«Руханият» орталығы

“АЛALU”
қозғалысы

Алматы, 2008
 Жоба идеясының авторы
Ербол Тілешов

Редакция алцасы:
Рымғали Нұрғали, М әмбет Қойгелдиев,
Сабыржан Шүкірұлы, Тұрсын Жұртбай,
Хангелді Әбжанов, Оразкүл Асанғазы,
Арап Еспенбетов, Мә>ш Хамзин,
Ғабит Молдамұрат

“Алаш” қозғалысы.
Құраст: Е. Тілешов, Д. Қамзабекұлы, И. Нұрахмет. Алматы:
А 39 «Сардар» баспа үйі, 2008,- 324 бет + 16 жапсырма бет.
ISBN 9965-32-715-7

Бұл анықтамалыкка Алаш қайраткерлерінің өмірбаяны, “Алаш” қозғалысына,

партиясына қатысты үғымдар мш атаулар, сол кезеңнің тарихи-қоғамдық, мәдени,
әдеби дамуын байқататын еңбектер енгізілді. Алаш қозғалысына қатысқан түлғалардың
деректі тізімі жасалып, ұсынылды. Сондай-ақ Алаш козғалысын, оның қайраткерлерінің
өмірі мен шығармашылығын зерттеп жүрген ғалымдар жөнінде де мәліметтер берілді.
Анықтамалық оқытушыларға, ізденушілерге, мектеп окушыларына, студенттерге,
магистранттарға, ұлтының тарихын танимын дегш жалпы көпшілікке арналған.

ББК 63,3 (5 Қаз) я 2

А 0503020905
00 (05) - 08

ISBN 9965-32-715-7

© “Руханият” орталығы, 2008

© “Сардар” баспа үйі, 2008
 • . “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

Алаштьщ баласы бул жолы

болмаса, жақын арада өз тізгіні
өзінде бөлек мемлекет болар.
Әлихан Бөкейхан

«АЛАШТЫҢ» ЖОЛЫ
(а л ғ ы с ө з о р н ы н а )

