se pored teksta pohranjuje čitav niz drugih
podataka
• MP3 datoteka sadrži podatke o uzorcima zvuka
• JPG datoteka sadrži podatke o pikselima koji čine sliku
Manipulacija datotekama
• Sastavni dio operativnog sistema su aplikacije za manipulaciju datotekama: premještanje, kopiranje,
brisanje, promjena imena, grupisanje u foldere (direktorije),...
• MS Windows koristi Windows Explorer
• Moguće je koristiti alternativni program
• Windows explorer može da prikazuje datoteke na različite načine (list, details, large icons, content,...)
• Pomoću ekstenzija Windows explorer prepoznaje namjenu datoteke:
• Control Panel Folder Options, View

Brojni sistemi
• Dekadni brojni sistem
• Binarni brojni sistem
• Oktalni i heksadecimalni brojni sistem
• Konverzija podataka
• Matematičke operacije

Dekadni brojni sistem

• U svakodnevnoj komunikaciji, ljudi koriste brojni sistem s osnovom 10
• Svaka cifra ima svoju težinsku vrijednost, u zavisnosti od položaja
• Osim prikazivanja prirodnih brojeva, potrebno je usvojiti i sistem za prikaz cijelih, realnih,racionalnih,...
• Negativni cijeli brojevi (-)
• Realni brojevi (decimalni zarez/tačka)
• Racionalni brojevi (/)
• Kompleksni brojevi (i)
• Redni brojevi (1. ili 1st)

Binarni brojni sistem

• Za prikaz podataka u računaru, potreban je brojni sistem koji koristi samo 2 cifre
• Binarni brojni sistem
• Težinska vrijednost je eksponent od 2
• Binarni b.s. se lakše realizuje u elektronskim komponentama nego drugi brojni sistemi
• Cifra u b.b.s. se naziva BIT (BInary digiT)

Oktalni brojni sistem

• Binarni brojni sistem zahtijeva veliki broj cifara za prikaz velikih brojeva
• Za kraći prikaz i za lakšu konverziju (grupisanjem cifara) koriste se oktalni i heksadecimalni b.s.
• Oktalni b.s. koristi 8 cifara (baza eksponenta je 8)

Heksadecimalni brojni sistem

• Heksadecimalni b.s. koristi 16 cifara
Konverzija podataka
• Za konverziju iz jednog u drugi brojni sistem mogu se koristiti matematičke operacije (dijeljenje s
ostatkom)
• Za bržu konverziju, koristi se grupisanje cifara:
• 3 binarne cifre → 1 oktalna cifra
• 4 binarne cifre → 1 heksadecimalna cifra
• Konverzija se može izvršiti i posredno
• Calculator:
Windows aplikacija za konverziju:
• Scientific (WinXP)
• Programmer (Win7)

Matematičke operacije
• Binarno sabiranje
• Koriste se pravila prenošenja, kao i kod sabiranja dekadskih brojeva

• Binarno oduzimanje
• Koriste se pravila posuđivanja, kao i kod oduzimanja dekadskih brojeva

• Sabiranje i oduzimanje se unutar ALU procesora realizuje pomoću logičkih sklopova.

• Komplementiranje se koristi da bi se pojednostavilo oduzimanje

• Postoje 2 tipa komplementa:
• 1. komplement binarnog broja se dobije zamjenom 0 i 1: 1. komplement od 110 je 001
• 2. komplement binarnog broja se dobije dodavanjem 1 prvom komplementu: 2. komplement od 1011
je 0100+1 = 0101
• Operacija komplementiranja se koristi za realizaciju oduzimanja u CPU (sabiranje s 2. komplementom)
• Sa 4 bita se može prikazati 16 različitih pozitivnih cijelih brojeva: 0..15
• Ako se jedan bit koristi umjesto predznaka (signed), onda se sa 4 bita može opet prikazati 16 brojeva,
ali ovaj put cijelih: -8,-7,...,-1,0,1,...,6,7
• Broj cifara se aritmetičkim operacijama ne mijenja
• 510-310=210 (01012 -00112=???? 2 )
• 1. komplement od 0011 je 1100
• 2. komplement od 0011 je 1101
• 0101+1101=100102 = 210
• 3-5=-2 (0011-0101=????)
• 1. komplement od 0101 je 1010
• 2. komplement od 0101 je 1011
• 0011+1011=11110
• 11102 = -210
Računari
• analogni,
• digitalni
• hibridni

Analogni računari
1. Koristi analogije fizičkih veličina i parametara
• različite fizičke komponente se biraju i povezuju da jednačine koje opisuju ponašanje komponenti
budu ekvivalentne jednačinama koje opisuju fizičko ponašanje posmatranog sistema, tj. Matematičkog
modela
2. Mogu se simulirati ponašanja dijelova sistema
• Radi u realnom vremenu
• riješenje se dobija trenutno i u kontinualnoj formi.

