Bosna i Hercegovina

Federacija Bosne i Hercegovine

Zeničko-dobojski kanton
Zavidovići
JU Gimnazija „Rizah Odžečkić“

SVJETSKI OKEANI
Maturski rad iz geografije

Mentor: Učenik:
Prof. Mirzan Kadić Nejla Kalabić
Maj, 2019/2020
 Sadržaj

Uvod...........................................................................................................................................4
1.Svjetski okean..........................................................................................................................5
2.Tihi okean ili Pacifik............................................................................................................6
2.1.Osnovne odlike Tihog okeana..................................................................................6
2.2.Morfologija obala i dna Tihog okeana................................................................6
2.3.Fizičke i hemijske osobine Tihog okeana............................................................8
2.4.Flora i fauna Tihog okeana................................................................................9
2.5.Promet na Tihom okeanu..................................................................................10
3.Atlantski okean............................................................................................................11
3.1.Osnovne odlike Atlantskog okeana...........................................................................11
3.2.Morfologija obala i dna Atlantskog okeana..............................................................11
3.3.Fizičke i hemijske osobine Atlantskog okeana.........................................................13
3.4.Struje Atlantskog okeana..........................................................................................14
3.5.Flora i fauna Atlantskog okeana...............................................................................15
3.6.Gospodarski značaj Atlantskog okeana....................................................................17
4.Indijski okean.........................................................................................................................18
4.1.Osnovne odlike Indijskog okeana.............................................................................18
4.2.Morfologija obala i dna Indijskog okeana................................................................18
4.3.Fizičke i hemijske osobine Indijskog okeana...........................................................20
4.4.Struje Indijskog okeana.............................................................................................21
4.5.Flora i fauna Indijskog okeana..................................................................................22
4.6.Gospodarski značaj Indijskog okeana.......................................................................23
5.Južni okean ili Antarktički okean.................................................................................23
5.1.Osnovne odlike Južnog okeana........................................................................23
5.2.Morfologija obala i dna Južnog okeana.............................................................24
5.3.Fizičke i hemijske osobine Južnog okeana.........................................................26
5.4.Flora i fauna Južnog okeana............................................................................26
5.5.Gospodarstvo Južnog okeana...........................................................................27

2
6.Sjeverni ledeni okean ili Arktički okean...........................................................................28
6.1.Osnovne odlike Sjevernog ledenog okeana........................................................28
6.2.Morsko dno Sjevernog ledenog okeana.............................................................28
6.3.Fizičke i hemijske osobine Sjevernog ledenog okeana........................................30
6.4.Flora i fauna Sjevernog ledenog okeana...........................................................30
7.Zagađenje Svjetskog okeana..................................................................................................33
Zaključak...................................................................................................................................34
Literatura...................................................................................................................................35

3
 Uvod

Tema mog maturskog rada su svjetski okeani i u okviru njega obrađeno je pet svjetskih
okeana poznatih pod imenima: Tihi, Atlanski, Indijski, Južni te Sjeverni ledeni okean. Više od
70% naše planete prekriveno je vodom, a najveći dio upravo čine plavi okeani. Prije više od
milijardu godina u okeanima su se pojavili prvi oblici života, danas oni broje bezbroj
najčudesniji i najraznovrsnijih životinja, biljaka i drugih živih organizama. Danas njima plove
brodovi, okeanske vode daju nam hranu, mineralne sirovine i još mnogo stvari koje nam život
čine lakšim i boljim.
Naučna disciplina koja se bavi proučavanjem voda u svim njenim oblicima naziva se
hidrogeografija, a nauka o okeanima i morima oceanologija ili oceanografija. Svjetski okean
ili Svjetsko more čine sva mora na Zemlji koja kao jedna povezana cjelina pokrivaju veći dio
Zemlje. Od ukupne površine Zemlje koja iznosi 510 miliona km2 na Svjetsko more otpada
361 milion km2 ili 71 % dok kopno zauzima 149 miliona km2 ili 29 %. Sjeverna polulopta
ima 61 % mora, a 39 % kopna dok južna ima 81 % mora, a samo 19 % kopna. Složit ćemo se
s tim da svi ovi okeani kriju mnogo toga u svojim dubinama i da vjerovatno nikada nećemo
poznavati njihovu prirodu u potpunosti, a ja ću nastojati da vam ih u ovom radu približim
najbolje što mogu te da vas podstaknem da i sami istražite.

Slika 1. Raspored kopna i mora na sjevernoj i južnoj hemisferi (1)

4
 1. Svjetski okean

Ukupna količina vode na Zemlji procjenjena je na 1338 milijardi km3. Najveću količinu vode
sadrži Svjetski okean, dok sve ostale vode obuhvataju manje od 3,5 % od ukupne količine
vode na Zemlji. Svjetski okean ili Svjetsko more čine sva mora na Zemlji koja kao jedna
povezana cjelina pokrivaju veći dio Zemlje. Okean je najveći dio Svjetskog okeana omeđen
kontinentima. Prva podjela Svjetskog okeana na okeane izvršena je 1650. godine kada je
holandski geograf B. Varenius predložio podjelu na pet okeana: Tihi, Atlantski, Indijski,
Sjeverni ledeni te Južni okean. Granice polarnih okeana prema ostalim bile su povučene duž
polarnih krugova. Ova podjela je bila aktuelna sve do kraja 20-og stoljeća kada je izvršena
podjela Svjetskog okeana na tri okeana: Tihi, Atlantski i Indijski, a prostranstva palrnih
okeana su podijeljena između ova tri. Južni okean je definirala Međunarodna hidrografska
organizacija (engleski: International Hydrographic Organization, skraćeno IHO) 2000. godine
na temelju dokaza da ovo područje Svjetskoga mora ima poseban ekosustav i jedinstven
utjecaj na globalnu klimu. Ova podjela izvršena je na osnovu posebnog sistema zračne
cirkulacije , sistema okeanskih struja i samostalnog sistema morskih doba. Kontinenti
predstavljaju prirodne granice ovih okeana.