Қазақтың сан ғасырлық тарихының ең жарқын беттерін жазған Алаш

козғалысы - тарихи-саяси, айрықша құбылыс ретінде үлтымыздың мәдени-
рухани даму жолын жаңа арнаға бұрғаны сөзсіз. Өйтксиі ол қазақ баласының
саясат, мәдениет сатысына көтерілгендігін айғақтай отырып, ендігі жерде ұлт
ретінде дербес өмір сүруге, өзге елдермен терезесі тең халық ретінде азат
күн кешуге болатындығына әлсумстті сендіре алған жаңашыл қозғалыс еді.
Қозғалыстың қарқындылығы мен жаңашылдығы - қазақ қоғамы үшін киын-
қыстау сол бір дүбірлі шақта азаттық ұранын салып, іс жүзінде бытыраңқылық
пен мемлекеттік институттар қалыптаспаған сахара төсінде дербес мемлекет
қүруға бел шешіп кірісуінде еді. Алмағайып кезеңде амал тауып, халқының
басын қосып, ертеңіне сендірген осындай ұлы топ бүғанға дейін болмағаны
тарихтан белгілі. Олар сол түста кездескш қиындықтардьщ барлығын жеңе
білді, түпкі мақсатқа жету үшін, қандай да болмасын, замана сауалыньщ оңтайлы
шешімдерін таба білді. Алаш қозғалысы совет өкіметі тарапынан терістелгенімен,
оның идеялары үлтжанды азаматтардың жүрегі мш санасында өмір сүріп
келді. Оның жарқын әрі бүлтартпас мысалы - тә>елсіздіктің қарсаңында
Алаш идеясының қайтадан жаңа күшпен жаңғыруы. Ес жиып, етек жапкан
бүгінгі күнде алаштық идея саналы қазақ баласын, елжанды қазақ азаматын
қайтадан баурап алу үстінде. Мүның басты себебі, Алаш қозғалысының ең үлы
мақсаты - үлттық тә>елсіз мемлекет қүру идеясымен сабақтасып жатқанында
еді. XX ғасырдың басында үлтының теңдігі үшін қауымдасумен де, каламмен
де, қарумен де күреске түскен Алаш қайраткерлерінің пәрменді еңбегі Алаш
баласының есінен еш кетпек емес. Оның дәлелі - тә>елсіз Қазақстанның барлық
түкпіріндегі қазақ зиялы қауымының ісіндегі, сйындағы алашшылдық сана. Бүл
алашшылдық сана уақыт жылжыған сайын қазіргі қазақ қоғамында тереңдей
түссе, халқымыздың үлттық өресі де биіктей бермек. Алаш зиялыларының
қазақ даласында үлттық идеяны негіздегені жөнінде Елбасы Н.Назарбаев
өзінің «Тарих толқынында» кітабының «Алаш мүрасы және осы заман» атты
тарауында: «XX ғасырдың басында үлттық бірлікті нығайту идеясын алға
тартқан рухани-зерделі игі жақсылар қазақтың ұлттық идеясын жасау міндетін
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
өз мойнына алды. Олар қоғамның түрлі тарабынан шыккандар, әрі ең алдымен
дәстүрлі дала аксүйектерінің өкілдері еді. XX ғасырдын басындағы қазақ
қоғамында зиялы қауым қалыптасуыньтң үрпақтар эстафетасы сиякты сипаты
болғанын атап айтқан абзал» - деп көрсеткен болатын.
Тә>елсіздік алған жылдардан бері қазақ қоғамында үлттык идея жөнінде
әңгіме басталып, ол толастар емес. Бүл заңды да. Заңды болатын себебі, ұзақ
уақыт отарлык күрсауында қамалған, егемшдігін енді орнықтырған, жаһандану
алдында түрған халықтын, есті үрпағы үлтын үйыстырар идея іздемек. Бүл
жөнінде қазіргі коғамда әрқилы көзқарастар өріс алып отырғаны мәлім.
Осы орайда бүл мәселеге қатысты көрнекті алаштанушы М.Қойгелдиевтің
мына бір пікірін келтіре кеткен жөн. Ғалым былай деп жазады: «Бізге бүгін
жалпыүлттық децгейде қорытындылап, жалпыүлттык деңгейде игерілген, яғни
үлттық дүниетаным мен үстанымның іргетасы міндетін атқара алатын тарих
кажет. Ал Алаш қозғалысы сол дүниетанымдық тарихтың өзегі. Өйткені Алаш
- халқымызды бесігінде тербетіп, есейіп ат жалын тартып мінгшде бойына
күш-қуат және сенім бергш үлттық идея. Алаш - үлттың өзін бөлінбес түтас
жер, яғни территория ретінде сезінуі. Алаш - үлттың аспан асты, жер үстінде
өз орны бар ел ретінде өз ешиісі мен үлесін анықтау харакеті». Әлбетте, Алаш
қозғалысы кезеңі мен бүгінгі кезеңнің өзіндік ерекшеліктері бар екендігін
жақсы түсінеміз. Айтпағымыз, Алаш қайраткерлері ту еткен үлттық сананы
көтеру, одан туындайтын қазақтың тілі мен тарихын, өнері м ш модениегін
қазақ үрпағының бойына сіңіру сияқты іргелі мәселеде Алаш зиялыларының
сан-салалы мүрасынан, олардың ерен іс-қимылдарынан алар тағылым мол.
Сондықтан да Алаш қозғалысына өткен дәуірдің тарихы ретінде ғана қарамай,
оны бүгінгі заманымызбен үндес өміршең көзқарастар жиынтығы ретінде
бағалап, яғни бүгінгі тә>елсіздік мүраттарымен сабақтасып жатқандығына мән
