Professional Documents
Culture Documents
Sat-Sandarbha 3 - Sri Paramatma-Sandarbha - Sanskrit PDF
Sat-Sandarbha 3 - Sri Paramatma-Sandarbha - Sanskrit PDF
ñaö-sandarbha-nämaka-
çré-bhägavata-sandarbhe tåtéyaù
paramätma-sandarbhaù
[1]
tad uktam –
1
PARAMÄTMA-SANDARBHA
atra sa kadä kédåçér ity apekñäyäm äha – jägrat svapnayor ävirbhütäù suñuptau tirohitäç
ceti | yas tu puräëo jagat-käraëa-bhütaù puruñaù ädyo’vatäraù puruñaù parasyety ädi
[BhP 2.6.41] dvitéyädau prasiddhaù | säkñäd eva svayaà jyotiù svaprakäço tanu jévavad
anyäpekñayä | ajo janmädi-çünyaù | pareñäà brahmädénäà apéçaù | näraà jéva-samühaù
svaniyamyatvenäyanaà yasya saù | bhagavän aiçvaryädy-aàçatvät | väsudevaù sarva-
bhütänäm äçrayaù | sva-mäyayä sva-svarüpa-çaktyä ätmani sva-svarüpe avadhéyamänaù
avasthäpya-mänaù | karma-kartå-prayogaù | mäyäyäà mayike’py antaryämitayä
praviñöo’pi svarüpa-çaktyä svarüpasya eva na tu tat-saàsakta ity arthaù | väsudevatvena
sarva-kñetra-jïätåtvät so’paraù | mäyä-mohität jéväd anyaù mäyä-rahitaù çuddhaù |
kñetrajïaù ätmä paramätmeti |
çré-gétopaniñatsu –
atra khalu kñetrajïaà cäpi mäà viddhéti sarveñv api kñetreñu mäà ca kñetrajïaà viddhi,
na tu jévam iva svakñetra eva ity evärthaà vahati | na ca jéveçayoù samänädhikaraëyena
nirviçeña-cid-vastv eva jïeyatayä nirdiçati | sarva-kñetreñv ity asya viayarthyäpatteù |
jïeyaà yat tat pravakñyäméty ädau sarvataù päëi-pädaà tad sarvato’kñi-çiro-mukham ity
[Gétä 13.13] ädinä saviçeñasyaiva nirdekñyamäëatvät | amänitvam ity ädinä jïänasya ca
tathaupadekñyamäëatvät |
2
PARAMÄTMA-SANDARBHA
nädåteti | tad uktam ekädaçe svayaà bhagavatä – yat karmabhir yat tapasety ädi [BhP
11.20.32] | mokña-dharme ca –
ity atra jévasyäpy akñaratvaà kaëöhoktam eva | tatropadrañöä parama-säkñé, anumantä tat-
tat-karmänurüpaù pravartakaù | bhartä poñakaù | bhoktä pälayitä | maheçvaraù
sarvädhikartä | paramätmä sarväntaryäméti vyäkhyeyam |
1
The Yadavpur edition makes reference to Sridhar’s commentary to 3.29.13.
3
PARAMÄTMA-SANDARBHA
tasmäd idaà çaréram ity ädikaà punar itthaà vivecanéyam | idaà sva-sväparokñam ity
arthaù | çaréra-kñetrayor ekaikatvena grahaëam atra vyakti-paryavasänena jäti-
puraskäreëaiveti gamyate | sarva-kñetreñv iti bahu-vacanenänuvädät | etad yo vetti ity
atra deho 'savo 'kñä-manava ity ädau sarvaà pumän veda-guëäàç ca taj-jïaù [BhP
6.4.25] ity-ukta-diçä kñetrajïa etä manaso vibhütér ity-ukta-diçä ca jänätéty arthaù |
kñetrajïaà cäpi mäà viddhéti | tad uktam -- viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena
sthito jagat [Gétä 10.42] | yatra gaty-antaraà nästi tatraiva lakñaëä-maya-kañöam äçréyeta
| tathäpi tena sämänädhikaraëyaà yadi vivakñitaà syät tarhi kñetrajïaà cäpi mäà
viddhéty etävad eva taà ca mäà viddhéty etävad eva vä procyeta, na tu sarva-ksreñu
bhäratety adhikam api | kintu kñetrajïa etä manaso vbhütér ity ädivat kñetrajïa-dvayam
api vaktavyam eva syät |
närada uväca –
çuddha-sargam ahaà deva jïätum icchämi tattvataù |
sarga-dvayasya caivasya yaù paratvena vartate ||
çré-bhagavän uväca –
yaù sarva-vyäpako devaù para-brahma ca çäçvatam |
cit-sämänyaà jagaty asmin paramänanda-lakñaëam ||
väsudeväd abhinnas tu bahn-arkendu-çata-prabham |
väsudevo’pi bhagaväàs tad-dharmä parameçvaraù ||
4
PARAMÄTMA-SANDARBHA
ity [ViP 5.18.50] ädau vivåtam | tasmät sarväntaryämé puruña eva brahmeti
paramätmetéty ädau paramätmatvena nirdisöa iti sthitam | vyäkhyätaà ca svämibhiù |
namas tubhyaà bhagavate brahmaëe paramätmana [BhP 10.28.6] ity atra varuëa-stutau |
paramätmane sarva-jéva-niyantre iti | asya paramätmano mäyopädhitayä puruñatvaà
tüpacaritam eva | tad uktaà vaiñëave eva –
5
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[2]
2
In Laghu-bhägavatämåta 1.2.9, this is given as ¨Sätvata-tantra.
6
PARAMÄTMA-SANDARBHA
liìgam iti yasyäyutäyutäàçäàçe viçva-çaktir iyaà sthitety [ViP 1.9.53] anusäreëa tasya
mahä-bhagavataù çré-govindasya puruñotpädakatväl liìgam iva liìgaà yaù khalv aàa-
viçeñas tad eva çambhuù | çambhu-çabdasya mukhyäyä våtter äçraya ity arthaù |
atha dvitéya-puruñas tat såñövä tad evänupraviçad ity ädy uktaù samañöi-jéväntaryämé |
teñäà brahmäëòätmakänäà bahu-bhedäd bahu-bhedaù | tatraiva sükñmäntaryämé
pradyumnaù sthüläntaryämy aniruddha iti kvacit | anena mahä-vaikuëöha-sthäù
saìkarñaëädayas tad-aàçinaù | ye tu cittädy-adhiñöhätäro väsudevädayas te tad-aàçä
evety ädi vivecanéyam |
tåtéyo’pi puruñaù --
[3]
dvitéyasya yathä –
[4]
tåtéyasyävirbhävo yathä –
7
PARAMÄTMA-SANDARBHA
kecit sva-dehäntar-hådayävakäçe
prädeça-mätraà puruñaà vasantam |
catur-bhujaà kaïja-rathäìga-çaìkha-
gadä-dharaà dhäraëayä smaranti || [BhP 2.2.8]
[5]
yathänilaù sthävara-jaìgamänäm
ätma-svarüpeëa niviñöa éçet |
evaà paro bhagavän väsudevaù
kñetrajïa ätmedam anupraviñöaù || [BhP 5.11.14]
[6]
tathä,
[7]
bhüteñu jéveñu eka eva para ätmä na tv asau jévavat tatra tatra lipto bhavati ity äha ätmani
sva-svarüpa evävasthitaù | bhütäni jéva-dehä api yena käraëa-rüpeëaikätmakänéti || 11.18
|| çré-bhagavän uddhavam ||7||
[8]
8
PARAMÄTMA-SANDARBHA
evam ekasya puruñasya nänätvam upapädya tasya punar aàçä vivriyante | atra dvividhä
aàçä sväàçä vibhinnäàçäç ca | vibhinnäàçä taöastha-çakty-ätmakä jévä iti vakñyate |
sväàçäs tu guëa-lélädy-avatära-bhedena vividhäù | tatra lélädy-avatäräù prasaìga-
saìgatyä çré-kåñëa-sandarbhe vakñyate |
guëävatärä yathä –
[9]
evaà – yo vä ahaà ca giriçaà ca vibhuù svayaà ce ity [BhP 3.9.3] ädau tripäd iti |
9
PARAMÄTMA-SANDARBHA
öékä ca – yo vai ekas tripät trayo brahmädayaù pädäù skandhä yasya ity eñä | våkña-
rüpatvena tad-varëanäd eñäà skandhatvam ||3.9|| brahmä garbhodaçäyinam ||9||
[10]
[11]
yathä vä –
[12]
evaà parokñayä tatra tridevyäs täratamyam api sphuöam | tathä cänyatra dvayenäha –
iha yadyapy eka eva paraù pumän asya viçvasya sthity-ädaye såñöi-sthiti-layärthaà taiù
sattvädibhir yuktaù san hari-viriïca-hareti saàjïä bhinnä dhatte tat-tad-
rüpeëävirbhavatéty arthaù | tathäpi tatra teñäà madhye çreyäàsi dharmärtha-käma-
mokña-bhakty-äkhyäni çubha-phaläni sattva-tanor adhiñöhita-sattva-çakteù çré-viñëor eva
syuù | ayaà bhävaù | upädhi-dåñöyä tau dvau sevyamäne rajas-tamasor ghora-müòhatvät
bhavanto’pi dharmärtha-kämä näti-sukhadä bhavanti tathopädhi-tyägena sevamäne
bhavann api mokño na säkñän na ca jhaöiti kintu katham api paramätväàça eväyam ity
10
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[13]
brahma-viñëv-éça-rüpäëi
tréëi viñëor mahätmanaù |
brahmaëi brahma-rüpaù
sa çiva-rüpaù çive sthitaù ||
påthag eva sthito devo
viñëu-rüpé janärdanaù || iti |
11
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[14]
12
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[15]
[16]
tatraiväha --
atränuvarëyate’bhékñëaà
viçvätmä bhagavän hariù |
yasya prasäda-jo brahmä
rudraù krodha-samudbhavaù || [BhP 12.5.1]
atra çré-viñëur na kathita iti tena säkñäd abheda evety äyätam | tad uktam – sa u eva
viñëur iti [BhP 3.8.15] | çrutiç ca puruño vai näräyaëo’kämayata atha näräyaëäd ajo’jäyata
yataù prajäù sarväëi bhütäni [NäräyaëaU] |
3
Not found in my edition.