Slika 2. Geografski položaj okeana (2)

5
 2. Tihi okean ili Pacifik

2.1. Osnovne odlike Tihog okeana

Smatra se da je Oceanus orientalis bio prvi naziv za Tihi okean koji potiče iz doba Ptolomeja,
još iz drugog stoljeća. Tokom Magelanove plovidbe nazvan je Mar pacifico, dok je sredinom
18. stoljeća dobio ime koje se danas najviše i koristi, a to je Tihi okean ili Pacifik. Tihi okean
je najveći i najdublji dio Svjetskog okeana i obuhvata 179 679 000 km2 odnosno 49,8%
ukupne morske površine. Smješten je između Azije i Australije na zapadu i Amerike na
istoku. Njegove obale su razuđene s tim da je zapadna obala dosta više razuđena od istočne.
Na tu razuđenost utiču brojna mora kao što su: Beringovo, Ohotsko, Japansko, Žuto,
Istočnokinesko, Južnokinesko i Koralno more. Tihi okean je najbogatiji otocima i otočnim
skupinama, te posjeduje velike zalive kao što su Kalifornijski i Panamski

2.2. Morfologija obala i dna Tihog okeana

Tihi okean je najstariji okean u okviru Svjetskog okeana i njegovim vodama je površina
Zemlje prekrivena još od davne geološke prošlosti. Njegova prosječna dubina iznosi 4,312 m
a najveće dubine nalaze se na rubovima okeana. Najdublja je Marijanska brazda u kojoj je
izmjerena dubina od 11,033 m, a uz Filipinski arhipelag pruža se Filipinska brazda duboka
10,500 m. Upravo zbog njegove znatne dubine i ogromne površine, dno Tihog okeana nije
dovoljno istraženo. Pelagijski sedimenti koji prekrivaju ovo okeansko dno zavise od obala i
pritoka koje završavaju u ovom okeanu. Sa dna zapadnog dijela uzdižu se brojni otoci,
pretežno vulkanskog porijekla, od kojih su neki jako visoki i teško pristupačni kao što je otok
Petar. Od sjeverozapada prema jugoistoku protežu se mnogi otoci i otočni arhipelazi kao što
su: Nova Kaledonija, Fidži, Santa Kruz, Solomanski otoci itd. Havajski otoci u vulkanski
otoci od kojih su najpoznatiji Mauna Loa i Mauna Kea, koji završavaju aktivnim vulkanskim
kupama. U blizini zapadnih obala američkog kopna nalaze se još i Galapagonski otoci koji
broje 2000 kraterskih otoka.

6
Slika 3. Položaj i struje Tihog okeana (3)

7
 Slika 4. Marijanska brazda (4)

Slika 5. Havajski otok Maui (5)

2.3. Fizičke i hemijske osobine Tihog okeana

Tihi okean je najtopliji okean. Najviša temperatura površinskog sloja koja iznosi 28°C
zabilježena je između Nove Gvineje, Filipina, Karoline i Marshallovih otoka, a prema sjeveru
i jugu se snižava. Na dubini od 4000 m, zbog polarnih voda koje struje pri dnu, temperatura
iznosi 1 do 2 °C. Slanost je najveća oko sjeverne obratnice (35,9‰) i južne obratnice

8
(36,9‰), a najmanja je u Ohotskom moru (oko 32‰). Prosječna slanost u dubinama okeana
iznosi 34,7‰
Glavne struje u Tihom okeanu nastaju pod uticajem pasata: Sjeverna ekvatorska struja nastaje
pod uticajem sjeveroistočnih pasata, dok Južna ekvatorska struja nastaje pod uticajem
jugoistočnih pasata. Između njih prema istoku teče Ekvatorska protustruja. Plimne struje
nastaju uz obalu Kanade, Alaske i Čilea i uz istočnoazijsku obalu.
Led se stvara samo u rubnim morima; ljeti se nigdje ne zadržava. Led plovac prodire u
otvoreni Tihi okean iz Ohotskoga i Beringova mora samo zimi.

2.4. Flora i fauna Tihog okeana

Tihi ocean dijeli se na: subarktičku pacifičku regiju, sjevernu umjerenu, pacifičku koraljnu,
indopacifičko područje zapadnih vjetrova i antarktičku regiju. Subarktička pacifička regija
obuhvata Beringovo i Ohotsko more, more oko Aljaske, Aleuta i najsjevernijih japanskih
otoka. Za tu regiju karakteristični su morski sisavci tuljan i morska vidra (Enhydra lutris), a
od riba arktički losos. Za sjevernu umjerenu regiju, koja obuhvata otvorenu pučinu južno od
subarktičke regije, karakteristična je vrsta kita Balaenopterida. U pacifičkoj koraljnoj regiji,
koja zauzima tropski dio Tihog oceana, najistaknutija su biološka obilježja koraljni grebeni i
atoli. Značajne su i ribe poletuše (Exoceotus), morski psi, morski sisavac moronj i različite
vrste meduza. Za indopacifičko područje zapadnih vjetrova, koje okružuje cijelu južnu
hemisferu između 40° i 50° južne širine, karakteristično je mnoštvo ptica, kitova, pliskavica,
tuljana i dr.; u planktonu prevladavaju dijatomeje. U antarktičkoj regiji od ptica su najčešći
pingvini, a od morskih sisavaca kitovi. Zelene morske alge obično su pričvršćene za kamenita
i stjenovita dna, dok morske trave imaju parvo korijenje i žive na rastresitom dnu, najčešće u
lagunama.

Slika 6. Plavi kit (Balaenopterida) (6)

9
 Slika 7. Riba poletuša (7)

2.5. Promet na Tihom okeanu

Najvažnije su brodske linije koje povezuju SAD, Japan, Kinu i Filipine, zatim SAD, Novi
Zeland i Australiju. Otvaranjem Panamskog kanala (1914.god) parobrodski promet znatno se
povećao. Prema ukupnom lučkom prometu 2005. Glavne luke su: Šangaj, Singapur, Ningbo,
Hong Kong, Pusan itd. Zračni promet je također vrlo značajan, pogotovo otkako je 1936.god.
uspostavljena linija San Francisko-Honolulu-Manila.

