E MERGE

Harm van den Berg

1
 E MERGE

Harm van den Berg

2
3
 TEKENINGEN

Met potlood op papier teken ik kleine vormen en lijnen. Minuscule grafische elementen
die ik aan elkaar koppel. Door het veelvuldig herhalen van dezelfde vormen ontstaan
variaties in een fijnmazige structuur. Tijdens het tekenen wissel ik grafische elementen af.
Dat gaat spontaan als een soort automatisch schrijven. Het is een improvisatie zonder dat
ik alle controle verlies, een proces dat ik bewust opzoek.

De tekeningen doen me denken aan iets tussen een organisch gegroeid geheel en een
weerslag van een wetenschappelijk minutieus vastgelegd proces. Een schaalaanduiding
ontbreekt, waardoor het zowel over het grootste als het kleinste en alles ertussenin kan
gaan. De uiteindelijke tekeningen zijn een mengeling van ontwerp en natuurlijk groei,
balancerend tussen een herkenbare en een onherkenbare vorm, maar in wezen gaan de
tekeningen vorm en inhoud voorbij.

In deze tijd, waarin steeds meer zicht is op het allerkleinste en het allergrootste,
versmelten wetenschap en techniek meer en meer met de natuur. Iets wat mij fascineert,
maar ook licht verontrust. Deze gevoelens spelen mee op de achtergrond bij de
totstandkoming van deze associatieve tekeningen. Maar hoe zij de tekeningen precies
beïnvloeden weet ik niet. En dat lijkt me goed, want voorop staat het proces: een
bepaalde staat waarin ik mijzelf tot een concentratie breng waarbij de tekening zichzelf
tekent, zonder voorbedachte rade. Zo kan ook de kijker met een open blik de tekeningen
op verschillende niveaus en vanuit verschillende invalshoeken bekijken.

Harm van den Berg

← Untitled
(detail)
2017
potlood op papier
pencil on paper
82,4 x 57 cm 4
 Untitled
2017
potlood op papier
pencil on paper
82,4 x 57 cm

5 detail →
6
 CLL02
2019
potlood op papier
pencil on paper
35 x 25 cm

7 detail →
8
9
EMERGENT: VORM EN INHOUD VOORBIJ
Door Peter van der Meijden

”Karakters en vormen die meer ’tastbaar dan leesbaar zijn’” ¹: Octavio Paz gebruikt die
woorden om de mescalinegedichten en –tekeningen van de Belgische dichter, schrijver en
schilder Henri Michaux te beschrijven, maar ze kunnen net zo goed over Harm van den
Bergs automatische tekeningen gaan. “Een stap voorbij teken en beeld, iets dat woorden
en lijnen overstijgt”. Vage gehelen op afstand die dichtbij in minuscule, maar scherpe
tekens uiteenvallen. Hoe anders ook, Michaux’ beeldtaal – de beeldtaal van l’informe –
dringt zich op als referentie. Zowel Michaux’ verwrongen, onmogelijk gedetailleerde
vormen als Van den Bergs tekenmist zijn het product van absolute controle gepaard aan
absoluut verlies aan controle: de ene in de greep van een psychedelische alkaloïde, de
ander geconcentreerd op het enkele teken zonder ooit zijn blik op te heffen om het
geheel te overzien.

De Franse filosofen Gilles Deleuze en Félix Guattari beschrijven Michaux’ proces als
“rhizomatische waarnemingsarbeid”, waarneming waarbij teken en betekenis geen
dualiteit vormen maar eindeloos met elkaar vervlochten zijn als in het mycelium van een
schimmel. Het resultaat is een beeld van de wereld dat alleen nog bestaat uit “snelheden
en langzaamheden zonder vorm, zonder subject, zonder gezicht”.2 In zijn roes weet de
dichter de tweedeling vorm-inhoud te overstijgen, en daarmee alle simpele
tegenstellingen. Net zo goed als vorm en inhoud vallen waarneming en het
niet-waarneembare samen, en hetzelfde geldt voor de totale in-zichzelf-gekeerdheid en
het totaal verlies van controle. “Je zal vast komen te zitten in een krankzinnige race tussen
het niet-waarneembare en de waarneming”, vertalen Deleuze en Guattari Michaux’
boodschap, “je zal zo vol zijn van jezelf, je zal de controle kwijtraken”.³ Wat bij Michaux
tot euforiserende stoffen herleid kan worden, lijkt bij Van den Berg een combinatie van
data en natuurlijke groei, processturing en de vermenigvuldiging en diversificatie van
cellen.