13
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[17]
ataeva çrutau – yaà kämaye tam ugraà kåëomi taà brahmäëaà tamuñià taà
sumedhäm ity uktvä mama yonir apsv antar iti [Åg-veda 10.125.5,7] çakti-vacanam |
apsv antar iti käraëodaçäyé sücyate | äpo närä iti proktä ity ädeù | yoniù käraëam | evam
eva skände
brahmeçänädibhir devair
yat präptuà naiva çakyate |
tadvat svabhävaù kaivalyaà
sa bhavän kevaol hare || iti |
anyatra–
tathä ca mantra-varëaù | madhye vämanam äsénaà viçve devä upäsata [KaöhaU 2.2.3] iti |
14
PARAMÄTMA-SANDARBHA
värähe ca –
15
PARAMÄTMA-SANDARBHA
nanu tatra tatra nänä-mataya eva dåçyante taträha tam eva iti | païcarätretara-çästra-
kartäro hi dvi-vidhäù kiïcij-jïäù sarva-jïäç ca | taträdyä yathä – sva-sva-jïänänusäreëa
yat kiïcit tattvaika-deçaà vadanti näsäbhir äsuräëäà mohanärtham eva kåtäni çästräëi
kintu daivänäà vyatirekeëa bodhanärtham | te hi rajas-tamaù-çabalasya khaëòasya ca
tattvasya tathä kleça-bahulasya sädhanasya pratipädakäny etäni çästräëi dåñövä vedäàç ca
durgän dåñövä nirvidya sarva-vedärtha-särasya çuddhäkhaëòa-tattva-çré-näräyaëasya
sukhamaya-tad-ärädhanasya ca suñöhu pratipädake païcarätre eve gäòhaà pravekñyantéti
| tad etad äha niùsaàçayeñv iti | tasmäj jhaöiti vedärtha-pratipattaye païcarätram
evädhetavyam ity äha |
païcarätreti | yata evaà tata upasaàharati säìkhyaà ca yogaç ceti | tad evaà païcarätra-
pratipädyasya çré-bhagavata evam utkarñe sthite ätmärämäç ca munaya ity ädy asakåd
apürvam upadiçatä çré-bhägavatena pratipädya-rüpasya tasya kim utety api vivecanéyam |
tad etad uktänusäreëa sadä-çiveçvara-tridevé-rüpa-vyüho’pi nirastaù | tasmäd eva ca çré-
bhagavat-puruñayor eva çaivägame sadä-çivädi-saàjïe tan-mahima-khyäpanäya dhåta iti
gamyate | sarva-çästra-çiromaëau çré-bhägavate tu tridevyäm eva tat täratamya-jijïäsä
puruña-bhagavatos tu tat prasaìga eva nästi |
16
PARAMÄTMA-SANDARBHA
ete vayaà yasya vaçe matätmanaù sthitäù çakuntä iva sütra-yantritäù | iti ca tad-väkya-
virodhät athavä yat çivasya jyotis tatra sthitaà paramätmäkhyaà caitanyaà tat-samyag-
jïäne tasyäpy akñamatä yuktaiva | yad uktam – dyupatayaù eva te na yayur antam
anantatayä tvam aséti [BhP 10.87.41] | brahma-saàhita-mate tu bhagavad-aàça-viçeña
eva sadä-çivo na tv anyaù | yathä tatraiva sarvädi-käraëa-govinda-kathane –
athäpi yat-pada-nakhävasåñöaà
jagad-viriïcopahåtärhaëämbhaù |
seçaà punäty anyatamo mukundät
ko näma loke bhagavat padärthaù || [BhP 1.18.21]
[18]
[19]
17
PARAMÄTMA-SANDARBHA
vilakñaëaù sthüla-sükñmäd
dehäd ätmekñitä svadåk |
yathägnir däruëo dähyäd
dähako’nyaù prakäçakaù || [BhP 11.10.8]
vilakñaëatve hetur ékñitä tasya drañöä prakäçakaç ca svayaà tu svadåk sva-prakäça iti ||
çré-bhagavän ||19||
[20]
18
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[21]
[22]
[23]
çakty-antaraà cähuù – sa yad ajayä tv ajäm anuçayéta guëäàç ca juñan bhajati sarüpatäà
tad anu måtyum upeta-bhaga iti [BhP 10.87.38] ||
öékä ca -- sa tu jévaù yad yasmäd ajayä mäyayä ajäm avidyäm anuçayéta äliìgyeta tato
guëäàç ca dehendriyädén guñan sevamänaù ätmatayä adhyasyan tad anu tad-anantaraà
4
This verse is first quoted in Çrédhara’s commentary to BhP 11.15.16 and later at CC 1.2.53.
19
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[24]
tathä –
tat-saìga-bhraàitaiçvaryaà
saàsarantaà kubhäryavat |
tad-gatér abudhasyeha
kim asat-karmabhir bhavet ||[BhP 6.5.15]
[25]
tathä --
éçvarasya vimuktasya
kärpaëyam uta bandhanam || [BhP 3.7.9]
[26]
tathä –
vipralabdho mahiñyaivaà
sarva-prakåti-vaïcitaù |
necchann anukaroty ajïaù
klaibyät kréòä-mågo yathä || [BhP 4.25.62]
[27}
20
PARAMÄTMA-SANDARBHA
tad-ädi-säkñepaù | tasmäd ayaà svayaà prakäçaù | tathäpi svaà prati na prakäçate yata
eva jaòa ity ucyate | tasmät tu svaà paraà ca prakäçayan svätmänaà prati
prakäçamänatvät svasmai svayaà prakäçaù | yata eva cid-rüpa ucyate | tad uktam anyair
api | svayaà prakäçatvaà sva-vyavahäre parän apekñatvät avedyatve satya-parokña-
vyavahära-yogyatvaà ceti |tatra pürvatra-svasmaipadam apekñyam uttaratra tu
spañöärtham | ataù svadåk svasmai svayaà prakäça ity arthaù | na cäsau paramätma-
prakäçyatve ghaöavat para-prakäçyaù paramätmanas tat-parama-svarüpatvena para-
prakäçyatväbhävät | evam eväha dväbhyäm |
[28]
5
Quoted above in section 22.
21
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[29]
evaà paräbhidhyänena
kartåtvaà prakåteù pumän |
karmasu kriyamäëeñu
guëair ätmani manyate || [BhP 3.26.6]
[30]
tathä –
6
Above, section 19.
22
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[31]
yad-arthena vinämuñya
puàsa ätma-viparyayaù |
pratéyata upadrañöuù
sva-çiraç chedanädikaù || [BhP 3.7.10]
[32]
taträpy aàça-bhedo’sty eva | ata uktaà svayaà bhagavatä -- çuni caiva çvapäke ca
paëòitäù samadarçinaù [Gétä 5.18] iti | nirdoñaà hi samaà brahma ity ädi ca [Gétä 5.19]
| atra brahmeti jéva-brahmaivocyate | yathä yathäham etat sad-asat sva-mäyayä paçye
mayi brahmaëi kalpitaà pare iti | mayi brahmaëi dehätmakaà pare brahmaëi ca jagad-
ätmakaà sad-asat kärya-käraëa-saìghätaà sva-viñayaka-mäyayä jéva-mäyäkhyayä deha
evähaà tathä indra-candrädy-ätmakaà jagad eveçvara itédaà kalpitam eva yayä matyä
paçye paçyäméty arthaù | samäna-käraëatväd eva pürvavad anyatra ca so’haà sa ca tvam
iti | tad evaà sarveñäm eva jévänäm ekäkäratve sati | yävat syäd guëa-vaiñamyaà tävan
nänätvam ätmanaù | nänätvam ätmano yävat päratantryaà tadaiva héty-ädiñu devädi-
deha-bheda-kåtägantuka-nänätvaà nigadyate |
veëu-randhra-vibhedena
bhedaù ñaò-jädi-saàjïtaù |
abheda-vyäpiné väyos
tathä tasya mahätmanaù || ity [ViP 2.14.32] ädikaà tu paramätma-viñayakam eva |
23
PARAMÄTMA-SANDARBHA
24
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[33]
[34]
tathä –
25
PARAMÄTMA-SANDARBHA
jäyamänasya yan-niyantå bhavet tad avimucya kiïcid apy anuktä vyäpyaivety arthaù |
kià ca yad-upädäna-rüpaà paramätmäkhyaà tattvaà kenäpy apareëa samaà samänam
ity anujänatäà yaù kaçcit tathä vadati tatränujïäm api dadatäm amataà jïätaà na
bhavatéty arthaù | tatra hetuù mata-duñöatayä tasya matasyäçuddhatvena |
taträçuddhatvaà çrutvä ca virodhät | çrutiç ca asamo vä eña paro na hi kaçcid eva dåçyate
sarve tv ete na vä jäyante ca mriyate sarve hy apürëäç ca bhavantéti caturveda-çikhäyäm |
na tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate iti |
atha kasmäd ucyate brahmä båàhati båàhayati ceti cänyatra | båhatväd båàhaëatväc ca
yad brahma paramaà vidur iti [ViP 1.12.57] çré-viñëu-puräëe | ataù paramätmana eva
sarva-vyäpakatvam | eko devaù sarva-bhüteñu güòhaù sarva-vyäpé sarva-bhütäntarätmä
ity ädau | tasmäd aëur eva jéva iti |
[35]
sättvikaù kärako’saìgé
rägändho räjasaù småtaù |
tämasaù småti-vibhrañöo
nirguëo mad-apäçrayaù || [BhP 11.25.26]
[36]
[37]
26
PARAMÄTMA-SANDARBHA
bhümir äpo’nalo väyur ity [Gétä 7.4] ädau bhinnä prakåtir añöadhety anantaram |
ato viñëu-puräëe’py antaräla eva paöhito’sau | anyatvaà ca çrutau asmän mäyé såjate
viçvam etat tasmiàç cänyo mäyayä saàniruddhaù [ÇvetU 4.9] | tayor anyaù pippalaà
svädv atti ity ädau | ataevoktaà vaiñëave vibheda-janake jïäne näçam ätyantikaà gate |
ätmano brahmaëo bhedam asantaà kaù kariñyatéti | devatva-manuñyatvädi-lakñaëo
viçeñato yo bhedas tasya janake’py ajïäne näçaà gate brahmaëaù paramätmanaù sakäçäd
ätmano jévasya yo bhedaù sväbhävikas taà bhedam asantaà kaù kariñyati api tu santaà
27
PARAMÄTMA-SANDARBHA
vidyamänam eva sarva eva kariñyatéty arthaù | uttaratra päöhe näsantam ity etasya
vidheyatväd anyärthaù kañöa-såñöa eveti mokñadäyäm api tad-aàçatvävyabhicäraù
sväbhävika-çaktitväd eva | ataevävidyä-vimokña-pürvaka-svarüpävashtiti-lakñaëäyäà
muktau tal-lénasya tat-sädharmyäpattir bhavati | niraïjanaù paramaà sämyam upaitéty
ädi-çrutibhyaù | idaà jïänam upäçritya mama sädharmyam ägatäù | svarge’pi nopajäyate
pralaye na vyathanti ceti çré-gétopaniñadbhyaç ca | ataeva brahma veda brahmaiva
bhavatéty [Muëò 3.2.9] ädiñu ca brahma-tädätmyam eva bodhayati | sväbhävyäpattir
upapatter itivat | tad evaà çaktitve siddhe çakti-çaktimatoù parasparänupraveçät
çaktimad-vyatireke çakti-vyatirekät cittväviçeñäc ca kvacid abheda-nirdeça ekasminn api
vastuni çakti-vaividhya-darçanät bheda-nirdeçaç ca näsamaïjasaù | çré-rämänujéyäs tu
adhiñöhänädhiñöhätror api jéveçayor abheda-vyapadeço vyakti-jätyor gavädi-vyapadeçavad
iti manyante | yathä çré-viñëu-puräëe7–
çré-gétäsu ca – sarvaà samäpnoñi tato’si sarva iti | tatra jïänecchün prati çästram
abhedam upadiçati bhaktécchün prati tu bhedam eva | kvacit tu paramätma-
pratibimbatvaà yad asya çrüyate, yathä –
eña hy açeña-sattvänäm
ätmäàçaù paramätmanaù |
ädyo 'vatäro yaträsau
bhüta-grämo vibhävyate || [BhP 3.6.8]
[38]
atha vyañöeù –
ekasyaiva mamäàçasya
jévasyaiva mahämate |
7
Not found in Gita Press edition.
