Professional Documents
Culture Documents
ΑΚΤΙΝΕΣ 779 - ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2020
ΑΚΤΙΝΕΣ 779 - ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2020
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Γ.Β.Μ. ................................................................................................................... 1
ΑντιχριστιανικΗ προπαγΑνδα
I. Κ. Aγγελόπουλος........................................................................................ 37
13 30 33
ΟΡΓΑΝΟ ΤΗΣ «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΩΝ»
Ἐκδότης
«Χριστιανική Ἕνωσις Ἀκτῖνες»
ΕΠΙΣΤΗΜΗ Καρύτση 14, 105 61 Ἀθῆναι, Τηλ. 210 32.35.023
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
Διευθυντής Σύνταξης
ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ
Γιάννης Κ. Τσέντος
ΓΡΑΜΜΑΤΑ
Θελξινόης 1, 166 74 Γλυφάδα
ΤΕΧΝΗ
www.xee.gr • ΚΩΔΙΚΟΣ 1692. Ἡ Ἐπιτροπή ἐπιφυλάσσει σέ ἑαυτήν τό δικαίωμα νά μήν δημοσιεύει
ἤ νά συντέμνει κατά τήν κρίση της ὁποιοδήποτε χειρόγραφο. Χει-
Διμηνιαῖο περιοδικό
ρόγραφα, δημοσιευόμενα ἤ μή, δέν ἐπιστρέφονται.
Δημιουργικό - Ἐκτύπωση
«Λυχνία Α.Ε.» Ὁλοκληρωμένες λύσεις ἔντυπης ἐπικοινωνίας
Τιμή τεύχους 2€ Ἀνδραβίδας 7, 136 71 Χαμόμυλο Ἀχαρνῶν, Τ. 210 3410436, F. 210 3425967
Ἐτήσια συνδρομή www.lyhnia.com, info@lyhnia.com
Ἐσωτερικοῦ 10€
Ἐξωτερικοῦ 20€ Τόπος ἔκδοσης: Ἀθήνα, Φεβρουάριος 2020
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ
ΥΠΟΘΕΣΗ ΣΟΒΑΡΗ
Π
αλιὸ καὶ σύγχρονο τὸ πρό-
βλημα. Ἡ μεγαλύτερη δυ-
σφήμηση τοῦ Χριστιανισμοῦ
εἶναι ἡ κακὴ ἐκπροσώπησή
του. Ἡ ἐκπροσώπηση ποὺ
δὲν εἶναι καὶ εὐπροσώπηση. Παραστατικὸ
τὸ παράδειγμα. Τὸ περιγράφει ὁ Δανὸς
φιλόσοφος καὶ θεολόγος Κίρκεγκαρντ.
Ἡ ἱστορία ξετυλίγεται στὴ Δανία. Σ’ ἕνα
ἀπομακρυσμένο τσίρκο ἐκδηλώνεται πυρ-
καγιά. Ἡ φωτιὰ ἐπεκτείνεται ἐπικίνδυνα.
1
ἑνὸς σωτήριου μηνύματος; Γιατί μιὰ τέ- ἐπίσης ὁ χαρακτηριστικὸς τύπος καὶ
τοια δυσπιστία καὶ ἀδιαφορία μπροστὰ πολλῶν συγχρόνων Χριστιανῶν. Πράγ-
στὸν ἀπειλούμενο κίνδυνο; Ἡ ἀπάντηση ματι, πολλοὶ Χριστιανοὶ σήμερα, μὲ τὴν
εἶναι φανερή. Τὸ βάρος πέφτει κυρίως ἀνακόλουθη συμπεριφορά τους, μὲ τὴν
στὸν ἀγγελιοφόρο, χωρὶς νὰ ἀμνηστεύο- φαρισαϊκὴ νοοτροπία, μὲ τὴν προκλητικὴ
νται καὶ οἱ ἄλλοι. ἀσυνέπεια στὴ ζωή τους, γίνονται ἐμπό-
Ὁ κλόουν, µὲ τὴν ἀδυναμία του νὰ διο στὴν ἀναζήτηση τῆς πίστεως ἀπὸ
πείσει τοὺς ἄλλους, εἶναι ὄχι μόνο ἕνα τὸν σημερινὸ ἄνθρωπο καὶ φράσσουν τὸν
σύμβολο γιὰ τὴν ἐποχή μας, ἀλλὰ καὶ ὁ δρόμο ἐπιστροφῆς στὸν Χριστό.
χαρακτηριστικὸς ἐκπρόσωπος ἑνὸς ὁλό- Πόσοι Χριστιανοί, μὲ τὴν ἀντιφατικὴ
κληρου κόσμου. Δὲν ἦταν μόνο τὸ ἀστεῖο ἢ τὴν ἄτακτη ζωή τους, δίνουν καὶ σή-
ντύσιμό του. Ἦταν ἡ ὅλη ἐμφάνιση καὶ μερα τὴν ἐντύπωση, καὶ σὲ καλοπροαί-
συμπεριφορά του. Ἡ ζωή του μέσα στὸ ρετους ἀκόμα ἀνθρώπους, ὅτι ὁ Χριστια-
τσίρκο ἦταν ἕνα «νούμερο», ἔπαιζε «νού- νισμὸς δὲν εἶναι ὑπόθεση σοβαρή! Γιατί;
μερα», τίποτα περισσότερο. Κάτι, δηλαδή, «Ἀποδεκατοῦν τὸ ἡδύοσμον καὶ τὸ
ποὺ δὲν τὸ ἔπαιρνε κανεὶς στὰ σοβαρά, ἄνηθον καὶ τὸ κύμινον, καὶ ἀφήνουν
ἔστω καὶ ἂν μετέφερε τὰ πιὸ σοβαρὰ τὰ βαρύτερα τοῦ νόμου, τὴν κρίσιν
μηνύματα. καὶ τὸν ἔλεον καὶ τὴν πίστιν... Διϋλί-
Ὁ κλόουν εἶναι πιστὴ εἰκόνα µιᾶς ζουν τὸν κώνωπα καὶ καταπίνουν τὴν
θλιβερῆς σύγχρονης πραγματικότητας. Ὁ κάμηλον... Καθαρίζουν τὸ ἔξωθεν τοῦ
ἐκπρόσωπος ἑνὸς μηνύματος, μιᾶς μεγά- ποτηρίου καὶ τῆς παροψίδος, ἔσωθεν
λης ἰδέας, ποὺ δὲν παίρνεται στὰ σοβαρά. δὲ γέμουσιν ἐξ ἁρπαγῆς καὶ ἀδικίας»
Ἡ ἰδέα ποὺ ἐκπροσωπεῖ, ὅσο μεγάλη καὶ (Ματθ. κγ΄ 23-25). Ὅ,τι, δηλαδή, δια-
ἱερὴ καὶ ἂν εἶναι, πηγαίνει στὸ περιθώ- κηρύττουν μὲ τὰ λόγια, τὸ διαψεύδουν
ριο ἐξ αἰτίας του. Ἡ ἀκαταλληλότητα, ἡ –µᾶλλον καὶ τὸ διακωμῳδοῦν– μὲ τὴ ζωή
ἀναξιότητά του, χαντακώνει τὶς ἰδέες. Ἡ τους. Γι’ αὐτὸ καὶ ἡ ἐπίδρασή τους εἶναι
κακὴ ἐκπροσώπησή του δυσφημεῖ καὶ τὶς ἀρνητική.
πιὸ σπουδαῖες ὑποθέσεις. Ὁ κλόουν εἶναι Γ.Β.Μ.
2
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
3
νει στὸ θέμα του: Παντοῦ στὴν ἀρχαία φρενική, ὥστε ἀποδοκιμάσθηκε ἀκόμη
γραμματεία, πρῶτα καὶ πάνω ἀπ’ ὅλους καὶ ἀπὸ πολλοὺς ἀπὸ τοὺς ἐθνικοὺς καὶ
καὶ ἀπ’ ὅλα τιμῶνται οἱ θεοί. Καὶ ἐπειδή, ὀπαδοὺς τῆς πολιτικῆς τοῦ Ἰουλιανοῦ.
ὅπως εἴπαμε, ὁ καλὸς διδάσκαλος δὲν Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι ἀκόμη καὶ σύγ-
πρέπει ἄλλα νὰ διδάσκει μὲ τὰ λόγια καὶ χρονος τοῦ Ἰουλιανοῦ καὶ θαυμαστής του
ἄλλει νὰ δείχνει μὲ τὴ ζωή του, ὅσοι διδά- ἐθνικὸς ἱστορικὸς Ἀμμιανὸς χαρακτηρίζει
σκουν τὰ ἀρχαῖα κείμενα καὶ δὲν πιστεύ- τὸ συγκεκριμένο διάταγμα τοῦ αὐτοκρά-
ουν στοὺς θεοὺς ποὺ τιμῶνται σὲ αὐτὰ τορα «πράξη ἀπηνῆ, ποὺ θὰ ὤφειλε νὰ
εἶναι ἀκατάλληλοι γιὰ διδάσκαλοι. Βε- ταφεῖ σὲ αἰώνια σιωπή»5.
βαίως, ὁ καθένας μπορεῖ νὰ πιστεύει ὅ,τι Πρακτικά, τὸ διάταγμα τοῦ Ἰουλια-
θέλει. Ἀλλὰ ὅσοι θέλουν νὰ διδάσκουν τὰ νοῦ ἀπέκοπτε πλήρως τοὺς χριστιανοὺς
ἀρχαῖα κείμενα πρέπει νὰ τὰ διδάσκουν ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ παιδεία. Εἶναι βέβαιον
πρῶτα στὴν πράξη, ἀσπαζόμενοι καὶ οἱ ὅτι ἕνας χριστιανὸς γονέας δὲν θὰ ἔνιωθε
ἴδιοι ὅσα γράφονται σὲ αὐτά. Ἂν δὲν ἄνετα νὰ στείλει τὰ παιδιά του σὲ σχολὲς
τὸ κάνουν, δὲν εἶναι ἁπλῶς ὑποκριτές· στὶς ὁποῖες οἱ διδάσκοντες ἀφ’ ἑνὸς θὰ
ἐπειδὴ πίσω ἀπὸ τὴν ἀσυνέπειά τους ἦταν πλέον ὅλοι εἰδωλολάτρες, ἀφ’ ἑτέρου
κρύβεται ἡ ἐπιθυμία τους νὰ κρατήσουν θὰ ἐπείγονταν νὰ ἐπιδείξουν τὰ εἰδωλο-
τὴ θεσούλα τους καὶ τὸν μισθό τους, λατρικά τους πιστεύω, προκειμένου νὰ
ἀποδεικνύεται ὅτι εἶναι αἰσχροκερδέστα- πείθουν ὅτι ἐμπίπτουν στὶς προδιαγραφὲς
τοι καὶ πρόθυμοι νὰ κάνουν τὰ πάντα γιὰ τοῦ νόμου καὶ νὰ μὴν τίθεται σὲ κίνδυνο
τὰ λεφτά. Ἂν λοιπὸν οἱ χριστιανοὶ θεω- ἡ θέση τους. Μὲ τὸ νόμο τοῦ Ἰουλιανοῦ,
ροῦν πραγματικὰ σοφοὺς τοὺς ἀρχαίους τὰ σχολεῖα μεταβάλλονταν αὐτομάτως σὲ
συγγραφεῖς, τὰ ἔργα τῶν ὁποίων διδά- χῶρο ἄσκησης τῆς εἰδωλολατρικῆς προπα-
σκουν, τότε ὀφείλουν πρῶτ’ ἀπ’ ὅλα νὰ γάνδας. Ὁ Henri Irenée Marrou παρατηρεῖ
μιμηθοῦν τὴν εὐσέβειά τους πρὸς τοὺς ὅτι τὰ σχολεῖα, τὰ ὁποῖα ἦταν μέχρι τότε
θεούς. Διαφορετικά, «νὰ πᾶνε στὶς ἐκκλη- ἀνοικτὰ στὰ παιδιὰ τῶν χριστιανῶν, γίνο-
σίες τῶν Γαλιλαίων νὰ ἑρμηνεύουν ἐκεῖ νταν μὲ αὐτὸν τὸν νόμο ὄργανο γιὰ τὴν
τὸν Ματθαῖο καὶ τὸν Λουκᾶ»4. Πρακτικά, ἀποκατάσταση τοῦ παγανισμοῦ6. Ἴσως
οἱ χριστιανοὶ ἀπαγορευόταν στὸ ἑξῆς νὰ ἔτσι ἐξηγοῦνται οἱ πολλὲς μαρτυρίες ποὺ
διδάσκουν τὰ ἑλληνικὰ γράμματα. ἔχουμε7 ὅτι ὁ Ἰουλιανὸς ἀπαγόρευσε στοὺς
Γιὰ νὰ καταλάβουμε πόσο ἐξόφθαλ-
μα ἐξωφρενικὴ ἦταν ἡ ἀπαγόρευση τοῦ 5. Ammiani Marcellini, Rerum gestarum libri qui
supersunt, ed. John C. Rolfe, XXII, 10, 7: “Illud
Ἰουλιανοῦ, ἀρκεῖ νὰ ἀναλογισθοῦμε ὅτι,
autem erat inclemens, obruendum perenni silen-
μὲ τὴ λογική της, θὰ ἔπρεπε καὶ σήμερα tio, quod arcebat docere magistros rhetoricos et
νὰ ἀπαιτοῦμε μιὰ δήλωση πίστης στοὺς grammaticos, ritus Christiani cultores”.
θεοὺς τοῦ Ὀλύμπου ἀπὸ τοὺς φιλολό- 6. Henri Irenée Marrou, A history of education in
γους ποὺ καλοῦνται νὰ διδάξουν Ἀρχαῖα antiquity, transl. George Lamb, The New Amer-
Ἑλληνικὰ στὰ Γυμνάσια καὶ τὰ Λύκεια ican Library, New York 1964, σελ. 431.
τῆς χώρας, ἐπὶ ποινῇ μάλιστα ἀπολύσεώς 7. Σωκράτους Σχολαστικοῦ, Ἐκκλησιαστικὴ ἱστο-
ρία, ed. W. Bright, Γʹ 12.19-21· Σῳζομενοῦ,
τους, σὲ περίπτωση ποὺ ἀρνηθοῦν νὰ
Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία, ed. J. Bidez & G. C.
προχωρήσουν σὲ μιὰ τέτοια δήλωση. Ἡ Hansen, Εʹ 18, 1.4-2.1· Θεοδωρήτου Κύρρου,
ἀπαγόρευση ἦταν τόσο ἐξόφθαλμα ἐξω- Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία, ed. L. Parmentier καὶ
F. Scheidweiler· Αὐγουστίνου, De civitate Dei,
4. Ἰουλιανοῦ, Ἐπιστολὴ ΞΑ΄ c, ed. J. Bidez, 51-53: XVIII, 52· Φιλοστοργίου, Ἐκκλησιαστικὴ ἱστο-
«βαδιζόντων εἰς τὰς τῶν Γαλιλαίων ἐκκλησίας, ρία, ed. F. Winkelmann post J. Bidez, Ζ΄ 4b.4-11·
ἐξηγησόμενοι Ματθαῖον καὶ Λουκᾶν». Μαρτύριον Ἁγίου Ἀρτεμίου, λα΄, ed. J.-P. Migne,
4
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
5
ὁ Ἰουλιανὸς ἐπέβαλε μὲ τὸ διάταγμά του μενικότητας, προσδοκώντας ἴσως καὶ νὰ
ποὺ εἴδαμε τὴν παραίτηση ἀπὸ τὶς θέσεις διχάσει τὸ στρατόπεδο τῶν χριστιανῶν.
τους ὅλων τῶν χριστιανῶν διδασκάλων Ἡ ἐλπίδα ὅμως τοῦ Ἰουλιανοῦ νὰ δι-
ποὺ δίδασκαν τὴν ἑλληνικὴ παιδεία, ἐξαί- χάσει τοὺς χριστιανοὺς ἔπεσε στὸ κενό.
ρεσε ρητῶς τὸν Προαιρέσιο, τὸν περίφη- Ὁ σεβάσμιος Προαιρέσιος ἀρνήθηκε νὰ
μο χριστιανὸ σοφιστὴ καὶ ρήτορα πλάι δεχθεῖ τὴν ἐξαίρεσή του, καὶ παραιτήθηκε
στὸν ὁποῖο εἶχε φοιτήσει καὶ ὁ ἴδιος κατὰ καὶ αὐτὸς ἀπὸ τὴ θέση του. Ὁ Ἰουλιανὸς
τὴν παραμονή του στὴν Ἀθήνα, καὶ τὸν πολὺ γρήγορα κατάλαβε ὅτι εἶχε ἀπέναντί
ὁποῖο ἀπὸ τότε ἐκτιμοῦσε καὶ σεβόταν του ἕνα ἀρραγὲς μέτωπο.
βαθύτατα.
Ὁ Προαιρέσιος ἦταν ἕνας διδάσκαλος 3. Ἡ ἀντίδραση
μὲ ἐπιβλητικὸ παράστημα καὶ ἀκόμη πιὸ
ἐπιβλητικὴ παιδεία, ὁ ὁποῖος τύγχανε
τῶν δύο Ἀπολιναρίων
τῆς καθολικῆς ἀποδοχῆς ὅλων τῶν συγ- Προκειμένου νὰ σχηματίσουμε μία
χρόνων του. Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι ἰδέα περὶ τοῦ πόσο ἡ ἀντίδραση τῶν
ἀκόμη καὶ ἕνας φανατικὸς ἐθνικὸς σὰν χριστιανῶν στὸ διάταγμα τοῦ Ἰουλιανοῦ
τὸν Εὐνάπιο χαρακτηρίζει κατ’ ἐπανά- ξεπέρασε κάθε προσδοκία τοῦ Ἰουλια-
ληψη τὸν Προαιρέσιο «θειότατο»11 καὶ νοῦ (ἀλλὰ καὶ ὅ,τι θὰ μπορούσαμε ποτὲ
μαρτυρεῖ ρητῶς γιὰ τὴ μεγάλη τιμὴ μὲ νὰ φαντασθοῦμε ἐμεῖς σήμερα), ἀρκεῖ νὰ
τὴν ὁποία τὸν περιέβαλλε ὁ Ἰουλιανός12. δοῦμε τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ἀντέδρασαν
Λίγο μάλιστα μετὰ τὴν ἄνοδό του στὸν οἱ δύο Ἀπολινάριοι, πατέρας καὶ υἱός, στὰ
αὐτοκρατορικὸ θρόνο, ὁ Ἰουλιανὸς σὲ μιὰ σχέδια καὶ τὶς μεθοδεύσεις τοῦ Ἰουλιανοῦ.
σῳζόμενη ἐπιστολή του εἶχε προτείνει Ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς δύο, ὁ μὲν πατέρας
στὸν Προαιρέσιο νὰ συγγράψει ἐπὶ τῇ Ἀπολινάριος εἶχε διατελέσει διδάσκαλος
βάσει στοιχείων ποὺ θὰ τοῦ ἀπέστελλε τῆς Γραμματικῆς στὴ Βυρηττὸ τῆς Φοι-
μιὰ εὐνοϊκὴ πρὸς τὸ πρόσωπό του ἐξι- νίκης, ἐνῷ ὁ υἱὸς καὶ συνώνυμός του
στόρηση τῆς ἀνόδου του στὸν θρόνου13 Ἀπολινάριος, ἐπίσκοπος Λαοδικείας καὶ
(ἐξυπακούεται ὅτι, ἂν ὁ Ἰουλιανὸς εἶχε κατόπιν ἀρχηγέτης μιᾶς ἀπὸ τὶς γνωστὲς
ἐπιτύχει νὰ πείσει τὸν χριστιανὸ Προαι- χριστολογικὲς αἱρέσεις τῆς ἐποχῆς, εἶχε
ρέσιο νὰ συγγράψει ἕνα τέτοιο ἔργο, αὐτὸ πρὸς τούτοις καὶ μεγάλη φιλοσοφικὴ παι-
θὰ εἶχε ἀνεκτίμητη «προπαγανδιστική» δεία, ἀλλὰ ἦταν ἐπίσης προικισμένος καὶ
ἀξία γιὰ τὸν Παραβάτη αὐτοκράτορα14). μὲ ἐξαίρετο ποιητικὸ τάλαντο, μέχρι τοῦ
Ἐξαιρώντας λοιπὸν ἀπὸ τὴ διαταγή του σημείου, ὅπως μαρτυρεῖται, οἱ ἄνδρες στὰ
γιὰ παραίτηση τῶν χριστιανῶν διδασκά- καπηλιὰ καὶ στὴ δουλειὰ καὶ οἱ γυναῖκες
λων τὸν Προαιρέσιο, ὁ Ἰουλιανὸς ἔδιδε στὸν ἀργαλειὸ νὰ τραγουδοῦν δικά του
στὴν ἀπόφασή του μία ἐπίφαση ἀντικει- μέλη15.
11. Εὐναπίου, Βίοι φιλοσόφων καὶ σοφιστῶν, ed. J. 15. Σῳζομενοῦ, Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία, ed. J. Bidez
Giangrande, Θ΄ 1, 3.2 καὶ Ι΄ 2, 1.1. καὶ G. C. Hansen, Ϛʹ 25, 5.1-6: «Πρὸς γὰρ τῇ ἄλλῃ
12. Εὐναπίου, ὅ.π., Ι΄ 3, 8.1-3: «Ἀλλ’ ὅμως Ἰουλιανὸς παιδεύσει καὶ ποιητικὸς ὢν καὶ παντοδαπῶν
ἐπὶ τὸν Προαιρέσιον ἐπέκλινε τὴν ψυχήν, καὶ μέτρων εἰδήμων καὶ τοῖς ἐντεῦθεν ἡδύσμασι τοὺς
πρὸς ἐκεῖνον αὐτῷ τὰ ὦτα ἀνειστήκει, καὶ τὸ πολλοὺς ἔπειθεν αὐτῷ προσέχειν· ἄνδρες γὰρ
μέγεθος κατεδείμανε τῆς φύσεως». παρὰ τοὺς πότους καὶ ἐν ἔργοις καὶ γυναῖκες
13. Ἰουλιανοῦ, Ἐπιστολὴ ΛΑ΄. Προαιρεσίῳ σοφιστῇ, παρὰ τοὺς ἱστοὺς τὰ αὐτοῦ μέλη ἔψαλλον.
ed. J. Bidez, 9-13. Σπουδῆς γὰρ καὶ ἀνέσεως καὶ ἑορτῶν καὶ τῶν
14. Βλ. συναφῶς Glen W. Bowersock, Julian the ἄλλων πρὸς τὸν ἑκάστου καιρὸν εἰδύλλια αὐτῷ
Apostate, Duckworth, London 1978, σελ. 64. πεπόνητο, πάντα εἰς εὐλογίαν Θεοῦ τείνοντα».
6
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
Ὅταν ἐξεδόθη τὸ διάταγμα τοῦ Ἰου- τοῦ Σαούλ, χωρίζοντάς την σὲ εἴκοσι τέσ-
λιανοῦ γιὰ τὴν ἐκπαίδευση, οἱ δύο Ἀπο- σερις ραψῳδίες, ὅσα καὶ τὰ γράμματα
λινάριοι βρῆκαν ἕναν παράδοξο τρόπο τοῦ ἑλληνικοῦ ἀλφαβήτου (ὅπως δηλαδὴ
νὰ ἐμποδίσουν τὴν ἀποκοπὴ τῶν χρι- καὶ τὰ ὁμηρικὰ ἔπη)18. Ἐπίσης, ἔγραψε
στιανῶν ἀπὸ τὴν ἄσκηση στὸν ἑλληνικὸ καὶ κωμῳδίες μὲ πρότυπα τὶς κωμῳδίες
λόγο. Ὁ πατέρας Ἀπολινάριος, ὅπως μᾶς τοῦ Μενάνδρου· ἔγραψε τραγῳδίες μὲ
πληροφορεῖ ὁ Σωκράτης ὁ Σχολαστικός, πρότυπα τὶς τραγῳδίες τοῦ Εὐριπίδου·
συνέγραψε μιὰ γραμματική «χριστιανικῷ ἔγραψε καὶ λυρικὰ ποιήματα μὲ πρότυπα
τύπῳ», καὶ ἐπιπλέον διασκεύασε τὰ τὶς ᾠδὲς τοῦ Πινδάρου19.