Herkend en onherkenbaar, losgeslagen en gecontroleerd: in Deleuze’s en Guattari’s

woorden krijgt Michaux gezelschap van die andere grote Franse denker van het vormloze,
filosoof en schrijver Georges Bataille. Eén van de lemma’s in diens kritisch woordenboek,
dat als een feuilleton verscheen in het tijdschrift Documents (1929-1930), is informe,
“vormloos”. In het Nederlands staat er:

“Een woordenboek begint op het moment dat het niet langer de

betekenis, maar de taken van de woorden weergeeft. Vormloos is
daarom niet alleen een adjectief met een bepaalde betekenis, maar
een term die dient om de dingen op een lager niveau te brengen, waarbij
het de algemene eis stelt dat elk ding zijn eigen vorm heeft. Wat het
representeert heeft geen rechten en wordt overal verpletterd, spin of

10
 zoals een spin of een aardworm. Eigenlijk zou het universum, om
academici blij te maken, een vorm moeten aannemen. De hele filosofie
heeft geen ander doel: het is een kwestie van het bestaande een
geklede jas aangeven, een mathematische geklede jas. Aan de andere
kant, te bevestigen dat het universum nergens op lijkt en slechts
vormeloos is, is hetzelfde als te zeggen dat het universum iets is als een
spin of spuug”.⁴

Bataille’s lemma gaat niet zozeer over het vormloze als over woordenboeken en defini-
ties. Wat een woordenboek zou moeten doen, zegt hij, is beschrijven wat woorden
eigenlijk doen; en wat ze doen, is de dingen op een lager plan brengen, ze een vorm of
betekenis te geven. Misschien hebben de dingen eigenlijk helemaal geen vaste vorm,
maar zelfs als je dat zegt, geef je er vorm aan: te zeggen dat iets vormeloos, informe, is,
is hetzelfde als te zeggen dat het een spin of spuug is. Te zeggen dat Van den Bergs
tekeningen emergent zijn, is ze reduceren tot een spin of spuug; maar toch moet het
gezegd worden, want het is belangrijk om vast te stellen dat ze in wording zijn. Betekenis
en taak, teken en proces: Van den Bergs tekeningen zijn resultaat van een proces, maar
het enige dat ze tonen is dat het proces heeft plaatsgevonden. Zelfs het woord “proces” is
hier een mathematische geklede jas. Het enige dat de kunstenaar doet, is zich concentre-
ren op zijn minimale tekens, zijn strepen en cirkels. Proces suggereert planning, en
daarvan is geen sprake. Er is alleen handeling.

Voor de Amerikaanse kunsttheoretica Rosalind Krauss en de Franse kunsthistoricus

Yve-Alain Bois is Bataille’s versie van het vormloze een “operatie van slippen”, de ver-
schuiving van vorm en inhoud of zelfs een belediging aan het adres van de tegenstelling
tussen de twee.⁵ Als een operatie verandert het vormeloze niets aan de vorm of de
inhoud van de dingen, maar de structuur die de twee laat bestaan als elkaars vaste
tegenpolen. Van een afstand bezien tonen Van den Bergs emergente tekeningen vormen
die zich niet laten determineren, maar van dichtbij duidelijk herkenbare cirkels en strepen
die zich in alle richtingen vermenigvuldigen. Er zijn tekens, maar ze laten zich niet
aaneenrijgen tot een leesbare zin. Er is een zin, maar hij laat zich niet ontleden in hoofd-
en bijzinnen of in zelfstandig naamwoorden, bijvoeglijk naamwoorden en werkwoorden.
Er zijn fonemen die werken, een werk van tekenproductie dat nooit betekenisproductie
wordt.