Slika 8. Šangajska luka (8)

10
3. Atlantski okean

3.1. Osnovne odlike Atlantskog okeana

Ime Atlantski okean se prvi put pojavljuje na Mercatorovoj karti svijeta iz 1569., a
popularizirao ga je holandski geograf B. Varenius. Vjeruje se da naziv potiče od mitskog
otoka Atlantide koji je u grčkoj mitologiji otok je legendarne drevne kulture, o čijem samom
postojanju i lokaciji nema čvrstih dokaza. Prvi put Atlantidu spominje starogrčki filozof
Platon, koji kaže da je ona razorena prirodnom katastrofom, najvjerojatnije potresom ili
potopom. Atlantski okean pruža se u obliku slova S između Evrope, Afrike, Sjeverne i Južne
Amerike i Antarktika. Od Tihog okeana dijeli ga 900km širok Drakeov prolaz, a za granicu sa
Indijskim okeanom uzima se meridijan rta Agulhasa. Atlantik je drugi okean po veličini a
površina mu je 82 217 miliona km² ili oko 23% morske površine, a s rubnim morima
106,4 milijuna km² ili oko 29% površine Svjetskoga mora. Njegova rubna mora su:
Istočnosibirsko, Čukotsko, Karsko, Bijelo, Mramorno, Škotsko, Norveško, Sredzemno
(Mediteransko), Karipsko i još mnoga druga.

3.2. Morfologija obala i dna Atlantskog okeana

Obale Atlantskog okeana su na sjevernoj hemisferi dosta razuđenije u odnosu na južnu. Na
razvijenost obala Atlantika utiče kontinentalna i morska raščlanjenost predstavljena brojnim
zalivima, otocima i poluotocima. Atlantski okean je relativno siromašan otocima. Njegova
najbrojnija otočna skupina smještena je na sjeveru i čini granicu sa Sjevernim ledenim
okeanom. U najveće otoke Atlantika ubrajamo: Island, Njufaundlend, Britanske i Antilske
otoke. Na osnovu istraživanja dna Atlantskog okeana dokazana je velika raznolikost nanosa
koji prekrivaju njegovo dno. Pojas terigenih nanosa prekriva rubne dijelove okeana, centralni
pojas je prekriven karbonatnim sedimentima. Poseban značaj imaju koralni sedimenti koji su
zastupljeni u Antilskom moru. Također je utvrđeno da je zapadni dio okeana dosta dublji,
morfološki prostraniji ali je jednoličan, dok je istočni površinom manji međutim morfološki je
dosta složeniji.

Slika 9. Prostiranje Atlantskog okeana

(9)

11
 Slika 10. Mercatorova mapa svijeta iz 1569.god. (10)
Gerardus Mercator (1512.–1594.), kartograf iz Francuske i Svetog Rimskog Carstva. Ostao
je zapamćen po kartografskoj projekciji korištenoj u izradi karte svijeta koja je prema njemu
nazvana Mercatorovom projekcijom. Ova je karta imala paralelne linije geografske dužine
kako bi olakšala navigaciju morem, jer se smjer prema kompasu označavao ravnim linijama.
Mercator je riječ atlas uporabio za označavanje zbirke karata, te potaknuo Abrahama
Orteliusa da sastavi prvi moderni atlas svijeta

Slika 11. Obala Islanda (11)

12
3.3. Fizičke i hemijske osobine Atlantskog okeana
Modra boja okeana preovladava u suptropskim dijelovima Atlantskog okeana pa sve do
ekvatora dok je zelenkaste boje voda sjevernog dijela okeana duž obale Afrike do gvinejskog
zaljeva. Voda bogata planktonima koji je čine mutnozelenom nalazi se pretežno u sjevernom
rubnom dijelu okeana.
Soli u Atlantskom okeanu čine 35,4% što je više nego u ostalim okeanima. Slanost je
ravnomjerno raspoređena i postotak soli u vodi će svugdje biti gotovo isti. U sjevernom dijelu
Atlantika salinitet prosječno iznosi 37,9‰, a najviši salinitet zabilježen je u Sargaškom moru
- zbog jakog isparavanja i udaljenosti od riječnog oticanja.
Najveći uticaj na temperaturu Atlantskog okeana vrši njegov veliki meridijan kao i razmjena
vode sa Arktičkim okeanom, Antarktičkim i Sredozemnim morem. Snažni nosioci toplinske
energije su kružne površinske struje kao što su sjeverna i južna prolazna struja. Hladne vode
nose Kanarska struje i struja Zapadnih vjetrova. Temperatura površinske vode na ekvatoru
ljeti iznosi 26 stepeni, a zimi 27 stepeni. Prema sjeveru i jugu temperature opadaju , a u
najhladnijem mjesecu temperatura pada i do 10 stepeni celzija. Do sada najniža temperatura je
zabilježena u moru Weddell a iznosila je -34 stepena celzija.
Na površini Atlantika, posebno u pripolarnim oblastima, a često i u umjereni zonama javlja se
ploveći led koji se još naziva okeanskim glečerom. Na južnoj hemisferi led nastaje
otkidanjem od Antarktičkog leda i ima ogromne razmjere. Glečer na površini Atlantika često
plovi u obliku odvojenih santi kojih može biti i do 70 a rijetko kada 100. Okeanski led može
nastati i pri mržnjenju površine morske vode. Ova pojava je najčešće izražena na jugu južnog
dijela Atlantskog okeana. Na sjevernoj hemisferi led se pojavljuje svake godine na
sjeverozapadnom dijelu. To je plivajući morski led, koji se uglavnom prenosi Labradorskom
strujom.