8
ambuvad agrahaëät tu na tathätvam is the full sütra.
28
PARAMÄTMA-SANDARBHA
bandho’syävidyayänäder
vidyayä ca tathetaraù || [BhP 11.11.4]
[39]
[40]
[41]
tatra pürvokta-rétyä prathamaà tävat sarveñäm eva tattvänäà parasparänupraveça-
vivakñayaikyaà pratéyate ity evaà çaktimati paramätmani jéväkhya-çakty-anupraveça-
vivakñaiva tayor aikya-pakñe hetur ity abhipraite çré-bhagavän --
parasparänupraveçät
tattvänäà puruñarñabham |
paurväparya-prasaìkhyänaà
yathä vaktur vivakñitam || [BhP 11.22.7]
[42]
29
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[43]
[44]
anädy-avidyä-yuktasya
puruñasyätma-vedanam |
svato na sambhaväd anyas
tattvajïo jïänado bhavet || [BhP 11.22.10]
atra yadi jéväjïänakalpitam eva tasya parameçvaratvaà syät tarhi sthäëu-puruñavat tasya
jïäna-dattam api na syäd ity ataù satya eva jéveçvara-bheda ity evaà çrémad-éçvareëaiva
svayaà tasya päramarthikeçvaräbhimänitvenaivästitvaà müòhän prati bodhitam iti
spañöam | bheda-vädinaç cätraiva prakaraëe yathä viviktaà yad vaktraà gåhëémo yukti-
sambhaväd ity atra parama-vivekajas tu bheda eveti | tathä, mäyäà madéyäm udagåhya
vadatäà kià nu durghaöam iti [BhP 11.22.4] ca manyate |
nanu,
30
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[45]
ahaà mamäbhimänotthaiù
käma-lobhädibhir malaiù |
vétaà yadä manaù çuddham
aduùkham asukhaà samam || [BhP 3.25.16]
jïäna-vairägya-yuktena
bhakti-yuktena cätmanä |
paripaçyaty udäsénaà
prakåtià ca hataujasam || [BhP 3.25.18]
spañöaiva yojanä | taväham iti padyena sa ätmä nitya-nirmala iti | ätmänam ity
anenaiväham artha iti | anyathä hy ätmatva-pratéty-abhävaù syät | kevalam ity anenaika-
rüpa-svarüpa-bhäg iti | prakåteù param ity anena vikära-rahitaù | bhakti-yuktenety anena
paramätma-prasädädhéna-tat-prakäçatvät nirantaram ity anena nityatvät paramätmaika-
çeñatvam iti | svayaà jyotir ity anena svasmai svayaà prakäça iti jïäna-mäträtmako na ca
iti ca | aëimänam ity anenäëur eveti prati-kñetraà bhinna iti ca | akhaëòitam ity anena
vicchinna-jïänädi-çaktitvät jïätåtva-kartåtva-bhoktåtva-nija-dharmaka iti vyaïjitam ||
3.25 || çré-kapiladevaù ||45||
[46]
31
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[47]
tad evam anantä eva jéväkhyäs taöasthäù çaktayaù | tatra täsäà varga-dvayam | eko
vargo’nädita eva bhagavad-unmukhaù anyas tv anädita eva bhagavat-paräìmukhaù |
svabhävatas tadéya-jïäna-bhävät tadéya-jïänäbhäväc ca | atra prathamo’ntaraìgäçakti-
viläsänugåhéto nitya-bhagavat-parikara-rüpo garuòädikaù | yathoktaà pädmottara-
khaëòe tripäd-vibhüter lokäs tv ity ädau bhagavat-sandarbhodähåte (81) | asya ca
taöasthatvaà jévatva-prasiddher éçvaratva-koöäv apraveçät | aparasya tat-paräìmukhatva-
doñeëa labdha-cchidrayä mäyayä paribhütaù saàsäré | yathoktaà haàsa-guhya-stave –
sarvaà pumän veda guëäàç ca taj-jïo na veda sarvajïam anantam éòe iti [BhP 6.4.25] |
ekädaçe ca -- bhayaà dvitéyäbhiniveçataù syäd iti [BhP 11.2.37] |
32
PARAMÄTMA-SANDARBHA
prakåtes traiguëyaà puruñaà çuddhau jévas tayor dvayor apy ajatväd udbhavo na
ghaöate ye cäsubhåta ädhyätmika-rüpäù sopädhayo jévä jäyante tat-tad-ubhaya-çakti-yujä
paramätmanaiva käraëena jäyante prakåti-vikära-pralayeëa supta-väsanatvät çuddhäs
täù paramätmani lénä jéväkhyäù çaktayaù såñöi-käle vikäriëéà prakåtim äsåjya kñbhita-
väsanäù satyaù sopädhikävasthäà präpnuvantya eva vyuccarantéty arthaù | etad
abhipretyaiva bhagavän eka äsedam ity [3.5.23] ädi tåtéya-skandha-prakaraëe –
käla-våttyä tu mäyäyäà
guëa-mayyäm adhokñajaù |
puruñeëätma-bhütena
véryam ädhatta véryavän || [BhP 3.5.26]
daivät kñubhita-dharmiëyäà
svasyäà yonau paraù pumän |
ädhatta véryaà säsüta
mahat tattvaà hiraëmayam || [BhP 3.26.19]
ity atra véryaà cic-chaktim iti öékäyäà vyäkhyätamataù çaktitvam asya öékä-sammatam |
tato’kasmäd udbhava-mäträàçe dåñöäntaù | jala-budbudavad iti | ataù punar api pralaya-
samaye ime sopädhikä jéväs tvayi bimbasthänéya-müla-cid-rüpe raçmi-sthänéya-cid-eka-
lakñaëa-çuddha-jéva-çaktimaye | tata eva svam apéto bhavatéty ädi çrutau sva-
çabdäbhidheye parame paramätmani vividha-näma-guëair vividhäbhir devädi saàjïäbhir
vividhaiù çubhäçubha-guëaiç ca saha lilyur léyante | pürvavat pralaye’pi dåñöäntaù sarita
ivärëava iti açeña-rasä iva madhuni iti ca | atra deva-manuñyädi-näma-rüpa-parityägena
tasmin léne’pi svarüpa-bhedo’sty eva tat-tad-aàça-sad-bhäväd ity abhipräyaù | atra
çrutayaù ajäm ekäm ity [ÇvetU 5.5] ädi |
33
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[48]
tad evaà paramätmanas taöasthäkhyä çaktir vivåtä | antaräìgäkhyä tu pürvavad eva jïeyä
| atha bahiraìgäkhyä vivriyate |
[49]
atha te sampravakñyämi
säìkhyaà pürva-viniçcitam |
yad vijïäya pumän sadyo
jahyäd vaikalpikaà bhramam || [BhP 11.24.1]
[50]
öékä ca – atho çabdaù kärtsnye | jïänaà drañöå | tena dåçya-rüpaù kåtsno’py arthaç ca
vikalpa-çünyam ekam eva | brahmaëy eva lénam äséd ity arthaù | ity eñä |
tåtéya-skandhe ca bhagavän eka äsedam agra ätmätmanäà vibhur ity [BhP 3.5.23] ädau
yad bhagavattvena çabdyate tad evätra brahmatvena çabdyate iti vadantéty ädivad
34
PARAMÄTMA-SANDARBHA
ubhatraikam eva vastu pratipädyam | ante tu eña säìkhya-vidhiù prokta ity ädau
parävara-dåçä mayety anena bhagavad-rüpeëäpy avasthitiù spañöaiva | kadety apekñäyäm
äha | yadä ädau kåta-yuge viveka-nipuëä janä bhavanti tasmin yuge tat pürvasmin
pralaya-samaya ity arthaù ||50||
[51]
tan-mäyä-phala-rüpeëa
kevalaà nirvikalpitam |
väì-mano-gocaraà satyaà
dvidhä samabhavad båhat || [BhP 11.24.3]
öékä ca – tad båhad brahma väì-mano-gocaraà yathä bhavati tathä | mäyä dåçyam |
phalaà tat-prakäçaù | tad-rüpeëa mäyä-rüpeëa viläsa-rüpeëa ca dvidhäbhüd ity eñä | atra
mäyä dåçyam iti phalaà tat-prakäça iti chedaù | tena brahmaëä yad dåçyaà vastu tan
mäyä | tasya brahmaëo yaù prakäça-vikäçaù sa phalam ity arthaù ||51||
[52]
[53]
35
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[54]
öékä ca –tanyete bandha-mokñäv äväbhyäm iti tanü çakté me mäyayä vinirmite | mäyä-
våtti-rüpatväd bandha-mokña-karéty eka-vacanaà dvi-vacanärthe | nanu tat-käryatve
bandha-mokñayor anäditva-nityatve na syätäà taträha ädye anädé | tato yävad avidyäà
prerayämi tävad bandhaù yadä vidyäà dadämi tadä mokñaù sphuratéty arthaù | ity eñä |
[55]
36
PARAMÄTMA-SANDARBHA
sä vä etasya saàdrañöuù
çaktiù sad-asad-ätmikä |
mäyä näma mahä-bhäga
yayedaà nirmame vibhuù || [BhP 3.5.25] iti |
37
PARAMÄTMA-SANDARBHA
triguëaà taj-jagad-yonir
anädi-prabhaväpyayam |
tenägre sarvam eväséd
vyäptaà vai pralayäd anu || ity ädi [ViP 1.2.19-21] |
[56]
tatas tenänuviddhebhyo
yuktebhyo 'ëòam acetanam |
utthitaà puruño yasmäd