De Franse schrijver en etnograaf Michel Leiris, medegrondlegger van Documents,

beschreef het tijdschrift als “een oorlogsmachine tegen algemeen aanvaarde ideeën”.⁶
Hij bedoelde het waarschijnlijk letterlijk, maar bij Deleuze en Guattari zijn oorlogsmachi-
nes iets heel anders: assemblages van levende wezens en objecten wier functie het is om
de dingen in beweging te houden, te voorkomen dat ze stollen in regels, conventies,

11
vaststaande betekenissen. De oorlogsmachine en de nomadische gedachten die hij
genereert, horen thuis in een horizonloze ruimte zoals de steppe, de woestijn of de zee.⁷
Het enige dat er is, is de omgevende materie. In zo’n omgeving is het enige dat je kan
doen, je een weg voelen door het gras, het zand of het water. Het is een terrein dat buiten
het bereik ligt van zelfs de beste cartograaf en de meest geavanceerde cartografische
methodes. Betekenis is niet vooraf gegeven, maar ontstaat terwijl de oorlogsmachine zich
door het landschap beweegt. Van den Bergs procedure is precies zo’n oorlogsmachine:
een hand met een potlood erin dat zich met minuscule stappen over het papier beweegt,
tekens achterlatend als waren het voetstappen. Altijd in beweging, altijd bezig te ontstaan
– altijd emergent.

Emergent: in wording. Een tekstuur, meer dan een tekst. Uiterste controle die een
ongecontroleerd en oncontroleerbaar organisme in het leven roept. Weergave van data
die nooit te herleiden is tot een werkelijkheid. Een procedure die vorm geen vorm laat zijn
en inhoud geen inhoud.

Noten:

1 Octavio Paz, “introduction”, Henri Michaux, Miserable Miracle, vertaald uit het Frans door Louise Varèse
& Anna Moschovakis, New York: New York Review Books, 2002, pp. v-xi; pp. v-vi.
2 Gilles Deleuze & Félix Guattari, A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia, vertaling en voorwoord door
Brian Massumi, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987, p. 283.
3 Ibid., p. 285.
4 Georges Bataille, “Informe”, Documents, jaargang 1, no. 7, december 1929, p. 382.
5 Rosalind Krauss & Yve-Alain Bois, Formless : A User’s Guide, New York : Zone Books, 1997, p. 15 + 16.
6 Michel Leiris, ”De Bataille de l’impossible à l’impossible ‘Documents’”, Critique, no. 195-196, 1963, pp. 685-693 ;
p. 689.
7 Deleuze & Guattari, op.cit., p. 379.

Peter van der Meijden is een Nederlandse kunsthistoricus, gevestigd in Kopenhagen, met diploma’s van de
universiteiten van Amsterdam, Essex en Kopenhagen. Hij is gespecialiseerd in moderne en hedendaagse
kunst, museologie en cultureel erfgoed. Op het ogenblik werkt hij als onderwijzer aan de Universiteit van
Kopenhagen en als projektonderzoeker bij het Deense Nationaal Museum. Zijn onderzoek richt zich op
vluchtige kunst van de jaren ‘60 tot vandaag in de context van tentoonstellingen en musea.

12
 CFW01
2019
potlood op papier
pencil on paper
100 x 70 cm

13 detail →
14
 Untitled
2018
potlood op papier
pencil on paper
100 x 70 cm

15 detail →
16
 CLF02
2019
potlood op papier
pencil on paper
100 x 70 cm

17 detail →
18
19
DRAWINGS

I draw small shapes and lines using pencil on paper. Tiny graphic elements that I link
together. By repeating the same shapes frequently, variations arise in a fine-meshed
structure. While drawing, I alternate graphic elements. This happens spontaneously as a
kind of automatic writing. It is an improvisation without losing control, a process that I
consciously seek out.

The drawings are reminiscent of something between an organically grown whole and a
reflection of a scientifically meticulously recorded process. A scale indication is missing,
which means that the drawings can cover both the largest and the smallest, and all in
between. They are a mixture of design and natural growth, balancing between a
recognizable and an unrecognizable form, but the drawings essentially transcend form
and content.

These days, in which we have more and more insight into the smallest and the largest,
science and technology are merging with nature more and more. This is something that
fascinates me, but I do find it slightly disturbing as well. In the background these feelings
play a part in the creation of those associative drawings. But exactly how they influence
the drawings, I do not know. And I like that, because what is paramount, is the process: I
bring myself into a state of concentration in which the drawings make themselves,
without premeditation. This way, also the viewer can view the drawings on different
levels and from different angles with an open mind.