ἀποδιδόμενα στὸν Μωυσῆ βιβλία, καὶ Ἔτσι, μέσα σὲ ἐλάχιστο χρονικὸ διά-
γενικὰ ὅλα τὰ ἱστορικὰ βιβλία τῆς Πα- στημα οἱ χριστιανοὶ βρέθηκαν νὰ ἔχουν
λαιᾶς Διαθήκης, πότε χρησιμοποιώντας στὴ διάθεσή τους μιὰ καθαρὰ χριστιανικὴ
τὸ δακτυλικὸ ἑξάμετρο, τὸ μέτρο δηλαδὴ λόγια γραμματεία, ἡ ὁποία θὰ τοὺς ἐπέ-
τῆς ἐπικῆς ποίησης, πότε δραματοποιώ- τρεπε νὰ ἀσκοῦνται στὸν ἑλληνικὸ λόγο
ντας τὰ ἐπεισόδια κατὰ τὰ πρότυπα τῆς ἐξίσου μὲ τοὺς εἰδωλολάτρες συγχρόνους
τραγῳδίας, καὶ γενικὰ χρησιμοποιώντας τους, οἱ ὁποῖοι, κατόπιν τοῦ ἐξωφρενι-
κάθε μέτρο καὶ ρυθμό, «ὥστε νὰ μὴ μείνει κοῦ διατάγματος τοῦ Ἰουλιανοῦ, εἶχαν τὸ
κανένας τρόπος τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας ἀποκλειστικὸ προνόμιο τῆς ἐπαφῆς μὲ
ἀνήκουστος στοὺς χριστιανούς»16. τὰ ἀθάνατα ἔργα τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς
Ὁ υἱός του Ἀπολινάριος, πάλι, δια- γραμματείας. Κατ’ αὐτὸν τὸν τρόπο, οἱ
σκεύασε τὰ Εὐαγγέλια, τὶς Πράξεις τῶν Ἀπολινάριοι ἔδωσαν μιὰ ἀπροσδόκητη ὅσο
ἀποστόλων καὶ τὶς ἐπιστολὲς τοῦ Παύ- καὶ ἐκπληκτικὴ λύση στήν «ἀσφυξία» ποὺ
λου, δίνοντάς τους τὴ μορφὴ διαλόγων εἶχε προκαλέσει στοὺς χριστιανοὺς ἡ βίαιη
κατὰ τὰ πρότυπα τῶν διαλόγων τοῦ Πλά- ἀποκοπή τους ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ παιδεία.
τωνα17. Ἐπιπλέον, σὲ μιὰ προσπάθεια νὰ Τὸ μέγεθος τοῦ ἐγχειρήματος τῶν δύο
δώσει στὴ χριστιανικὴ ἐκπαίδευση ἕνα Ἀπολιναρίων προκαλεῖ πραγματικὰ ἴλιγγο.
ἀνάλογο τοῦ ἀπαγορευμένου πλέον γιὰ Ἀλλὰ ἴλιγγο προκαλεῖ καὶ τὸ ἐλάχιστο
τοὺς χριστιανοὺς Ὁμήρου, διασκεύασε σὲ χρονικὸ διάστημα μέσα στὸ ὁποῖο ἔγιναν
ἔπος, γραμμένο μὲ δακτυλικὸ ἑξάμετρο, ὅλα αὐτὰ τὰ θαυμαστὰ ποὺ περιγράφουμε
τὴν ἑβραϊκὴ ἱστορία μέχρι τὴ βασιλεία ἐδῶ: Ἀπὸ τὴν ἔκδοση τοῦ διατάγματος
τοῦ Ἰουλιανοῦ γιὰ τὴν ἐκπαίδευση μέχρι
16. Σωκράτους Σχολαστικοῦ, Ἐκκλησιαστικὴ
ἱστορία, ed. W. Bright, Γʹ 16.8-15: «Ὁ μὲν γὰρ 18. Σῳζομενοῦ, Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία, ed. J. Bidez
εὐθὺς γραμματικὸς ἅτε, τὴν τέχνην γραμματικὴν καὶ G. C. Hansen, Εʹ 18, 3.3-4.1: «Ἡνίκα δὴ Ἀπο-
Χριστιανικῷ τύπῳ συνέταττε· τά τε Μωϋσέως λινάριος οὗτος εἰς καιρὸν τῇ πολυμαθείᾳ καὶ τῇ
βιβλία διὰ τοῦ ἡρωϊκοῦ λεγομένου μέτρου φύσει χρησάμενος, ἀντὶ μὲν τῆς Ὁμήρου ποιήσε-
μετέβαλε, καὶ ὅσα κατὰ τὴν παλαιὰν διαθήκην ως ἐν ἔπεσιν ἡρῴοις τὴν Ἑβραϊκὴν ἀρχαιολογίαν
ἐν ἱστορίας τύπῳ συγγέγραπται. Καὶ τοῦτο μὲν συνεγράψατο μέχρι τῆς Σαοὺλ βασιλείας καὶ
τῷ δακτυλικῷ μέτρῳ συνέταττε, τοῦτο δὲ καὶ τῷ εἰς εἰκοσιτέσσαρα μέρη τὴν πᾶσαν πραγματεί-
τῆς τραγῳδίας τύπῳ δραματικῶς ἐξειργάζετο· αν διεῖλεν, ἑκάστῳ τόμῳ προσηγορίαν θέμενος
καὶ παντὶ μέτρῳ ρυθμικῷ ἐχρῆτο, ὅπως ἂν μηδεὶς ὁμώνυμον τοῖς παρ’ Ἕλλησι στοιχείοις κατὰ τὸν
τρόπος τῆς Ἑλληνικῆς γλώττης τοῖς Χριστιανοῖς τούτων ἀριθμὸν καὶ τάξιν». Ἴσως νὰ πρόκειται
ἀνήκοος ᾖ». γιὰ τὸ ἴδιο ἔργο ποὺ ὁ Σωκράτης ὁ Σχολαστικὸς
17. Σωκράτους Σχολαστικοῦ, ὅ.π., Γʹ 16.15-17: «Ὁ δὲ ἀποδίδει στὸν πατέρα Ἀπολινάριο.
νεώτερος Ἀπολινάριος, εὖ πρὸς τὸ λέγειν παρε- 19. Σῳζομενοῦ, ὅ.π., Ε΄ 18, 4.1-3: «Ἐπραγματεύσατο
σκευασμένος, τὰ εὐαγγέλια καὶ τὰ ἀποστολικὰ δὲ καὶ τοῖς Μενάνδρου δράμασιν εἰκασμένας
δόγματα ἐν τύπῳ διαλόγων ἐξέθετο, καθὰ καὶ κωμῳδίας, καὶ τὴν Εὐριπίδου τραγῳδίαν καὶ
Πλάτων παρ’ Ἕλλησιν». τὴν Πινδάρου λύραν ἐμιμήσατο».
7
τὸν θάνατο τοῦ Ἰουλιανοῦ στὴν περσικὴ λιναρίων νὰ δώσουν στὸν χριστιανισμὸ
ἐκστρατεία του μεσολαβεῖ μόλις ἕνας μιὰ ἀμιγῶς χριστιανικὴ λόγια γραμματεία
χρόνος. Προφανῶς, ἤδη ἀπὸ τὸν θάνατο ἐφάμιλλη τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς, καὶ μά-
τοῦ Ἰουλιανοῦ τὸ ἐπίμαχο διάταγμά του λιστα μέσα σὲ ἕνα τόσο μικρὸ χρονικὸ δι-
θὰ περιέπεσε σὲ ἀχρηστία, μέχρι πού, ἕξι άστημα, φαντάζει ἕνα ἀληθινὰ τιτάνιο καὶ
μῆνες ἀργότερα, οἱ αὐτοκράτορες Βαλεντι- μεγαλειῶδες ἐγχείρημα. Καὶ θὰ μποροῦσε
νιανὸς καὶ Βάλης ἐξέδωσαν νέο διάταγμα κανείς, διαβάζοντας τὶς σχετικὲς ἀναφορὲς
γιὰ τὴν ἐκπαίδευση20, τὸ ὁποῖο κατήργησε στὰ ἔργα τοῦ Σωκράτους τοῦ Σχολαστι-
πλέον καὶ νομοθετικὰ τὸ διάταγμα τοῦ κοῦ καὶ τοῦ Σῳζομενοῦ, νὰ ἀπορήσει πῶς
Ἰουλιανοῦ. Συνολικά, μιλᾶμε τὸ πολὺ γιὰ εἶναι δυνατὸν ἕνα τόσο τιτάνιο καὶ μεγα-
ἑνάμισυ ἔτος ἀπὸ τὸ διάταγμα τοῦ Ἰου- λειῶδες ἐγχείρημα νὰ σκεπάσθηκε ἀπὸ τὴ
λιανοῦ, καὶ μέσα σὲ αὐτὸ τὸ διάστημα λήθη, χωρὶς νὰ ἀφήσει πίσω του τὸ παρα-
πρέπει νὰ τοποθετήσουμε καὶ ὅλο αὐτὸ μικρὸ ἴχνος ὅτι ὑπῆρξε ποτέ. Ἡ ἀπάντηση
τὸ κολοσσιαῖο ἐγχείρημα τῶν Ἀπολιναρίων εἶναι ἁπλῆ: Τὸ τιτάνιο καὶ μεγαλειῶδες
ποὺ εἴδαμε. Εἶναι φανερὸς ὁ ἀσύλληπτος ἐγχείρημα τῶν Ἀπολιναρίων σκεπάσθη-
δημιουργικὸς οἶστρος τῶν χριστιανῶν τὴν κε ἀπὸ τὴ λήθη, γιατὶ ξεπεράσθηκε ἀπὸ
περίοδο αὐτή, ποὺ προφανῶς καταδει- κάτι ἀκόμη πιὸ τιτάνιο καὶ μεγαλειῶδες:
κνύει πόσο «βαθιὰ νυχτωμένος» ἦταν ὁ τὴν πραγματικὴ καὶ οὐσιαστικὴ σύνθεση
Ἰουλιανός, ποὺ ἐπέμενε νὰ βλέπει τὸν τῆς χριστιανικῆς πίστεως μὲ τὴν ἑλληνικὴ
χριστιανισμὸ ὡς μιὰ θρησκεία τῶν ἀπαι- παιδεία, τὴν ὁποία κατόρθωσαν οἱ μεγάλοι
δεύτων, ὅπως τὸν ἔβλεπαν κάποιοι λόγιοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας, καὶ μάλιστα
ἐθνικοὶ δύο αἰῶνες νωρίτερα. Ἀλλὰ μιὰ οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες, οἱ ὁποῖοι δικαίως καὶ
τέτοια ἀντιμετώπιση τοῦ χριστιανισμοῦ κατὰ τοῦτο τιμῶνται ὡς προστάτες τῆς
δὲν μποροῦσε πιὰ νὰ σταθεῖ τὸν τέταρτο Παιδείας καὶ τῶν Γραμμάτων.
αἰῶνα, ὅταν ὁ χριστιανισμὸς εἶχε πλέον
νὰ ἐπιδείξει στὶς τάξεις του πνευματικὰ 4. Ἡ ἀντίδραση
μεγέθη ποὺ ξεπερνοῦσαν κατὰ πολὺ τοὺς
συγχρόνους τους ἐθνικούς.
τῶν μεγάλων Πατέρων
Χάρις στὸν γρήγορο θάνατο τοῦ Ἰου- Πραγματικά, ἂν τὸ καλοσκεφθοῦμε,
λιανοῦ, ἡ λύση πάνω στὴν ὁποία ἐργά- αὐτὸ ποὺ προσπάθησαν νὰ ἐπιτύχουν
σθηκαν οἱ δύο Ἀπολινάριοι ἀποδείχθη- οἱ δύο Ἀπολινάριοι εἶναι πολὺ πτωχὸ
κε λύση προσωρινή. Πολὺ σύντομα, ὅλα καὶ ἀσήμαντο μπροστὰ σὲ αὐτὸ ποὺ ἔγι-
τὰ ἔργα τους στὰ ὁποῖα ἀναφερθήκαμε νε τελικά, καὶ τοῦ ὁποίου ἐμεῖς σήμερα
ἔπαυσαν νὰ χρησιμοποιοῦνται καὶ χάθη- εἴμαστε οἱ κληρονόμοι. Οἱ Ἀπολινάριοι
καν, γιατὶ ἁπλούστατα δὲν ὑπῆρχε πλέον προσπάθησαν ἁπλῶς νὰ πλαισιώσουν τὸ
κανένας λόγος νὰ ὑπάρχουν. χριστιανικὸ πνεῦμα μὲ τὴν ἑλληνικὴ μορ-
Ἡ προσπάθεια αὐτὴ τῶν δύο Ἀπο- φή, ρίχνοντας τὸ χριστιανικὸ μήνυμα μέσα
στὰ καλούπια τοῦ ἑλληνικοῦ λόγου καὶ
20. Codex Theodosianus, eds Theodor Mommsen καὶ μιμούμενοι τὰ πρότυπα τῶν σπουδαίων
Paulus M. Meyer, Weidmann, Berlin 1905, vol.
ἔργων τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γραμματεί-
I.2, σελ. 742, XIII, 3, 6.1-3 (364 Ian. 11): “IMPP.
VAL(ENTINI)ANUS ET VALENS AA. AD MA-
ας. Κατὰ ταῦτα, ἡ σύνθεση χριστιανισμοῦ
MERTINUM P(RAEFECTUM) P(RAETORI)O. καὶ ἑλληνισμοῦ ποὺ προσπάθησαν νὰ
Si qui erudiendis adulescentibus vita pariter et προωθήσουν οἱ Ἀπολινάριοι ἦταν μιὰ
facundia idoneus erit, vel novum instituat audito- σύνθεση ἐπιφανειακὴ καὶ ἐπιπόλαια.
rium vel repetat intermissum. DAT. III IS. IAN. Οἱ μεγάλοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας
DIVO IOVIANO ET VARRONIANO CONSS.”.
8
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
μας, ἀντίθετα, δὲν ἔμειναν στὴν ἐπιφάνεια, ἰδιαίτερα στὸ θέμα τῆς ἀπαγόρευσης τῆς
ἀλλὰ προχώρησαν σὲ ἕναν οὐσιαστικὸ δι- ἑλληνικῆς παιδείας. Καὶ ἐξηγεῖ ὁ ἴδιος
άλογο μὲ τὸν ἑλληνικὸ πολιτισμό. Ὅταν, τὸν λόγο:
γιὰ παράδειγμα, ὁ Μέγας Βασίλειος προ- «Ἀλλὰ ἂς ξαναφέρουμε τὴ συζήτηση
βάλλει καὶ συμμερίζεται τὴν ἀντίληψη ὅτι στὴν παιδεία. Γιατὶ δὲν μπορῶ νὰ μὴν
«ὁλόκληρη ἡ ποίηση στὸν Ὅμηρο εἶναι ἐπανέρχομαι ξανὰ καὶ ξανὰ σὲ αὐτὸ τὸ
ἔπαινος τῆς ἀρετῆς»21, ἀνοίγει διάπλατα θέμα, καὶ πρέπει νὰ προσπαθήσω νὰ τὴν
τὸν δρόμο, γιὰ νὰ ἀναζητήσουν καὶ νὰ ὑπερασπισθῶ ὅσο μπορῶ. Διότι ἐνῷ εἶναι
βροῦν οἱ χριστιανοὶ στὰ ὁμηρικὰ ἔπη ὄχι πολλὰ καὶ φοβερὰ τὰ πράγματα γιὰ τὰ
ἁπλῶς καὶ μόνο τό... δακτυλικὸ ἑξάμετρο, ὁποῖα ἐκεῖνος [ἐνν. ὁ Ἰουλιανός] ἀξίζει
ἀλλὰ καὶ ἀξίες καὶ πρότυπα ἀρετῆς. νὰ μισεῖται δικαίως, πουθενὰ ἀλλοῦ δὲν
Αὐτὸς ὁ δρόμος εἶναι κάτι τὸ ἀσύλ- φαίνεται νὰ διέπραξε μεγαλύτερο ἀτόπη-
ληπτα μεγαλειωδέστερο ἀπὸ τὴν ὁμολο- μα ἀπ’ ὅ,τι σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο»22.
γουμένως ἐντυπωσιακὴ προσπάθεια στὴν Τὰ λόγια αὐτὰ μᾶς δίδουν μιὰ ἁπτὴ
ὁποία εἶχαν ἀποδυθεῖ οἱ δύο Ἀπολινάριοι. ἔνδειξη τοῦ βάθους στὸ ὁποῖο εἶχαν ἤδη
Οἱ μεγάλοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας, προχωρήσει οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας
προχωρώντας σὲ ἕναν οὐσιαστικὸ διάλογο μας τὴ γόνιμη σύνθεση τῆς χριστιανικῆς
μὲ τὸν ἑλληνικὸ πολιτισμό, ἀπέδειξαν τε- πίστεως μὲ τὴν ἑλληνικὴ παιδεία. Πράγ-
λικὰ πὼς ὅ,τι τὸ εὐγενὲς καὶ ὑψηλὸ εἶχε ματι, ἡ σύνθεση αὐτὴ εἶχε προχωρήσει
ἀναδείξει ἡ ἑλληνικὴ ἀρχαιότητα ἔβρισκε σὲ τέτοιο βάθος, ὥστε ὁ Γρηγόριος ὁ
τὴν πλήρωση καὶ τὴν ὁλοκλήρωσή του Θεολόγος ἐδῶ φθάνει μέχρι τοῦ σημεί-
στὸν χριστιανισμό. Ἔτσι, οἱ Πατέρες τῆς ου νὰ χαρακτηρίζει τὴν προσπάθεια τοῦ
Ἐκκλησίας μας προώθησαν μιὰ εἰς βάθος Ἰουλιανοῦ νὰ στερήσει τοὺς χριστιανοὺς
καὶ οὐσιαστικὴ σύνθεση χριστιανισμοῦ ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ παιδεία ὡς τὸ μεγα-
καὶ ἑλληνισμοῦ, ἀποδεικνύοντας ὅτι ὁ λύτερο ἀπὸ τὰ ἀτοπήματά του· ἀρκεῖ
νέος, ἑλληνοχριστιανικὸς πολιτισμός, ποὺ νὰ ἀναλογισθεῖ κανεὶς τὸ πλῆθος καὶ τὸ
αὐτοὶ οἰκοδόμησαν, ἦταν ὁ πραγματικὸς μέγεθος τῶν ἀτοπημάτων τοῦ Ἰουλιανοῦ,
κληρονόμος καὶ συνεχιστὴς τοῦ ἀρχαίου γιὰ νὰ καταλάβει τὴ βαρύτητα αὐτῶν τῶν
μεγαλείου. λόγων. Καὶ δὲν εἶναι μόνον ὁ Γρηγόριος,
Ἡ ἀπάντηση ποὺ ἔδωσαν οἱ Πατέρες ἀφοῦ, ὅπως γράφει ὁ Robert Browning,
τῆς Ἐκκλησίας μας στὶς μεθοδεύσεις τοῦ ὅλη γενικὰ ἡ ἐχθρικὴ πρὸς τὸν Ἰουλιανὸ
Παραβάτη αὐτοκράτορα βρίσκεται ἔξοχα παράδοση τῆς χριστιανικῆς ἱστοριογρα-
ἀποτυπωμένη σὲ δύο λόγους τοῦ ἁγίου φίας θεωρεῖ τὴν ἀπαγόρευση τῆς ἑλλη-
Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, οἱ ὁποῖοι εἶναι νικῆς παιδείας ὡς τὸ μεγαλύτερο ἀπὸ τὰ
γνωστοὶ ὡς Κατὰ Ἰουλιανοῦ βασιλέως ἐγκλήματα τοῦ Παραβάτη αὐτοκράτορα23.
στηλιτευτικοί. Σὲ αὐτούς, ὁ Γρηγόριος
μέμφεται τὸν Παραβάτη αὐτοκράτορα γιὰ 22. Γρηγορίου Ναζιανζηνοῦ, Κατὰ Ἰουλιανοῦ βασι-
πλεῖστα ὅσα πράγματα, ἀλλὰ ἐπιμένει λέως στηλιτευτικὸς πρῶτος (Λόγος Δ΄), ed. J.-P.
Migne, PG 35, 633.45-636.5: «Ἀλλ’ ἀνακτέον μοι
πάλιν τὸν λόγον ἐπὶ τοὺς λόγους· οὐ γὰρ φέρω
21. Βασιλείου Καισαρείας τοῦ Μεγάλου, Πρὸς τοὺς μὴ τοῦτο πολλάκις ἀνακυκλεῖν, καὶ πειρατέον
νέους ὅπως ἂν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων, συνηγορῆσαι τούτοις εἰς δύναμιν· πολλῶν γὰρ
ed. F. Boulenger, 5.25-28: «Ὡς δ’ ἐγώ τινος ἤκου- καὶ δεινῶν ὄντων, ἐφ’ οἷς ἐκεῖνος μισεῖσθαι δίκαι-
σα δεινοῦ καταμαθεῖν ἀνδρὸς ποιητοῦ διάνοιαν, ος, οὐκ ἔστιν ὅ τι μᾶλλον ἢ τοῦτο παρανομήσας
πᾶσα μὲν ἡ ποίησις τῷ Ὁμήρῳ ἀρετῆς ἐστιν φαίνεται». Οἱ «λόγοι», γιὰ τοὺς ὁποίους μιλάει
ἔπαινος, καὶ πάντα αὐτῷ πρὸς τοῦτο φέρει, ὅ ἐδῶ ὁ Γρηγόριος, εἶναι ἡ παιδεία.
τι μὴ πάρεργον». 23. Robert Browning, The emperor Julian, σελ. 169.
9
Ὁ Γρηγόριος ἀφήνει νὰ ξεχειλίσει ἡ αὐτόν. Διότι ὁ ἴδιος, ὅπως γράφει, γιὰ
ἀγανάκτησή του ἐνάντια στὴν ἐξωφρενικὴ ὅλα τὰ ἄλλα ἀδιαφορεῖ, γιὰ τὸν πλοῦτο,
προσπάθεια τοῦ Ἰουλιανοῦ νὰ ἀποβάλει τὴν εὐγενικὴ καταγωγή, τὴ δόξα καὶ τὴν
τοὺς χριστιανοὺς ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ παι- ἐξουσία, καὶ θηρεύει τὴν παιδεία καὶ μό-
δεία, ἀντιμετωπίζοντάς τους «σὰν κλέ- νον, χωρὶς νὰ ὑπολογίζει τοὺς κόπους
πτες ξένου καλοῦ»24. Ἡ κίνηση αὐτὴ τοῦ ποὺ ἀπαιτεῖ αὐτὴ ἡ παιδεία26. Καὶ δὲν
Ἰουλιανοῦ εἶναι ἀποδοκιμαστέα, διότι ὁ πρόκειται γιὰ σχῆμα λόγου· ὁ ἴδιος ὁ
10
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
νάλωση, ὅπως θέλει νὰ τὴν ἐμφανίσει ἡ μετέχουν σὲ μαγικὲς τελετές· διότι κατ’
Πολύμνια Ἀθανασιάδη-Fowden27. οὐσίαν αὐτὸ ἀκριβῶς ἔλεγε ὁ Παραβάτης
Τὸ ἀποκορύφωμα τῆς συνηγορίας αὐτοκράτορας, καὶ αὐτὸς ἦταν ὁ ψευδώ-
τοῦ Γρηγορίου ὑπὲρ τῆς παιδείας ἔρχε- νυμος «ἑλληνισμός» τοῦ ἐξυμνούμενου ὡς...