Poređenje sa digitalnim računarima

Analogni računar (EAR)

• Brz
• Neprecizan
• Rješava jednostavne probleme – određene klase
• Nefleksibilan za «programiranje»
• Cijena realizacije za konkretan problem je niska

Digitalni računar
• Spor
• Tačan
• Može da riješava veoma složene probleme – raznih tipova
• Veoma fleksibilan
• Cijena realizacije za jednostavne probleme je visoka

Programiranje AR
Postoje komponente za najčešće upotrebljavane matematičke operacije:
– množenje konstantom POTENCIOMETAR
– sabiranje / oduzimanje SABIRAČ
– promjena predznaka INVERTOR
– integraciju INTEGRATOR
Digitalni računari

IBM
• 1948 model IBM 604
• 1953. model IBM-701
• 1956 IBM-704 (4K 36-bitnih riječi u memoriji od magnetnih jezgri i operacije sa pokretnom tačkom
realizovane u hardveru )
• 1958 IBM-709 zadnji model baziran na elektronskim cijevima
• paralelno 1954 manji i jeftiniji model IBM-650 (planirano 200 a prodato 1800 sistema)

Intel
• Robert Noyce, Endy Grove i Gordon Moore 1968
• japanska firma Busicom tražila 12 integrisanih kola na jednoj štampanoj ploči (za kalkulator)
• nastao Intel 4004 – prvi mikroprocesorski čip, sa 2300 tranzistora i procesorskom snagom od oko
60.000 operacija u sekundi (kao ENIAC!)
• 1972 Intel 8008
• 1974 Intel 8080 (1MIPS za 360$)

IBM-PC
• 12. avgusta 1981, na velika vrata
• od 2495$ (približno kao i Apple II)
• kompletna podrška – dva operativna sistema (CP/M-86 ili IBM PC-DOS)
• u prvoj godini prodato 65000 komada !!!
• otvoreni dizajn !!!
• mali proizvođači većinom bankrotirali

Brojni sistemi
n-cifreni cijeli brojevi u decimalnom brojnom sistemu (od lat. decem = 10) sa pozicionom notacijom
an-1 × 10n-1 + an-2 × 10n-2 + ... + a0 × 100

se predstavljaju kao an-1 an-2 ... a0

Gottfried Wilhelm von Leibnitz (1646-1716)

• promovisao BINARNI brojni sistem
• bit (od eng. binary digit)
an-1 × 2n-1 + an-2 × 2n-2 + ... + a0 × 20

se predstavlja kao an-1 an-2 ... A0

PREDSTAVLJANJE NEGATIVNIH BROJEVA
• predznak i vrijednost,
• unipolarni kod (excess-N) i
• komplement kodovi.
• Komplement notacije omogućavaju da se sabiranje i oduzimanje, i pozitivnih i negativnih brojeva,
pojednostavi i svede na komplementiranje (kada je to potrebno) i sabiranje
• Za svaku bazu r postoji: r-komplement kod (rkk, komplement baze ili potpuni komplement) i (r- 1)-
komplement kod ((r-1)kk, komplement maksimalne cifre ili nepotpuni komplement).

• Po definiciji, za bilo koji broj N, sa bazom r i n cjelobrojnih cifri, njegov r komplement je:
r-k(N) = rn- N za N ≠ 0, i r-k(N) = 0 za N = 0
• Po definiciji, za bilo koji broj N, sa bazom r, n cjelobrojnih i m decimalnih cifara, njegov (r-1) -
komplement je:
(r-1)k(N) = rn – r -m – N
• U opštem slučaju važi:
r-k(N) = (r-1)k(N) + r-m a cjelobrojne vrijednosti 10k(N) = 9k(N) + 1 2k(N) = 1k(N) + 1

• Komplement komplementa nekog broja N je sam taj broj, jer je r-k(rn -N) =
• Oduzimanje brojeva M i N po bazi r pomoću r komplementa se svodi na sabiranje M - N = M + r-k(N)
Ako u ovoj operaciji postoji prenos, on se zanemaruje, a ako ne postoji, rezultat se komplementira i
promjeni mu se predznak. Dokaz:
(M + rn - N)>=r n za M>=N postoji prenos (M + rn- N) < rn za M < N ne postoji prenos rn (rn-N)= N

• Oduzimanje brojeva M i N po bazi r pomoću (r-1)-komplementa svodi se na sabiranje:

N - M = N + (r-1)k(M)
• Ako u ovoj operaciji postojii prenos, dodaje se 1 cifri najniže vrijednosti, a ako ne, odredi se
(r-1)- komplement i promjeni predznak

KODOVI

• Česta je potreba da se, iz raznih razloga (jednostavnije zapisivanje, potpunije zapisivanje, lakša
realizacija operacija), neki broj iz nekog sistema, ili neki karakter (slovo, znak, simbol i slično) prevede u
drugi oblik.
• Za različite svrhe primjenjuju se različiti sistemi koji nose zajedničko ime kodovi.
• Ovdje ćemo razmotriti neke osnovne kodove koji se često sreću.