udatiñöhad asau viräö || [BhP 3.26.51]
[57]
38
PARAMÄTMA-SANDARBHA
tad evaà bhagavato rüpam ity uktes tasyäpi prägvad-apräkåtatvam äpatati | tan-
niñedhäyäha |
amuné bhagavad-rüpe
mayä te hy anuvarëite |
ubhe api na gåhëanti
mäyä-såñöe vipaçcitaù || [BhP 2.10.35]
[58]
39
PARAMÄTMA-SANDARBHA
prakåtir yasyopädänam
ädhäraù puruñaù paraù |
sato’bhivyaïjakaù kälo
brahma tat-tritayas tv aham || [BhP 11.24.19] iti |
40
PARAMÄTMA-SANDARBHA
yadyapi çuddhäçrayam eva jagat tathäpi jagatä tat-saàsargo nästi | tad uktam asaktaà
sarvabhåc caiva iti gétäsu [Gétä 13.14] | tathä deha-gehädäv ätmätméyatäjïänaà teñäm
eva syäd ity ubhayatraiväropaù çästre çrüyate | yathä yad etad dåçyate mürtam ity [ViP
1.4.39] ädikaà viñëu-puräëe | yathä vä
tväm ätmänaà sarveñäà müla-rüpaà param itaraà tad-viparétaà matvä tathä param
itaraà jévam eva ca müla-rüpätmänaà matvä säìkhya-vida iva tasya tathä
manyamänasya punaù sa jévätmä bahir mågyo bhavati | tasya tenaiva hetunä labdha-
cchidrayä mäyayä dehätma-buddhiù käryata ity arthaù | aho ajïa-janatäyä ajïatä kramäj
jïäna-bhraàça ity arthaù | tad uktaà haàsa-guhya-stave –
tathä çré-bhagavad-uddhava-saàväde –
jagad-viläpayämäsur
ity ucyetätha tat småteù |
na ca tat-småti-mätreëa
layo bhavati niçcitam || iti |
käla-våttyä tu mäyäyäà
guëa-mayyäm adhokñajaù |
41
PARAMÄTMA-SANDARBHA
puruñeëätma-bhütena
véryam ädhatta véryavän || [BhP 3.5.26]
[59]
jïänädy-aìgatve’py äha --
[60]
42
PARAMÄTMA-SANDARBHA
manyante | prakåitià ca pratijïä dåñöäntänurodhäd ity ädau | tad evaà tasya sadä
çuddhatvam eva | tatra çakteù çaktimad-avyatirekäd ananayatvam uktam | tathä sat-
kärya-vädäìgékäre sväntaù sthita-svadharma-viçeñäbhivyakti-labdha-vikäçena
käraëasyaiväàçena käryatvam ity evaà väcärambhaëaà vikäro näma-dheyaà måttikety
eva satyam ity ädi-çruit-siddhaà käryasya käraëäd anyatvaà käraëasya tu käryäd
anyatvam ity äyäti |
idaà viçvaà bhagavän iva bhagavato’nanyad ity arthaù | tasmäd itaras taöasthäkhyo jévaç
ca sa iveti pürvavat | ataeva etad-ätmyam idaà sarvam iti sarvaà khalv idaà brahmeti
çrutù | yato bhagavataù | bhavato bhavantaà prati pradeça-mätraà kiïcin-mätraà
darçitam ity arthaù || 1.5 || çré-näradaù çré-vyäsam || 60 ||
[61]
spañöam eväha –
[62]
43
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[63]
[64]
kñity-ädénäm ihärthänäà
chäyä na katamäpi hi |
na saìghäto vikäro 'pi
na påthaì nänvito måñä || [BhP 7.15.59]
[65]
dhätavo 'vayavitväc ca
tan-mäträvayavair vinä |
na syur hy asaty avayaviny
44
PARAMÄTMA-SANDARBHA
ataeva yasya påthivé çaréram ity ädi-çrutau [BåhadU 3.7.3] sarvasya paramätma-
çarératvena prasiddhiù paramätmanas tu çarératvena | tad evam avayava-rüpeëa
pradhäna-pariëämaù sarvaträvayavé tu paramätma-vastv eveti siddham | tato’py
amithyätvam eva jagata upapadyeta ||
[66]
vastunaù paramätmano vikalpe saàçaye satéti tasya tädåçatvena nirëayo yävan na syät ity
arthaù | tävad eva tasmät sarvaikya-buddhi-nidänät påthag dehaikya-buddhiù sädåçya-
bhramaù syät | pürväparävayavänusandhäne sati parasparam äsajyaikatra
sthitatvenävayavatva-sädhäraëyena caikya-sädåçyät pratyavayavam ekatayä pratéteù |
so’yaà deha iti bhrama eva bhavatéty arthaù | prativåkñaà tad idaà vanam itivat |
yathoktaà svayaà bhagavatä –
45
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[67]
ata äha –
[68]
yatholmukäd visphuliìgäd
dhümäd väpi sva-sambhavät |
apy ätmatvenäbhimatäd
yathägniù påthag ulmukät || [BhP 3.28.40]
bhütendriyäntaù-karaëät
pradhänäj jéva-saàjïität |
ätmä tathä påthag drañöä
bhagavän brahma-saàjïitaù || [BhP 3.28.41]
46
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[69]
tatra yeñäà manaù paramätmani nästi, te paramätmätmake jagaty asad aàçam eva
gåhëanti, ye tu paramätma-vidas te sad-aàçam eva gåhëantéty ähur bhägavatäù |
tvayy asad avartamänaà yan manas tat khalu trivåt tri-guëa-kärye jagati vartamänaà sat
tvayi sad iva vartamänam iva vibhäti | darvésüparasa-nyäyena svävagäòhe jagati sato’pi
paramätmano grahaëäbhävät | na tu vartamänam eva vibhätéty arthaù | ataeväsad-
aàçasya triguëa-mäyämayatvaà manomayatvaà coktam –
jïäna-svarüpam akhilaà
jagad etad abuddhayaù |
artha-svarüpaà paçyanto
bhrämyante moha-samplave ||
ye tu jïäna-vidaù çuddha-
cetasas te’khilaà jagat |
jïänätmakaà prapaçyanti
tvad-rüpaà parameçvara || iti || [ViP 1.4.40-41]
47
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[70]
tad evaà pariëämädikaà sädhitam | vivartaç ca parihåtaù | tato vivarta-vädinäm iva rajju-
sarpavan na mithyätvaà kintu ghaöavan naçvaratvam eva tasya | tato mithyätväbhäve’pi
trikäla-vyabhicärabhäväj jagato na sattvam |
nanu sad-upädänaà jagat kathaà tadvan naçvaratäm api bhajan na khalu sat syät | yadi
ca naçvaraà syät tarhi kathaà çukti-rajatavat vyabhicäritvena kevala-vivartäntaù päti na
syät | tad etat praçnam uööaìkya pariharanti ||
idaà viçvaà dharmi sad iti sädhyo dharmaù sata utpannatvät yad yata utpannaà tat
khalu tad-ätmakam eva dåñöaà | yathä kanakäd utpannaà kuëòalädikaà tad-ätmakaà
tadvat | tatrotthitam eva na tu çuktau rajatam iva | taträropitam iti siddhäntinaù
svamatam anüditaà naivety ähuù |
48
PARAMÄTMA-SANDARBHA
nanv apäma somam amåtä abhüma akñayyaà ha vai cäturmäsa-yäjinaù sukåtaà bhavatéti
[Atharva-çira Upaniñad 3] çrutyaiva karma-phalasya nityatva-pratipädanän naçvaratvaà
na ghaöate ity äçaìkyähuù bhramayatéti | he bhagavan te tava bhäraté uru-våttibhiù
vahnébhir gauëa-lakñaëädibhir våttibhiù uktha-jaòän ukthäni yajïe çasyante tatra jaòäù
karma-çraddhä-bharäkränta-manda-mataya ity arthaù tän bhramayati | ayaà bhävaù na
hi vedaù karma-phala:a nityam abhipraiti | kintu lakñaëayä präçastya-mätram | anyeñäà
väkyänäà vidhy-eka-vakyatvena vidhäv eva tätparyät | anyathä väkya-bheda-prasaìgaù
tad yatheha karma-jito lokaù kñéyate evam evämutra puëya-jito lokaù kñéyata [ChäU
8.1.6] iti nyäyopärta hi çruty-antara-virodhaç ca | ataù karma-jaòänäm idaà bhrama-
mätraà jagat tu satyam api pariëäma-dharmatvena naçvaram eveti | tad uktaà
bhaööenaiva athavetihäsa-puräëa-prämäëyät såñöi-pralayäv apéñyete iti |
49
PARAMÄTMA-SANDARBHA
tämrikeëa yaà vyavahäraà manyase so’pi na tena sidhyati | kià tarhi satya-tämrikeëaiva
| arthäntaraà vyavahartur hådi tasyaiva pratyakñatvät | küöa-tämrikam atropalakñaëam
eva kvacit taà vinäpi tava gåhe tämriko datta iti paçcäd dätavya iti vä chala-prayoge
smaryamäëenäpi tena tathä vyavahära-siddheù | tasmäd vyavahära-rüpäpy artha-kriyä-
käritä tasyaiva bhavatéti sa satya eva | anyathä satyasya tämrikasyäbhäve çatam apy
andhänäà na paçyatéti nyäyena küöa-tämrika-paramparayäpi vyavahäro’pi na sidhyed ity