Slika 12. Glečer Atlantskog okeana (12)

13
3.4. Struje Atlantksog okeana
Južna ekvatorska struja - nastaje pod uticajem jugoistočnog pasata. Njena brzina iznosi 2
km/sat a temperatura vode u njoj iznosi i do 25 stepeni celzija. U svom toku prema Američkoj
obali brzina joj raste. Kada dospije do Američke obale, u visini rta San-Roko ona se cijepa.
Velika masa njene vode se povija na sjeverozapad i obrazuje Gvajansku struju koja ulazi u
Karibsko more i ima dosta veliku brzinu.
Brazilska struja - teče pored obale Brazila pa se zbog toga tako i naziva. Ova struja nosi toplu
i slanu vodu, pa joj je boja modro-plava, a njena brzina iznosi 1,5 km/sat.
Sjeverna ekvatorska struja - nastaje u visini Zelenortskih otoka i ona je nešto slabija u odnosu
na južnu. Sjeverna i jedan dio Južne struje se spajaju kod Velikih i Malih Antila i ulaze u
Karipsko more, pa je i struja nazvana Karipskom koja se kreće od istoka prema zapadu.
Između polutoka Floride i Kube nastala je Floridska struja. Ovo je zapravo početak najvećeg
sistema struja u sjevernoj polovini Atlantskog okeana pod imenom Golfska struja.

Golfska struja je najproučenija okeanska struja. Ime joj potiče od Meksičkog zaliva (golf ili
golfo). Boja vode je indigoplave a temperatura vode tokom ljeta iznosi do 28 stepeni. Brzina
ove struje iznosi i do 9 km/sat i veća je od brzine velikih svjetskih rijeka. U ovoj struji
zahvaćeno je oko 26 miliona m3 vode u sekundi. Pod utjecajem zapadnih vjetrova ova struja
povija prema sjeveroistoku.
Uz obale Sjeverne Amerike teče hladna Labradorska struja. Vode u njoj su dosta hladne oko
15 stepeni u odnosu na vode koje čine Golfsku struju. Stanovnici Sjeverne Amerike ovu struju
nazivaju “HLADNI ZID”.
U Atlantiku između Južne i Sjeverne ekvatorske struje teče Ekvatorska protustruja. Ona je
izraženija u ljetnom periodu, dok tokom zime ona slabi.

14
 Slika 13. Struje Atlantskog okeana (13)

3.5. Flora i fauna Atlantskog okeana

Flora Atlantika odlikuje se ranolikošću vrsta. U litri morske vode nalaze se desetine miliona
jednostaničnih biljaka. Donja flora zastupljena je smeđim, zelenim i crvenim algama. U
tropima preovladavaju zelene i smeđe alge dok južni dio okeana karakterišu uglavnom smeđe
alge.
Faunu odlikuje veliki broj vrsta koje žive samo u hladnim i umjerenim zonama. Prije svega to
su velike morske životinje (kitovi, tuljani) i okeanske ptice. U tropskim širinama žive morski
ježevi, polipi, morski psi, raznovrsni broj riba. Delfini se često nalaze u vodama Atlantika.
Matični stanovnici Atlantika su i najveći sisari na planeti - plavi kitovi. Morska područja u
Atlantskom okeanu glavna su ribolovna područja i ovdje je ulovljena polovina svjetskog
ulova. Od komercijalnog značaja su haringa, sardina, bakalar, skuša, morski pas, jegulja,
losos itd.

15
 Slika 14. Crvene alge (14)

Slika 15. Delfini na otvorenom moru (15)

16
 Slika 16. Morski tuljan (16)

3.6. Gospodarski značaj Atlantskog okeana

Atlantikom prolazi oko 70% svjetske pomorske trgovine. Glavni brodski put Atlantskog
okeana povezuje vodeće luke: Rotterdam (po robnom prometu prva luka svijeta), Antwerpen,
London, Liverpool, Southampton, Le Havre na jednoj i New York, Houston, Philadelphiju,
Baltimore, Norfolk-Newport News, Boston i dr. na drugoj strani. U robnom je prometu
količina tereta iz Amerike prema Europi oko 4 puta veća nego u obrnutom smjeru. Za
plovidbu su važni Engleski i Kielski kanal te Plovni put Saint Lawrence. Živ brodski promet
teče između atlantske obale SAD-a, Kanade i zemalja antilskog i južnoameričkog područja.
Osobito je važan zračni putnički promet koji tvori važnu spojnicu cirkumatlantskog prostora.
Osim glavnih zračnih luka uz velike gradove (New York, London, Rotterdam, Buenos Aires,
Rio de Janeiro i dr.) ističe se i niz geografski povoljno položenih zračnih luka i uzletišta:
Azori, Island, Irska, Bahami, Bermuda, Grenland.
Bogata su ležišta nafte i zemnog plina unutar Meksičkog zaljeva, u južnom dijelu Karipskoga
mora te uz obale Gabona, Nigerije i Angole. Osobito su bogata ležišta pred obalom Škotske i
Norveške u Sjevernome moru.
Atlantski okean daje 2/5 ukupnog svjetskog ulova morske ribe. Glavna se ribolovna područja
nalaze u plićacima sjevernog dijela Atlantskog okeana. Kitovi u arktičkim vodama, zbog
prekomjernog lovljenja, gotovo su istrijebljeni. U hladnim antarktičkim vodama kitolov se
morao regulirati međunarodnim ugovorima, kako bi se kitovi sačuvali od uništenja.

17
 Slika 17. Rotterdam luka (17)

4. Indijski okean

4.1. Osnovne odlike Indijskog okeana

Indijski okean je najmanji okean u poređenju sa prethodna dva. Površina Indijskog okeana je
77,27 miliona km2 što je 20% ukupne površine Zemlje. Nalazi se između Mjanmara,
Bangladeša, Indije, Pakistana i Irana na sjeveru, Antarktike na jugu, Malajskoga poluotoka,
otočja Sunda, Australije i Tasmanije na istoku, Arabije i Afrike na zapadu.
Indijskom okeanu pripadaju mnogo veća mora i zalivi od kojih su najznačajnija: Crveno
more, Perzijski zaliv, Arafursko more, Basov prolaz, dr. Najveći su otoci Madagaskar i Šri
Lanka. Na mora, zalive i prolaze otpada 3% ukupne površine Indijskog okeana. Za razliku od
druga dva okeana, Indijski okean je pretežno svojom površinom smješten na južnoj hemisferi.
Današnji naziv mu potiče od Merkatora (1587g.) koji je područje Arapskog mora nazvao
Mare rubrum, a Indijski okean Mar di Indija.