BCD kod
• Već smo se uvjerili da dekadnom necjelobrojnom dijelu broja sa konačnim brojem mjesta ne odgovara
obavezno necjelobrojni dio binarnog broja sa konačnim brojem cifara
(637.1410=1001111101.0010001111...2).
• Takođe smo se uvjerili da konverzije dekadnog u binarni broj, i obratno, nisu jednostavne.
• Iz ova dva razloga pribjegava se primjeni tzv. BCD (Binary Coded Decimal) koda.
• Kod BCD koda, svaka dekadna cifra pretvara se u nizove od po četiri binarne cifre
Greyov kod

• Greyov (Grejov) kod ima osobinu da se kombinacije bilo koja dva susjedna stanja razlikuju samo za po
jedan bit.
• Ova osobina je pogodna sa stanovišta eventualne greške pri prenosu podataka.
• Ako greškom dođe do promjene jednog bita, tada će greškom zauzeto stanje biti susjedno sa pravim.

Koraci sabiranja u kodu “8421”:

Prvi korak: BCD brojevi se sabiraju bit po bit prema pravilima binarne aritmetike.
Drugi korak: Ako nema prenosa u sledeću tetradu i ako je broj < 1010(2) nema korekcije.
- Ako je broj >=1010(2) i nema prenosa u sledeću tetradu, dodaje se 6(10)( 0110(2) ).
- Ako postoji prenos u sledeću tetradu, tetradi se dodaje 6(10) ( 0110(2) ).
Koraci sabiranja u kodu “više 3”:
Prvi korak: BCD brojevi se sabiraju bit po bit prema pravilima binarne aritmetike.
Drugi korak: Ako se pojavi prenos u sledeću tetradu, tetradi se dodaje 3(10) ( 0011(2) ).
Ako nema prenosa u sledeću tetradu od te tetrade se oduzima 3(10) (tetrada se sabira sa 1101(2)).

ASCII kod
American Standard Code for Information Interchange (ASCII)
• Kod koji je u najširoj upotrebi danas. Koristi se u gotovo svim personalnim kompjuterima, terminalima,
štampačima, i u drugoj komunikacionoj opremi.
• ASCII kod sadrži definicije za 128 karaktera u vidu sedmobitnih brojeva, tj. niza od sedam 0-la i 1-ca.
• Osmi bit – detekcija grašaka – bit parnosti.
• 33 neštampajuća i 94 štampajućih i SPACE karater (karakter bez grafike).
• kontrolišu rad uređaja kojima se prosljeđuju, specijalne informacije o nizu podataka.

Brojevi sa pomičnim zarezom

• masa elektrona (9 × 10-28 grama)
• masa Sunca (2 × 1033 grama) – kako predstaviti?
• U dekadnom brojnom sistemu format broja za
pomičnim zarezom je: n = f × 10e gdje je f - frakcija ili mantisa, a e - eksponent.
Opseg / preciznost
• Opseg vrijednosti koje se mogu predstaviti na ovaj način, je određen brojem cifara u eksponentu, a
preciznost brojem cifara u frakciji
dva osnovna problema:
1. Vrijednosti u područjima 1, 3, 5 i 7 se ne mogu predstaviti sa 3-cifrenom frakcijom i 2-cifrenim
eksponentom. Pri tome su greške usljed ulaska u područja 3 i 5 "manje ozbiljne" od onih u području 1 i7.

2. Između svaka dva realna broja X i Y postoji realan broj Z=(X+Y)/2. Za razliku od kontinualnog niza
realnih brojeva, u pomenutom formatu sa pomičnim zarezom se može predstaviti samo
900 × (99 × 2 +1)= 179100 pozitivnih brojeva (0.100 × 10-99 do 0.999 ×1099), isto toliko negativnih i
nula, što ukupno čini samo 358201 brojeva od beskonačno mnogo realnih brojeva iz tog opsega.

FP binarno!
• Binarni broj X se može predstaviti u formatu pomičnog zareza kao:
X = F × 2E
gdje je frakcija F u opsegu -1 < F < 1predstavljena u 2kk sa decimalnom tačkom desno od najznačajnijeg
bita, a eksponent E - cijeli broj sa predznakom.

IEEE 754 (1985. god)

1. Format jednostruke preciznosti (32 bita),
2. Format dvostruke preciznosti (64 bita) i
3. Format proširene preciznosti (80 bita)