ähuù | andha-paramparayeti | andha-paramparä doñät sa eva vyavahåtaya iñita ity anvayaù
| yathändha-paramparayä vyavahäro na sidhyet tathä küöa-tämrika-paramparayäpéty
arthaù | ittham eva vijïäna-vädo’pi niräkåtaù | çaìkara-çärérike’pi anäditve’py andha-
paramparä-nyäyenäpratiñöhaivänavasthä vyavahära-vilopiné syät | näbhipräya-siddhir ity
uktam |
etad uktaà bhavati – yathedaà suvarëaà kena krétam iti praçne kaçcid äha
anenändheneti | anena kathaà paricitam iti punar äha tenändhena paricäyitam | tena ca
kathm ity äha kenäpy apareëändhenety andhaparamparayäpi na sidhed vyavahäraù |
kintu taträndha-paramparäyäyà yady eko’pi cakññmän sarvädi-pravartako bhavati
tadaiva sidhyati | yathä ca tatra sarveñv api cakñuñmata eva vyavahära-sädhakatvaà |
tathä kasmiàçcit tämrike prathamaà satye saty eva vyavahäraù sidhyati | tatra ca
satyasaiva vyavahära-sädhakatvaà | tad anusandhänenaiva tatra pravåtteç cakñuñmata iva
pravartakatvät tataç ca na tämrika satya iti sthite, yatra tad-vyavahära-kuçalaù parékñayä
satyatävagamyate sa eva küöa-tämrike’py äropyamäëaù satyo bhavet | tad evam artha-
kriyä-käritvena tasya satyatve tad-upalakñitaà viçvam eva bhrama-vastu-vilakñaëaà
satyam iti siddham | paramätmana evävayavitva-vyavahära-sädhitatväd yuktam eva tat |
tathä ca bhramädibhiù stutam – satyasya yonim [BhP 10.2.26] iti | tat satyam ity äcakñata
iti çrutiç ca | çiñöam anyat samänam |
[71]
evaà jagataù satyatvam aìgékåtaà tac ca naçvaram iti | tatra naçvaratvaà nätyantikaà
kintv avyaktatayä sthiter adåçyatä-mätram eva | sat-käryatä-samprattipatteù | yad bhütaà
bhavac ca bhaviñyac cety ädi çruteù | ataeva çuktitve rajatvam iva tasyävyakta-rüpatve
jagattvam asan na bhavati | paöavac ca iti [Vs 2.1.20] nyäyena jagad eva hi
sükñmatäpannam avyaktam iti dåçyatvena bhränti-rajata-kakñam api jagat tad-vilakñaëa-
sattäkaà tathätmavad apariëatatväbhävena naikävastha-sattäkam ity evam artha-
siddhaye tad-anantaram evähuù |
yad yadi idaà viçvam agre såñöeù pürvaà näsat näsét tadä na bhaviñyan näbhaviñyad eva
aòägamäbhäva ärñaù äkäçe kusumam iveti | çrutayaç äséd eveti vadanti sad eva
saumyedam agra äsét ätmä vä yad idam agra äséd ity ädyäù | tad evaà sükñmatayä tvat-
tädätmyena sthitaà käraëävastham idaà jagat viståtataya käryävasthaà bhavati | ato
yan-nidhanän näça-mäträd dhetoù çuktau rajatam iva tvayi tad idam antarä såñöi-madhya
50
PARAMÄTMA-SANDARBHA
etäà dåñöim ity [Gétä 16.9] ädinä tu gatiç ca nindiñyate iti jïeyam ebhir eva brahmaëa
aiçvaryopädir mäyäpi jéväjïäna-kalpitä tayaiva jagat-såñöir iti matam | yad uktaà tadéya-
bhäñye tad-ananyatvam ity [Vs 2.1.15] ädi-sütre – sarva-jïeçvarasyätmabhüte ivävidyä-
kalpite näma-rüpe tatvätattväbhyäm anirvacanéye saàsära-prapaïca-béja-bhüte
sarvajïeçvarasya mäyä-çaktiù prakåtir iti çruti-småtyor abhilapyete iti | kintv atra
vidyävidye mama tanü ity [BhP 11.11.3] ädi çré-bhagavad-väkyena tu viruddham iti | ato
mäyävädatayä cäyaà vädaù khyäyate |
51
PARAMÄTMA-SANDARBHA
viñadhara-kaëa-bhakña-çaìkaroktér
daçabala-païca-çikhäkña-päda-vädän |
mahad api suvicärya loka-tantraà
bhagavad-uktim åte na siddhir asti || iti |
52
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[72]
tathä –
buddhéndriyärtha-rüpeëa
jïänaà bhäti tad-äçrayam |
dåçyatvävyatirekäbhyäm
ädy-antavad avastu yat || [BhP 12.4.23]
[73]
53
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[74]
[75]
[76]
54
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[77]
yat sämänya-viçeñäbhyäm
upalabhyeta sa bhramaù | [BhP 12.4.28]
ayam arthaù | yady evam ucyate pürvaà sükñmäkäreëäpi jagan näsét kintu sämänyaà
kevalaà çuddhaà brahmaiväsét tad eva çaktyä nimitta-bhütayä viçeñäkäreëa jagad-
rüpeëa pariëatam iti tad asat | yataù yad eva sämänya-viçeñäbhyäm upalabhyeta sa
bhramo vivarta-väda eva | tatra hi çuddhaà brahmaiväjïäna-rüpayä çaktyä jagattayä
vivåtam iti mataà na cäsmäkaà tad-abhyupapattiù pariëämavädasya sat-käryatä-
pürvakatväd ity arthaù ||77||
[78]
nanv apürvam eva käryam ärambha-vivarta-vädinäm iva yuñmäkam api jïäyatäà taträha
–
anyonyäpäçrayät sarvam
ädyantavad avastu yat || [BhP 12.4.28]
yadädyantarvad apürvaà käryaà tat punar avastu nirüpaëäsaham ity arthaù | tatra hetur
anyonyopaçrayät | yävat käryaà na jäyate tävat käraëatvaà måt-çukty-äder na sidhyati
käraëatväsiddhau ca käryaà na jäyata eveti paraspara-säpekñatva-doñät | tataù
käraëatva-siddhaye kärya-çaktis taträvaçyam abhupagantavyä | sä ca kärya-
sükñmävasthaiveti käryästitvaà sidhyati | tathäpi sthûla-rüpatä-pädakatvän måd-ädeù
käraëatvam api sidhyatéti bhävaù |
[79]
vikäraù khyäyamäno’pi
pratyag-ätmänam antarä |
55
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[80]
na hi satyasya nänätvam
avidvän yadi manyate |
nänätvaà chidrayor yadvaj
jyotiñor vätayor iva || [BhP 12.4.30]
[80]
[81]
yathä ghano’rka-prabhavo’rka-darçito
hy arkäàça-bhütasya ca cakñuñas tamaù |
56
PARAMÄTMA-SANDARBHA
57
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[82]
[83]
nigamayati –
[84]
58
PARAMÄTMA-SANDARBHA
tad etan-mate sata idam utthitam ity ädiväkyäni präyo yathä öékä-vyäkhyänam eva
jïeyäni | kvacit tat-kåtänumänädau bheda-mätrasyäsattve prasakte vaikuëöhädénäm api
tathätva-prasaktis tan-mate syäd ity atra tu teñäm ayam abhipräyaù | vayaà hi yal loka-
pratyakñädi-siddhaà vastu tad eva tat-siddha-vastv-antara-dåñöäntena tad-dharmakaà
sädhayämaù | yat tu tad asiddhaà çästravid-anubhavaika-gamya-tädåçatvaà tat punas
tad-dåñöänta-parärdhädinäpy anyathäkartuà na çakyata eveti | jéveçvaräbheda-sthäpanä
ca cid-rüpatä-mätra eveti | atha sväbhävika-mäyä-çaktyä parameçvaro viçva-såñöy-ädikaà
karoti jéva eva tatra muhyatéty uktam | tatra sandehaà praçnottaräbhyäà pariharaty
añöabhiù –
çré-vidura uväca
brahman kathaà bhagavataç
cin-mätrasyävikäriëaù |
lélayä cäpi yujyeran
nirguëasya guëäù kriyäù || [BhP 3.7.2]
[85]
59
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[86]
[88]
[89]
eña eka eva bhagavän paramätmäpi sarva-kñetreñu sarvasya jévasya kñetreñu deheñv
avasthitaù | tatra sati katham amuña jévasya durbhagatvaà svarüpa-bhüta-jïänädi-lopaù
karmabhiù kleçaç ca tasya vä kuto nästi | na hy ekasmin jalädau sthitayor vastunoù
kasyacit tat-saàsargaù kasyacin neti yujyata ity arthaù |
60
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[90]
atha tatrety ädau svakåte’pi tasyäpi hetu-kartåtväd yojanéyam | tasmäd aträpi svarüpa-
çakter eva prädhänyaà darçitam | ataeva åte’rthaà yat pratéyeta ity [BhP 2.9.34] ädau
mäyäyä äbhäsa-sthänéyatvaà pradarçya tad-aspåçyatvam eva bhagavato darçitam | tvam
ädyaù puruñaù säkñäd ity ädau mäyäà vyudasya cic-chaktyä ity [BhP 1.7.23] anena ca