Harm van den Berg

20
 CLS01
2018
potlood op papier
pencil on paper
100 x 70 cm

21 detail →
22
 CLF01
2019
potlood op papier
pencil on paper
35 x 25 cm

23 detail →
24
25
 EMERGENT: BEYOND FORM AND CONTENT
By Peter van der Meijden

”Characters and forms ‘more palpable than legible’” ¹: these are the words Octavio Paz
uses to describe Belgian poet, author and painter Henri Michaux’ mescaline poems and
drawings. They could just as well be used to describe Harm van den Berg’s automatic
drawings. “A step beyond the sign and the image, something transcending words and
lines”. Nebulous entireties at a distance that upon closer inspection dissolve into
minuscule, but perfectly sharp signs. Despite the difference, Michaux’ pictorial language
– the language of l’informe – strongly suggests itself as a reference. Both Michaux’
twisted, impossibly detailed shapes and Van den Berg’s sign-fog are the product of an
absolute control coupled with an absolute loss of it: the one in the grip of a psychedelic
alcaloid, the other focused on the single sign without ever lifting his head to survey the
whole.

French philosophers Gilles Deleuze and Félix Guattari describe Michaux’ process as a
“rhizomatic work of perception” in which sign and meaning are no polar opposites but
are endlessly interlaced like the mycelium of a fungus. The result is an image of the world
that only consists of “speeds and slownesses without form, without subject, without a
face”. ² Intoxicated, the poet manages to transcend the dualism of form and content and
therewith all simple dualisms. In the same manner, perception and the imperceptible
start to coincide, as do total self-absorbedness and total lack of control. “You will no
longer be master of your speeds, you will get stuck in a mad race between the
imperceptible and perception”, as Deleuze and Guattari translate the message left by
Michaux’ after his death; “you will be full of yourself, you will lose control”. ³ What can be
linked to euphorants in Michaux, seems to be a combination of data and natural growth,
of process control and the multiplication and diversification of cells, in Van den Berg’s
work.

Recognized and unrecognizable, out of control and under control: Deleuze’s and
Guattari’s words connect Michaux to that other great French thinker of the formless,
philosopher and writer Georges Bataille. One of the entries in the latter’s critical
dictionary, that appeared as a feuilleton in the magazine Documents (1929-1930), is
informe, “formless”. It reads:

“A dictionary begins when it no longer gives the meaning of words, but

their tasks. Thus formless is not only an adjective having a given meaning,
but a term that serves to bring things down in the world, generally
requiring that each thing have its form. What it designates has no rights in
any sense and gets itself squashed everywhere, like a spider or an
earthworm. In fact, for academic men to be happy, the universe would
have to take shape. All of philosophy has no other goal: it is a matter of

← T03
(detail)
2018
potlood op papier
pencil on paper
100 x 70 cm 26
 giving a frock coat to what is, a mathematical frock coat. On the other
hand, affirming that the universe resembles nothing and is only formless
amounts to saying that the universe is something like a spider or spit.”⁴

Bataille’s text deals with dictionaries and defintions rather than with the formless as such.
What a dictionary ought to do, he says, is to describe what words do; and what they do, is
to drag things down to a lower plane, to give them a shape or meaning. Maybe things do
not have a fixed shape, but in saying so, one gives them a shape: characterising
something as shapeless, informe, is the same as identifying it as a spider or saliva; but it
has to be done nevertheless, because it is important to establish that they are emerging.
Meaning and task, sign and process: Van den Berg’s drawings are the results of a process,
but the only thing they reveal is the fact that the process has taken place. Even the word
“process” is a mathematical frock coat in this context. The only thing the artist does, is to
concentrate on his minimal signs, his lines and circles. The word “process” suggests
planning, and planning does not come into it at all. All there is, is the act.

American art theorist Rosalind Krauss and the French art historian Yve-Alain Bois,
Bataille’s call the shapeless an “operation of slippage”, a displacement of form and
content or even an insult to the idea of the two as a biunique pair.⁵ As an operation, the
shapeless does not change the shape or content of things, but the structure that causes
the two to appear as one another’s fixed polar opposites. Viewed from a distance, Van
den Berg’s emergent drawings display shapes that cannot be fixed, but in close-up, they
consist of clearly recognizable lines and circles that multiply in every direction. There are
signs, but they are impossible to combine into a legible sentence. Or rather, a sentence is
presented, but it cannot be analysed in terms of main clauses and subclauses or of
substantives, adjectives and verbs. Phonemes are at work, but it is a labour of sign
production that never becomes the production of meaning.