4.2. Morfologija obala i dna Indijskog okeana

U dubokomorskoj Sundskoj brazdi doseže Indijski okean najveću dubinu 7450 m (dubina
Java). Dno zapadne polovice Indijskog okeana pokriveno je ponajviše globigerinskim

18
muljem, izuzevši abisalna područja, koja su kao i veliki dio istočne polovice pokrivena
crvenom dubokomorskom glinom. Subpolarni i polarni dio Indijskog okeana pokriven je
dijatomejskim muljem. U okeanu se nalazi otočna država Madagaskar, inače četvrti po
veličini otok na svijetu. Uz njega su tu i otočne države Mauricijus, Komori, Sejšeli, Maldivi, a
ocean zapljuskuje i obale otočne države Indonezije. Manji otoci smješteni su uz rubove
okeana.

Slika 18. Položaj Indijskog okeana (18)

19
 Slika 19. Podvodni vodopad, Mauricijus (19)

Slika 20. Sejšeli, otočna država (20)

4.3. Fizičke i hemijske osobine Indijskog okeana

Slanost mora iznosi u površinskome sloju od 32‰ do 36,5‰. Zapadno od otoka Sumatre i u
Bengalskome zaljevu slanost je zbog obilnih kiša i pritjecanja riječne vode manja od 34‰;
najveća je u Perzijskome zaljevu (37 do 39‰) i u sjevernom dijelu Crvenoga mora

20
(mjestimice i do 42‰). Na površini Indijskog okeana temperatura površinskoga sloja vode
doseže 29 °C. Ona se idući od ekvatora prema jugu snizuje. Godišnja amplituda temperature u
površinskom sloju mijenja se s geografskom širinom. U ekvatorskom području temperaturne
su razlike neznatne (oko 1 °C), u subpolarnom području 3 do 4 °C, a u polarnom 1 do 2 °C.

4.4. Struje Indijskog okeana

U sjevernom dijelu Indijskog okeana struje su uvjetovane izmjenom monsuna. Za
sjeveroistočnoga monsuna kreću se vodene mase prema zapadu do obale Somalije, a onda
okreću uz obalu Afrike i ulaze u Ekvatorsku povratnu struju. Za jugozapadnoga monsuna
Južna ekvatorska struja prelazi južno od ekvatora u Istočnu monsunsku struju, koja protječe
cijelom širinom Indijskog oceana. Sjeverni rub Južne ekvatorske struje teče u to doba uz
istočnu obalu Afrike kao Somalijska struja brzinom od 74 do 222 km na dan. U južnom dijelu
Indijskog okeana nastaje Južna ekvatorska struja pod utjecajem jugoistočnih pasata, ali ne
protječe cijelom širinom oceana, nego samo od otočja Cocos na istoku do Sejšelskog otočja
na zapadu. U subpolarnim širinama okeanska voda struji pod utjecajem zapadnih vjetrova od
zapada prema istoku. Sjeverni dio te struje skreće prema sjeveru i teče usporedno sa
zapadnom obalom Australije kao Zapadna australska struja.

Slika 21. Struje Indijskog okeana (21)

21
4.5. Flora i fauna Indijskog okeana
Uz bogatu floru alga u litoralnoj i sublitoralnoj zoni, Indijski okean odlikuje se biljnim i
životinjskim planktonom. Riblja fauna s karakterističnim letećim ribama i morskim psima
također je bogata. Subpolarno i polarno antarktičko područje Indijskog oceana obiluje algama
kremenjašicama (Diatomeae). U ptičjem svijetu karakteristične su burnice, u subpolarnom
pojasu albatross. Značajni su i pingvini.

Slika 22. Morski pas (22)

Slika 23. Albatros (23)

22
4.6. Gospodarski značaj Indijskog okeana
Otvaranjem Sueskoga kanala (1869) oživio je promet u Indijskom okeanu. U isto doba nastala
je i potreba za osnivanjem velikih baza za opskrbu brodova gorivom (Aden, Colombo,
Singapore). Indijski okean zauzima znatno mjesto u suvremenom svjetskom prometu. Glavni
pomorski put vodi (s prekidom od 1967. do 1975) iz Sueskoga kanala kroz Crveno more; kraj
rta Guardafui račva se u dva velika ogranka: jedan vodi prema Perzijskom zaljevu (prijevoz
nafte), Indiji i Dalekom istoku, a drugi prema istočnoj i južnoj Africi. Velika su lučka središta
Chennai (Madras), Bombay i Calcutta u Indiji, Karachi (Pakistan), Chittagong (Bangladeš),
Colombo (Šri Lanka), Melbourne i Fremantle (Australija), Jakarta (Indonezija). U Perzijskom
zaljevu ističu se tankerima pristupačne naftne luke Mena al-Ahmadi (Kuvajt), Khark (Iran),
Ras Tanura (Saudijska Arabija) i Khor al-Amya (Irak).

Slika 24. Sueski kanal (24)

5. Južni okean ili Antarktički okean

5.1. Osnovne odlike Južnog okeana

Južni okean (također Antarktički okean), južni nastavak Tihoga, Atlantskog i Indijskog
okeana, četvrti po veličini okean na Zemlji u južnim polarnim krajevima; obuhvaća 20 327
000 km². U potpunosti okružuje Antarktiku, a sjeverna mu granica dopire do 60º južne
geografske širine i uglavnom prati liniju antarktičke konvergencije (pojas gdje hladna
antarktička voda ponire ispod toplije subantarktičke i razdvaja područja različitih klimatskih i

23
bioloških obilježja). Njegova su rubna mora Weddellovo, Bellingshausenovo, Amundsenovo,
Rossovo, D’Urvilleovo i Davisovo more. Iako se ime Južni okean stoljećima koristilo u
pomorstvu, Međunarodna hidrografska organizacija (IHO) službeno ga je potvrdila tek 2000.