ται ἀμέσως μετά, δίδοντάς μας καὶ μιὰ ἑλληνολάτρη Ἰουλιανοῦ.
ἐπιτομὴ τῆς ἀπάντησης τῶν χριστιανῶν Σὲ τελικὴ ἀνάλυση, ἀνάμεσα στοὺς
στὴν προσπάθεια τοῦ Ἰουλιανοῦ νὰ τοὺς μεγάλους Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας καὶ
στερήσει ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ παιδεία. Πιὸ τὸν Ἰουλιανὸ καὶ τοὺς σὺν αὐτῷ ὑπάρχει
συγκεκριμένα, ὁ Γρηγόριος γράφει τὰ ἑξῆς μιὰ θεμελιώδης διαφορὰ στὸν τρόπο μὲ
ὑπέροχα: τὸν ὁποῖο ἔβλεπαν τὸν ἑλληνισμό. Καὶ
«Γιατὶ δική μου εἶναι ἡ δύναμη τῆς αὐτὸ δὲν διαφεύγει τῆς προσοχῆς τοῦ
παιδείας, καὶ ὅσων ἀγαπῶ· αὐτὴν ἀσπά- ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου. Ἐπιτιθέ-
σθηκα καὶ ἀσπάζομαι ὡς πρώτη μετὰ τὸ μενος κατὰ τῆς ἀπαγόρευσης τῆς ἑλλη-
πρῶτο – ἐννοῶ τὰ θεῖα καὶ τὶς πέραν τῶν νικῆς παιδείας ποὺ ἐπέβαλε ὁ Ἰουλιανὸς
ὁρατῶν ἐλπίδες»28. στοὺς χριστιανούς, ὁ Γρηγόριος ἀπευθύ-
Ὅταν διαβάζουμε αὐτὴ τὴν ἐκπλη- νει στὸν Παραβάτη αὐτοκράτορα τὸ ἑξῆς
κτικὴ συνηγορία τοῦ Γρηγορίου ὑπὲρ τῆς καίριο ἐρώτημα:
ἑλληνικῆς παιδείας, δὲν μποροῦμε νὰ ἀπο- «Πῶς ἐννοεῖς καὶ πῶς ἀντιλαμβάνε-
φύγουμε νὰ διερωτηθοῦμε τὸ ἑξῆς: Ποιὸς σαι τὸν ἑλληνισμό, στὸν ὁποῖο ἀνήκει ἡ
ἐκ τῶν δύο εἶναι ὁ πραγματικὸς ἐραστὴς παιδεία;»29.
τῆς ἑλληνικῆς παιδείας; ὁ ἐξυμνούμενος ὡς Κατ’ οὐσίαν, ὁ Γρηγόριος ἐλέγχει καὶ
ἑλληνολάτρης Ἰουλιανός, ὁ ὁποῖος ἀπη- ἐπικρίνει ἐδῶ τὴν περὶ τοῦ ἑλληνισμοῦ
γόρευσε στοὺς χριστιανοὺς τὴν ἑλληνικὴ ἀντίληψη τοῦ Ἰουλιανοῦ. Διότι ὁ ἑλλη-
παιδεία; ἢ ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, νισμός, ὅπως ἐπισημαίνει ὁ Γρηγόριος,
ὁ ὁποῖος στηλιτεύει αὐτὴ τὴν ἀπαγόρευση προβαίνοντας σὲ μιὰ σημασιολογικὴ ἀνά-
ὡς τὸ μεγαλύτερο ἀπὸ τὰ ἀτοπήματα τοῦ λυση ποὺ ὁ Jean Bouffartigue ἀξιολογεῖ
Ἰουλιανοῦ καὶ δηλώνει ὅτι ὁ ἴδιος τιμᾷ καὶ ὡς «ἔξοχη»30, μποροῦσε νὰ ἰδωθεῖ μὲ
ἀσπάζεται τὴν παιδεία ὡς πρώτη μετὰ περισσότερους ἀπὸ ἕναν, διαφορετικοὺς
τὸ πρῶτον, τὰ θεῖα; Ἡ ἀγανάκτηση ποὺ μεταξύ τους τρόπους. Οὔτε ὁ Ἰουλιανὸς
ἔνιωσε ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος γιὰ οὔτε ὁ Γρηγόριος ἔβλεπαν τὸν ἑλληνισμὸ
τὴν ἐξωφρενικὴ ἀπαγόρευση τοῦ Ἰουλι- ὡς θέμα καταγωγῆς – πρακτικά, κανεὶς
ανοῦ δὲν εἶναι παρὰ ἡ ἴδια ἀγανάκτηση δὲν τὸν ἔβλεπε ἔτσι ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ
ποὺ θὰ ἔνιωθε καὶ σήμερα κάθε γνήσιος Μεγάλου Ἀλεξάνδρου, ἀλλὰ ἐξυπακούε-
ἐραστὴς τοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος, ἂν ται ὅτι ὁ Ἰουλιανὸς δὲν μποροῦσε κιόλας
κάποιος ἰσχυριζόταν ὅτι ὁ ἑλληνικὸς πο- νὰ τὸν βλέπει ἔτσι, ἀφ’ ἧς στιγμῆς ὁ ἴδιος
λιτισμὸς ἀνήκει μόνο σὲ ὅσους λατρεύουν δὲν ἦταν Ἕλληνας στὴν καταγωγή. Ὁ
εἴδωλα, πιστεύουν στοὺς ἀστρολόγους, «ἑλληνισμός», ὅπως τὸν ἀντιλαμβανόταν ὁ
ἐπισκέπτονται τὶς χαρτορίχτρες καὶ συμ- Ἰουλιανός, ἦταν οἱ θεοὶ καὶ τὰ εἴδωλα, οἱ
27. Polymnia Athanassiadi-Fowden, Julian and Helle- 29. Γρηγορίου Ναζιανζηνοῦ, Κατὰ Ἰουλιανοῦ βα-
nism. An intellectual biography, Clarendon Press, σιλέως στηλιτευτικὸς πρῶτος (Λόγος Δ΄), ed.
Oxford 1981, σελ. 10 καὶ σημ. 31. J.-P. Migne, PG 35, 637.29-30: «Τίνος γὰρ τοῦ
28. Γρηγορίου Ναζιανζηνοῦ, ὅ.π., PG 35, 636.12-16: Ἑλληνίζειν εἰσὶν οἱ λόγοι, καὶ τοῦ πῶς λεγομένου
«Ἐμοὶ γοῦν εἴη, καὶ ὅστις ἐμοὶ φίλος, τὸ τῶν καὶ νοουμένου;».
λόγων κράτος· ὃ πρῶτον μετὰ τὸ πρῶτον ἠσπα- 30. Jean Bouffartigue, L’empereur Julien et la culture
σάμην τε καὶ ἀσπάζομαι, τὰ θεῖα λέγω, καὶ τὰς de son temps, Institut d’Études Augustiniennes,
ἔξω τῶν ὁρωμένων ἐλπίδας». Paris 1992, σελ. 658.
11
θυσίες στοὺς βωμούς, οἱ μαντεῖες καὶ οἱ ἁρμόζει νὰ εἶναι. Ὁ διάδοχος τοῦ Ἰουλια-
μαγικὲς τελετές· καὶ ἡ ἑλληνικὴ παιδεία νοῦ Ἰοβιανὸς ἐξυμνήθηκε ἀκόμη καὶ ἀπὸ
ἀνῆκε κατ’ αὐτὸν σὲ ὅσους προσέρχο- ἕναν ἐθνικὸ φιλόσοφο σὰν τὸν Θεμίστιο
νταν στὰ ἱερὰ καὶ θυσίαζαν στὰ εἴδωλα, ὡς ὁ αὐτοκράτορας πού «ἐπανέφερε τὴ
καὶ ἰδιαίτερα στοὺς μυημένους στὰ μυ- φιλοσοφία ἀπὸ τὴν ἐξορία στὰ ἀνάκτο-
στήρια καὶ στὶς ἀπόκρυφες ἐπιστῆμες. ρα»32 –αὐτὸ τὸ τελευταῖο δὲν μπορεῖ νὰ
Ἔτσι ἀντιλαμβανόταν τόν «ἑλληνισμό» σημαίνει παρὰ ἕνα καὶ μόνο: ὅτι ἀκόμα καὶ
ὁ Παραβάτης αὐτοκράτορας. ἕνας ἐθνικὸς φιλόσοφος σὰν τὸν Θεμίστιο
Ἀπὸ τὴν ἄλλη, ὁ ἑλληνισμὸς ποὺ ἀναγνώριζε ὅτι ἡ φιλοσοφία ἦταν ἐξόριστη
εἶχαν ἀγκαλιάσει οἱ χριστιανοὶ σὰν τὸν ἀπὸ τὰ ἀνάκτορα ἐπὶ τῆς βασιλείας τοῦ
Γρηγόριο, καὶ ὁ ὁποῖος εἶχε γίνει μέρος προκατόχου τοῦ Ἰοβιανοῦ– καὶ ὁ προκάτο-
τοῦ νέου, ἑλληνοχριστιανικοῦ πολιτισμοῦ, χος τοῦ Ἰοβιανοῦ ἦταν ὁ... «ἐστεμμένος φι-
ἦταν ὁ λαμπρὸς πολιτισμὸς τῆς ἑλληνικῆς λόσοφος», ὅπως ἐξυμνεῖται ἀπὸ κάποιους,
παιδείας, στὸν ὁποῖο ἀναγνωρίζει μέχρι Ἰουλιανὸς ὁ Παραβάτης. Περιττὸ βεβαίως
σήμερα τὴν ὀφειλή της ὁλόκληρη ἡ πο- νὰ ποῦμε ὅτι ἡ ψευδώνυμη «φιλοσοφία»
λιτισμένη ἀνθρωπότητα. Αὐτὸς ὁ ἑλλη- τοῦ Ἰουλιανοῦ, οἱ ἀποκρυφιστικὲς δοξασί-
νισμὸς ἀνῆκε κατὰ τὸν Γρηγόριο σὲ ὅλους ες καὶ πρακτικὲς τὴν ἀποκατάσταση τῶν
ὅσοι τὸν τιμοῦσαν καὶ τὸν ἀγαποῦσαν, ὁποίων ἔκανε σκοπὸ τῆς ζωῆς του, δὲν
σὲ ὅλους ἐκείνους ποὺ ἔστρεφαν μὲ θαυ- εἶχε καμμία ἀπολύτως σχέση μὲ τὴν ἑλλη-
μασμὸ τὸ βλέμμα τους στὰ κατορθώματα νικὴ φιλοσοφικὴ παράδοση – καὶ αὐτὸ δὲν
τοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος καὶ ἔκαναν τὶς δυσκολευόταν νὰ τὸ διακρίνει ἀκόμη καὶ
κατακτήσεις του ὁδηγὸ στὴ ζωή τους. ἕνας ἐθνικὸς φιλόσοφς σὰν τὸν Θεμίστιο.
Εἶναι φανερὸ ὅτι ἄλλον «ἑλληνισμό» Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας, με-
εἶχαν κατὰ νοῦν ὁ Ἰουλιανὸς καὶ οἱ περὶ ταξὺ τῶν ὁποίων ξεχωρίζουν οἱ Τρεῖς Ἱε-
αὐτόν, καὶ ἄλλον ὁ Γρηγόριος καὶ οἱ χρι- ράρχες, τοὺς ὁποίου τιμᾶμε ὡς προστάτες
στιανοί31. Καὶ τὸ ἐρώτημα βεβαίως εἶναι τὸ τῆς Παιδείας καὶ τῶν Γραμμάτων, εἶναι οἱ
ἑξῆς: Ποιὸς ἐκ τῶν δύο ἀντιλαμβανόταν πραγματικοὶ συνεχιστὲς τοῦ Πλάτωνα καὶ
σωστὰ καὶ ποιὸς διέστρεφε τὸν ἑλληνι- τοῦ Ἀριστοτέλη τὸν τέταρτο αἰῶνα. Καὶ
σμό; ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος καὶ οἱ κατανοοῦμε ἀσφαλῶς καὶ συμμεριζόμαστε
μεγάλοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας, ἢ ὁ στὴν ἀντίδρασή τους, ὅταν ὁ Ἰουλιανὸς
ἐξυμνούμενος ὡς «ἑλληνολάτρης» Ἰουλι- ἐπιδίωξε νὰ τοὺς ἀποκόψει νομοθετικὰ
ανός; Αὐτὸ εἶναι ἕνα ἐρώτημα στὸ ὁποῖο ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ παιδεία, τὴν ὁποῖοι
πρέπει νὰ τοποθετηθοῦμε ὅλοι ξεκάθαρα. αὐτοὶ τιμοῦσαν – καὶ ὄχι βεβαίως ὁ Πα-
Τὰ ἀρρωστημένα σχέδια τοῦ Ἰουλιανοῦ ραβάτης αὐτοκράτορας καὶ οἱ σὺν αὐτῷ.
δὲν τελεσφόρησαν. Ὅταν ὁ δῆθεν ἑλλη-
νολάτρης αὐτοκράτορας φονεύθηκε στὴν Δρ ΓΙΑΝΝΗΣ Κ. ΤΣΕΝΤΟΣ
Περσία, ἡ προσπάθειά του νὰ ἐπιβάλει
τὴν ἀπαγόρευση τῆς ἑλληνικῆς παιδείας 32. Θεμιστίου, Ὑπατικὸς εἰς τὸν αὐτοκράτορα Ἰο-
ἀνεστάλη, καὶ τὰ ἀγαθὰ τῆς ἑλληνικῆς βιανόν, ed. H. Schenkl καὶ G. Downey, 63c4-d1:
«Ἐμοὶ δέ, ὦ βασιλεῦ, καὶ μᾶλλον ἔτι φροντιστέον
παιδείας ἔμειναν κτῆμα ὅλων, ὅπως καὶ
ἐστὶ καὶ μὴ λίαν ἐνδεὲς ἀντεισενεγκεῖν σοι τὸ
χαριστήριον, ὅτι φιλοσοφίαν οὐ πάνυ παρὰ τοῖς
31. Ὁ Glen W. Bowersock σχολιάζει ὅτι ὁ Γρηγόριος πολλοῖς εὐπραγοῦσαν κατὰ τὸν παρόντα χρόνον
ἀρνήθηκε νὰ δεχθεῖ τὸν μετασχηματισμὸ τοῦ ἐπανάγεις αὖθις εἰς τὰ βασίλεια, καὶ παρίσταται
ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, τὸν ὁποῖο ἀγαποῦσε, σὲ σὺν εὐδοκιμωτέρῳ τῷ σχήματι, καὶ ποιεῖς οὐχ
μιὰ θρησκεία τὴν ὁποία δὲν μποροῦσε νὰ ἀνεχθεῖ ἧττον ἔντιμον τὴν τῶν λόγων ἡγεμονίαν τῆς τῶν
(Julian the Apostate, σελ. 5). στρατοπέδων ἀρχῆς».
12
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
Ἡ
Ἑορτὴ τῶν Γραμμάτων Χριστιανικὴ πίστη καὶ δημιούργησαν μιὰ
καὶ τῆς Παιδείας συνδέ- νέα σύνθεση. Προτείνουν τὴ διαλεκτικὴ
εται ἐκκλησιολογικὰ μὲ καὶ τὴν ἐκλεκτικὴ χρησιμοποίηση ὅλων
τὶς μορφὲς τοῦ Μεγάλου τῶν ὠφελίμων στοιχείων τῆς ἑλληνικῆς
Βασιλείου, τοῦ Ἰωάννου παιδείας, καὶ γενικώτερα τοῦ ἑλληνικοῦ
τοῦ Χρυσοστόμου καὶ τοῦ Γρηγορίου τοῦ πολιτισμοῦ, γιὰ τὴ σωστὴ ἑρμηνεία καὶ
Θεολόγου, γιὰ νὰ καταδείξει τὴν ὄψη τῆς διατύπωση τοῦ χριστιανικοῦ μηνύματος.
πραγματικῆς παιδείας μέσα ἀπὸ συγκε- Προτείνουν τὸ πρότυπο τοῦ «σοφοῦ καὶ
κριμένες ἱστορικὲς προσωπικότητες, γιὰ ἁγίου», σὲ ἀντικατάσταση τοῦ «καλοῦ
νὰ ἐπισημάνει τὸν τρόπο σκέψης στὰ κἀγαθοῦ». Τὶς θέσεις αὐτὲς ὁ Μέγας Βα-
πλαίσια τοῦ ἀποκαλυπτόμενου Λόγου, σίλειος ἐκφράζει στὴν ὁμιλία του Πρὸς
γιὰ νὰ προτυποποιήσει ὄχι θεσμοὺς καὶ τοὺς νέους ὅπως ἂν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφε-
σχήματα περασμένων αἰώνων, ἀλλὰ τὸν λοῖντο λόγων. Ὁ Μέγας Βασίλειος ἀποκα-
τρόπο σύνδεσης τῆς ἀποκαλυπτόμενης λεῖ ἐπίσης τὴν Ἰλιάδα καὶ τὴν Ὀδύσσεια
ἀλήθειας μὲ τὴν κάθε συγκεκριμένη ἐπο- «ἀρετῆς ἔπαινον».
χή.
Ἡ πολύπλευρη προσωπικότητα καὶ
δράση τῶν τριῶν Πατέρων συνδέεται χω-
ροχρονικὰ μὲ τὴ μεσογειακὴ περιοχὴ τοῦ
τετάρτου αἰῶνα μ.Χ. Στὸν τέταρτο αἰῶνα
ὑπάρχει ἔντονη ἡ θέση ποὺ ἐκφράζεται
ἐπιγραμματικὰ μὲ τὴ φράση: «Τί κοινὸν
μεταξὺ Ἀθηνῶν καὶ Ἰεροσολύμων, μεταξὺ
Πνυκὸς καὶ Γολογοθᾶ;», ποὺ διαχωρίζει
ριζικὰ τὴν ἀνθρώπινη φιλοσοφία ἀπὸ τὴ
θεία σοφία, τὴ φυσικὴ ἀπὸ τὴν ὑπερ-
φυσικὴ ἀνακάλυψη, τὸν Ἑλληνισμὸ ἀπὸ
τὸν Χριστιανισμό. Ὑπάρχει, ἀκόμα, καὶ Καὶ ὁ Γρηγόριος ὁ Ναζιανζηνός, ὁ φι-
ἡ ἀντιδιαμετρικὰ ἀντίθετη ἄποψη τῆς λολογικώτερος τῶν Ἑλλήνων Πατέρων,
ἀνεπιφύλακτης χρησιμοποίησης τῆς ἑλλη- στὸν Ἐπιτάφιό του πρὸς τὸν συμμαθη-
νικῆς φιλοσοφίας ἀπὸ μερίδα χριστιανῶν τή του στὴ ρητορικὴ σχολὴ τῶν Ἀθηνῶν
λογίων, ποὺ καταλήγει στὸν ἐξελληνισμὸ καὶ ἐπιστήθιο φίλο τοῦ Μέγα Βασίλειο
τοῦ Χριστιανισμοῦ καὶ τὴν αἵρεση (Γνω- τονίζει: «Ἔχω τὴ γνώμη πὼς ἔχει γίνει
στικοί, Ἀρειανιστές, Ἀπολλιναριστές). παραδεκτὸ ἀπὸ ὅλους τοὺς λογικοὺς
Οἱ Πατέρες διαφοροποιοῦνται καὶ ἀνθρώπους ὅτι ἡ παιδεία κατέχει τὴν
ἀπὸ τὶς δύο αὐτὲς θέσεις. Ἀκολουθοῦν πρώτη θέση ἀνάμεσα στὰ ἀνθρώπινα
τὴ χρυσῆ ὁδό. Ἀφομοίωσαν τὸν ἀρχαῖο ἀγαθά, καὶ ὄχι μόνο ἡ Χριστιανικὴ παι-
πολιτισμό, χρησιμοποίησαν τὴ φιλοσοφία, δεία [...] ἀλλὰ καὶ ἡ κλασική, τὴν ὁποία
ἐναρμόνισαν τὸν Ἑλληνικὸ λόγο μὲ τὴ πολλοὶ Χριστιανοί “κακῶς εἰδότες” ἀπορ-
13
ρίπτουν, λέγοντας πὼς εἶναι ἐπικίνδυνη πραγματικὸς κόσμος. Οἱ ἰδέες εἶναι οὐσίες
καὶ βλαβερὴ καὶ πὼς ἀπομακρύνει ἀπὸ αὐθυπόστατες καὶ ὑπεραισθητές, ἀπρό-
τὸν Θεό». Καὶ καταλήγει: «Δὲν πρέπει σιτες στὶς δικές μας αἰσθήσεις, θεατὲς
νὰ καταδικάζουμε τὴν κλασικὴ παιδεία, διὰ τοῦ νοῦ. Ἡ λύτρωση τοῦ ἀνθρώπου
ἐπειδὴ αὐτὸ ἀρέσει σὲ μερικούς, ἀλλὰ προκύπτει, ὅταν ἡ ψυχὴ ἐλευθερωθεῖ
ὀφείλουμε νὰ θεωροῦμε ἀνόητους καὶ ἀπὸ τὸ σῶμα, ποὺ εἶναι δεσμωτήριό του.
ἀγράμματους ὅσους σκέπτονται μὲ τὸν Ἡ Ὀρθόδοξη Θεολογία δὲν ἀρνεῖται
τρόπο αὐτό». Ἡ Γρηγόριος, ἐπίσης, χα- τὴν ἐπίδραση τοῦ Ἑλληνισμοῦ στὸν
ρακτηρίζει τὴ Στωικὴ φιλοσοφία «σεμνή» Χριστιανισμό, ἀντιθέτως θεωρεῖ τὴν
καὶ τὰ ἔπη τοῦ Ὁμήρου «θαυμάσια». ἀλληλοδιείσδυση χρήσιμη, ἀναγκαία καὶ
Ἀλλὰ καὶ ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστο- ἀναπόφευκτη, ἀποκρούει ὅμως κάθε
μος χρησιμοποιεῖ γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τῆς ἀλλοίωση τοῦ Χριστιανισμοῦ, καθότι ἡ
ἀποκαλυπτόμενης ἀλήθειας ὄχι μόνο ρη- Ὀρθόδοξη Θεολογία διαφέρει ριζικὰ ἀπὸ
τορικὰ σχήματα τῆς κλασικῆς ρητορικῆς τὴ φιλοσοφία α) στὸ περιεχόμενο καὶ β)
καὶ διαλεκτικῆς, σὲ γλῶσσα ἀττικίζουσα, στὴ μεθοδολογία. Ὁ Θεός, σύμφωνα μὲ
ἀλλὰ καὶ φιλοσοφικὲς ἰδέες καὶ γνῶμες τοὺς ἁγίους Πατέρες, δὲν εἶναι ἡ ἰδέα
ἀρχαίων Ἑλλήνων, ὅπως τοῦ Ὁμήρου, τοῦ τοῦ ἀγαθοῦ, ἀλλὰ προσωπικὸς Θεός. Ἡ
Σοφοκλῆ, τοῦ Εὐριπίδη, τοῦ Ἀριστοφάνη, ψυχὴ δὲν προϋπῆρχε, ἀλλὰ δημιουργή-
τοῦ Ἰσοκράτη, τοῦ Δημοσθένη, τοῦ Θου- θηκε ἀπὸ τὸν Θεὸ μαζὶ μὲ τὸ σῶμα. Τὸ
κυδίδη, τοῦ Ζήνωνα, τοῦ Πλάτωνα, τοῦ σῶμα δὲν εἶναι τὸ δεσμωτήριο τῆς ψυχῆς.