tathä jïäpitam | mäyä paraity abhimukhe ca vilajjamänä ity [BhP 2.7.47] anena ca | tad
evaà bhagavati tad-virodhaà parihåtya jéve’py avidyä-sambandham atarkyatvena
darçitayä tan-mäyayaiva samädadhati | éçvarasyeti yad ity anenaiva sambadhyate |
61
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[91]
yad yasya | mäyayä hetor arthena vinäpi | yady api tasya trikälam eva so’rtho nästi
tathäpy ätma-viparyayaù ätmavismåti-pürvaka-paräbhimäne näham eva tad-dharméty
evaàrüpaù so’rthaù syät | upadrañöur jévasya | tåtéyärthe ñañöhé | svapnävasthäyäà jévena
sva-çiraç-chedanädiko’téväsambhavo’rthaù pratéyate | na hi tasya çiraç chinnaà na tu vä
sva-çiraç chedaà ko’pi paçyet | kintu bhagavan-mäyaivänyatra-siddhaà tad-rüpam
arthaà tasminn äropayatéti |
[92]
[93]
62
PARAMÄTMA-SANDARBHA
hari-bhakti-sudhodaye –
prapaïcaà niñprapaïco’pi
viòambayasi bhütale |
prapanna-janatänanda-
sandohaà prathituà prabho || [BhP 10.14.37]
63
PARAMÄTMA-SANDARBHA
na ca vaktavyaà svena teñäà tair api svasyänandane svatas tåptatä-häniù syät tathänyän
parityajya ca teñäm evänandane vaiñamyäntaram api syäd iti | taträdye viçuddhorjita-
sattva-tanum äçrite’pi muni-jane svatas tåpti-paräkäñöhäà präpto bhakta-vätsalya-
darçanät tad-anucara eväsau guëo na tu tat-pratighätéti labhyate | yathä sarvän munén
prati çré-parékñid-väkyam –
tathä kunté-stave –
ahaà bhakta-parädhéno
hy asvatantra iva dvija |
sädhubhir grasta-hådayo
bhaktair bhakta-jana-priyaù ||
ye därägära-puträpta-
präëän vittam imaà param |
64
PARAMÄTMA-SANDARBHA
mayi nirbaddha-hådayäù
sädhavaù sama-darçanäù |
vaçe kurvanti mäà bhakty
sat-striyaù sat-patià yathä ||
mat-sevayä pratétaà te
sälokyädi-catuñöayam |
necchanti sevayä pürëäù
kuto 'nyat käla-viplutam ||
atra ye därägäreti trayam akåtajïatä-niväraëe sädhavo hådayaà mahyam iti svatas tåpti-
parihäre | bhakteù svarüpa-çakti-sära-hlädiné-säratve ca ahaà bhakta-parädhéna iti
dvayam |
tatraiva bhakteñv api bhakti-rüpeëa tat-praveçe sati viçeñato mat-sevayä pratétam ity api
jïeyam | tato na präktano doñaù | dvitéye’py evam äcakñmahe | paränandane pravåttir
dvidhä jäyate parato nijäbhéñöa-sampattyai kvacit tad-abhéñöa-mätra-sampattyai ca | tatra
prathamo näträpy ayuktaù sätmärtha-mätratayä kuträpi pakñapätäbhävät | atrottara-
pakñe para-sukhasya para-duùkhasya cänubhavenaiva paränukülyenaiva pravåttécchä
jäyate na tu yat-kiïcij-jïäna-mätreëa cittasya para-duùkhäsparçe kåpä-rüpa-
vikäräsambhavät |
yathä kaëöaka-biddhäìgo
jantor necchati täà vyathäm |
jéva-sämyaà gato liìgair
na tathäbiddha-kaëöakaù || iti nyäyät |
65
PARAMÄTMA-SANDARBHA
kvacid gajendrädénäm api präkåta eva duùkhe sa eva mama çaraëam ity ädinä tathaiva
bhaktir udbhütaiveti | kvacid yamalärjunädiñu çré-näradädi-bhaktänäà bhaktiù
sphuöaiveti ca sarvathä dainyätmaka-bhakta-bhakty-anubhava eva taà karuëayati na tu
präkåtaà duùkhaà, yogye käruëe saty ayogyasya kalpanänaucityaät duùkha-sad-
bhävo’sty eva käraëatve sarva-saàsärocchitteù |
atha tasya paramparä-käraëatvam asty eva ced asstu na käpi hänir iti | tasmäd ubhayathä
bhaktänandane tad-bhakty-anubhava eva bhagavantaà pravartayatéti siddham | tat etad
uktaà bhavati | yady anyasya sukha-duùkham anubhüyäpi tat-tat-tyägenetarasya sukhaù
duùkha-hänià vä sampädayati tadaiva vaiñamyam äpatati | çré-bhagavati tu präkåta-
sukha-duùkhänubhaväbhävän na tad äpatati, yathä kalpa-tarau | tad uktaà çrémad-
akrüreëa –
kaù paëòitas tvad-aparaà çaraëaà saméyäd bhakta-priyäd åta-giraù suhådaù kåtajïäd ity
[BhP 10.48.26] etad-väkyenaiva tat-priyatva-prokteù | çré-mahädevenäpy uktam --
tathoktaà çré-prahlädenäpi --
66
PARAMÄTMA-SANDARBHA
tathä çré-bhagavatä –
67
PARAMÄTMA-SANDARBHA
68
PARAMÄTMA-SANDARBHA
pälyänäà devänäm ity [BhP 10.16.33] arthaù | damam iti yato dama apéty arthaù | yat tu
pütanädäv uttama-bhakta-gatiù çrüyata tad-bhaktänukaraëa-mähätmyenaiveti tatra tatra
spañöam eva | yathä sad-veñäd api pütanäpi sakulety [BhP 10.14.35] ädi |
atha yadi kecid bhaktä eva santo bhaktäntreñu kathaïcid aparädhyanti tadä
tenaiväparädhena bhakteñu bhagavati ca vivartamänaà dveña-bäòavänala-jväläläpam
anubhüya cirät kathaïcit punaù sad-veñeëäpi bhagavat-saàsparçädinä saparikare tad-
aparädha-doñe vinañöe svapadam eva präpnuvanti | na tu brahma-kaivalyam bhakti-
lakñaëa-béjasyänaçvara-vabhävatvät | teñu bhagavataù krodhaç ca bäleñu mätur iveti ||
[93]
tathä hi çré-räjoväca –
[94]
kià ca yasya yaiù prayojanaà sidhyati sa tat-pakñapäté bhavati | yebhyo bibheti tän
dveñeëa hanti na tu tad aträstéty äha --
na hy asyärthaù sura-gaëaiù
säkñän niùçreyasätmanaù |
naiväsurebhyo vidveño
nodvegaç cäguëasya hi || [BhP 7.1.2]
niùçreyasaà paramänandaù |
[95]
ataù –
69
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[96]
he mahäräja | idaà yat påñöhaà tat sädhu suvicäritam eva | kintu hareç caritam
adbhutam apürvam avaiñamye’pi viñamatayä pratéyamänatvena vicärätétatvät | yad yatra
hareç caritre bhagavad-bhakti-vardhanaà bhägavata-mähätmyaà bhägavatänäà
prahlädopalakñita-bhakta-våndänäà mähätmyaà vartate | anena bhägavatärtham eva
sarvaà karoti bhagavän na tv anyärtham ity asyaivärthasya paryavasänaà bhaviñyatéti
vyaïjitam | öékä ca –
sva-bhakta-pakña-pätena tad-vipakña-vidäraëam |
nåsiàham adbhutaà vande paramänanda-vigraham || ity eñä |
[97]
ato –
paramaà puëyaà yathä syät tathä yä géyate täà kathäm iti yat tadoradhyähäreëänvayaù
| atra ca tair géyamänatvena bhaktaika-sukha-prayojanatvam eva vyaïjitam |
[98]
70
PARAMÄTMA-SANDARBHA
[99]
atha kathaà so’pi viçuddha-sattväkhyo guëaù präkåto na bhavati kadä vä kutra taà
véryätiçayaà saïcärayati kathäà vä kåta-hänya-kåtäbhyäbhyägama-prasaìgo na bhavatéty
ädikam äçaìkyäha dväbhyäm --
yasmän nätmanas te tasmäd eva yugapat hräsa eva vä ulläsa eva vä nästi, kintu
vikäritvena parasparam upamardyatvät kasyacit kadäcit hräsaù kadäcit kadäcid ulläso
bhavatéty arthaù |
[100]
jaya-käle tu sattvasya
devarñén rajaso 'surän |
tamaso yakña-rakñäàsi
tat-kälänuguëo 'bhajat || [BhP 7.1.8]
71
PARAMÄTMA-SANDARBHA
tataç ca yena tän yakñädén pratiyoddèn kurvan devädén paräjitän karoti svayam api tathä
darçayatéty arthaù | tad evaà bhakta-rasa-poña-lélä-vaicitryäya bädhya-bädhakatäà yätéti
darçitam | yac ca kñéroda-mathane çrüyate |
tathä cobhayathäpi na päravaçyam ity äyätam | ittham eva çré-kapila-devo’pi – yaù kälaù
païca-viàçaka iti [BhP 3.26.15] | prabhävaà pauruñaà prähuù kälam eke yato bhayam
iti [BhP 3.26.16] ca | tatra mäyävyaìgatva-puruña-guëatva-lakñaëa-mata-dvayam
upanyastavän | atra tasya ceñöä prabhävasya bhakta-vinodäyaiva mukhyä pravåttiù |
guëodbodhädi-käryaà tu tatra svata eva bhavatéti tatra pravåttyäbhäsa eva | tataç ca