беріп, одан өрісті өнеге, ғүмырлы ғибрат алғанымыз ләзім. Бүған мемлекеттік
деңгейде де, зиялы қауым тарапынан да ерекше көңіл бөлінуі тиіс деп
ойлаймыз. Сондай-ақ Алаш козғалысының қарқынды жүруіне ерекше еңбек
сіңірген, тіпті оның дүниеге келуіне атсалысқан бірқатар түлғалардың есімдері
арагідік болмаса, өз деңгейінде айтылмай да, бағаланбай да келе жатқанына
назар аударуымыз қажет. Өйткені Алаш қозғалысы дегенде, көбінесе, біздің
есімізге бірнеше белгілі қайраткерлер ғана түседі. Алаш қозғалысымш
бірге, моселен, оның көрнекті қайраткерлері Уәлитхан Танашевтың, Жанша
Сейдалиннің, Айдархан Түрлыбаевтың, Ыбырайым Жайнақовтың, Асылбек
Сейітовтің, Тел Жаманмүрыновтың, Аспандияр Кенжиннің, Базарбай
М әметовтің, Иман Әлімбековтің, Әлжан Байғориннің, Садық Аманжоловтың,
Мүқыш Боштаевтың, Дәулетше Күсепқалиевтің, Ережеп Итбаевтың, Хамит
Тоқтамышевтың, Сейілбек Жанайдаровтың, Нүрғали Ипмағамбетовтың,
Әзімхан Кенесариннің, Сейдәзім Қадырбаевтардың да үлт пен тарих алдындағы
еңбектеріне лайықты баға беру, қүрмет көрсету - біздің тарихи жадымыздың
беріктігі мш азаматтық адалдығымыздың айғағы болмақ. Есімдері аталмаған
қаншама азаматтар XX ғасыр басындағы отаршылдық қамытындағы халқы
 ‘АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
үшін бастарын бәйгеге тікті, Олар сол ерш істеріне марапат алмақ түгілі, жеке
бастарына қауіп төндіріп алды. Советтің зымиян саясаты бастапқыда ыдырату
мақсатында Алаш кайраткерлерін бауырына тартқан болып, диктатурасы
күшейгенде оларды қуғын-сүргінге үшыратты. Алаштың атымш ұлы іс бастаған
оның қай түлғасы да күрмет пен марапатқа әбдаг лайық. Біздің қүрметіміз бш
марапатымыздың белгісі — олардың үлт алдындағы еңбектерін бағалау, оны
үрпақтың рухани уызына айналдыру. Бүл, түптеп келгенде, өзіміздің үлттык
санамызды қалыптастыру, ел алдындағы перзенттік парызымызды орындау,
үрпағымызға үлағат дарыту болмақ.
Еліміздің то\слсіздіі і тарихымызды түгендсуге, рухани болмысымызды
бүтіндсуге кең мүмкіндік ашып отырған қазіргі кезеңде үлт ретінде қалыптасу
жолында бедерлеие байқалған тарихи белестердің сыр-сипатын зерделеу
барыншатерең ғылыми ізденістерді қажет етуде. Әлбетте, бүл Алаш қозғал ысын
зертте/ге де тікелей қатысты. Айтулы қозғалысқа тек саяси-қоғамдық
түрғыдан ғана баға беру тарлық етеді. Қозғалыстың өз дәуіріндегі тарихи
мәні айқындалып келеді дей отырып, оның рухани жаңғырығының дәйектей
түсер түстары моя Мәселен, оны аса ірі рухани-мәдени қүбылыс ретінде
кешенді түрде қарастырып, осы қүбылыстың әлеуметке, жеке түлғаға ықгіалын
анықтаудың концептуальды жолдарын карастырғанымыз абзал. Ең алдымен,
Алаш қозғальгсының қазақ баласына, адамға, түлғаға, содан шығып, әл^м етке
дегш кезқарасын дәйект<уіміз керек. Алаш қайраткерлерінің, қаламгерлерінің
еңбектерімен танысқанда, олардың ой-пікірлеріндегі гуманистік аңсарды
аңғармау мүмкін емес. Әрбірден соң, қозғалыстың өзі - адамға, ұлтқа деген
жанашырлықтан туған гуманистік әрекет. Үлттың еркіндігі мш азаттығы, оны
қүрайтын жеке адамдардың бакыты мен теңдігі үранын көтерген қозғалыс -
білімі кемел, ой-өрісі кең, мәдшиеті жоғары, адам мш коғамның мәселелерін
жетік білетін үлтшыл ғана емес, гуманист азаматтардың белсенділігінен
туғанына күмән келтірмесек, онда бүл тарихи-саяси күбылыстың діңгегі
- елжандылық пен адамсүйгіштік екендігіне шүбә келтірмегеніміз жөн. Алаш
қаламгерлері шығармашылығында қазақ әдебиетінде толымды түрде ана
тақырыбы, әйел теңдігі мәселесі - басты тақырыптардың біріне айналды. Ізгілік
пен адамгершілікке қүрылған осы туындыларда гуманистік идеал, гуманистік
ой алдыңғы қатарға шығып, үлттың адамсүйгіштік касиеттері бейнеленді.
Қандай да болмасын халықтың үзына бойғы тарихында гуманизм идеялары
бір кезеңде алдыңғы қатарға шығып, үлттың жаңғыру дәуірін жасайды. Бүл
- батыстык ғылымда әлдеқашан дәйектелген, мойындалған қүбылыс. Оны
Еуропада «Ренессанс» деп атап, азаматтык тарихта да, әдебиет, өнер, мәдениет
тарихында да арнайы тарау ретінде зерттеудің түрақты нысанына айналған. XIҮ
ғасырда Италияда, ХҮ-ХҮІ ғасырларда Испанияда, Францияда, Голландияда,
Португалияда т.б. Еуропа елдерінде кең канат жайған Ренессанс Батысты