Σωκράτη, τοῦ Πυθαγόρα κ.ἄ. Ὁ διάλογος Ὁ κόσμος δημιουργήθηκε ἐκ τοῦ μηδενός,
λοιπὸν χωρὶς φανατισμὸ καὶ μισαλλοδοξία ἐκ μὴ ὑπαρχούσης ὕλης, καὶ διευθύνεται
μὲ ὅλα τὰ σύγχρονα ρεύματα τῆς πολυ- ἀπὸ τὴν ἄκτιση πρόνοια τοῦ Θεοῦ καὶ
πολιτισμικῆς ἐποχῆς μας εἶναι ἕνα ἀπὸ τὴν ἄκτιση κυβερνητικὴ ἐνέργεια τοῦ Θε-
τὰ μηνύματα τῆς Ἑορτῆς τῶν Γραμμάτων οῦ. Ὁ Θεὸς δὲν εἶναι τὸ ἀκίνητον κινοῦν,
καὶ τῆς Παιδείας. ἔστω τὸ πρῶτο σύμφωνα μὲ τὸν Ἀριστο-
Ἐκεῖ ὅμως ποὺ ἐμφανίζονται καὶ οἱ τέλη, ἀλλὰ συγχρόνως κινεῖται πρὸς τὸν
τρεῖς ἀπόλυτοι καὶ κατηγορηματικοὶ εἶναι ἄνθρωπο. Κινεῖ καὶ κινεῖται. Εἶναι ἔρως
στὰ ἀκραιφνῶς θεολογικὰ θέματα. Κατὰ καὶ ἐραστόν. Ἡ ὀρθόδοξη θεολογία δὲν
τὸν Πλάτωνα, ὁ κόσμος τῶν ἰδεῶν εἶναι ὁ ταὐτίζεται μὲ τὴ μεταφυσική, καὶ ἀπέρ-
14
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
ριψε ὅλες τὶς θεωρίες τῶν φιλοσόφων καὶ νὰ ἔρθει στὴν καρδιά. Στὸν σκοπὸ
ὡς κακόδοξες. αὐτὸ ἀποβλέπει ἡ ἡσυχία, μὲ ὅλη τὴν
Οἱ Ἅγιοι Πατέρες ἀπέρριψαν καὶ τὴ ὀρθόδοξη σημασία της. Ἔτσι ὁ νοῦς δὲν
μεθοδολογία τῶν φιλοσόφων, διότι ὁδηγεῖ διασκορπίζεται πλέον πρὸς τὰ ἔξω οὔτε
σὲ λάθος συμπεράσματα. Οἱ φιλόσοφοι διαχέεται διὰ τῶν αἰσθητηρίων στὸν πε-
φιλοσοφοῦσαν μὲ τὸν στοχασμὸ καὶ ἔχο- ριβάλλοντα κόσμο, ἀλλὰ ἐπιστρέφει στὸν
ντες ὡς κέντρο τὴ λογική, ἐνῷ οἱ Ἅγιοι ἑαυτό του, καὶ διὰ τοῦ ἑαυτοῦ του στὸν
Πατέρες εἶχαν κέντρο τὸν νοῦ. Καθάρισαν ἴδιο τὸν Θεό. Ἡ διάνοια εἶναι ἡ διόπτρα
πρῶτα τὴν καρδιὰ ἀπὸ τὰ πάθη, καὶ ποὺ ἀτενίζει τὰ οὐράνια, ὁ ἀνιχνευτὴς
ἔτσι φωτίσθηκε ὁ νοῦς τους καὶ ἔφθα- ποὺ ἐρευνᾷ μὲ τὰ Ἅγιο Πνεῦμα τὸν οὐρά-
σαν στὴ θεωρία τοῦ Θεοῦ, ποὺ εἶναι ἡ νιο κόσμο καὶ τὰ βάθη τοῦ Θεοῦ. Τό-
θέα τοῦ Θεοῦ μέσα στὸ ἄκτιστο Φῶς. τε ὁ ἄνθρωπος γίνεται ναὸς τοῦ Ἁγίου
Ὅλοι οἱ διὰ μέσου τῶν αἰώνων αἱρετικοὶ Πνεύματος, ἔχοντας ἀδιάλειπτη μνήμη
χρησιμοποιοῦσαν τὴ φιλοσοφία, ἐνῷ οἱ τοῦ Θεοῦ. Ὁ οὐρανοβάμων Βασίλειος χα-
Ἅγιοι βίωναν τὸν ἡσυχασμό. Ὁ ἄνθρωπος ρακτηρίζει τὴ θεία ἀγάπη πόθο ψυχῆς
θεραπεύει τὸ γνωστικό του κέντρο, ποὺ δριμὺ καὶ ἀφόρητο καὶ τὴ συνδέει μὲ τὴ
εἶναι ὁ νοῦς καὶ ἡ καρδιά, καὶ ἀποκτᾶ θέα τοῦ Θεοῦ. Λέγει ὁ Ἅγιος: «Ἄρρητοι
τὴ γνώση τοῦ Θεοῦ. Βιώνει τὸν Θεὸ ὡς παντελῶς καὶ ἀνεκδιήγητοι τοῦ θείου
ἔρωτα καὶ ὡς ἐραστόν, ποὺ κινεῖ καὶ κάλλους αἱ ἀστραπαί..., τοῦτο τὸ κάλ-
κινεῖται. λος ψυχῇ καὶ διανοίᾳ καταληπτὸν καὶ
Οἱ τρεῖς Ἱεράρχες εἶναι οἱ φορεῖς οὐχὶ σαρκίναις αἰσθήσεσι. Τί οὖν κάλλους
τῆς ἑλληνο-ορθοδόξου παραδόσεως καὶ θείου θαυμασιώτερον;».
οἱ ἀπλανεῖς ὁδηγοί μας πρὸς τὴ θέωση. Τὰ πιὸ γνωστὰ ἔργα τοῦ μεγάλου
Μελέτησαν καὶ σπούδασαν τὴν ἀρχαία Ἐκκλησιαστικοῦ ἀνδρὸς καὶ σοφοῦ
παιδεία, ἀλλὰ δὲν ὑπῆρξαν φιλόσοφοι. Ἕλληνα ἐπισκόπου Καισαρείας τῆς
Ἦσαν θεολόγοι, ποὺ δέχθηκαν τὴ θεία Καππαδοκίας, στὸν ὁποῖο ἡ Ἀκαδημία
Χάρη καὶ ἐβίωσαν τὴν Πεντηκοστή. Γι’ Ἀθηνῶν τὸ 1979 (γιὰ τὰ 1600 χρόνια ἀπὸ
αὐτὸ καὶ ἀποκαλοῦνται: «κιθάραι τοῦ τὴν ἐκδημία του) ἀπέτισε τὸν ὀφειλόμενο
Πνεύματος, τῆς Τριάδος οἱ προμάχοι, φόρο τιμῆς καὶ ἀναγνώρισης, εἶναι: Ὁμι-
εὐσεβείας οἱ πρόβολοι, ἀληθείας αἱ σάλ- λίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, Πρὸς τοὺς νέους
πιγγες, τοῦ Ἀρείου καθαιρέται, οἱ μετὰ ὅπως ἂν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων,
τοὺς 12 τρεῖς Ἀπόστολοι». Ὅροι κατὰ πλάτος, Ὅροι κατ’ ἐπιτομήν,
Ὁ Μέγας Βασίλειος δὲν ὑπῆρξε ἕνας Ὑπόμνημα εἰς τὸ Ψαλτήριον, Περὶ τοῦ
στοχαστὴς φιλόσοφος, ἀλλὰ πραγματικὸς Ἁγίου Πνεύματος κ.ἄ. Διασώθηκε ἐπίσης
θεολόγος. Ὁ ἴδιος εἶχε ἐμπειρία τοῦ Θε- ἡ Θεία Λειτουργία ποὺ φέρει τὸ ὄνομά
οῦ. Στὸν Εὐστάθιο Σεβαστείας γράφει του καὶ ἡ ὁποία τελεῖται δέκα φορὲς
ὅτι, ἀφοῦ δαπάνησε ὅλη τὴ μέχρι τότε κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ ἔτους.
ζωή του γιὰ τὴ σοφία τοῦ κόσμου τού- Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ἐπίσης δὲν φιλο-
του, προσβλέπει τώρα μόνο στὴ σοφία σοφεῖ. Ἀφοῦ διδάχθηκε ρητορικὴ καὶ τὴ
τοῦ Θεοῦ, τὴν ὁποία θεωρεῖ ἀσύγκριτα θύραθεν ἐπιστημονικὴ γνώση στὴν Ἀθήνα
ἀνώτερη. Πρὸς τοῦτο στρέφει ὅλο του ἐπὶ τέσσερα χρόνια καὶ δίδαξε ἐπιστῆμες
τὸ εἶναι πρὸς τὸν Θεό, καταφεύγοντας ἐπὶ δύο χρόνια καὶ ὁ ἴδιος στὴν Ἀθή-
στὸν Πόντο καὶ ἐφαρμόζοντας τὴν ἡσυ- να, ἐγκαταλείπει τὶς θύραθεν ἐπιστῆμες,
χαστικὴ μέθοδο. Ἡ ἡσυχία εἶναι ἡ ἀρχὴ περνᾷ καὶ αὐτὸς ἀπὸ αὐστηρὴ ἄσκηση
τῆς καθάρσεως τῆς ψυχῆς. Ὁ νοῦς πρέ- στὸν Πόντο καὶ στὴν Ἀριανζὸ καὶ θέτει
πει νὰ ἀποσπασθεῖ ἀπὸ τὶς φροντίδες τὴ λαμπρὴ εὐγλωττία ποὺ ἀπέκτησε κατὰ
15
τὴ διάρκεια τῶν σπουδῶν του στὴν ὑπη- φιος εἰς τὸν Μέγαν Βασίλειον, Περὶ τῆς
ρεσία τοῦ Λόγου. Ἀπὸ τοὺς πέντε θεο- εἰς Πόντος φυγῆς, Ὁμιλία εἰς τὰ Φῶτα,
λογικούς του λόγους, ἀπὸ τοὺς ὁποίους Ὁμιλία εἰς τὴν Πεντηκοστήν, καὶ πάνω
ἀπέκτησε καὶ τὴν ἐπωνυμία Θεολόγος, ἀπὸ διακόσεις ἐπιστολὲς καὶ ποιήματα.
φαίνεται ὅτι θεολόγος εἶναι ἐκεῖνος ποὺ Στὰ τελευταῖα, ἐκτὸς ἀπὸ τὸ θαυμάσιο
ἔφθασε στὴ θεωρία τοῦ Θεοῦ. Προηγεῖται ποιητικό του τάλαντο, διακρίνει κανεὶς
ἡ κάθαρση καὶ ἀκολουθεῖ ἡ θεωρία. καὶ γοητεύεται ἀπὸ τὴν εὐγένεια καὶ τὴ
Ὅσους δὲν ἀκολουθοῦν αὐτὴ τὴ μέθοδο λεπτότητα τοῦ χαρακτῆρός του, καθὼς
ὁ Ἅγιος τοὺς ἀποκαλεῖ φλύαρους, ποὺ καὶ ἀπὸ ὕψος καὶ τὸ βάθος τοῦ θεολο-
μιλοῦν γιὰ τὸν Θεό, χωρὶς νὰ γνωρίζουν γικοῦ του βιώματος.
τὸν Θεό. Ὁ Πλάτων ἔλεγε, «Θεὸν νοῆσαι Ὁ θεῖος ἔρως ἦταν ἡ κινητήριος δύ-
χαλεπόν, φράσαι δὲ ἀδύνατον». Ὁ Ἅγιος ναμη τὴν ὁποίαν καὶ ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ
Γρηγόριος ἀντιστρέφει τὰ πράγματα καὶ Χρυσόστομος ἔθεσε στὸ διαστημόπλοιο
λέγει: «τὸν Θεὸν φράσαι μὲν ἀδύνατον, τῆς προσευχῆς, γιὰ νὰ κάνει τὴ νοητὴ
νοῆσαι δὲ ἀδυνατότερον». Εἶναι παντελῶς πορεία πρὸς τὴ θεοπτεία. Ἀφοῦ σπού-
16
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
φιζε τὸν πόνο, δίδασκε, παιδαγωγοῦσε, ὁλόκληρο συγκρότημα ἀπὸ ἱδρύματα, γιὰ
καυτηρίζε τὰ κακῶς κείμενα, συγκρου- νὰ βοηθήσει αὐτοὺς ποὺ ὑποφέρουν. Ὁ
όμενος καὶ μὲ τὰ ἀνάκτορα. Ἀπέθανε «Βασιλειάδα» εἶναι ἕνα σύνολο νοσοκο-
στὴν ἐξορία στὰ Κόμανα τοῦ Πόντου, μείων, πτωχοκομείων, γηροκομείων, ὀρφα-
προφέροντας τὴ φράση: «Δόξα τῷ Θεῷ νοτροφείων κλπ., ποὺ μὲ ἐμψυχωτὴ τὸν
πάντων ἕνεκεν». Ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς πο- Μέγα Βασίλειο, ποὺ προσφέρει καὶ ὡς
λυγραφότερους ἐκκλησιαστικοὺς ρήτο- γιατρὸς τὶς ὑπηρεσίες του, ἀποτελεῖ τὴν
ρες, Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, ὁ πραγμάτωση τῆς «καινῆς ἐντολῆς», μὲ τὸ
Χρυσορρήμων, μᾶς παρέδωσε ἑρμηνευτικὰ σὺ τοῦ ἄλλου προσώπου.
σχόλια, προσευχές, ποιμαντικά, κοινω- Κλείνοντας αὐτὴ τὴ σύντομη ἀναφο-
νικά, θεολογικὰ καὶ ἀσκητικὰ ἔργα, τὰ ρά μας στούς «μελιρρύτους ποταμοὺς τῆς
πλεῖστα τῶν ὁποίων διασῴζονται μέχρι σοφίας», ἂς τελειώσουμε μὲ μιὰ παραί-
τῶν ἡμερῶν μας. Πιὸ γνωστὸ ἀπὸ ὅλα νεση τοῦ Μεγάλου Βασιλείου:
εἶναι ἡ Θεία Λειτουργία ποὺ φέρει τὸ «Προσευχόμενος δέ, ὅρα μὴ ἄλλα ἀντ’
ὄνομά του. ἄλλων αἰτήσῃς καὶ παροργίσῃς τὸν Κύρι-
Καρπὸς τῆς τελείας ἀγάπης τῶν ον [...] αἴτει τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ, καὶ
Τριῶν Ἱεραρχῶν πρὸς τὸν Θεὸ ὑπῆρξε ἡ πάντα τὰ πρὸς τὴν χρείαν τοῦ σώματος
τελεία ἀγάπη τους πρὸς τοὺς ἀνθρώπους. αὐτός σοι παρέξει [...] Προσευχῆς, ἀγαπη-
Ὁ ἐπίσκοπος Κύρρου Θεοδώρητος λέγει τέ, δύο εἰσὶ τρόποι· ὁ μὲν τῆς δοξολογίας
γιὰ τὸν Ἅγιο Ἰωάννη τὸν Χρυσόστομο: μετὰ ταπεινοφροσύνης· δεύτερος δὲ ὁ
«Διώκεται κάποιος πολίτης ἀπὸ τοὺς τῆς αἰτήσεως ὑποβεβηκώς. Προσευχόμε-
ἄρχοντες; Συνήγορος τοῦ πολίτης γίνεται νος οὖν, μὴ εὐθέως ἐπὶ αἴτησιν ἔρχου, εἰ
ὁ θεῖος πατήρ. Ὑπάρχει ἔλλειψη τροφῆς; δὲ μήγε, διαβάλλεις σου τὴν προαίρεσιν,
Ὁ συνήγορος γίνεται τροφέας. Εἶναι κά- ὡς ὑπὸ τῆς χρείας ἀναγκαζόμενος προ-
ποιος ἀσθενής; Ὁ τροφέας γίνεται για- σεύχῃ τῷ Θεῷ [...] ἄρξαι ἀπὸ δοξολογίας
τρός. Πενθεῖ κάποιος; Ὁ συνήγορος γί- τοῦ ποιήσαντος τὰ πάντα».
νεται παρηγορητής. Εἶναι κάποιος ξένος;
Ὁ Ἐπίσκοπος θὰ φροντίσει γι’ αὐτόν». ΦΑΝΗ
Ἀλλὰ καὶ τοῦ Μεγάλου Βασιλείου ἡ ΡΟΥΜΠΑΝΗ-ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ
δράση εἶναι τεράστια. Ὅταν ἡ Καισάρεια Ὁμότ. Καθηγήτρια (Σχολῆς Χημικῶν
κινδυνεύει ἀπὸ μεγάλη πεῖνα, δημιουργεῖ Μηχανικῶν) Ε.Μ.Π.
17
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ
Ὅ
ταν ἀκόμη ἡ τότε σημερινὴ Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση τῶν 27
Εὐρωπαϊκὴ Οἰκονο- κρατῶν-μελῶν (27 μετὰ τὴν ἀποχώρη-
μικὴ Κοινότητα ἀπαρ- ση τοῦ Ἡνωμένου Βασιλείου). Συνειδη-
τιζόταν ἀπὸ δέκα τοποιεῖται πλέον ὅτι ἡ προώθηση τῶν
χῶρες, διαπιστώθηκε διαλέκτων στὴν τάξη τῶν γλωσσῶν δὲν
ὅτι πέραν τῆς ἐπίσημης σὲ κάθε χώρα συντελεῖ διόλου στὴ λύση τοῦ προβλή-
γλώσσας ὁμιλοῦνταν συνάμα ἑξῆντα ἕξι ματος. Διότι μετὰ τὶς ἑξῆντα ἕξι –ὅσες
διαφορετικὲς διάλεκτοι1. Ὑπολογίσθηκε μετρήθηκαν τότε καὶ ἤδη πολὺ περισ-
δὲ ὅτι οἱ χρῆστες μιᾶς γλώσσας διαφορε- σότερες– διαλέκτους ἕπονται τὰ ἰδιώ-
τικῆς ἀπὸ τὴν ἐπίσημη τῆς χώρας-μέλους ματα, τὰ ὁποῖα ἀνέρχονται σὲ πολλὲς
ἀνέρχονταν σὲ τριάντα ἑκατομμύρια, δη- ἑκατοντάδες.
λαδὴ περισσότερο ἀπὸ τὸ 10% τοῦ πλη- Ἐξ ἄλλου, ἡ προώθηση τῶν διαλέ-
θυσμοῦ τῶν χωρῶν τῆς τότε Εὐρωπαϊκῆς κτων στὴν τάξη τῶν γλωσσῶν δὲν εἶναι
Κοινότητας. τόσο ἀθώα ὅσο προβάλλεται, διανθισμένη
Τὸ περιεργότερο εἶναι ὅτι στὶς δέκα μὲ δημοκρατικὲς καὶ πολιτισμικὲς διακη-
τότε χῶρες-μέλη τῆς Εὐρωπαϊκῆς Κοινό- ρύξεις. Διακρίνονται σαφέστατα πλέον
τητας δὲν ὁμιλοῦνταν ἀντίστοιχα ἰσάριθ- σκοπιμότητες ἀντιβαίνουσες στὶς ἀρχὲς
μες γλῶσσες, ἀλλὰ τριάντα τρεῖς, ἢ κατ’ καὶ ἀγαθὲς προθέσεις τῶν ἐμπνευστῶν
ἄλλη ἐκδοχὴ σαράντα τρεῖς2, οἱ ὁποῖες καὶ πρωταγωνιστῶν τῆς Εὐρωπαϊκῆς ἑνο-
καὶ ὑπῆρχε προοπτικὴ νὰ αὐξηθοῦν, μὲ ποίησης, ποὺ ἀπεργάζονται τὴν εὔσχημη
τὶς ἀσκούμενες πιέσεις γιὰ ἀναγνώριση ἀποσύνθεση τῶν ἐθνικῶν κρατῶν, τῶν
στὸ ἐπίπεδο γλωσσῶν τῶν ἰσχυροτέρων ὁποίων ἡ ὁλοκλήρωση ἔχει στοιχίσει
ἀπὸ τὶς ἑξῆντα ἕξι διαλέκτους, ὁπότε στοὺς λαοὺς ἑκατόμβες.
διαφαινόταν καθαρά, ἤδη ἀπὸ τότε, ἡ Τὸ πλησιέστερο καὶ ἁπτότερο πα-
μετατροπὴ τῆς Εὐρωπαϊκῆς Κοινότητας ράδειγμα παρέχει ἡ Ἰταλία, στὴν ὁποία
σὲ Πύργο τῆς Βαβέλ3, παράγοντας ἀνα- σύμφωνα μὲ δημοσίευμα ὁμιλοῦνται ἐκτὸς
σχετικὸς στὴ λειτουργία τῶν θεσμικῶν τῆς ἰταλικῆς γλώσσας οἱ περισσότερες
ὀργάνων καὶ ἀδηφάγος μὲ τὰ ἀπαιτού- «αὐτόχθονες» γλῶσσες, οἱ ὁποῖες ὑπερ-
μενα ποσὰ γιὰ μεταφράσεις ἔντυπες καὶ βαίνουν τὴ δωδεκάδα4, ὅπως ἑλληνικά,
ἠλεκτρονικές. ἀρβανίτικα, καταλανικά, κροατικά, προ-
Βέβαια, ὁ ἀριθμὸς τῶν ὁμιλουμένων βηγκιανά, σλοβενικά, σαρδηνιακά, γερμα-
διαλέκτων εἶναι πολὺ μεγαλύτερος στὴ νικά, τσιγγανικὰ κ.ἄ.
1. Βλ. Ἡ Καθημερινή, 28.10.1981.
2. Βλ. Τὸ Βῆμα, 29.5.1988, 29. Αὐτούσιο ἐπαναδη- 4. Βλ. περιγραφή, χάρτη καὶ δημογραφικὰ στοιχεῖα:
μοσιεύθηκε καὶ στὴ μηνιαία οἰκονομικοπολιτικὴ Linguistic minorities in countries belonging to the
κορινθιακὴ ἐφημερίδα Πορεία, 51, Δεκέμβριος European Community, Summary Report prepared
1988, 9. by the Institute della Enciclopedia Italiana,
3. Ἀγόρως (Ρίτας)-Ἐλισάβετ Ἀ. Λαζάρου - Ἀ. Γ. Rome, Document, Luxemburg: Office for Official
Λαζάρου, Ἐθνικὰ καὶ μειονοτικὰ θέματα, Ἀθήνα Publications of the European Communities, 1986,
1993, 31. 35 κ.ἑ.
18
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
ηση τῆς Ἰταλίας καὶ μετέπειτα –δηλαδὴ νόβιας καὶ πλουραλιστικῆς κοινωνίας».
γιὰ περισσότερα ἀπὸ 120 χρόνια, ὅταν Ἀπόλυτα πραγματιστής, ὁ καθηγητὴς
ὁ Richards ἔγραφε τὸ ἐν λόγῳ κείμενό τῆς Ἱστορίας τῶν νεώτερων χρόνων στὸ
του– καὶ ἀπετέλεσε τὸν συνεκτικὸ ἱστὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Τορίνου Νικόλα Τρα-
τοῦ πληθυσμοῦ στὴν προσπάθειά διατη- φάλτζια προσθέτει ὅτι ὁ νόμος «θὰ ἐπι-
ρήσεως τῆς ἐθνικῆς ταὐτότητας. Ἐπιση- βάλει στὰ παιδιὰ νὰ μάθουν δύο γλῶσσες,
μαίνει ταὐτόχρονα τὴν τεράστια συμβολὴ ἐνῷ δὲν διαθέτουν καλὰ καλὰ τὰ μέσα γιὰ
τῆς ἀποκλειστικῆς χρήσεως τῆς ἰταλικῆς νὰ μάθουν μία». Πόση δὲ σπουδαιότητα
γλώσσας ἀπὸ τὰ μέσα μαζικῆς ἐνημερώ- ἐνέχει ἡ προσθήκη τοῦ Ἰταλοῦ ἱστορικοῦ
σεως, μολονότι πολλοὶ Ἰταλοὶ παρέμεναν καταφαίνεται καὶ ἀπὸ τὴν καίρια ἐπισή-
προσκολλημένη στὶς μητρικὲς διαλέκτους. μανση τοῦ Ρουμάνου ἀκαδημαϊκοῦ Al.