pürvo’àçaù svayam eveti svarüpa-çakter eva viläsaù paras tad-äbhäsa-rüpa evety äbhäsa-
çakter mäyäyä eväntargataù | yo’yaà käla ity ädau nimeñädir ity uktis tu dvayor abheda-
vivakñayaiveti jïeyam |
[101]
72
PARAMÄTMA-SANDARBHA
jyotir-ädir iväbhäti
saìghätän na vivicyate |
vidanty ätmänam ätma-sthaà
mathitvä kavayo 'ntataù || [BhP 7.1.9]
ayam arthaù | yathä nedaà maëes tejaù pürvam adarçanät, kintu tadätapa-saàyogena
sauraà teja evätra praviñöam iti sürya-käntädau tülädi-dähena tad-anubhaviñu tadä bhäti
| yathä ca pürvavad eva väyor ayaà gandhaù pärthiva eva praviñöa iti teñv äbhäti |
tathäträpéti |
athavä nanv evaà tarhi tair api kréòatéti dåçyata taträha jyotir iti | yathä cakñr-ädi-
jyotibhiù sväàçe rüpa-mätre’pi prakäçyamäne gandhädi-guëa-païcakä måd eväsua
prakäçata iti pratéyate | yathä ca karëädi-nabhasä sväàçe çabda-mätre’pi gåhyamäne
dundubhir eväsäv iti pratéyate | tac ca tat-tad-guëänäà saàmiçratväd eva bhavati na
vastutaù | tathä kavayaù ätmänam éçvaraà tat-tat-saìghäta-sthatvenänyair aviviktam api
ätmasthaà sväàça-tejobhir eva kréòantaà jänantéty arthaù |
[102]
73
PARAMÄTMA-SANDARBHA
kriyäù pravartante iti bhävaù | yathäìgékåtam ekädaçasya tåtéye öékäkådbhir api | kim
arthaà sasarja sva-mäträtma-prasiddhaye | svaà miméte pramiméte ätmänam upäste yaù
sa sva-mätä tasyätmano jévasya prakåñöä ye siddhaya iti çayanam atra puruñävatärasya
kadäcit pralayodadhau yoga-nidrä kadäcid bhagavat-praveço vä | yadyapi sarveñv api
jéveñu antaryämitayä parameçvaras tiñöhati tathäpi taträsaàsaktatväd asthita eva bhavati
tad bhakteñu tu samäsaktatvän na tatheti | na ca tat-saìgädau tasyeccheti yathokta-
vyäkhyänam eva balavat | tathä ca çré-bhagavad-upaniñadaù
uktaà ca hari-bhakti-sudhodaye –
[103]
nanu yadi ceçituù prayojanaà na bhavati tarhi kathaà kadäpy asurän api sva-pakñän
vidhäya devair na yudhyeta, taträha sura-priyaù | sureñu vartamänäù priyä bhaktä yasya
saù | sattva-pradhäneñu sureñu präyaças teñäà sarveñäm anugamanenaiva
tasyänugamanam | kadäcid båhaspaty-ädiñu mahatsv aparädhe tu teñäà mälinyena
74
PARAMÄTMA-SANDARBHA
suratväcchädanät teñäà tasya caiteñv ananugamanaà syäd iti | jayakäle tu sattvasyety ädy
uktam iti bhävaù |
[104]
atraivodähåtaù pürvam
itihäsaà surarñiëä |
prétyä mahäkratau räjan
påcchate’jäta-çatrave || ity [BhP 7.1.12] ädi | öékaiva dåçyä || 7.1 || çré-çukaù ||93-104||
[105-106]
tad evaà sarve api vaiñamya-nairghåëye parihåte | éçvaras tu paryanyavad drañöavya ity
asya brahma-sütra-nirgatärtha-nyäyasyäpy atraiväntarbhäva-siddheù | iti brahma-
bhagavat-paramätmäno vivåtäù | tad evaà trivyühatvam eva vyäkhyätam | kvacid
väsudevädi-caturvyühäditvaà ca dåçyate | sa ca bhedaù kasyacit kenacid abheda-
vivakñayä ca näyuktaù| tad uktaà mokña-dharme näräyaëéye --
75
PARAMÄTMA-SANDARBHA
çabda-brahmaëi niñëäto
niñëäyät pare yadi |
çrutas tasya çrama-phalo
hy adhenum iva rakñata || [BhP 11.11.18] iti |
76
PARAMÄTMA-SANDARBHA
athäta ity asya vyäkhyäm äha satyam iti | yatas taträtha-çabda änantarye ataù çabdo
våttasya hetu-bhäve vartate tasmäd atheti svädhyäya-kramataù präk präpta-karma-käëòe
pürva-mémäàsayä samyak karma-jïänäd anantaram ity arthaù | ata iti tat-kramataù
samanantaraà präpta-brahma-käëòe tüttara-mémäàsayä nirëeya-samyag-arthe’dhéta-
caräd yat-kiïcid-anusaàhitärthät kutaçcid väkyäd dhetor ity arthaù | pürva-
mémäàsäyäù pürva-pakñatvenottara-mémäàsänirëayottara-pakñe’sminn
avayçyäpekñyatväd aviruddhäàçe sahäyatvät karmaëaù çänty-ädi-lakñaëa-sattva-çuddhi-
hetutväc ca tad-anantaram ity eva labhyam | väkyäni caitäni tad yatheha karma-jito lokaù
kñéyate evämevämutra puëya-jito lokaù kñéyate | atha ya ihätmänam anuvidya vrajanty
etäàç ca satya-kämäàs teñäà sarveñu lokeñu käma-cäro bhavatéti na sa punar ävartate iti
sa cänantyäya kalpate iti niraïjanaù paramaà sämyam upaitéti |
77
PARAMÄTMA-SANDARBHA
atha paratvam eva vyanakti dhämneti | atra dhäma-çabdena prabhäva ucyate prakäço vä |
gåha-deha-tviö-prabhävä dhämanéty amarädi-nänärtha-vargät | na tu svarüpam | tathä
kuhaka-çabdenätra pratäraëa-kåd ucyate | tac ca jéva-svarüpävaraëa-vikñepakäritvädinä
mäyä-vaibhavam eva | tataç ca svena dhämnä sva-prabhäva-rüpayä sva-prakäça-rüpayä vä
çaktyä sadä nityam eva nirastaà kuhakaà mäyä-vaibhavaà yasmät tam | tad uktaà
mäyäà vyudasya cic-chaktyeti | tasyä api çakter ägantukatvena svenety asya
vaiyaarthyaà syät | sva-svarüpeëety evaà vyäkhyäne tu svenetyanenaiva caritärthatä syät
| yathä kathaïcit tathä vyäkhyäne’pi kuhaka-nirasana-lakñaëä çaktir eväpadyate | sä ca
sädhakatama-rüpayä tåtéyayä vyakteti | etena mäyätatkärya-vilakñaëaà yad vastu tat tasya
svarüpam iti sva-svarüpa-lakñaëam api gamyam | tac ca satyaà jïänam änandaà
brahmeti vijïänam änandaà brahmeti [Taitt 2.1.3] çruti-prasiddham eva | etac-chruti-
lakñakam eva ca satyam iti vinyastam | tad evaà svarüpa-çaktiç ca säkñäd evopakräntä
tataù sutaräm eväsya bhagavattvaà spañöam |
atha mukhye satyatve yuktià darçayati yatreti | brahmatvät sarvatra sthite väsudeve
bhagavati yasmin shtitas trayäëäà guëänäà bhütendriya-devatätmako yasyaiveçituù
sargo’py ayam åñä çaktyädau rajatädikam iväropito na bhavati | kintu yato vä imänéti
çruti-prasiddhe brahmaëi yatra sarvadä sthitatvät saàjïä-mürti-kÿptis tu trivåt kurvata
upadeçäd iti [Vs. 2.4.20] yad eka-kartåkatväc ca satya eva | tatra dåñöäntenäpy amåñätvaà
sädhayati – teja-ädénäà vinimayaù parasparäàça-vyatyayaù parasparasminn
aàçenävasthitir ity arthaù | sa yathä måñä na bhavati kintu yathaiveçvara-nirmäëaà
tathety arthaù | hatemäs tisro devatäs trivåd ekaikä bhavati | tad agne rohitaà rüpaà
tejasas tad-rüpaà yat çuklaà tad apäà yat kåñëaà tat påthivyäù tad annasyeti çruteù
[ChäU 6.4.1] |
tad evaà prakåte’py anädita eva tri-sargaù pratyakñaà pratéyate | brahma ca cinmätratayä
svata eva sphurad asti | tasmäd anädya-jïänäkräntasya jévasya yathä sad-rüpatä-sädåçyena
brahmaëi tri-sarga-bhramaù syät tathä tri-sarge’pi brahma-bhramaù kathaà na kadäcit
syät | tataç ca brahmaëa evädhiñöhänatvam ity anirëaye sarva-näça-prasaìgaù |
äropakatvaà tu jaòasyaiva cinmätrasyäpi na sambhavati | brahma ca cinmätram eva tan-
matam iti | tataç ca çruti-müla eva vyäkhyäne siddhe so’yam abhipräyaù | yatra hi yan
nästi kintv anyatraiva dåçyate tatraiva tad-äropaù siddhaù | tataç ca vastutas tad-ayogät
78
PARAMÄTMA-SANDARBHA
79
PARAMÄTMA-SANDARBHA
prakåtir yasyopädänam
ädhäraù puruñaù paraù |
sato’bhivyaïjakaù kälo
brahma tat tritayaà tv aham || [BhP 11.24.19]
tasya ca bhagavato janmädyasya yata ity anenäpi mürtatvam eva labhyate | yato mürtasya