French writer and ethnographer Michel Leiris, co-founder of Documents, described the
magazine as “a war machine against received ideas”.⁶ He probably meant it literally, but in
the work of Deleuze and Guattari, war machines are something else entirely: assemblages
of living beings and objects whose function is to keep things in motion, to prevent things
from congealing in the shape of rules, conventions, fixed meanings. The war machine and
the nomadic way of thinking it engenders belongs to the horizon-less space of the steppe,
the desert or the sea.⁷ All that such environments offer, is the matter that surrounds one.
Moving in it means feeling one’s way through the grass, the sand or the water. It is a
terrain that is beyond the capabilities of even the most accomplished cartographer and
the most advanced cartographic methods. Meaning is not given beforehand, but emerges
as the war machine moves through the landscape. Van den Berg’s procedure is exactly
such a war machine: a hand with a pencil that moves across the paper in minuscule steps,
leaving signs behind as if they were footsteps. Always moving, always coming into

27
existence – always emergent.

Emergent: in the process of coming into existence. A texture rather than a text. Extreme
control that calls an uncontrolled and uncontrollable organism into being. A visualisation
of data that is never reducible to a reality that it can be said to refer to. A procedure that
will not allow shape to establish itself as shape and content to establish itself as content.

Notes:

1 Octavio Paz, “introduction”, Henri Michaux, Miserable Miracle, translated from the French by Louise Varèse
& Anna Moschovakis, New York: New York Review Books, 2002, pp. v-xi; pp. v-vi.
2 Gilles Deleuze & Félix Guattari, A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia, translation and
foreword by Brian Massumi, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987, p. 283.
3 Ibid., p. 285.
4 Georges Bataille, “Informe”, Documents, volume 1, no. 7, december 1929, p. 382.
5 Rosalind Krauss & Yve-Alain Bois, Formless : A User’s Guide, New York : Zone Books, 1997, p. 15 + 16.
6 Michel Leiris, ”De Bataille de l’impossible à l’impossible ‘Documents’”, Critique, no. 195-196, 1963, pp. 685-693 ;

p. 689.
7 Deleuze & Guattari, op.cit., p. 379.

Peter van der Meijden is a Dutch art historian, based in Copenhagen, with degrees from the Universities of
Amsterdam, Essex and Copenhagen. He is specialised in modern and contemporary art, museology and
cultural heritage. He currently teaches art history at the University of Copenhagen and works as a project
researcher at the National Gallery of Denmark. His research revolves around ephemeral art from the
1960s until the present in the context of exhibitions and museums.

28
 T03
2018
potlood op papier
pencil on paper
100 x 70 cm

29 detail →
L01
2018
potlood op papier
pencil on paper
35 x 25 cm 30
 L01
2018
potlood op papier
pencil on paper
35 x 25 cm

31 detail →
32
Harm van den Berg onderzoekt de begrippen natuur, landschap, ruimte en schaal op een multidisciplinaire
manier. Naast het tekenen construeert hij ruimtes en landschappen in geluid. Zijn werk is getoond in
onder andere Museum De Paviljoens, Kunstvereniging Diepenheim, het Nederlands Instituut voor
Mediakunst (NIMk), Galeria Klovicevi in Zagreb, het Crossing Border Festival, Zoo Gallery in Nantes, W139,
Arti et Amicitiae, het Goethe-Institut en AC Institute in New York City.

Harm van den Berg investigates the concepts of nature, landscape, space and scale in a multidisciplinary
manner. In addition to drawing, he constructs spaces and landscapes in sound. His work is shown at
Museum De Paviljoens, Kunstvereniging Diepenheim, Nederlands Instituut voor Mediakunst (NIMk),
Galeria Klovicevi in Zagreb, Crossing Border Festival, Zoo Gallery in Nantes, W139, Arti et Amicitiae,
Goethe-Institut and AC Institute in New York City.

33
Met dank aan / Many thanks to:
Peter van der Meijden, Pépé Smit, Arno Spuij en Stina van der Ploeg.

© Harm van den Berg, Amsterdam 2019 / www.harmvandenberg.nl

34
35