Ἐπὶ πλέον, καταχωρίζει ἀποσπάσματα Graur, κατὰ τὴν ὁποία «Ἕνας Βενετσιά-
ἀπὸ τὴν ἔκκληση πέντε διανοουμένων νος καὶ ἕνας Ναπολιτάνος δὲν μποροῦν νὰ
συνεννοηθοῦν, παρὰ μόνον ἐὰν χρησιμο-
5. Τὸ Βῆμα, 1.12.1991, 25α.
19
ποιήσουν τὴν ἰταλικὴ γλῶσσα, τὴν ὁποία τερο γνωστὸς ἀπὸ τὴν ὑποψηφιότητά του
ἔμαθαν στὸ σχολεῖο, τή “λόγια” γλῶσσα»6. στὶς Προεδρικὲς ἐκλογὲς τοῦ 2002 στὴ
Ἀνατρέπεται, λοιπόν, τὸν ὁποῖο συ- Γαλλία, τόνιζε ὅτι «ἡ Εὐρώπη δὲν πρέπει
νήθως ἐπικαλοῦνται αὐτόκλητοι «προ- νὰ χάσει τὶς γλωσσικὲς καὶ πολιτιστικές
στάτες» τῶν δῆθεν μειονοτικῶν, ἐφ’ ὅσον της διαφορές, σ’ ὄφελος τῆς ἀγγλικῆς
οἱ τελευταῖοι διασῴζουν ἀβίαστα καὶ κηδεμονίας»8. Ἐξ ἄλλου, μετὰ τὴν ἕνω-
ἀνόθευτα τὸν τοπικὸ πολιτισμό, ἐνδεχο- ση τῶν δύο Γερμανιῶν οὔτε οἱ Γερμανοὶ
μένως καὶ ἐνδιαφερόντως ἰδιάζοντα. Ἡ φαίνονταν διατεθειμένοι νὰ δεχθοῦν τὴν
δέ «προστασία» ἀποβαίνει κατὰ κανόνα ἀγγλικὴ ὡς μοναδικὸ γλωσσικὸ ὄργανο
εἰς βάρος τῶν προστατευομένων. Διότι τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης. Παράλληλα,
πιθανὴ ἀποκοπή τους ἀπὸ τὸν ἐθνικὸ ἡ Ἱσπανία, ἂν καὶ σιωποῦσε, διακριτικὰ
πολιτισμὸ ἤ –ἔστω– μείωση τῆς γνωστικῆς ὑποδήλωνε σὲ κάθε εὐκαιρία τὴν ἀριθ-
δυνατότητας στὴν ἐθνικὴ γλῶσσα, φο- μητικὴ ὑπεροχὴ στὴ χρήση τῆς ἐπίσημης
ρέα ἐθνικοῦ καὶ ὑπερεθνικοῦ πολιτισμοῦ, γλώσσας της, τῆς πρώτης, καὶ πέραν τοῦ
στὸν ὁποῖο συμβάλλουν οἱ ἁπανταχοῦ Ἀτλαντικοῦ. Τὸ θέμα μάλιστα τίθεται σὲ
ἰταλόφωνοι καὶ ἀνάλογα γαλλόφωνοι, νέα βάση μὲ τὸ Brexit καὶ τὴν ἀποχώ-
ἱσπανόφωνοι, γερμανόφωνοι κ.ο.κ., συρ- ρηση τοῦ Ἡνωμένου Βασιλείου ἀπὸ τὴν
ρικνώνει τὸν πολιτισμικὸ ὁρίζοντα καὶ Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση, μὲ τὴν ἀγγλικὴ νὰ
καταδικάζει αὐτοὺς σὲ ἀπομόνωση καὶ μὴν ἀποτελεῖ πλέον τὴν ἐπίσημη γλῶσσα
καθυστέρηση. Γι’ αὐτὸ ὁ Καθηγητὴς τοῦ χώρας-μέλους τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης.
πανεπιστημίου τῆς Σορβόννης A. Meillet Ἑπομένως, δὲν ἀπομένει παρὰ ἡ ἀνα-
εἶχε ἐκφράσει τὴ λύπη του γιὰ τὸν κατὰ ζήτηση τῆς γλώσσας ἡ ὁποία ὁμολογου-
τὸ μέγιστον δυνατὸν περιορισμὸ τοῦ με- μένως ἐνυπάρχει σὲ ὅλες τὶς εὐρωπαϊκὲς
γάλου ἀριθμοῦ τους7. καὶ διασφαλίζει τὴν ἐπιβίωση, βελτίωση
Πράγματι, ἀνάγλυφα προβάλλουν τὰ καὶ ἐλεύθερη ἀνέλιξή τους, μὲ δεδομένα
συμπτώματα τῆς ἀνεπαρκοῦς ἀντιμετώ- ἐχέγγυα τὴν ἐπιτυχημένη «προϋπηρε-
πισης τοῦ γλωσσικοῦ ζητήματος. Φρούδη σία» καὶ τὸν πλοῦτο τῆς γραμματείας
δὲ ἀποδεικνύεται καὶ ἡ ἐλπίδα τῆς ἀφ’ της9. Μὲ τὶς προηγούμενες προϋποθέσεις
ἑαυτῆς διευθετήσεώς του, μὲ βαθμιαία ἀποκλείονται τὰ ἐπινοημένα-τεχνητὰ δι-
ἀποδοχὴ τῆς ἰσχυρότερης γλώσσας. Ἂν εθνῆ γλωσσικὰ ὄργανα, ὅπως ἐσπεράντο,
βεβαίως κατὰ τὰ πρῶτα ἔτη τῆς ζωῆς τῆς ἴντο, βολαπύκ, glosa10. Στὶς ἀπαιτήσεις
Εὐρωπαϊκῆς Κοινότητας ἡ ἀντίδραση τῆς τῆς γλώσσας τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης
διῃρημένης Γερμανίας εἶναι ἀδιόρατη, ἡ ἀδιαμφισβήτητα ἀνταποκρίνεται ἡ ἑλληνι-
Γαλλία πολὺ γρήγορα ἄρχισε νὰ μὴν ἀφή- κή, ἡ ὁποία ἐπανειλημμένως στὴ μακραί-
νει νὰ περνοῦν ἀπαρατήρητες ψιθυριστὲς ωνη ζωή της διετέλεσε καὶ προτάθηκε
φῆμες γιὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς ἀγγλικῆς. ὡς διεθνής, ἐνῷ συγχρόνως ἐπέδρασε
Γάλλοι εἰδικοὶ ἐπανειλημμένως δηλώ- ἐποικοδομητικὰ σὲ ὅλες τὶς γλῶσσες τῆς
νουν ὅτι ἡ ἀγγλικὴ δὲν εἶναι ἐνδεδειγμέ- διαδρομῆς της.
νη γιὰ γαλλικὸ λάρυγγα. Ὁ εὐπαίδευτος
ὑπουργὸς Ζὰν Πιὲρ Σεβενεμάν, περισσό-
8. Πβ. Σ. Ἰ. Καργάκου, «Ἡ Ἑλληνικὴ καὶ οἱ προο-
πτικές της μέσα στὸ χῶρο μιᾶς Ἑνωμένης Εὐρώ-
6. Βλ. La Roumanie d’augourd’hui 9 (37), Septembre πης», Ἰχνευτὴς 11, Μάιος-Ἰούνιος 1986, 32.
1985, 53. 9. Γ. Γουδέλη, «Ἡ Ἑλληνική, γλῶσσα τῆς ΕΟΚ»,
7. Πβ. Al. Belitch, L’Avenir des Langues dans la Pé- Ἐλευθεροτυπία, 27.12.1991, 46.
ninsule Balkanique, Paris, Lingue des Universités 10. Ἀγάθας Ζαρακοβίτου, «Glosa. Ἡ νέα μας
Serbo-Croato-Slovènes, 1919, 8. γλῶσσα;», Ἐλευθεροτυπία, 25.5.1997, 28.
20
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
21
Ἡ διάδοση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας καὶ ἡ συνακόλουθη
ἐπίδρασή της ὁλοένα αὐξάνουν κατὰ τοὺς μετέπειτα
χρόνους, ἀρχαϊκούς, κλασικούς, ἑλληνιστικούς,
μὲ τὴν ἐκπολιτιστικὴ πορεία τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου,
μάλιστα καὶ μετὰ τὴν ὁριστικὴ ἐπικράτηση τῶν Ρωμαίων.
Γιὰ τὸ προβάδισμα τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας ὡς κοινοῦ
ὀργάνου ἐπικοινωνίας τῶν λαῶν κατὰ τοὺς πρώτους
αἰῶνες τῆς ρωμαιοκρατίας, ὁ Ἀδριανουπολίτης
ρητοροδιδάσκαλος στὴν Ἀλεξάνδρεια τοῦ 2ου αἰ. μ.Χ.
Ἀριστείδης γράφει μὲ καταπληκτικὴ σαφήνεια: «Πᾶσαι γὰρ
αἱ πόλεις καὶ πάντα τῶν ἀνθρώπων τὰ γένη πρὸς ἡμᾶς
καὶ πρὸς τὴν ἡμετέραν δίαιταν καὶ φωνὴν ἀπέκλινε...
καὶ δι’ ἡμῶν ὁμόφωνος γέγονε πᾶσα ἡ οἰκουμένη· ἴδοις
δ’ ἂν καὶ τοὺς ἡνιόχους καὶ τοὺς νομέας καὶ τοὺς ἀπὸ
θαλάττης ζῶντας, καὶ πάντα ὅσα ἔθνη καὶ κατὰ πόλεις
καὶ κατὰ χώρας τῆς παρ’ ἡμῶν φωνῆς ἐχομένους...».
Faure20. Μετὰ μελέτη ἐπισταμένη καὶ ἀνά- κατὰ τοὺς πρώτους αἰῶνες τῆς ρωμαιο-
γνωση ἐπιτυχῆ ἐνεπίγραφων πινακίδων κρατίας, ὁ Ἀδριανουπολίτης ρητοροδι-
τοῦ 2700 π.Χ. γραμμένων στὴν ἑλληνικὴ δάσκαλος στὴν Ἀλεξάνδρεια τοῦ 2ου αἰ.
γλῶσσα, ἡ ὁποία ὁμιλεῖται στὸ βασίλειο μ.Χ. Ἀριστείδης γράφει μὲ καταπληκτικὴ
τοῦ Ὀδυσσέως, στὴν Ἰθάκη, ἑδραιώνεται σαφήνεια: «Πᾶσαι γὰρ αἱ πόλεις καὶ πά-
ἰσχυρότερα ἡ γνωστὴ θεωρία περὶ αὐτο- ντα τῶν ἀνθρώπων τὰ γένη πρὸς ἡμᾶς
χθονίας τῶν Ἑλλήνων καὶ ἐπανόδου τους καὶ πρὸς τὴν ἡμετέραν δίαιταν καὶ φωνὴν
ἀπὸ ἐσωτερικὲς μετακινήσεις, χαρακτηρι- ἀπέκλινε, καὶ οὐ φρουραῖς ἐγκαθεστη-
ζόμενες ἀκόμη ὡς κάθοδοι, τῶν ὁποίων κυίαις ἡ δύναμις τῆς πόλεως συνέχεται,
ὅμως οἱ χρονολογίες εἶναι μεταγενέστερες ἀλλὰ πάντων ἐξεπίτηδες τὰ ἡμέτερα
πολὺ τοῦ 2700 π.Χ. ᾑρημένων καὶ εἰσποιησάντων ἑαυτούς,
Ἡ διάδοση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας ὡς δυνατὸν τῇ πόλει καὶ παισὶ καὶ ἑαυ-
καὶ ἡ συνακόλουθη ἐπίδρασή της ὁλοένα τοῖς τοῦ παρ’ ἡμῖν καλοῦ μεταλαβεῖν, καὶ
αὐξάνουν κατὰ τοὺς μετέπειτα χρόνους, οὔτε Ἡρακλέους στῆλαι κωλύσουσιν,
ἀρχαϊκούς, κλασικούς, ἑλληνιστικούς, μὲ οὔτε Λιβύης κολωνοῖς ταῦτα ὁρίζεται,
τὴν ἐκπολιτιστικὴ πορεία τοῦ Μεγάλου οὐδ’ αὖ Βοσπόρῳ ὁποτέρῳ βούλει, οὐδὲ
Ἀλεξάνδρου, μάλιστα καὶ μετὰ τὴν ὁρι- στενοῖς Συρίας καὶ Κιλικίας, ἀλλὰ πᾶσαν
στικὴ ἐπικράτηση τῶν Ρωμαίων. Γιὰ τὸ τὴν γῆν τύχῃ τινὶ θείᾳ ζῆλος ἐπέρχεται
προβάδισμα τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας ὡς τῆς ἡμετέρας σοφίας καὶ συνηθείας,
κοινοῦ ὀργάνου ἐπικοινωνίας τῶν λαῶν καὶ ταύτην μίαν φωνὴν κοινὴν
ἅπαντες τοῦ γένους ἐνόμισαν,
20. Π. Κ. Γεωργούντζου, «Ἐνεπίγραφες πινακίδες καὶ δι’ ἡμῶν ὁμόφωνος γέγονε
τοῦ 2700 π.Χ. ἦσαν γραμμένες στὴν Ἑλληνική», π ᾶ σ α ἡ ο ἰ κ ο υ μ έ ν η · ἴδοις δ’ ἂν καὶ
Δαυλός, 107 (1990), 6103.
22
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
τοὺς ἡνιόχους καὶ τοὺς νομέας καὶ τοὺς ὁποῖος ἀφιερώνει εἰδικὸ μελέτημα ἐπιγρα-
ἀπὸ θαλάττης ζῶντας, καὶ πάντα ὅσα φόμενο “Il latino come dialetto greco”25.
ἔθνη καὶ κατὰ πόλεις καὶ κατὰ χώρας τῆς Ὁ Brenous26, ἀνάγοντας τὶς ἀρχαιό-
παρ’ ἡμῶν φωνῆς ἐχομένους...»21. τερες ἑλληνικὲς ἐγκαταστάσεις κατὰ τὰ
Ἡ ἐπαλήθευση τῶν λόγων τοῦ Ἀρι- Τρωικὰ καὶ ἱστορώντας τὶς μεταγενέστε-
στείδου γίνεται ἀπὸ Εὐρωπαίους ἐπιστή- ρες, ὁμιλεῖ γιὰ διγλωσσία ἀπὸ Σικελία
μονες, ὅπως τοὺς Brenous, Kroll, Bayet, ἕως Ρώμη. Στὸ ἡμιελληνικὸ ἔδαφος τῆς
Boyancé, Kramer, οἱ ὁποῖοι βασίζονται Ἀπουλίας, ὅπου εἶναι ἡ γενέτειρα τοῦ
σὲ λατινικὲς πηγές, Τάκιτο, Κοϊντιλιανὸ Ὁρατίου, ἡ ὁμιλουμένη γλῶσσα ἀποτελεῖ
κ.ἄ. Τόση προφανῶς εἶναι ἡ παρουσία κρᾶμα ἑλληνικῆς καὶ λατινικῆς, ἐνῷ στὸ
Ἑλλήνων στὴν ἰταλικὴ χερσόνησο καὶ ἡ Βρύττιον, τοῦ ὁποίου τὴ διγλωσσία γνω-
χρήση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας, ὥστε νὰ στοποιεῖ ὁ Ἔννιος27, τὸ γλωσσικὸ ἰδίωμα
συγχέεται ἡ ἑλληνικὴ μὲ τὴ λατινικὴ καὶ τῶν κατοίκων σύγκειται σὲ ἴση ἀναλογία
νὰ χαρακτηρίζεται ἡ δεύτερη ὡς διάλε- ἀπὸ στοιχεῖα ἑλληνικὰ καὶ ὀσκικά.
κτος τῆς πρώτης. Ἡ διείσδυση τῶν Ἑλλήνων ἀποκτᾷ
Κατὰ τὸν Κοϊντιλιανό, τὸν μεγαλύτε- περισσότερο ἐνδιαφέρον, διότι αὐτοὶ δὲν
ρο διδάσκαλο τῆς ρωμαϊκῆς εὐγλωττίας ὀρρωδοῦν νὰ πορευθοῦν στὰ ἐνδότερα
καὶ ρητορικῆς, ἱσπανικῆς καταγωγῆς, οἱ καὶ βορειότερα ἢ νὰ ἀναρριχηθοῦν καὶ
Ρωμαῖοι ἐξοικειώνονται μὲ τὴν ἑλληνικὴ στὰ ὑψίπεδα τῆς Ἑλβετίας, γιὰ τὰ ὁποῖα
ἀπὸ τὴν παιδικὴ ἡλικία τους, μάλιστα τίθεται καὶ θέμα ἐξελληνίσεως, κατὰ τὸν
πρὶν κἂν ἐμπεδώσουν τὴ γνώση τῆς μη- P. Collart28. Παράδοση δέ, τὴν ὁποία δι-
τρικῆς γλώσσας τους: “A graeco sermone ασῴζει ὁ Τάκιτος, φέρει τὸν Ὀδυσσέα ὡς
puerum incipere malo... quia disxiplinis ἱδρυτὴ ναυστάθμου, τοῦ Asciburgium (σημ.
quoque graecis primus instituendus est, Eschenburg), στὴ συμβολὴ τῶν ποταμῶν
unde et nostrae fluxerunt. Non tamen Ρήνου καὶ Ρούρ, πλησίον τῆς πόλεως Ντύ-
hoc adeo superstitiose velim fieri, ut diu σμπουργ (Duisburg). Πρόκειται γιὰ Ἐμπο-
tantum loquatur graece aut discat, sicut ρεῖο, στὸ ὁποῖο διακινοῦνται τὸ ἤλεκτρο
plerisque moris est”22. Τὴν δὲ ἄποψη γιὰ καὶ ὁ κασσίτερος. Ἐπὶ πλέον, ὁ Τάκιτος
τὴν προέλευση τῆς λατινικῆς ἀποδίδει μὲ ἀναφέρει ὅτι στὰ σύνορα Γερμανίας καὶ
μία πρόταση: “Aeolica ratione est sermo Ραιτίας (νότιας Βαυαρίας) ὑπῆρχαν ἀκόμα
simillimus”23. στὴν ἐποχή του μνημεῖα μὲ ἑλληνικὲς ἐπι-
Ὁ Kroll μελετώντας τοὺς Τυραννίω- γραφές29. Ἡ ἀναζήτηση καὶ τὸ ἐμπόριο τοῦ
να καὶ Βάρρωνα διαπιστώνει προσέγγιση
μὲ τὴν πληροφορία τοῦ Κοϊντιλιανοῦ καὶ 25. Βλ. Miscellanea di studi Alessandrini in memoria
τονίζει ὅτι ἡ λατινικὴ εἶναι μιὰ αἰολικὴ di Augusto Rostagni, Torino 1963, 188-194.
διάλεκτος τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας24. Τὸ 26. J. Brenous, Etudes sur les hellénismes dans la
δὲ θέμα ἐξετάζεται ἀπὸ τὸν A. Gabba, ὁ syntax latine, Paris 1895, 46.
27. Ὁ Κ. Ἔννιος, τρίγλωσσος (ἑλληνική, λατινική,
21. Πβ. Εὐλ. Κουρίλα, Ἑλληνισμὸς καὶ Χριστιανισμὸς εσσαπική), γίνεται Ρωμαῖος πολίτης καὶ γράφει
κατὰ τοὺς πρώτους αἰῶνας, Ἀθῆναι 1944, 36-37. γιὰ τὴν Ἀμβρακία. Βλ. καὶ Ἰ. Κ. Βογιατζίδη,
22. Quintilianus, Inst. orat., 1, 1, 12. «Ἡ ἑλληνικότητα τῆς φυλῆς τῶν Μεσσαπίων»,
23. Quintilianus, 1, 5, 58. Βλ. καὶ Ἀχ. Γ. Λαζάρου, Προσφορὰ εἰς Στίλπωνα Κυριακίδην,
«Ρωμαϊκὸς Ἀρκαδισμός», Πρακτικὰ Α΄ συνεδρίου Θεσσαλονίκη 1953, 124-139.
γιὰ τὴν ἀνάβίωση τοῦ «Ἀρκαδικοῦ Ἰδεώδους», 28. P. Collart, “Peut-on parler d’une hellénisation de
Ἀθήνα 1984, 45. la Suisse?”, Actes du Colloque sur les influences
24. W. Kroll, Geschichte der Klassischen Philologie, helléniques en Gaule, Dijon 1958, 43 κ.ἑ.
2, Aufl., Berlin-Leipzig 1984, 45. 29. F. Benoît, “Relations de Marseille greque avec
23
ἠλέκτρου, τὸ ὁποῖο συγκομίζεται στὴ Βαλ- Κατὰ τὸν Σολίνο τὰ ἴχνη τοῦ Ὀδυσ-
τικὴ καὶ στὴ Βόρεια Θάλασσα καὶ μετα- σέως ἀνευρίσκονται καὶ στὴ Βρετανία,
κομίζεται στὰ στόμια τοῦ Πάδου καὶ τοῦ στὰ παράλια τῆς Καληδονίας (Σκωτίας),
Δουνάβεως, ἐπιβάλλουν στοὺς Ἕλληνες νὰ ὅπου ἐπισημαίνεται ὕπαρξη βωμοῦ μὲ
διασχίζουν ὅλη τὴν Εὐρώπη, χρησιμοποι- ἑλληνικὴ ἐπιγραφή. Ὁμώνυμη δὲ πόλη
ἱδρύει ὁ Ὀδυσσέας στὴν Ἱσπανία, γιὰ τὴν
ὁποία Ἱσπανοὶ ἀρχαιολόγοι προσθέτουν
Τὸν Αὔγουστο τοῦ 1947 τὴν ἔνδειξη «ἑλληνική»31, κατὰ τὸ πρότυ-
γίνεται νέα προβολὴ τῆς πο Γάλλων συναδέλφων τους, οἱ ὁποῖοι
ὀνομάζουν «ἑλληνική» τὴ Γαλατία32.
ἑλληνικῆς γλώσσας σὲ Ὁπωσδήποτε ἀποβαίνει ἀπίστευτη ἡ
οἰκουμενικὸ ἐπίπεδο. Μο- τεράστια ἑλληνικὴ διασπορὰ μὲ τὶς ἐποι-
λονότι ἡ Ἑλλὰς δοκιμά- κοδομητικὲς συνέπειες, πολιτισμικὲς καὶ
γλωσσικές, παρὰ τὸ διαβλητὸ τῶν λατι-
ζεται ἀκόμη ἀπὸ ἐθνικὴ νικῶν πηγῶν, στὶς ὁποῖες ἐκτὸς συγκεκρι-
περιπέτεια ὀδυνηρότερη μένων καὶ ἁπτῶν τεκμηρίων ἐνυπάρχουν
τοῦ ἑλληνοϊταλικοῦ καὶ καὶ μῦθοι, παραδόσεις, θρῦλοι, ποὺ ὅμως
κατὰ τὸν Στράβωνα περικλείουν πυρῆνα
παγκόσμιου πολέμου, ὁ ἱστορικό: «Ταῦτα οὐ ποιητῶν πλάσματά
Ἄγγελος Σικελιανός, στὸ ἐστιν οὐδὲ συγγραφέων, ἀλλὰ γεγενημέ-
πλαίσιο συνεδρίου ποὺ νων ἴχνη καὶ προσώπων καὶ πράξεων»33.
Ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα δὲν χάνει τὴν
ὀργανώνεται στὴν πόλη ἀκτινοβολία της καὶ μετὰ τὴν ἀποδοχὴ τῆς
Montreux τῆς Ἑλβετίας, μὲ λατινικῆς ὡς κύριας γλώσσας κατακτη-
θέμα τὴν ἵδρυση παγκό- μένων λαῶν ἢ τὴν ἐπιβολὴ τῆς λατινικῆς
ὡς ἐπίσημης καὶ ἀποκλειστικῆς γλώσσας,
σμιας ὁμοσπονδίας, ἀγω- ὅπως εἶναι ἡ περίπτωση τῆς Αἰγύπτου,
νίζεται γιὰ τὴν ἀναγνώριση ὅπου τὸ προβάδισμα διατηρεῖ ἡ ἑλληνι-
τῆς ἑλληνικῆς ὡς διεθνοῦς κή34. Ἄλλως τε, κατὰ τὸν Grousset, «ἡ
ρωμαϊκὴ αὐτοκρατορία πραγμάτωσε τὴν
γλώσσας, ὡς γλώσσας τῆς ἐξάπλωση τῆς λατινικότητας καί, μέσῳ
παγκόσμιας κοινότητας. αὐτῆς, τὴν εἴσοδο σύμπαντος τοῦ δυτι-
κοῦ κόσμου στὸν ἑλληνικὸ πολιτισμό. Ὁ
ώντας κάθε δυνατὴ ὁδικὴ ἀρτηρία ξηρᾶς, μεσαιωνικὸς χριστιανισμὸς ἐπιφέρει τὴν
θάλασσας, ποταμῶν. Στοὺς τελευταίους ἡ ἔνταξη, στὸν ἴδιο ἀκριβῶς πολιτισμό, τοῦ
ἔντονη παρουσία Ἑλλήνων συντελεῖ στὸ γερμανικοῦ καὶ τοῦ σλαβικοῦ κόσμου...»35.
νὰ τοὺς ἀποκαλοῦν «ἑλληνικούς»30.
31. A. Garcia y Bellido, Hispania Graeca, Barcelona
le monde occidental”, Rivista di Studi Liguri, 22 1948.
(1956), 7. Βλ. καὶ R. Dion, “Le problème des 32. P. Jacobsthal et E. Neuffer, “Gallia Graeca. Re-
Cassitérides”, Latomus 41 (1952), 313 κ.ἑ. cherches sur l’hellénisation de la Provence”, Pré-
30. V . Pârvan, La pénétration hellénique et histoire, 2 (1933), 1-64.
hellénistique dans la vallée du Danube, Bucarest 33. Στράβ., Ι, 23.
1923, 27. Βλ. καὶ Ἀχ. Γ. Λαζάρου, Τὰ ἑλληνικὰ 34. A. Lazarou, “Présence hellénique en Egypte ro-
πλοῖα στὸν Δούναβη φορεῖς καὶ ὑπέρμαχοι maine”, Graeco-Arabica, 3 (1984), 51 κ.ἑ.
πολιτισμοῦ, Ἔκδοσις Ναυτικοῦ Μουσείου τῆς 35. R. Gousset, L’Empire du Levant. Histoire de la
Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 1974. question d’Orient, Paris 1949, 7.
24
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
Ἐκτὸς τοῦ πολιτισμοῦ, καὶ ἡ γνώση τὰς Βρεταννικὰς νήσους οἰκοῦσι καὶ πολ-
τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας φθάνει ἕως τὸ λοῖς ἄλλοις κοινή τις ἔσται φιλοτιμία καὶ
ἀπώτατο σημεῖο τῆς Δύσεως, στὶς ἀρχὲς θαῦμα ἐς τὴν ἐκείνων γλῶτταν ἑρμηνευ-
τοῦ Μεσαίωνα, σύμφωνα μὲ μελέτη τοῦ θέντα, φιλέλλησί τε οὖσι καὶ τὰ τοιαῦτα
Vendruès36. Ἐξ ἄλλου, ἂν ληφθοῦν ὑπ’ σπουδαίοις». Κατὰ δὲ τὸν Χαλκοκονδύ-
ὄψη –παρὰ τὶς ἤδη γνωστὲς ἀδυναμίες– λη, ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα εἶναι διαδεδομένη
οἱ παραγνωρισμένες, μολονότι ὀφειλόμε- καὶ πέραν τῆς Εὐρώπης: «μὴ δὲ εκεῖνό
νες σὲ διασημότητες, σκιαγραφήσεις τῆς γε πάνυ ἐκφαύλως ἔχον ἡμῖν, ὡς Ἑλλη-
γλωσσικῆς καταστάσεως τῆς Εὐρώπης νίδι φωνῇ ταῦτα διέξιμεν, ἐπεὶ ἥ γε τῶν
κατὰ τὰ τέλη τοῦ Μεσαίωνα, τοῦ Rodrigo Ἑλλήνων φωνὴ πολλαχῇ ἐν τῇ οἰκουμένῃ
Jiménez de Rada, ἀρχιεπισκόπου τοῦ Το- διέσπαρται καὶ συχναῖς ἐγκατάμικται. Καὶ
λέδου, ὁ ὁποῖος μὲ τὸ ἐκλατινισμένο ὄνο- κλέος μὲ αὐτῇ μέγα τὸ παραυτίκα, μεῖζον
μα Rodericus Toledanus ἔγραψε τὸ 1243 δὲ καὶ ἐς αὖθις, ὁπότε...»38 – ἡ συνέχιση
βιβλίο ἐπιγραφόμενο De rebus Hispaniae,
καὶ τοῦ Dante, De vulgari eloquentia, ποὺ Ἡ διείσδυση τῶν Ἑλλήνων
ἀπέχει ἀπὸ τὸ προηγούμενο μερικὲς δε-
ἀποκτᾷ περισσότερο
καετίες, γραμμένο τὸ 1302, ἡ ἑλληνικὴ κα-
τέχει σηματικὴ θέση, κατὰ τὸν ὑψιπετῆ ἐνδιαφέρον, διότι αὐτοὶ δὲν
Ἰταλὸ ποιητή. Ἁπλούστερα, ὁ Δάντης ὀρρωδοῦν νὰ πορευθοῦν
ἀποδίδει τὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα σὲ ὅλη τὴν
στὰ ἐνδότερα καὶ βορειότε-
Ἀνατολικὴ Εὐρώπη, μετὰ τοὺς Οὕγγρους
καὶ Κροάτες, δηλαδὴ στοὺς Ὀρθοδόξους ρα ἢ νὰ ἀναρριχηθοῦν καὶ
λαούς, Βουλγάρους, Ρουμάνους, Ρώσους, στὰ ὑψίπεδα τῆς Ἑλβετίας,
ὅπως παρατηρεῖ ὁ G. Bonfante37, ὁ ὁποῖος
γιὰ τὰ ὁποῖα τίθεται
περιέργως δὲν ἐπεκτείνει τὴν ἐξέταση, ἂν
καὶ προσφέρεται γιὰ τὸ θέμα του, καὶ καὶ θέμα ἐξελληνίσεως,
στὸν ἑπόμενο αἰῶνα, ὅταν μὲ βάση γνή- κατὰ τὸν P. Collart.
σια πηγὴ τὰ ὅρια τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας
καλύπτουν ὅλη τὴν Εὐρώπη, ἰδίως τὴ τῆς φράσεως ἀσφαλῶς δὲν ξενίζει, συ-
Δυτική, σύμφωνα μὲ περικοπὴ τοῦ Κρι- μπληρώνοντας: «ὁπότε κατέχει τὴν βασι-
τοβούλου τοῦ Ἰμβρίου (ep. 3): «Ἴσως μὲν λίδα τῶν πόλεων, τὴν Κωνσταντινούπολιν,
γὰρ καὶ πολλοὶ τῶν ἐλλογίμων Ἀράβων τε Σουλτᾶνος», ὁ ὁποῖος χρησιμοποιεῖ σὲ
καὶ Περσῶν ἀκριβέστερον ἀναγράψουσι διακρατικὴ καὶ ἐπίσημη γραμματεία τὴν
ταύτας (sc. die Taten Moammeds II - Hans ἑλληνικὴ γλῶσσα39.
Ditten) καὶ τοῖς ἐφεξῆς παραδώσουσιν,
ἐπιστάμενοί τε καλῶς καὶ παρηκολουθη- 38. Πβ. H. Ditten, Βάρβαροι, Ἕλληνες καὶ Ρωμαῖοι bei
κότες τοῖς ἔργοις. Οὐδὲν δὲ ἧττον ἡ τῶν den letzten byzantinischen Geschichtsschreibern,
Ἑλλήνων φωνή, μέγιστον ἔχουσα παρὰ 284, σημ. 77.
πᾶσι τὸ κλέος. Ταῦτα δὲ οὐχ Ἕλλησι μό- 39. Σπ. Λάμπρου, «Ἡ ἑλληνικὴ ὡς ἐπίσημος γλῶσσα
τῶν σουλτάνων», Νέος Ἑλληνομνήμων, 5 (1908),
νον, ἀλλὰ καὶ τοῖς ἑσπερίοις ἅπασι τῶν
40-78, 116-117. Τοῦ αὐτοῦ, «Ἑλληνικὰ δημόσια
γενῶν, καὶ δὴ καὶ τοῖς ἔξω Στηλῶν καὶ τοῖς γράμματα τοῦ σουλτάνου Βαγιαζὴτ Β΄», Ν.Ε., 5
(1908), 155-189. Dallegio d’A., “Le texte grec du
36. I. Vendruès, “La connaissance du grec en Ir- traté conclu par les Génois avec Mehmet II le 1er
lande au début du Moyen Age”, Revue des Etudes Juin 1453”, Ἑλληνικά, 11 (1939), 115-124. Ἐλισάβετ
Grecques, 33 (1920), LIII-LV. Ζαχαριάδου, «Μία ἑλληνόγλωσση συνθήκη τοῦ
37. Βλ. Revue des Etudes Grecques, 5-6(1960), 129. Χηδὴρ Ἀιδίνογλου», Byzantinische Zeitschrift,
25
Ἀλλὰ καὶ στὴ Δύση κατὰ τοὺς χρό- θρησκευτικῆς Μεταρρυθμίσεως καὶ Ἀντι-
νους τῶν δύο Βυζαντινῶν χρονογράφων μεταρρυθμίσεως, ἐνῷ ἀνέρχονται στὸ
ἐνισχύεται ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα, ἡ ὁποία προσκήνιο λανθάνουσες ἐθνικὲς γλῶσσες,
ἐπιταχύνει τὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἀναγέννηση. ὅπως ἡ ρουμανική41, τὴν ὁποία ἀγνοεῖ
ὁ Eichthal εἶναι σαφὴς καὶ κατηγορημα- ἐντελῶς ὁ Δάντης, ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα
ἐπαναπροβάλλεται, διότι καθίσταται
ἀπαραίτητη γιὰ τὸν ἔλεγχο τῆς πιστῆς
Κατὰ τοὺς χρόνους τῆς ἀποδόσεως τῶν Γραφῶν, ἐξ αἰτίας τῆς
θρησκευτικῆς Μεταρρυθ- ὀλιγοπιστίας πρὸς τὶς λατινικὲς καὶ σλα-
βωνικὲς μεταφράσεις. Χαρακτηριστικὸ
μίσεως καὶ Ἀντιμεταρρυθ-
εἶναι τὸ περιστατικὸ τῆς ἀξιοποιήσεως
μίσεως, ἐνῷ ἀνέρχονται τοῦ Νικολάου Σπαθάρη, γνωστοῦ ὡς
στὸ προσκήνιο λανθά- Milescu42, διπλωμάτη σπάνιας γλωσσομά-
θειας, κατόχου τῆς ἑλληνικῆς, τουρκικῆς,
νουσες ἐθνικὲς γλῶσσες,
ρουμανικῆς, ρωσικῆς, λατινικῆς κ.ἄ., ὁ
ὅπως ἡ ρουμανική, τὴν ὁποῖος λύνει προβλήματα δογματικὰ μὲ
ὁποία ἀγνοεῖ ἐντελῶς προσφυγὴ στὸ ἑλληνικὸ πρωτότυπο. Συ-
νεπῶς οἱ νέες ἀνάγκες δίνουν νέα ὤθηση
ὁ Δάντης, ἡ ἑλληνικὴ
στὴν ἑλληνομάθεια τῆς Εὐρώπης.
γλῶσσα ἐπαναπροβάλ- Μετέπειτα, κατὰ τὴν περίοδο τοῦ
λεται, διότι καθίσταται Εὐρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ, ὅταν σὲ
πολλὲς εὐρωπαϊκὲς πόλεις λειτουργοῦν
ἀπαραίτητη γιὰ τὸν ἔλεγ-
τυπογραφεῖα ἐκδίδοντας κείμενα ἀρχαί-
χο τῆς πιστῆς ἀποδόσεως ων Ἑλλήνων συγγραφέων, ἡ ἑλληνικὴ
τῶν Γραφῶν, ἐξ αἰτίας γλῶσσα διαδίδεται ταχύτερα καὶ ἐπιδρᾷ
βαθύτερα, ὥστε νὰ ἐπηρεάζονται καὶ
τῆς ὀλιγοπιστίας πρὸς τὶς
ἡγέτες, ποὺ ἐπιδιώκουν νὰ φαίνονται
λατινικὲς καὶ σλαβωνικὲς ἐκσυγχρονισμένοι.
μεταφράσεις. Βέβαια, συμβαίνει νὰ προτιμᾶται ἡ
ἑλληνικὴ γλῶσσα καὶ γιὰ πρακτικοὺς
σκοπούς. Εἶναι ἡ περίπτωση τῆς Αἰκα-
τικός: «Οἱ μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνστα- τερίνης Β΄ τῆς Ρωσίας, ἡ ὁποία ὁραματί-
ντινουπόλεως μεταναστάται τῶν Ἑλλή- ζεται τὴν ἐπανασύσταση τῆς Βυζαντινῆς
νων προσήνεγκον εἰς τὴν Δύσιν λαμπρὸν Αὐτοκρατορίας καὶ συμβουλεύεται τὸν
εὐεργέτημα, μεταδώσαντες αὐτῇ τὴν Βολταῖρο γιὰ τὴν πραγμάτωση τῶν φι-
γλῶσσα, τὰ γράμματα, τὰς ἐπιστήμας λοδοξιῶν της. Ὁ Γάλλος διανοούμενος
τῆς Ἑλλάδος, αἵτινες ἕως τότε ἀτελῶς ἔχει ἕτοιμη τὴν ἀπάντηση. Τονίζει ὅτι δὲν
πως παρ’ αὐτῆς κατείχοντο»40. εἶναι ἐφικτὴ ἡ ἰδέα της, χωρὶς τὴν ἐξεύ-
Ἐξ ἄλλου, κατὰ τοὺς χρόνους τῆς ρεση καὶ ἐφαρμογὴ τοῦ ἐνδεδειγμένου
55 (1962), 254-265. 41. Ἀχ. Λαζάρου, «Ἡ συμβολὴ τοῦ Αἰγαίου στὴ γέ-
40. Gustav d’Eichthal, La langue grecque, Mémoires νεση τῆς Ρουμανίας. Ἡ περίπτωση τῆς Χίου:
et notices 1864-1884. Précédé d’une notice sur les Διάκονος Κορέσης», Παρνασσός, 32 (1990), 298.
services rendus, par M. G. d’Eichthal, à la Grèce 42. Ἀχ. Λαζάρου, «Nicolae Milesco ὁ Λάκων “Homo
et auc études grecques par le Mis de Queux de Universalis”», Πρακτικὰ Α΄ Λακωνικοῦ Συνεδρίου
Saint-Hilaire, Paris 1887, 123. «Λακωνικαὶ Σπουδαί» Ε΄, Ἀθήνα, Β΄, 1980, 188-198.
26
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
27
ὀρθὴ διαπίστωσή του, ἀφοῦ ἐν τῷ με- μὲ τῶν ἑλληνικῶν βουνῶν
ταξὺ ἔχει προϊδεάσει τοὺς ἀναγνῶστες τὸν πάναγνον ἀέρα
στὸ σκοπούμενο μὲ πολλὴ λεπτότητα καὶ ἀλλὰ γλυκειὰ καὶ γνώριμη
παρρησία. στὰ θεϊκὰ τ’ αὐτιά σου,
Ἀκολουθεῖ ὁ Eichthal, ὁ ὁποῖος θέτει γιατ’ εἶναι γλῶσσα τῆς ζωῆς
τὸ γλωσσικὸ θέμα δεοντολογικά: «Πρώ- καὶ γλῶσσα τῆς ἀλήθειας.
τη συνέπεια τοῦ μεγάλου τούτου ἔργου
πρέπει νὰ ἦναι ἡ εἰσαγωγὴ καθολικῆς Μὲ τοὺς στίχους τοῦ Παλαμᾶ ὡς ἐπί-
γλώσσης, ἥτις, σεβομένη τὴν ὕπαρξιν τῶν λογο κλείνει τὸ 1946 ὁ Roger Goossens
ἐθνικῶν διαλέκτων, τῶν ὁριζουσῶν καὶ μελέτημά του ἐπιγραφόμενο Greg ancient
ἐγγυωμένων τὴν ἀτομικότητα τῶν λαῶν, et grec moderne ou la Grèce éternelle, στὸ
θέλει χρησιμεύει ὡς κοινὸν ὄργανον τῶν ὁποῖο προτάσσει τῆς παλαμικῆς σοφίας
διεθνῶν σχέσεων μεταξὺ τῶν λαῶν καὶ με- καὶ τὴν αὐθεντικὴ ἄποψή του: Ἡ δια-
ταξὺ τῶν ἀτόμων, ἐνταυτῷ δὲ ὡς ἔκφρασις φορὰ ἀνάμεσα στὴ γραπτὴ καὶ ὁμιλου-
τῶν ὑψηλοτέρων ἐκείνων ἀληθειῶν, αἵτι- μένη μορφὴ τῆς ἑλληνικῆς κακῶς ὀνο-
νες οὖσαι ἡ ἀρχὴ καὶ ὁ κοινὸ σύνδεσμος μάζεται «διγλωσσία», γιατὶ στὴν πραγ-
τῶν κοινωνιῶν, πρέπει ἕνεκα τούτου νὰ ματικότητα ὑπάρχει μόνο μία ἑλληνικὴ
λάβωσιν ἁπανταχοῦ μίαν καὶ τὴν αὐτὴν γλῶσσα, ἡ δὲ προφανὴς δυαδικότητά
μορφήν»46. Ἔπειτα δὲ ἀποκαλύπτει τὴν της εἶναι τὸ σημάδι ἑνὸς ἀνεξάντλη-
ὕπαρξη τῆς γλώσσας ἡ ὁποία ἐξασφαλί- του πλούτου· μεταξὺ τῆς γλώσσας τῶν
ζει ὅλα αὐτὰ καὶ δὲν εἶναι ἄλλη ἀπὸ τὴν θεῶν τοῦ Ὀλύμπου καὶ τῆς γλώσσας
ἑλληνική,47 ἀρχαία, μεσαιωνική, νεώτερη, τοῦ Κωστῆ Παλαμᾶ ὑπάρχει μιὰ μακρὰ
πάντοτε χαριτωμένη καὶ μοναδική. καὶ ἀργὴ ἐξέλιξη· δὲν ὑπάρχει λύση τῆς
Ἀριστοτεχνικὴ ἀπεικόνιση, ποιητική, συνέχειας· δὲν ὑπάρχει παρὰ μόνο μία
τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας χαρίζει ὁ Κωστὴς ἑλληνικὴ γλῶσσα, ὅπως δὲν ὑπάρχει
Παλαμᾶς, ὁ ὁποῖος κατέχει τὸ γλωσσικὸ παρὰ μόνο ἕνας ἑλληνικὸς λαός, ὅπως
θέμα σ’ ὅλο τὸ βάθος καὶ τὸ πλάτος, δὲν ὑπάρχει παρὰ μόνο ἕνα ἑλληνικὸ
ὅπως πεντακάθαρα μαρτυροῦν οἱ ἑπό- ἔθνος, ἡ Ἑλλάδα, τοῦ χθές, τοῦ σήμερα,
μενοι στίχοι του: τοῦ αὔριο, ἡ αἰώνια Ἑλλάδα. Γράφει,
Ἤλθανε χρόνια δίσεχτα, συγκεκριμένα: “... si profondes qu’aint pu
τὰ ὁμηρικὰ τραγούδια être les transformations quidu grec ancien
ἄ! σώπασαν· βουβάθηκαν ont fait le grec moderne, et si grave que
οἱ Πλάτωνες γιὰ πάντα, puisse être, aujourd’hui encore, ce divorce
καὶ τῶν βουνῶν σου οἱ μέλισσες entre le langage parlé et la langage écrit
μακρειὰ σὲ ξένα χείλη qu’on a, assez improprement, appellé
τὸ παραιτοῦν τὸ μέλι τους, diglossie, il n’y a cependant qu’une seule
καὶ οἱ ποιηταί, ποὺ τώρα langue grecque, et sa dualité apparente
μὲ τὰ συντρίμμια ἀπόμειναν est avant tout la signe d’une inépuisable
στὴν ἔρημην Ἑλλάδα, richesse et d’une fidelité étonante à
μιλοῦν γλῶσσ’ ἀνυπόταχτη, un passé glorieux entre tous. Entre la
λαχταριστή, θρεμμένη langue ded dieux d’Homère et la langue
de Kostis Palamas, il y a une longue et
46. Πβ. G. d’Eichthal, ἔ.ἀ., 124-126. lente évolution; il n’y a pas de solution de
47. Βλ. Ἀχ. Λαζάρου, «Ἡ ἑλληνικὴ καὶ ἡ διαμόρ- continuité. Il n’y a qu’une langue grecque,
φωση τῶν ἄλλων γλωσσῶν», Ἑλληνικὴ Διεθνὴς comme il’y a qu’un peuple grec, comme
Γλῶσσα, 5, Ἰανουάριος-Μάρτιος 1991, 233. il n’y a qu’une nation grecque, la Grèce
28
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
29
ΝΑ ΕΠΑΝΕΛΘΟΥΝ ΟΙ
ΠΟΙΝΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΤΗΣ
ΚΑΚΟΒΟΥΛΗΣ ΒΛΑΣΦΗΜΙΑΣ
Σ
τὴ νομική, ἐν γένει, ἐπιστήμη, μένως, νὰ ἔχει ἑρμηνεύσει καὶ μελετήσει
καὶ εἰδικότερα στοὺς ἐντεταλ- τὶς αἰτιολογικὲς ἐκθέσεις τοῦ νόμου, τὴν
μένους νομοθέτες ἢ δικαστι- ὑπάρχουσα νομολογία, ἑλληνικὴ καὶ ξένη,
κοὺς λειτουργούς, εἶναι γνωστὴ νὰ ἔχει προχωρήσει σὲ σπουδαία νομικὴ
καὶ οἰκεία ἡ ἔκφραση «βάσανος βοήθεια καὶ νὰ ἔχει ἀφουγκρασθεῖ τὴν
σκέψης». Ἡ ἔκφραση αὐτὴ σημαίνει ὅτι φωνὴ τῆς συνείδησής του.