jagato mürit-çakter nidhäna-rüpa-tädåçänänanta-para-çakténäà nidhäna-rüpo’säv ity
äkñipyate | tasya parama-käruëatväìgékärät | na ca tasya mürtatve saty anyato janmäpatet
anavasthäpatter ekasyaiväditvenäìgékärät | säìkhyänäm avyaktasyeva |
sa käraëaà karaëädhipädhipo
na cäsya kaçcijjanitä na cädhipaù [ÇvetU 6.9]
evaà ca skände –
mahopaniñadi ca – sa brahmaëä såjati sa rudreëa viläpayati ity ädikam | ata eva vivåtaà –
tava yo rüpa-rahitaù kälaù käla-çaktis tasya nimitta-mätram iti vyadhikaraëa eva ñañöhé |
tathä ädyo’vatäraù puruñaù parasyety ädi | yad-aàçato’sya sthiti-janma-näçä ity ädi ca |
80
PARAMÄTMA-SANDARBHA
atha vyatirekaù | katham asataù sajjäyeta iti | ko hy evänyät kaù präëyäd yad eña äkäça
änando na syäd iti | eko ha vai näräyaëa äsén na brahmä na ca çaìkara ity ädinä | sa
caivaà paramänanda-rüpatvenaiva samanvito bhavatéti tad upalabdhyaiva parama-
puruñärhtatva-siddher na prayojana-çünyatvam api |
tad evaà sütra-dvayärthe sthite tad etad vyäcañöe, anvayäditarataç cärtheñv iti | artheñu
nänä-vidheñu veda-väkyärtheñ satsv anvayät anvaya-mukhena yato yasmät ekasmäd asya
janmädi pratéyate tathetarato vyatireka-mukhena ca yasmäd eväsya tataù pratéyata ity
arthaù | ataeva tasya çruty-anvaya-vyatireka-darçitena parama-sukha-rüpatvena parama-
puruñärthatvaà ca dhvanitam | eko ha vai näräyaëa äséd ity ädi-çästra-pramäëatvena
präk-sthäpita-rüpaà ceti |
athekñater näçabdam iti vyäcañöe abhijïa iti | atra süträrthaù idam ämnäyate chändogye
sad eva somyedam agra äséd ekam evädvitéyaà brahma tad aikñata bahu syäà prajäyayeti
| [Chä 6.2.3] | tat-tejo’såjatety ädi | atra paroktaà pradhänam api jagat-käraëatvenäyäti |
tac ca nety äha ékñater iti | yasmin çabda eva pramäëaà na bhavati tad-açabdam
änumänikaà pradhänam ity arthaù | na tad iha pratipädyam | kuto’çabdatvaà tasyety
äçaìkyäha ékñateù | na tad iha pratipädyam | kuto’çabdatvaà tasyety äçaìkyäha ékñateù |
sac-chabda-väcya-sambandhi-vyäpära-viçeñäbhidhäyia ékñater dhätoù çravaëät | tad
aikñatetékñaëaà cäcetane pradhäne na sambhavet | anyatra cekñäpürvikaiva såñöiù | sa
aikñata lokänusåjä iti sa imän lokän asåjatety ädau | ékñaëaà cätra tadeça-såjya-
vicärätmakatvät sarvajïatvam eva kroòékaroti | tad etad äha abhijïa iti |
81
PARAMÄTMA-SANDARBHA
atra çästra-yonitväd ity asyärthäntaraà vyäcañöe tena iti | tac cärthäntaraà yathä kathaà
tasya jagaj-janmädi-kartåtvaà kathaà vä nänya-tantroktasya pradhänasya na cänyasyeti
taträha | çästrasya veda-lakñaëasya yoniù käraëaà tad-rüpatvät | evaà vä are asya mahato
bhütasya niçvasitam etad yadåg-vedo yajur-vedaù sämavedo’tha väìgirasa itihäsa-
puräëaà vidyä upaniñadaù çlokäù süträëy upasüträëi vyäkhyänänéti çruteù | çästraà hi
sarva-pramäëägocara-vividhänanta-jïäna-mayaà tasya ca käraëaà brahmaiva çrüyata iti
|
mukta-jévä api tat-käraëaà nety äha muhyantéti | yatra brahmaëi vedakhye sürayaù
çeñädayo’pi | anena ca çayana-lélä-vyaïjita-niçvasitamaya-vedo brahmädi-vividhänana-
locanaç ca yaù padmanäbhas tad-ädi-mürtikaù çré-bhagavän eväbhihitaù | vivåtaà caitat |
pracoditä yena purä sarasvatéty [BhP 2.4.22] ädinä |
atha tat tu samanvayäd ity asyäntaraà, yathä çästra-yonitve hetuç ca dåçyate ity äha tat tv
iti | samanvayo’tra samyak sarvatomukho’nvayo vyutpattir vedärtha-parijïätaà yasmät tu
çästra-nidänatvaà niçcéyata iti jéve samyak | jïänam eva nästi pradhänaà tv acenam eveti
bhävaù | sa vetti viçvaà na hi tasya vetteti çruteù | yad etad asya tadéya-samyag-jïänaà
vyatirekamukhena bodhayituà jévänäà sarveñäm api tadéya-samyag-jïänäbhävam äha
muhyantéti | sürayaù çeñädayo’pi yad yatra çabda-brahmaëi muhyanti | tad etad vivåtaà
svayaà bhagavatä –
82
PARAMÄTMA-SANDARBHA
athekñater näçabdam ity asyärthäntaram abhiijïa ity atraiva vyaïjitam asti | atra
süträrthaù – nanv açabdam asparçam arüpam avyayam ity ädi çruteù | kathaà tasya
çabda-yonitvaà, tatra hi prakåta-brahma çabda-hénaà na bhavati | kutaù |
83
PARAMÄTMA-SANDARBHA
ékñateù | tad aikñata bahu syäà prajyäyeyety atra bahu syäm iti çabdätmakekña-dhätoù
çravaëät | tad etad äha, abhijïaù | bahu syäm ity ädi-çabdätmaka-vicära-vidagdhaù | sa ca
çabdädi-çakti-samudäyas tasya na präkåtaù prakåti-kñobhät pürvaträpi sad-bhävät | tataù
svarüpa-bhüta evety äha svaräò iti |
84
PARAMÄTMA-SANDARBHA
ato dharmaù projjhitety ädäv anantara-väkye’pi kià vä parair ity ädinä tatraiva tätparyaà
darçitam |
9
See Tattva-sandarbha 55-56. BhP 2.10.1-7.
10
The verse is given above at the beginning of 106. kasmai yena, etc.
85
PARAMÄTMA-SANDARBHA
tat-paraà satyaà çré-bhagavad-äkhyaà tattvaà dhémahi | yat tat param anuttamam iti
sahasra-näma-stoträt para-çabdena ca çré-bhagavän evocyate | ädyo’vatäraù puruñaù
parasyeti dvitéyät | brahmädénäà buddhi-våddhi-prerakatvenäbhidhänäd gäyatryä apy
artho’yaà grantha iti darçayati | tad uktaà – gäyatré-bhäñya-rüpo’sau bhäratärtha-
vinirëayaù || iti ||
[107]
athäbhyäsena –
kali-mala-saàhati-kälano’khileço
harir itaratra na géyate hy abhékñëam |
iha tu punar bhagavän açeña-mürtiù
parivåto’nupadaà kathä-prasaìgaiù || [BhP 12.12.66]
[108]
atha phalenäpi –
[109]
86
PARAMÄTMA-SANDARBHA
athärthavädena –
[110]
athopapattyä –
bhagavän sarva-bhüteñu
lakñitaù svätmanä hariù |
dåçyair buddhy-ädibhir
drañöä lakñaëair anumäpakaiù || [BhP 2.2.35]
prathama-drañöä jévo lakñitaù | kair dåçyair buddhy-ädibhiù | tad eva dvedhä darçayati
dåçyänäà jaòänäà buddhy-ädénäà darçanaà sva-prakäçaà drañöäraà vinä na ghaöata
jïänopapatti-dvärä lakñaëaiù sva-prakäça-drañöåa-lakñakaiù tathä buddhy-ädéni kartå
prayojyäni karaëatväd väsyädivad iti vyäpti-dväränumäpakair iti |
atha bhagavän api lakñitaù | kena sarva-bhüteñu sarveñu teñu drañöåñu praviñöena
svätmanä sväàça-rüpeëäntaryämiëä | ädau sarvair drañöåbhir antaryämé lakñitaù tatas
tena bhagavän api lakñita ity arthaù | sa ca sa ca pürvavat dvidhaiva lakñyate | tathä hi
kartåtva-bhoktåtvayor asvätatnrya-darçanät karmaëo jaòatvät karmaëo jaòatvät sarveñäm
api jévänäà tatra tatra pravåttir antaù-prayojaka-viçeñaà vinä na ghaöata ity anupapatti-
dväräntaryämé lakñyate | eña hy anenätmanä cakñuñä darçayati çrotreëa çrävayati manasä
mänayati buddhyä bodhayati tasmäd etä bähuù | måtir amåtir iti bhällaveya-çrutiç ca |
ataeva gétopaniñatsu –
87
PARAMÄTMA-SANDARBHA
iti çré-kali-yuga-pävana-sva-bhajana-vibhäjana-prayojanävatära-çré-çré-bhagavat-kåñëa-
caitanya-deva-caraëänucara-viçva-vaiñëava-räja-sabhäjana-bhäjana-çré-rüpa-
sanätanänuçäsana-bhäraté-garbhe çré-bhägavata-sandarbhe paramätma-sandarbho näma
tåtéyaù sandarbhaù ||
çré-bhägavata-sandarbhe sarva-sandarbha-garbha-ge |
paramätmäbhidheyo’sau sandarbho’bhüt tåtéyakaù ||
88