5.2. Morfologija obala i dna Južnog okeana

Pretežno uski pojas plitkoga šelfskog mora uz Antarktičku obalu maksimalnu širinu (do 2600
km) doseže u dubokim zaljevima Weddellova i Rossova mora ispunjenima šelfskim ledom
(Filchner-Ronneina i Rossova ledena polica). Vanjski rub šelfa dopire do dubine od 800 m
(prosjek je oko 150 m), odakle se vrlo strmo spušta prema velikim okeanskim dubinama.
Prosječna je dubina Južnoga oceana 4000 do 5000 m, a najveća 7434 m (izmjerena 2019).
Dno oceana gotovo posvuda (osim rubnih mora) prekriveno je dijatomejskim muljem.

Slika 25. Položaj Južnog okeana (25)

24
 Slika 26. Ross-ova ledena polica (26)

Slika 27. Dno ispred obale Antarktika (27)

25
5.3. Fizičke i hemijske osobine Južnog okeana
Zapadni vjetrovi pokreću struju vodenih masa (Antarktička cirkumpolarna struja) koja prenosi
veliku količinu hladne vode (oko 140 milijuna m³/s) bogate planktonima. Ona teče od zapada
prema istoku oko Antarktike, ali zbog rotacije Zemlje zaokreće prema sjeveroistoku i ulazi u
južne dijelove Atlantskog, Indijskog i Tihog okeana. Tu se hladna antarktička voda sastaje i
miješa s toplijom i lakšom subantarktičkom, pa duž pojasa antarktičke konvergencije ponire
ispod toplije vode i teče prema sjeveru, na dubini od približno 1000 m, kao hladna antarktička
intermedijatna struja. Pojas antarktičke konvergencije kreće se ovisno o godišnjem dobu
između 48º i 61º južne geografske širine, a primarni pokazatelj promjene nagli je pad
temperature morske vode. U Južnom okeanu učestale su snažne ciklonske oluje s udarima
vjetra koji dosežu brzinu i do 280 km/h. Prosječna godišnja temperatura površinskoga sloja
vode niža je od 0 ºC (ljeti do 2 ºC), a slanost je zbog slabog isparavanja i topljenja leda oko
34,0‰ (nešto je niža u rubnim morima).

5.4. Flora i fauna Južnog okeana

Veći je dio morske vode zaleđen cijele godine i prekriven plutajućim ledom (ledeni otoci i
brjegovi), što predstavlja veliku opasnost za plovidbu; najrasprostranjeniji je u septembru (19
milijuna km²), a najmanji u martu (2,6 milijuna km²). Dio Južnoga okeana zaštićeno je
područje bogato biljnim (alge kremenjašice ili dijatomeje) i životinjskim planktonom
(planktonski račići, tzv. svjetlari), ribama, pingvinima i morskim sisavcima (nekoliko vrsta
kitova, tuljani i morski lavovi).

Slika 28. Antarktički pingvini (28)

26
 Slika 29. Krill (Svjetlar) (29)
On predstavlja osnovu cijelog ekosistema antarktika i glavni izvor hrane kitova, tuljana,
pingvina, lignji, albatrosa i drugih ptica.

5.5. Gospodarski značaj Južnog okeana

Ribolov u sezoni 1998./99. između 1. maja i 30. juna je za rezultat imalo izlov približno
120.000 tona morskih životinja. To je za posljedicu imalo smanjenje živog svijeta u Južnom
okeanu. Od tada se stalno donose novi zakoni koji ograničavaju izlov.
Stalan je porast turizma. Iste sezone (1998./99.) Južni okean je posjetilo 11.000 turista, za
razliku od 9.500 turista u sezoni 1997./98.
Za razliku od Pacifika, u Južnom okeanu broj luka je ograničen uvjetima leda. Postoji malen
broj luka, u koje je ulaz omogućen samo tijekom ljetnih mjeseci, i to uz obaveznu pomoć
ledolomaca. Većina luka ne odobrava, štoviše i ne dozvoljava, uplovljavanje privatnih
brodova, osim u hitnim slučajevima. Najznačajnije luke su: Esperanza Base, Mawson Station,
McMurdo Station, Palmer Station i Scott Base.
Na Antarktiku postoje nalazišta mangana, a moguće su i velike zalihe nafte i prirodnog plina.

27
 Slika 30. Esperanza luka (30)

6. Sjeverni ledeni okean ili Arktički okean

6.1. Osnovne odlike Sjevernog ledenog okeana

Arktički okean, dubine do 5449 m naziva se još i Sjeverno ledeno more, Arktik ali i Arktičko
sredozemno more. To je s 12,26 milijuna km² najmanji ocean na Zemlji, a velikim dijelom je
pokriven ledom. Arktički okean se nalazi na krajnjem sjeveru sjeverne polulopte. Okružen je,
uvijek prema jugu, s Azijom, Europom i Sjevernom Amerikom. Okružen je s više kontinenata
i iako je, znanstveno gledano, jedan od 5 okeana na Zemlji, smatra ga se i interkontinentalnim
sredozemnim morem. S Atlantikom je spojen oko 1500 km širokim Sjevernim morem
(Europskim) između Grenlanda i Sjeverne Europe odnosno Skandinavije, kao i zamršenim
morskim putovima kroz vrlo razuđen otočni svijet sjeverne Kanade do širokih Davisovog
prolaze zapadno od Grenlanda. S Tihim okeanom povezan je jedva 85 km širokim
Beringovim prolazom. Na Arktik izlaze najsjeverniji dijelovi država ili njihovi dijelovi :
Aljaska (SAD), Kanada, Grenland (Danska), Island, Norveška i Rusija.