πρὸς καταρτισμὸ ἑνὸς νομοσχεδίου ἢ πρὸς Ἔπειτα, γιὰ τὴν ἀρτιωτέρα προ-
ἔκδοση μιᾶς δικαστικῆς ἀπόφασης ἀπαι- σέγγιση ἑνὸς δικαιϊκοῦ ζητήματος ποὺ
τεῖται προηγουμένως νὰ ἔχει ὑπάρξει ἕνα ἀπασχολεῖ καὶ ἀνησυχεῖ τὴν κοινωνία,
στάδιο βαθειᾶς καὶ ἐνδελεχοῦς μελέτης δὲν εἶναι μειωτικὸ ἡ ἐπανεξέτασή του,
τοῦ ζητήματος ποὺ θὰ ἔλθει πρὸς ψήφιση ἑνὸς νομικοῦ κεφαλαίου, ὡς ἐν προκει-
νόμου ἢ πρὸς ἔκδοση ἀπόφασης. μένου τοῦ Ζ΄ κεφαλαίου τοῦ Ποινικοῦ
μας Κώδικα, οὔτε τυγχάνει ἀπαξιωτικὴ
ἡ διορθωτικὴ κίνηση ἐπαναφορᾶς ἑνὸς ἢ
περισσοτέρων ἄρθρων νόμου τῆς συντε-
ταγμένης πολιτείας.
Μάλιστα, ἡ ἀπόσταση τοῦ χρόνου
προσφέρει τὴν δυνατότητα σφαιρικῆς
καὶ ὡριμότερης θεώρησης τοῦ ζητήμα-
τος, λαμβάνοντας καλύτερον ὑπόψη τοὺς
ἁρμοὺς τῆς δεδομένης κοινωνίας καὶ τῶν
«Βάσανος σκέψης», εἰδικότερα, ση- παραδόσεων αὐτῆς. Ἡ νομική «βάσανος
μαίνει ὅτι ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος ὑπεύθυνα σκέψης», ὡς κατάλληλη ἐπεξεργασία καὶ
ἔχει ἀναλάβει τὸ ὅλο θέμα, νόμου ἢ περαιτέρω νηφάλια νόηση καὶ ἐπανόρθω-
ἀπόφασης, θὰ πρέπει νὰ ἔχει βασανίσει ση, συνιστᾷ προνομιακὸ πεδίο καὶ δίοδο
τὸν νοῦν του, νὰ ἔχει σκεφθεῖ ἐπιστα- πρότασης θέσπισης κανόνων δικαίου.
30
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
Συνεπῶς, μὲ περαιτέρω «βάσανο σκέ- καὶ ὑπάρχει μία ἀδιάλειπτη σχέση τοῦ
ψης» πρέπει νὰ ἐπανέλθουν οἱ συγκεκρι- θείου «ἐγώ» μετὰ τοῦ ἀνθρώπινου «σύ».
μένες ποινικὲς διατάξεις τῆς κακόβουλης Ὁ ἄνθρωπος θρησκεύει, δηλαδὴ ἐκζητεῖ
βλασφημίας καὶ τῆς καθύβρισης θρησκευ- τὸν Θεόν, καὶ αὐτὸς ὁ κρίκος ποὺ συνδέει
μάτων ὡς καὶ τῆς περιύβρισης νεκρῶν. ἄρρηκτα Θεὸ καὶ ἄνθρωπο εἶναι ἀπόλυτα
Συγκεκριμένα, ὁ παλαιὸς Ποινικὸς σεβαστός, πρέπει νὰ εἶναι σεβαστός.
Κώδικας, ὁ ὁποῖος κυρώθηκε μὲ τὸν ν. Κατά συνέπειαν, μὲ τὶς παραπάνω
1492/1950 καὶ ἴσχυσε μέχρι τὴν 30-06- διατάξεις, ὡς ἦταν στὸν Ποινικό μας Κώ-
2019, μὲ τὸ Ζ΄ κεφάλαιό του καὶ τίτλο δικα, ἀποκρούεται ἡ ὕβρις, τὸ μῖσος, ὁ
«Ἐπιβουλὴ τῆς θρησκευτικῆς εἰρήνης» φανατισμός, ἡ μισαλλοδοξία, καὶ ἐπιδιώκε-
θέσπιζε τὰ ἐγκλήματα α) τῆς κακόβου- ται ἡ θρησκευτικὴ εἰρήνη καὶ καταλλαγή.
λης βλασφημίας (ἄρθρο 198 Π.Κ.), β) τῆς Οἱ διατάξεις αὐτὲς δὲν ἀφοροῦν, ὡς
καθύβρισης θρησκευμάτων (ἄρθρο 199 ὀρθά καὶ ἐπανειλημμένα ἔχει διατυπω-
Π.Κ.), γ) τῆς διατάραξης θρησκευτικῶν θεῖ, στὴν δικαστικὴ προστασία τοῦ Θε-
συναθροίσεων (ἄρθρο 200 Π.Κ.) καὶ δ) οῦ, ποὺ ὑπέρκειται τῶν ἀνθρώπων καὶ
τῆς περιύβρισης νεκρῶν (ἄρθρο 201 Π.Κ.). τῶν ἀνθρωπίνων νόμων, ἀλλὰ ἀφοροῦν
Ὁ μετέπειτα ἰσχύσας Ποινικός Κώ- στὴν δική μας εἰρηνικὴ συμβίωση. Δὲν
δικας, ὁ ὁποῖος κυρώθηκε μὲ τὸν ν. προστατεύουμε ἐμεῖς τὸ Θεό. Ὁ Θεὸς
4619/2019, κατήργησε τὰ ὡς ἄνω ἐγκλήμα- προστατεύει ἐμᾶς.
τα τῶν ἄρθρων 198, 199 καὶ 201 Π.Κ. καὶ Τό Ζ΄ κεφάλαιο τοῦ Ποινικοῦ Κώδικα,
διατήρησε μόνον τὸ ἀδίκημα τοῦ ἄρθρου ὅπως ἴσχυε, εἶχε τεθεῖ στὴν ὑπηρεσία τοῦ
200 Π.Κ. (τῆς διατάραξης θρησκευτικῶν ἀνθρώπου γιὰ μία εἰρηνικὴ συνύπαρξη
συναθροίσεων). Μὲ τὶς νέες τροποποιήσεις ὅλων τῶν πολιτῶν, οἱουδήποτε θρησκεύ-
στὸν ὡς ἄνω Κώδικα, οἱ ὁποῖες ψηφίσθη- ματος. Δὲν ἔχει δὲ καμμία σχέση μὲ ἀνε-
καν ἀπὸ τὴν Βουλή τῶν Ἑλλήνων στὶς λευθερία πνεύματος, μὲ σκοταδισμὸ ἢ μὲ
13-11-2019, οὐδεμία τροποποίηση ἔγινε στὸ ἀνελεύθερες μορφὲς πολιτειακῆς ὀργάνω-
ὡς ἄνω ἕβδομο κεφάλαιο τοῦ Π.Κ. σης ἢ κάποιο θεοκρατικὸ σύστημα. Τοὐνα-
Προστατευόμενο ἔννομο ἀγαθὸ τοῦ Ζ΄ ντίον, συνθέτει ὑψηλό νομικό πολιτισμό.
κεφαλαίου τοῦ Ποινικοῦ Κώδικα, ὅπου Εἰδικότερα, γιὰ τὸ θέμα αὐτό, τὸ
ἐντάσσονται τὰ ὡς ἄνω ἀδικήματα, εἶναι Ἀνώτατο Δικαστήριο τῆς χώρας, ὁ Ἄρειος
ἡ θρησκευτικὴ εἰρήνη καὶ τὸ θρησκευτικὸ Πάγος, κατὰ τὴν μακροχρόνια ἐφαρμογὴ
αἴσθημα τῶν κατ’ ἰδίαν πολιτῶν. Εἶναι τῶν ὡς ἄνω διατάξεων ἀποφαίνεται:
τὸ ἔμφυτο θρησκευτικὸ συναίσθημα τοῦ 1) «Οἱ διατάξεις τῶν ἄρθρων 198
κάθε ἀνθρώπου, καθ’ ὅτι ὁ ἄνθρωπος παρ. 1 καὶ 199 Π.Κ. ἀποσκοποῦν στὴν
εἶναι φύσει θρησκευτικὸν καὶ ἠθικὸν ὂν ἀπόκρουση τῆς τελούμενης δημόσια καὶ
31
Προστατευόμενο ἔννομο ἀγαθὸ τοῦ Ζ΄ κεφαλαίου τοῦ Ποινικοῦ
Κώδικα, ὅπου ἐντάσσονται τὰ ὡς ἄνω ἀδικήματα, εἶναι ἡ θρησκευ-
τικὴ εἰρήνη καὶ τὸ θρησκευτικὸ αἴσθημα τῶν κατ’ ἰδίαν πολιτῶν.
κακόβουλα καθυβρίσεως τοῦ Θεοῦ καὶ νων δηλαδὴ ποὺ ἐθιμικὰ δικαιοῦνται ἢ στὰ
τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας χέρια τῶν ὁποίων ἐν τοῖς πράγμασι βρί-
τοῦ Χριστοῦ καὶ κάθε ἄλλης θρησκείας σκεται ὁ νεκρός (γηροκομεῖο, ἀστυνομικὴ
ἀνεκτῆς στὴν Ἑλλάδα καὶ στὴν προστα- ἀρχή, διεύθυνση τοῦ νεκροταφείου κλπ.).
σία αὐτῶν, πρὸς ἐξασφάλιση τῆς θρη- Οἱ συγγενεῖς τοῦ νεκροῦ εἶναι ἄμε-
σκευτικῆς εἰρήνης τῶν πολιτῶν. σα ζημιωθέντες ἀπὸ τὴν ἀξιόποινη αὐτὴ
Συνεπῶς, ἡ προστασία τοῦ ἔννομου πράξη, ἡ ὁποία ἀποβλέπει στὴν προστα-
αὐτοῦ ἀγαθοῦ, ποὺ ἔχει ἄϋλο χαρακτῆρα σία τοῦ αἰσθήματος εὐλάβειας στὴ μνήμη
καὶ ἐμπίπτει στὴν ἔννοια τοῦ δημοσίου τῶν νεκρῶν, τὸ ὁποῖο εὔλογα ὑπάρχει μὲ
συμφέροντος, δὲν θίγει ἀμέσως τὰ ἄτομα ζωηρότητα σ’ αὐτὰ τὰ πρόσωπα, τοὺς
ποὺ ἀπολαμβάνουν τὸ ἀγαθό αὐτό, ἀφοῦ στενοὺς δηλαδὴ συγγενεῖς τοῦ συγκεκρι-
αὐτὰ ὑφίστανται τὴν προσβολὴ ἐμμέσως μένου νεκροῦ, ἀφοῦ ἀπὸ τὴν ἀξιόποινη
καὶ ἐξ ἀντανακλάσεως. αὐτὴ πράξη θίγονται καὶ αὐτὰ εὐθέως
Αἰτιολογεῖται περαιτέρω ἡ ἄποψη στὴ σφαῖρα ἀκριβῶς τοῦ ζωηροῦ αὐτοῦ
αὐτὴ μὲ παραπομπὴ στὴ νομολογία καὶ αἰσθήματος τῆς εὐλάβειας στὴ μνήμη τοῦ
τὴ θεωρία καὶ μὲ τὴ σκέψη ὅτι ὁ ἄϋλος στενοῦ συγγενοῦς τοῦ νεκροῦ, ποὺ ἀνά-
χαρακτήρας καὶ ἡ ἱερότητα τῶν ἐννό- γεται στὸν ἐσωτερικό τους κόσμο, καὶ συ-
μων ἀγαθῶν ποὺ προστατεύονται ἀπὸ τὶς νεπῶς βλάπτονται ἠθικά, ἄμεσα, παρὰ τὸν
μνημονευθεῖσες ποινικὲς διατάξεις τὶς κα- νόμο, μὲ τὴν ἔννοια τῶν ἄρθρων 914 καὶ
θιστοῦν ἀσυμβίβαστες μὲ τὴν ἔννοια τοῦ 932 τοῦ ΑΚ» (ΑΠ.ΣΤ Τμῆμα, 1652/2009,
ἰδιωτικοῦ συμφέροντος ποὺ μπορεῖ νὰ ΑΠ. 222/2016 ΤΝΠ Νόμος).
ἀποκαθίσταται μὲ τὴν ἐπιδίκαση, πραγ- Ἀπὸ τὰ παραπάνω προκύπτει ὅτι
ματικὴ ἢ συμβολική, ὁρισμένου χρηματι- ἀποτελεῖ θεσμικὴ κληρονομιὰ τὸ ἕβδο-
κοῦ ποσοῦ (ΑΠ 1/2000, Π.Χρ. Ν/12), ἀφοῦ μο κεφάλαιο τοῦ Ποινικοῦ Κώδικα, ὡς
προέχει ἡ προστασία τοῦ δημοσίου συμ- ἦταν, καὶ ὡς ἐκ τούτου θὰ πρέπει νὰ
φέροντος γιὰ τὴ διατήρηση τῶν ἀγαθῶν ἐπανέλθει ὁλόκληρο τὸ κεφάλαιο στὸ νέο
τῆς θρησκευτικῆς εἰρήνης, ἀλλὰ καὶ τοῦ Ποινικό Κώδικα. Μάλιστα, οἱ διατάξεις
θρησκευτικοῦ αἰσθήματος, τοῦ αἰσθήμα- αὐτὲς ἔχουν ἀμιγῶς καταγωγὴ ἀπὸ τὰ
τος τῆς εὐλάβειας καὶ τῆς θρησκευτικῆς δικά μας Ἀρχαία σοφὰ Ἑλληνικὰ Δίκαια,
ἐλευθερίας, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τοὺς φορεῖς κατὰ τὸ «θεούς σέβου» καὶ τὸ «θεοσέβεια
στοὺς ὁποίους ἀντανακλᾶ ἡ προσβολὴ θησαυρὸς ἀδιάπτωτος».
τῶν ἀγαθῶν αὐτῶν» (ΑΠ 1298/2002 Ε’ Στὸν παγκοσμιοποιημένο καὶ ταραγ-
Ποινικό Τμῆμα ΝοΒ 2002/2064). μένο κόσμο ποὺ ζοῦμε, τὸ κεφάλαιο αὐτὸ
2) «Ἡ διάταξη τοῦ ἄρθρου 201 Π.Κ., τοῦ Π.Κ. εἶναι ἐξόχως σημαντικὸ νὰ ὑπάρ-
ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὴ διατύπωσή της, χει, γιατὶ ἀκριβῶς συντελεῖ στὴν ἀνωτε-
προστατεύει τὸ δημόσιο συμφέρον, ποὺ ρότητα τῶν πολιτισμένων κρατῶν ὅπου
ἀπαιτεῖ τὴν προστασία τοῦ αἰσθήματος ἀνήκουμε, πέρα ἀπὸ τὴν βαρβαρότητα.
εὐσέβειας καὶ εὐλάβειας τῶν νεκρῶν, ἀλλὰ
καὶ τὸ ἰδιωτικὸ συμφέρον ἐκείνων ποὺ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ Γ΄ ΜΑΝΗΣ
ἔχουν τὴν παραφυλακὴ τῶν νεκρῶν, ἐκεί- Δεκέμβριος 2019
32
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
Ἡ
πολυσυζητημένη καμπά- ὑποστηρικτῶν τῶν ἀμβλώσεων. Στὸ δι-
νια γιὰ τὴν εὐαισθητο- αδίκτυο εἶχε κυκλοφορήσει διαδικτυακὴ
ποίηση γιὰ τὴν ἀξία τῆς πρόσκληση σὲ αὐτὴ τὴν ἀντισυγκέντρω-
ἀγέννητης ζωῆς, ποὺ ση. Ἡ πρόσκληση αὐτὴ ἔγραφε, μεταξὺ
ἀποτέλεσε ἀντικείμενο ἄλλων: «Νὰ μὴν ἐπιτρέψουμε σὲ ὀπισθο-
ἔντονων διαξιφισμῶν καὶ ἀντιπαραθέσεων δρομικὲς ἀντιλήψεις ἢ νέες ἐπιστημονικὲς
τὸν Ἰανουάριο τοῦ 2020, καταδικάσθηκε τοποθετήσεις (sic!) νὰ ἀμφισβητήσουν τὸ
ἀπὸ κάποιους ὡς... «μεσαιωνική». Πα- κεκτημένο μας δικαίωμα νὰ ἀποφασίζου-
ραθέτουμε ἐδῶ δύο σχόλια πολιτικῶν. με γιὰ τὸ σῶμά μας».
Τὸ πρῶτο: «Ἀντιλήψεις σὰν αὐτὲς ποὺ Καὶ ἐρωτᾶται: Ἡ ἀπαίτηση νὰ μὴν
βλέπουμε στὶς ἀφίσες εἶναι μεσαιωνικές». ἐπιτρέψουμε τὰ ὅποια «δικαιώματά» μας
Τὸ δεύτερο: «Ὅσο καὶ νὰ τὸ ἐπιθυμοῦν νὰ ἀμφισβητηθοῦν ἀπό «νέες ἐπιστημο-
κάποιοι, δὲν πρόκειται νὰ ἐπιτρέψουμε νικὲς τοποθετήσεις» εἶναι μιὰ ἀπαίτηση
τὴν ἐπιστροφὴ στὸν Μεσαίωνα». ποὺ ἐκφράζει... προοδευτικὸ πνεῦμα;
Ἀλλὰ τί εἶναι, ἀλήθεια, μεσαίωνας; Προφανῶς ὄχι, ἀλλὰ εἶναι ὁ ὁρισμὸς τοῦ
τί εἶναι «μεσαιωνικό», ἔστω μὲ τὴν κοινὴ μεσαίωνα καὶ τοῦ σκοταδισμοῦ!
ἔννοια τοῦ ὅρου, ποὺ ταὐτίζει τὸν μεσαί- Ἡ ἐπίμαχη ἀφίσα τῆς καμπάνιας εὐαι-
ωνα μὲ τὸν σκοταδισμό; σθητοποίησης γιὰ τὴν ἀγέννητη ζωὴ παρέ-
Ὅταν εἶχε γίνει ἡ γενέθλια ἐκδήλωση θετε μιὰ σειρὰ ἐπιστημονικῶν δεδομένων,
τοῦ Κινήματος «Ἀφῆστέ με νὰ ζήσω» (τοῦ τὰ ὁποῖα, ἂν μή τι ἄλλο, πιστοποιοῦν ὅτι
κινήματος γιὰ τὴν προστασία τῆς ἀγέν- τὸ ἔμβρυο εἶναι ζωή. Θὰ λέγαμε ὅτι ἔδινε
νητης ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τὸν λόγο στὴν ἐπιστήμη, σὲ ἕνα θέμα τὸ
πολυσυζητημένη καμπάνια) τὴν Κυριακή, ὁποῖο, ἐπιτέλους, εἶναι κατ’ ἀρχὴν ἐπι-
6 Μαΐου 2018, στὸ Πολεμικὸ Μουσεῖο τῆς στημονικό. Εὔλογα διερωτῶνταν πολλοὶ
Ἀθήνας, αὐτὴ ἡ ἐκδήλωση εἶχε βεβαίως στὰ κοινωνικὰ δίκτυα: «Τί τὸ μεσαιωνικὸ
προκαλέσει μιὰ κινητοποίηση καὶ στοὺς βλέπετε στὴν ἀφίσα;». Ἄλλοι τὸ πήγαιναν
κύκλους τῶν ὑπερασπιστῶν τοῦ «δικαι- πιὸ πέρα: «Μεσαιωνικὴ ἀντίληψη ἀπηχεῖ
ώματος στὴν ἄμβλωση», προκαλώντας ἡ λογοκρισία στὴν ἔκφραση ἀπόψεων μὲ
μάλιστα σὲ αὐτούς (κρίνοντας ἐκ τοῦ τὶς ὁποῖες διαφωνοῦμε».
ἀποτελέσματος) καὶ μιὰ κάποια ἀμηχα- Βρέθηκαν ὅμως κάποιοι νὰ ἀμφισβη-
νία, ὀφειλόμενη στὸ γεγονὸς ὅτι εἰσηγητὲς τήσουν αὐτὰ ποὺ στὴν ἀφίσα προβάλλο-
στὴν ἐκδήλωση δὲν θὰ ἦταν κάποιοι θρη- νταν ὡς δεδομένα. Αὐτὸ μάλιστα, νὰ τὸ
σκόληπτοι φανατικοί, ἀλλὰ ἐπιστήμονες. συζητήσουμε! Ἀλλά, ἐπιτέλους, ἂς ἐπιτρα-
Εἶχε λοιπὸν ὀργανωθεῖ, τὴν ὥρα ἀκριβῶς πεῖ οἱ μὲν εἰδικοὶ νὰ τὸ συζητήσουν, οἱ δὲ
τῆς ἐκδήλωσης, ἔξω ἀπὸ τὸν χῶρο τοῦ μὴ εἰδικοὶ νὰ ἀκούσουν, νὰ διαβάσουν, νὰ
Μουσείου, μιὰ μικρή «ἀντισυγκέντρωση» ἐνημερωθοῦν, νὰ προβληματισθοῦν (γιατί,
33
φανταζόμαστε, αὐτὸ τὸ τελευταῖο δὲν Καὶ γιὰ νὰ μὴ φανεῖ ὅτι ἡ ἰσορροπη-
ἀπαγορεύεται). Προφανῶς θὰ ἀκουσθοῦν μένη καὶ μετρημένη αὐτὴ τοποθέτηση
καὶ διαφορετικὲς ἀπόψεις. Στὴν ἴδια τὴν εἶναι προσπάθεια ὑπεκφυγῆς, ἀκολουθεῖ
ἱστοσελίδα τοῦ Κινήματος «Ἀφῆστέ με νὰ μιὰ ἐνδελεχὴς ἐπιστημονικὴ τεκμηρίωση
ζήσω» ὑπάρχει σὲ περίοπτη θέση κείμενο τῶν προβαλλόμενων στὴν καμπάνια ἰσχυ-
ἐνδελεχοῦς ἐπιστημονικῆς τεκμηρίωσης ρισμῶν, μὲ βιβλιογραφικὲς ἀναφορὲς καὶ
τῶν ἰσχυρισμῶν ποὺ προβλήθηκαν στὴν ἀναλυτικὴ καταγραφὴ τῶν ἐπιστημονικῶν
καμπάνια, τὸ ὁποῖο μάλιστα ξεκινᾷ μὲ δεδομένων, τέτοια ποὺ δὲν εἴδαμε σὲ καμ-
τὴν πολὺ ἰσορροπημένη καὶ μετρημένη μία ἀπὸ τὶς προσπάθειες ἀμφισβήτησης
σημείωση, ἡ ὁποία κατὰ τὴν ἐκτίμησή τῆς ἐπιστημονικότητας τῆς ἀφίσας.
μας θὰ μποροῦσε καὶ θὰ ἔπρεπε νὰ μᾶς Βεβαίως, οἱ τεχνικὲς συζητήσεις
βρεῖ ἀπολύτως σύμφωνους: ἔχουν μὲν τὴ σημασία τους, ἀλλὰ δὲν
εἶναι αὐτὲς ὁ πυρήνας τοῦ προβλήμα-
τος. Τὸ θέμα, γιὰ παράδειγμα, δὲν εἶναι
ἂν τὸ ἔμβρυο «νιώθει πόνο» ἀπὸ τὴ 10η
ἑβδομάδα τῆς κύησης, ἢ δύο ἢ ἴσως καὶ
περισσότερες ἑβδομάδες ἀργότερα (ἂν καὶ
ἀκριβέστερο καὶ εἰλικρινέστερο θὰ ἦταν
νὰ ἀποφαίνεται ἕνας ἐπιστήμονας ὄχι
γιὰ τὸ πότε τὸ ἔμβρυο ἀρχίζει νὰ νιώθει
πόνο, ἀλλὰ γιὰ τὸ πότε διαπιστώνεται
ὅτι ἀρχίζει νὰ ἀντιδρᾷ στὸν πόνο). Ὅλα
αὐτὰ ἔχουν, ἀσφαλῶς, τὴ σημασία τους.
Πέρα ὅμως καὶ πάνω ἀπὸ ὁποιεσδήποτε
τέτοιες τεχνικὲς συζητήσεις, ὑπάρχουν
καίρια ἐρωτήματα ποὺ θέτει ἡ ἴδια ἡ
κοινὴ λογικὴ τοῦ ἀνθρώπου ποὺ δὲν
φοβᾶται νὰ προβληματίζεται, νὰ θέτει
ἐρωτήματα καὶ νὰ ἀναζητεῖ ἀπαντήσεις:
Σίγουρα, οἱ ἰδιότητες ποὺ κάνουν
κάποιον ἄνθρωπο δὲν ἐμφανίζονται διὰ
μιᾶς, ἀλλὰ ἀναπτύσσονται καὶ ἐκδιπλώ-
νονται προοδευτικά, καὶ στὴν ἐνδομήτρια,
ἀλλὰ καὶ στὴν ἐξωμήτρια ζωή. Κατανο-
οῦμε λοιπὸν μιὰ ἀνάλογα προοδευτικὴ
«Στὴν ἐπιστημονικὴ κοινότητα γιὰ ἀναγνώριση καὶ παραχώρηση δικαιωμά-
αὐτὰ τὰ τόσο λεπτὰ θέματα ἀσφαλῶς των, καὶ στὴν ἐνδομήτρια, ἀλλὰ καὶ στὴν
ὑπάρχουν καὶ διαφορετικὲς γνῶμες καὶ ἐξωμήτρια ζωή. Γιὰ παράδειγμα, πρέπει
ἀπόψεις μεταξὺ τῶν εἰδικῶν ἐπιστημόνων. νὰ παρέλθει μιὰ κάποια ἡλικία, γιὰ νὰ
Δεοντολογικὰ εἶναι ἐπιεικῶς ἀπαράδεκτο ἀποκτήσει ὁ ἄνθρωπος πλήρη πολιτικὰ
νὰ χαρακτηρίζονται ὡς “ψευδοεπιστήμη” δικαιώματα, μὲ τὸ δικαίωμα τοῦ ἐκλέγειν
καὶ ὡς “παραπληροφόρηση” διαφορετικὲς καὶ τοῦ ἐκλέγεσθαι (καὶ ὄχι ἁπλῶς δὲν
ἐπιστημονικὲς ἀπόψεις. Οἱ ἀντίθετες ἀπό- ὑπάρχει ἐπιφύλαξη γιὰ τὸ ὅτι αὐτὰ τοῦ
ψεις ἀλλὰ καὶ ἔρευνες πρέπει νὰ εἶναι ἡ ἀναγνωρίζονται καὶ τοῦ παραχωροῦνται
ἀφορμὴ γιὰ ἐπιστημονικὸ διάλογο, καὶ ὄχι στὰ 17 καὶ ὄχι νωρίτερα, ἀλλὰ καὶ γνω-
γιὰ ἀφοριστικοὺς χαρακτηρισμούς». ρίζω πολλοὺς ὥριμους 17άρηδες πού...
34
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
35
σὲ ἠθοποιούς, τραγουδιστές, ποδοσφαι-
ριστὲς καὶ κάθε λογῆς “celebrities”, ποὺ
καὶ ἐμεῖς οἱ ἴδιοι εὔκολα θὰ ἀναγνωρί-
ζαμε, ἀντὶ νὰ ἀναδεικνύει πνευματικὰ
μεγέθη σὰν τὴν Ἐλίζαμπεθ Ἄνσκομπ, ποὺ
θὰ ἄξιζε νὰ εἶναι πρότυπο γιὰ ὅλους μας,
καὶ κυρίως γιὰ τὶς γυναῖκες.
Ἡ Ἐλίζαμπεθ Ἄνσκομπ (1919-2001),
λοιπόν, ὑπῆρξε κορυφαία φιλόσοφος
τοῦ 20οῦ αἰῶνα, ἐκπρόσωπος τῆς Ἀνα-
λυτικῆς φιλοσοφίας, μαθήτρια τοῦ σπου-
δαίου Λοῦντβιχ Βίτγκενσταϊν (Ludwig
Wittgenstein). Διετέλεσε ἐπὶ δεκαετίες
Καθηγήτρια τῆς Φιλοσοφίας στὴν Ὀξφόρ-
δη καὶ στὸ Καῖμπριτζ. Εἶναι δὲ τόσο
μεγάλη ἡ συμβολή της στὴ Φιλοσοφία,
ὥστε θεωρεῖται κατὰ γενικὴ ὁμολογία ὡς εἴσοδο μιᾶς κλινικῆς ποὺ ἔκανε ἀμβλώ-
ἡ σπουδαιότερη γυναίκα φιλόσοφος ὅλων σεις, γιὰ νὰ ἐνθαρρύνει ὅσες γυναῖκες πή-
τῶν ἐποχῶν. γαιναν ἐκεῖ νὰ κρατήσουν τὸ παιδί τους.
Πέρα ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα, ἡ Ἐλίζα- Ἡ Ἀστυνομία, ποὺ εἰδοποιήθηκε ἀπὸ
μπεθ Ἄνσκομπ ἦταν μιὰ σπουδαία καὶ τοὺς ὑπευθύνους τῆς κλινικῆς, τὴν ἀπο-
πολυεπίπεδη προσωπικότητα. Μὴν τὴν μάκρυνε... σηκωτή (καὶ κυριολεκτοῦμε).
φανταστεῖτε μιά «ἀποστειρωμένη» ἐρευ- Δεῖτε τὶς φωτογραφίες ποὺ δημοσιεύονται
νήτρια τοῦ γραφείου καὶ τοῦ πανεπι- ἐδῶ, οἱ ὁποῖες δημοσιοποιήθηκαν ἀργό-
στημιακοῦ ἀμφιθεάτρου. Στὴν ἰδιωτική τερα ἀπὸ τὴν κόρη της: Ἀριστερὰ εἶναι
της ζωή, ὑπῆρξε παντρεμένη καὶ μητέρα ἡ Ἐλίζαμπεθ Ἄνσκομπ στὴν εἴσοδο τῆς
ἑπτά(!) παιδιῶν, τριῶν ἀγοριῶν καὶ τεσ- κλινικῆς. Στὶς δύο μικρότερες φωτογρα-
σάρων κοριτσιῶν. Στὶς δὲ ἀπόψεις της φίες, δεξιά, οἱ Ἀστυνομικοὶ τὴν ἀπομα-
ἦταν μαχητικὴ καὶ ἀσυμβίβαστη, κάποτε κρύνουν. Μπεῖτε λίγο στὴ διαδικασία νὰ
δὲ καὶ ὀλίγον... ἀκτιβίστρια! Ἔχει μείνει σκεφθεῖτε ὅτι αὐτὴ ἡ γυναίκα, ποὺ οἱ
στὴν ἱστορία ἡ ἔντονη διαμαρτυρία της Ἀστυνομικοὶ ἀπομακρύνουν σηκωτή, δὲν
ἐνάντια στὴν ἀπονομὴ ἀπὸ τὸ Πανεπι- εἶναι κάποια στενοκέφαλη καὶ ἀπαίδευτη
στήμιο τῆς Ὀξφόρδης τιμητικῆς διάκρισης σκοταδίστρια, ἀλλὰ ἡ κορυφαία γυναίκα
στὸν Ἀμερικανὸ Πρόεδρο Χάρρυ Τροῦμαν φιλόσοφος ὅλων τῶν ἐποχῶν!
τὸ 1956. Τὸ σκεπτικό της ἦταν ὅτι δὲν Λοιπόν, θὰ μποροῦσε ἀσφαλῶς κά-
δικαιοῦτο τιμητικὴ διάκριση αὐτὸς ποὺ ποιος νὰ διαφωνήσει μὲ τὶς πρακτικὲς
ἦταν ὑπεύθυνος γιὰ τὴ ρίψη ἀτομικῶν καὶ τὸν ἀκτιβισμὸ τῆς Ἄνσκομπ. Ἀλλὰ
βομβῶν σὲ ἀνοχύρωτες πόλεις καὶ γιὰ ὅποιος χαρακτηρίζει ὡς ἀπαίδευτη καὶ
τὸν θάνατο δεκάδων χιλιάδων ἀμάχων. στενοκέφαλη φανατικὴ καὶ σκοταδίστρια
Αὐτὴ λοιπόν, ἡ Ἐλίζαμπεθ Ἄνσκομπ, αὐτήν, τὴν κορυφαία γυναίκα φιλόσοφο
ὑπῆρξε κοντὰ στὰ ἄλλα καὶ μαχητικὴ ὅλων τῶν ἐποχῶν, δὲν πετυχαίνει τίποτε
πολέμιος τῶν ἀμβλώσεων. Καὶ δὲν ἔμεινε ἄλλο ἀπὸ τὸ νὰ ἀναδείξει τὴ δική του
στὴ θεωρητικὴ ὑποστήριξη τῶν ἀπόψεών ἀπαιδευσιὰ καὶ στενοκεφαλιά, τὸν δικό
της. Ὅταν στὴ Μεγάλη Βρετανία νομι- του φανατισμὸ καὶ σκοταδισμό!
μοποιήθηκαν οἱ ἀμβλώσεις, ἔστω καὶ μὲ
περιορισμούς, πῆγε καὶ στήθηκε στὴν Γ.Τ.
36
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ
ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ
Ἀ
πὸ τὸ διαδίκτυο πληρο-
φορηθήκαμε τὴν ἔκδο-
σι ἑνὸς ἐνδιαφέροντος
βιβλίου μὲ τὸν τίτλο
Godless Utopia: Soviet
Anti-Religious Propaganda (Ἀθεϊ-
στικὴ Οὐτοπία: Σοβιετικὴ ἀντιθρη-
σκευτικὴ προπαγάνδα), τοῦ Ρόλαντ
Ἔλιοτ Μπράουν. Πρόκειται γιὰ ἕνα
βιβλίο τὸ ὁποῖο διαπραγματεύεται
τὴν ἀντιθρησκευτικὴ προπαγάνδα
τῆς Σοβιετικῆς Ἑνώσεως, μὲ τὴν συλ-
Τὸ λεύκωμα μὲ τὴν
ἀντιθρησκευτικὴ Ἀφίσσα μὲ τὴ διαβεβαίωση
προπαγάνδα «Δὲν ὑπάρχει Θεός!» διὰ στόματος
τοῦ σοβιετικοῦ ἀστροναύτη
μᾶς ὑπενθυμίζει
καὶ μᾶς ἐπιβεβαιώνει θρησκευτικῆς πίστεως. Ὑπάρχουν
τὴν ὑπόσχεσι ἐκτὸς τῶν ἀντιχριστιανικῶν θεμά-
των καὶ θέματα τὰ ὁποῖα ἐναντιώ-
τοῦ Θεανθρώπου
νονται στὴν αἵρεσι τῶν Μαρτύρων
Κυρίου μας τοῦ Ἰεχωβᾶ καὶ στὴν θρησκεία τοῦ
γιὰ τὴν ἐπιβίωσι Ἰσλαμισμοῦ. Μία μικρὴ ἀνθολογία
ἀπὸ αὐτὲς τὶς ἀφίσσες εἶναι προ-
τῆς Ἐκκλησίας Του
σιτὴ στὸ διαδίκτυο στὴν ἱστοσελί-
ἕως τῆς συντελείας δα https://www.protagon.gr/galleries/
τῶν αἰώνων: «καὶ πύλαι sovietikes-afises-yparxei-theos-kai-
einai-to-komma-44341936875.
ᾅδου οὐ κατισχύσουσιν
Ἡ ἀνθολογία αὐτὴ τῶν φωτογρα-
αὐτῆς» (Ματθ. 16: 18). φιῶν μᾶς ἀποκαλύπτει τὴν ἔμπνευσι
καὶ τὴν ἐπινοητικότητα τῶν δημι-
ἀφίσσες αὐτὲς ἐξέφραζαν τὶς ἀπό- ουργῶν τῶν ἀφισσῶν, οἱ ὁποῖοι μὲ
ψεις τοῦ καθεστῶτος ἐναντίον τῆς αὐτὸν τὸν τρόπο προσπαθοῦσαν νὰ
χριστιανικῆς καὶ γενικώτερα τῆς ἀπαγκιστρώσουν πλήθη λαοῦ ἀπὸ
37
τὶς θρησκευτικές τους δοξασίες. Τὸ διαφημιστικὴ προπαγάνδα ἐναντίον
παράδοξο εἶναι ὅτι, παρὰ τὸ γε- τῆς χριστιανικῆς πίστεως. Ἰδιαιτέρα
γονὸς ὅτι ἡ θρησκευτικὴ ἀγωγὴ εἶχε ἐντύπωσι μᾶς ἔκανε ἀφίσσα ἡ ὁποία
ἐξοβελισθῆ ἀπὸ τὰ σχολεῖα ἀρκετὰ ἐξεδόθη τὸ 1984, ἐλάχιστα χρόνια
ἐνωρὶς καὶ τὰ θρησκευτικὰ ἱδρύμα- πρὶν τὴν πτῶσι τοῦ κομμουνιστικοῦ
τα ἀπηγορεύετο νὰ πραγματοποιοῦν καθεστῶτος στὴν Ἀνατολικὴ Εὐρώ-
ἐκδηλώσεις ἐκτὸς τῶν κτηρίων τους, πη, ἡ ὁποία συνέβη τὸ 1989.
φαίνεται ὅτι τὸ ποσοστὸ τῶν ἀθέ- Βλέποντας κάποιος αὐτὲς τὶς
ων δὲν ἦταν ἀρκούντως ἱκανοποι- φωτογραφίες, σήμερα ἀναλογίζεται
ητικό, γιὰ νὰ χρησιμοποιεῖται καὶ ἡ πῶς οὔτε ἡ προπαγάνδα, οὔτε τὸ
ὑποχρεωτικὸ μάθημα τῆς ἀθεΐας, τὸ
ὁποῖο ἐδιδάσκετο σὲ ὅλες τὶς βαθμῖδες
τῆς ἐκπαιδεύσεως, οὔτε ἡ ἐξορία στὰ
στρατόπεδα τοῦ Γκουλάνγκ, οὔτε οἱ
φυλακίσεις καὶ οἱ ἐκτελέσεις μπόρε-
σαν νὰ ἐξαλείψουν τὴν ὀρθόδοξο πίστι
ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
38
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
Εἰς μνημόσυνον
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ
(1926-2020)
Ἐ
κ μέρους τῆς Χριστιανικῆς
Ἑνώσεως Ἐπιστημόνων,
ἀποχαιρετοῦμε μὲ βαθιὰ
εὐγνωμοσύνη τὸν ἀδελφό
μας Ἀθανάσιο Ἀβραμίδη,
Ἰατρὸ Καρδιολόγο, Ἄμισθο Ἐπίκουρο Κα-
θηγητὴ τῆς Ἰατρικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπι-
στημίου Ἀθηνῶν, ἐξέχον μέλος τῆς Ἑνώ-
σεώς μας, γιὰ τὸ ὑπόδειγμα πίστεως καὶ
ζωῆς ποὺ μᾶς κληροδότησε ὡς ἀκάματος
πνευματικὸς ἀγωνιστὴς καὶ ὁμολογητὴς
τῆς χριστιανικῆς πίστεως, κοσμοθεωρίας
καὶ ἠθικῆς.
Ὁ Ἀθανάσιος Ἀβραμίδης γεννήθηκε
στὴ Νιγρίτα Σερρῶν τὸ 1926 καὶ ἦταν
τὸ ἕκτο κατὰ σειρὰν ἀπὸ τὰ συνολικὰ
ἑπτὰ παιδιὰ στὴν οἰκογένειά του. Μετὰ
τὰ γυμνασιακά του χρόνια στὴ Θεσσα- Ὑόρκης. Τὸ 1958 ἀνεκηρύχθη Διδάκτωρ
λονίκη καὶ τὴ Νιγρίτα Σερρῶν, βρέθηκε τῆς Ἰατρικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου
στὴν Ἀθήνα τὰ πρῶτα μεταπολεμικὰ χρό- Ἀθηνῶν μὲ «Ἄριστα» παμψηφεί. Ἡ διδα-
νια, ὡς φοιτητὴς τῆς Ἰατρικῆς Σχολῆς, κτορική του διατριβὴ εἶχε ὡς θέμα τὴν
ὅπου ἦλθε σὲ ἐπαφὴ μὲ τὸ Χριστιανικὸ ἀναζωογόνηση ἐκ καρδιακῆς ἀνακοπῆς.
Ἔργο, ἀναθυμόταν δὲ πάντοτε αὐτὴ τὴν Στὴ συνέχεια, ὑπηρέτησε ὡς Πανεπιστη-
ἐπαφὴ ὡς τὴν καίρια ἐκείνη στιγμὴ κατὰ μιακὸς Ἐπιμελητὴς στὴ Θεραπευτικὴ
τὴν ὁποία, ὅπως ἔλεγε χαρακτηριστικά, Κλινικὴ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καὶ
«ἄλλαξε, ἢ μᾶλλον ἄραξε σὲ λιμάνι» ἡ στὴν προπαιδευτικὴ Παθολογικὴ Κλι-
ζωή του. Ὡς μέλος τότε τῆς Χριστιανικῆς νικὴ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, ὅπου
Φοιτητικῆς Ἑνώσεως, ἐμπνεύσθηκε ἀπὸ καὶ ἐκπόνησε τὸ 1964 τὴν ἐπὶ ὑφηγεσίᾳ
τὸ πνευματικὸ κλίμα τῶν πρωτεργατῶν διατριβή του, μὲ θέμα τὴν ἐπιμήκυνση
χριστιανῶν ἐπιστημόνων καὶ ἀπὸ τὴν τῶν ὁρίων τοῦ «κλινικοῦ θανάτου» κατὰ
καταπληκτικὴ ἀπήχηση ποὺ εἶχε στὸν τὴν καρδιακὴ ἀνακοπή. Ἐξελέγη καὶ δι-
κόσμο, τὴν κρίσιμη ἐκείνη περίοδο, ἡ ορίσθηκε Ὑφηγητὴς Παθολογίας τὸ 1966.
Διακήρυξις τῆς Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Τὸ 1973-1986 ὑπηρέτησε ὡς Διευθυντὴς
Ἐπιστημόνων. τῆς Α΄ Παθολογικῆς Κλινικῆς στὸ Τζάνειο
Ἀκολούθησε πενταετὴς μετεκπαίδευ- Νοσοκομεῖο Πειραιῶς. Ἐπὶ σειρὰ ἐτῶν
ση στὴν Ἀμερική, σὲ πανεπιστημιακὰ νο- διετέλεσε μέλος τοῦ Δ.Σ. καὶ Ἀντιπρό-
σοκομεῖα τῆς Οὐάσινγκτον καὶ τῆς Νέας εδρος τοῦ Ἰατρικοῦ Συλλόγου Ἀθηνῶν
39
(Ι.Σ.Α.), καθὼς καὶ μέλος τῆς Ἐπιτροπῆς ἀκροατὲς καὶ ἀναγνῶστές του πάνω σὲ
Μελετῶν καὶ Ἐπικοινωνίας (ΕΠΙ.ΜΕΛ.Ε.) σημαντικὰ τρέχοντα κοινωνικὰ ζητήματα
τοῦ Ἰατρικοῦ Συλλόγου Ἀθηνῶν. καὶ προβλήματα. Ἀκόμη καὶ μιὰ ἁπλῆ,
Παράλληλα, ὁ Ἀθανάσιος Ἀβραμί- ἐπιγραμματικὴ ἀναφορὰ στὰ θέματα μὲ τὰ
δης διατήρησε τὸ ἀγωνιστικὸ χριστιανικὸ ὁποῖα καταπιάσθηκε στὰ πολλὰ βιβλία
πνεῦμα σὲ ὅλη του τὴ ζωή, μὲ τὴν προ- του ἀρκεῖ, γιὰ νὰ δείξει τὸν βαθμὸ στὸν
σωπικότητά του, τὴν ἰατρικὴ διακονία ὁποῖο ὁ Ἀθανάσιος Ἀβραμίδης «ἔπιανε
του καὶ τὴν εὐρύτερη ἱεραποστολικὴ τὸν παλμό» τῆς ἐποχῆς: Ναρκωτικά (το
δράση του στὸ ἔργο τῆς Ἐκκλησίας μας. σχετικὸ βιβλίο γνώρισε πολλὲς ἐπανεκ-
Σύνθημά του, τὸ ὁποῖο παρέθετε συχνὰ δόσεις), Κάπνισμα (μὲ τὸν ὑπότιτλο: Τὸ
στὰ βιβλία του, ἀποτέλεσε ὁ λόγος ποὺ ἄλλο νέφος μέσα μας), A.I.D.S., Εὐθα-
συνήθιζε νὰ λέει ὁ ἀείμνηστος Καθηγητὴς νασία, Ἀνορθόδοξες Θεραπευτικὲς Μέ-
Ἀλέξανδρος Ν. Τσιριντάνης κατὰ παρά- θοδοι τῆς «Νέας Ἐποχῆς», Ἐπιθανάτιες
φραση τοῦ καρτεσιανοῦ “cogito ergo sum”: ἐμπειρίες, Μεταμοσχεύσεις, Παχυσαρκία.
“Pugno ergo sum” (= Ἀγωνίζομαι, ἄρα Μετὰ ἀπὸ μακρὰ περίοδο δοκιμασί-
ὑπάρχω). Μὲ τὶς συχνὲς ραδιοφωνικὲς ας, ὁ Ἀθανάσιος Ἀβραμίδης ἔφυγε ἀπὸ
συνεντεύξεις καὶ ἐκπομπές, συστηματι- τὴ ζωὴ λίγες ἡμέρες πρὶν τὴν ἑορτὴ τῆς
κώτερα δὲ καὶ ὡς παραγωγὸς ἐκπομπῆς μνήμης τοῦ ἀγωνιστοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου.
στοὺς ραδιοφωνικοὺς σταθμοὺς τῆς «Πει- Εὐχόμαστε ὅπως ὁ Κύριος τῆς παρούσης
ραϊκῆς Ἐκκλησίας» (1988-2001) καὶ τῆς καὶ τῆς αἰωνίου ζωῆς τὸν ἀναπαύσει κο-
«Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος» (1989-2006), ντά Του καὶ παρηγορεῖ τὴ σύζυγό του
τὶς πολλὲς ὁμιλίες του ἀνὰ τὴν Ἑλλάδα, Γιολάντα, τὰ τρία του παιδιά, Κατερίνα,
τὴν ἐνεργό του συμμετοχὴ στὶς δραστη- Δημήτρη καὶ Βασίλη, τοὺς συγγενεῖς καὶ
ριότητες τῆς Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Ἐπι- φίλους καὶ ὅλους μας.
στημόνων, τὰ συγγραφικά του πονήματα
καὶ τὰ ἄρθρα του στὸ περιοδικὸ Ἀκτῖνες ΗΛΙΑΣ Κ. ΚΑΤΣΟΥΦΗΣ,
τῆς Ἑνώσεώς μας, ἐνημέρωνε ἐπιστημο- ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΑΪΚΟΣ,
νικὰ καὶ καθοδηγοῦσε πνευματικὰ τοὺς ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΕΚΗΣ
40
Ἀξίζει νά διαβάζετε
ΕΤΟΣ 83ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙος 2020 | 779
ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΔΟΣ
41
ΚΩΔΙΚΟΣ:
01 1692
«ΑΚΤΙΝΕΣ»
ΚΑΡΥΤΣΗ 14, Τ.Τ. 10561
ΑΘΗΝΑ
ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ:
ὅλοι οἱ τόμοι τοῦ περιοδικοῦ «Ἀκτῖνες»
καθώς καί τό εὑρετήριο τῶν ἐτῶν 1938-1997