6.2. Morsko dno

U Arktičkom okeanu odnosno na njegovom dnu nalaze se pragovi, duboki bazeni i jedna
morska udubina. U pragove spadaju Flečerov greben, Gakelski greben, Lomonosovljev-
(Harisov)-prag, Istočnosibirski prag i Čukčenski prag. U Arktiku postoje tri duboka bazena:
Euroazijski (u kojem je i udubina s najvećom dubinom Arktika od 5449 m) bazen, Kanadski
bazen (s dubinom do 4994 m) i Centralnoarktički bazen (s dubinom do 3290 m).

28
Slika 31. Položaj Arktičkog okeana (31)

29
 Slika 32. Glečeri na Grenlandu (32)

6.3. Fizičke i hemijske osobine Sjevernog ledenog okeana

Zbog hladne klime, temperatura površinskoga sloja morske vode iznosi –1 °C, a zbog slabog
isparivanja, topljenja leda i obilja slatke vode koju donose velike rijeke Ob, Jenisej, Lena i
Mackenzie, slanost je površinskoga sloja vode nešto niža od 30‰. Veći dio morske površine
zaleđen je cijele godine; zimi je zaleđeno oko 11 milijuna km², a ljeti 8 milijuna km². Debljina
leda iznosi 3 do 20m. Ledene se površine zbog pomicanja morske vode (morske mijene, struje
i valovi) lome u sante, koje se gomilaju i tako nastaju plutajuće ledene gomile. Od šelfskoga
leda nastaju ledeni otoci, a od ledenjaka s kopna ledeni brjegovi. Mase leda izlaze iz
arktičkoga područja Istočnogrenlandskom i Labradorskom strujom. Rubnim dijelom
Arktičkoga okeana, duž sjeverne obale Euroazije prolazi Sjeverni morski put.

6.4. Flora i fauna Sjevernog ledenog okeana

Za biljke koje se oslanjaju na sunčevu svjetlost za fotosintezu ovo područje je izuzetno oštro
okruženje i zamrzavanje Arktičkog okeana dodatno otežava opstanak biljaka. Porodice
morskih algi kao što su Furcellaria, Ceratocolax i Halosacciocolax su sposobne za život na
niskim temperaturama vode i u toku dugog razdoblja bez sunca. Većina arktičkih sisavaca -
kitovi i tuljani, živi u moru. Od 10 vrsta kitova najugroženija je vrsta grenlandski kit, koji
jedini ostaje na Arktiku u doba razmnožavanja, a ostali kitovi odlaze u toplija mora. Narval i
beluga (bijeli kit) karakteristične su vrste kitova u polarnim područjima. Sjeverni medvjed
klasificiran je kao morski sisavac jer je odličan plivač te živi na ledu koji pluta Arktičkim
okeanom.
30
 Slika 33. Polarni medvjedi (33)

Slika 34. Narval, kit sa rogom (34)

31
Slika 35. Mladunče Bijelog kita (35)

Slika 36. Grenlandska ajkula (36)

32
 7. Zagađenost i ugrožavanje Svjetskog okeana

Zagađivanje Svjetskog okeana može biti direktno i indirektno. Direktno je uzrokovano

unošenjem industrijskih otpadnih voda u okean. Indirektno zagađenje podrazumijeva unos
štetnih supstanci u okean i more ili putem padavina iz zagađene atmosfere. Neki od načina
zagađivanja okeanskih voda su: smeće, hemikalije, kanalizacija, radioaktivni otpad i
eutrofikacija teških metala. Naš otpad, čak i u malim količinama ima velike posljedice za
biljke i životinje u vodama okeana. Nesreće i potapanje brodova, tankera ili aviona također
direktno zagađuju mora i okeane. Najpoznatije ekološke katastrofe su svakako havarije
tankera i prevoz nafte. Pri izlivanju u more nafta pluta po površini vode stvarajući ljepljivu
masu. Na takvim mjestima svjetlost ne može da prodire u vodu, što dovodi do uginuća
planktona a kasnije i životinja koje se njime hrane. Brojne vrsta riba (ajkula, tuna, sabljarki)
je prekomjernim ribolovom svedena na svega 10% nekadašnjih populacija, što onemogućava
uspješno prirodno obnavljanje. Mogućnost zaštite ekosistma i rješavanje ovih problema
podrazumijeva ograničavanje, kontrolu i sprečavanje izolovanja morskih organizama,
uništavanja morskih obala i unosa novih vrsta organizama u okeane u kojima ih ranije nije
bilo.

33
 Zaključak

Ovih 5 okeana čine našu planetu beskrajnim plavetnilom i mjestom na kojem je moguć život,
uklapaju naše kontinente u svoja prostranstva i daju čovjeku sve što mu je potrebno. Uz
rubove Evrope, Amerike, Azije, Australije te krajnjih polova nalaze se mnoga mora koja
oblikuju sve te obale i čine ih prelijepim plažama, strmim klifovima ili ipak obrazuju ledene
forme. Dna ovih okeana prekrivaju različiti sedimenti, muljevi i na osnovu kojih možemo
odrediti i njihovu starost. Prosječna dubina Svjetskog okeana iznosi 3682,2m, a najdublja
tačka se nalazi u Marijanskoj brazdi koja se nalazi u Tihom okeanu. Vodene mase ovih
okeana se kreću zahvaljujući morskim strujama koje mogu biti hladne ili tople i znatno utiču
na klimu određenih kontinenata, a značajne su i za raspored planktona koji su nezamjenjivi na
morskom lancu ishrane. Prosječan salinitet Svjetskog okeana iznosi 35 ‰ a salinitet manjih
mora koja ga i čine može varirati od 6 do 40‰ a na to svakako utiču padavine, isparavanje te
dotok tekućica. Temperature koje od polova prema ekvatoru drastično variraju najviše utiču
na biljni i životinjski svijet navedenih okeana, pa tako kada su u pitanju pingvini znamo
plivaju vodama Južnog okeana i nastanjuju njegove ledene mase.
Značaj okeana je zaista ogroman, oni su veliki proizvođači kisika, hrane, te ogromna sila koja
utiče i na klimu na Zemlji, tako da slobodno sa sigurnošću možemo reći da bi život bez njih
bio nemoguć. Ako imalo poznajemo biologiju, onda svakako znamo da je i sam život nastao u
morima i okeanima i svi smo vezani za njih. Osim hrane koju crpimo iz njihovih dubina,
okeani nose i ogroman ekonomski značaj i mnoge važne sirovine pronalazimo baš na tim
područjima. Neiscrpan su izor soli, minerala i metala te najjeftiniji put komuniciranja među
ljudima i jedan od najstarijih prometnih puteva. Pored svih ovih stvari, okeanske vode su
također mnogo ljekovite i na razne načine mogu pozitivno uticati na čovjekov organizam i
zdravlje. Najmanje što možemo da uradimo zauzvrat jest da se odnosimo sa
strahopoštovanjem prema okeanskoj sili, ljepoti i blagodatima. Činjenica je da vode naše
planete, a posebno okeanske vode, iz nekog razloga posmatramo kao deponije koje su daleko
od našeg okruženja, ne razmišljajući o tome na koliko načina direktno i indirektno štetimo
sebi i cijelom čovječanstvu. Uništavamo živi svijet okeanskih voda koji je pored svoje
fascinantnosti za ljudsko oko, jedan od glavnih izvora hrane, a sve se vraća u obliku bolesti i
prirodnih katastrofa na Zemlji.

34
Literatura:
Okeanografija / Muriz I. Spahić – Sarajevo: Geografsko društvo Federacije Bosne i
Hercegovine, 2005.
https://hr.wikipedia.org/wiki/Tihi_ocean
https://hr.wikipedia.org/wiki/Atlantski_ocean
https://hr.wikipedia.org/wiki/Indijski_ocean
https://hr.wikipedia.org/wiki/Južni_ocean
https://hr.wikipedia.org/wiki/Arktički_ocean
Slike:
(1) https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Landwaterhemisphereswest.gif
(2) https://www.opsteobrazovanje.in.rs/geografija/okean/
(3) https://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?ID=61290
(4) https://scienews.com/research/10739-how-dangerous-the-pollution-of-the-mariana-
trench.html
(5) https://traveltips.usatoday.com/8-large-islands-hawaii-108082.html
(6) http://www.respectforanimals.org/how-many-animals-have-to-die-for-a-fur-coat/best-of-3-
sea-otter-enhydra-lutris-mother-with-nursing-pup-i/
(7) https://seahistory.org/sea-history-for-kids/flying-fish/
(8) https://www.seatrade-maritime.com/ports-logistics/shanghai-retains-crown-worlds-
busiest-container-port
(9) https://sl.wikipedia.org/wiki/Atlantski_ocean
(10) https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b2/Mercator_1569.png
(11)https://hr.wikipedia.org/wiki/Island#/media/Datoteka:Reynisfjara,_Suðurland,_Islandia,_
2014-08-17,_DD_164.JPG
(12) https://gcaptain.com/record-numbers-icebergs-swarm-north-atlantic-shipping-lanes/
(13) https://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=22558
(14) https://www.flickr.com/photos/125265709@N08/48737220543
(15) https://www.sciencemag.org/news/2018/12/dolphins-discovered-timesharing-sea-first-
time
(16) https://en.wikipedia.org/wiki/Hawaiian_monk_seal
(17) https://www.flickr.com/photos/amstelbright/39945443524
(18) https://hr.play-azlab.com/puteshestviya/99993-ostrova-indiyskogo-okeana-opisanie-i-
foto-puteshestvie-po-ostrovam-indiyskogo-okeana.html
(19) https://www.travelguideline.net/mauritius-island-a-picture-postcard-destination.html
35
(20) https://www.telegraph.co.uk/travel/destinations/africa/seychelles/articles/why-the-
seychelles-are-the-most-beautiful-islands-on-earth/
(21) https://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=27311
(22) https://www.hakaimagazine.com/news/the-deep-sea-adventures-of-lydia-the-great-white-
shark/
(23) https://www.carbonbrief.org/the-albatross-la-nina-and-climate-change-a-tale-of-mixed-
fortunes
(24) http://www.babylon-marine.com/index.php/suez-canal
(25) https://www.britannica.com/place/Southern-Ocean
(26) https://en.wikipedia.org/wiki/Iceberg_B-15
(27)https://hr.wikipedia.org/wiki/Južni_ocean#/media/Datoteka:Underwater_mcmurdo_sound
.jpg
(28) https://www.britannica.com/place/Antarctica
(29) https://twitter.com/petrocelli_tr/status/1055167463871180807
(30) https://en.wikipedia.org/wiki/Esperanza_Base
(31) https://stockagency.panthermedia.net/m/stock-photos/17832123/arctic-ocean-map/
(32) https://www.britannica.com/science/iceberg/Arctic-icebergs
(33) https://www.britannica.com/animal/polar-bear
(34) https://www.nationalgeographic.com/animals/mammals/n/narwhal/
(35) https://www.pinterest.com/pin/489696159474243482/
(36) http://divemagazine.co.uk/eco/6465-zombies-of-the-deep-greenland-sharks

36
Datum predaje pismenog maturskog rada: .......................................................................... M.P.

Mišljenje profesora mentora o radu: ............................................................................................

.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................

Ocjena pismenog maturskog rada: ...............................................................................................

Datum odbrane pismenog maturskog rada: .................................................................................

Komisija u sastavu: Potpis članova komisije:

1.Predsjednik .............................................. .......................................
2.Ispitivač ................................................... .......................................
3.Stalni član ................................................ .......................................

Napomena:
Na osnovu Pravilnika o sadržaju, načinu i postupku polaganja mature u gimnaziji
(član 8. stav 2), učenik se oslobađa odbrane pismenog maturskog rada.

DA NE

37