жарық гіен шуақка қарай тартты.
Қазак ғылымында «Ренессанс» мәселесі жүйелі түрде зерттелінген емес.
Бүл Жаңғыру немесе Қайта өрлсу құбылысының қазақ топырағындағы
болмысы жөніндегі пікірлерде, біздің пайымдауымызша, осы күбылыстың
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
туу негіздері, орістсу арналары, дәстүрлері мәселелерін жіліктеуден гөрі,
ренессанстық сыбағаны жекелеген түлғаларға сыйлау жағы басым болып
отыр. Ревгссанс жеке бір адам шығармашылығының жемісі емес, ол - түтас
шоғыр еңбегінің табысты нәтижесі. Қазак Ренессансының басы Абай екшдігі
академик С.Қасқабасовтың «Абай поэзиясының ренессанстык сипаты»
атты мақаласында ғылыми тереңдікпен дәлелденген. Ең данышпан қазак
бастауында түрған үлы гуманистік аңсарды дамытқан, нағыз ренессанстык
деңгейге жеткізгш - Алаш қайраткерлері. Қазақ баласына Абайды ең алғаш
таныстырған да Алаш зиялылары, Алаштың Әлиханы, Ахметі, Міржақыбы.
Елі мен жерінің тә)елсіздігі жолында іздене отырып, сол күрес жолында Алаш
зиялылары өздерін де, өз замандастарын да, өзінен кейінгілерді де қайраткерлік
жағынан да, қаламгерлік жағынан да дайындады, жетілдірді деуге болады.
Алаштың ренессанстық сипаты Үлы ұлтшылдық дәуір ғана туғыза алатын
Әлихан, Ахмет, Міржақып, Мұстафа, Халел, Мүхаметжан, Жанша, Ғалел,
Әлімхан т.б. қайраткерлерді, Жүсіпбек, Мағжан, Сүлтанмахмүт, Мүхтар
сияқты алып талант иелерін қалыптастырды. Бүл үлтшылдық, адамсүйгіштік,
отансүйгіштік сезімдерінен ой мен іске айналған табиғи талпыныс болатын.
Яғни, Алаш қайраткерлерінің үлтшылдығы өз дәуірі туғызған, қазақ үлтының
алдына сол дәуірдің өзі қойған сауалдарға пікір жүзінде де, әрекет барысында
да берген жауабы еді. Бүл жөнінде М әннан Түрғанбайүлы былай деп осы
күбылыстың сырын толық жеткізе алған: «Қазақ қатарға кіріп жүрт болсын
деген кісі тәрбиенің жолынан айрылмасқа керек, ә>елі қазаққа өзінің кім
екшін, адамшылық қүқығын білдіруге, онан соң жақын ағайын, туғандарын
сүйгізіп, міндетсіз қызмет қылдыруға, онан соң Отанын танытып, жақсы
көргізуге, үлт жүмысы, жұрт намысы деген сөзді тоқып көңіліне кіргізуге,
сонан соң дүниедегі барлық адам баласы бауыр екенін білдіріп, көпшіл адамды
сүйгіш қылуға тырысу керек. ¥лтшылдық(ты), кісішілдікті айыра білмеген,
бас пайдасынан басқаны ойына алмаған, дін хүқымі шариғатқа бас иіп іске
асырмаған, әдебиеттш жырақ жатқан қазақ секілді жүртты салғаннан көпшіл
қылам демей, ә>елі үлтшыл қылу керек». Осы түста жазылған көркемдік бағыты
жағынан ағартушылық, сыншыл реализм, сентиментализм, романтизм шегінде
туған өлеңдер мен поэмалар, әңгімелер, алғашқы қазақ романдары Абайдың
«Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп...» деган үлы гуманистік декларациясын
жалғастырған, оны жаңа үлт-азаттық мазмүнмен өрістеткен көркем дүниелер
болды. Олардың шгізгі арқауында адамның ішкі жан дүниесі бейнелене отырып,
оның күйзелісіне ракыммен қараған шынайы адамсүйгіштік пафос жатты.
Алаш зиялыларының гуманизмі —олардың қайраткерлік әрекеттерінің де өзегі
еді. Мүндай гуманизм болмаса, олар үлт тағдыры жолындағы жанкештілік
әрекеттерге де бармас еді. Алаш қайраткерлерінің осы түстағы үлт мүддесі
жолындағы әрекеті ман мақсатына беріктігін шынайы әрі терең көрсеткен
«Қалам қайраткерлері жайынан» мақаласында А.Байтұрсынүлы дәуір
куәгерінің көзіман былай деп жазады: «...қазақ қалам қайраткерлері қаламын
ұлтының ауырын жеңілту, ауырын азайту жолына жұмсамасқа мүмкін емес:
 “АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
кемшілік көргш жұрттан туып, кемшіліктш құтқаруды мақсат етіп, ылғи
сол жолда жұмыс қылған қазақ қалам қайраткерлері жүртшыл, үлтшыл, яғни
халқына жаны ашитын, халқының жаны ауырғанда жаны бірге күйзелетін,
бауырмал болмасқа тағы мүмкін емес». Ахаңның айтып отырғаны адам
баласының өз үлтының тағдырына деген табиғи жанашырлығы, адамгершілігі.
Осыны советтің оспадар саясаты бейнебір адамға тән емес теріс әрекет ретінде
бағалады. Ар білімін насихаттаған Ш әкәрім қажының, «Адамдық диқаншысы»
болған Ахаңдар тобының үлы гуманизмін көруге советтік саяз саясаттың өресі
де жетпеді, бағыты да келіспеді.
Алаш қозғалысының қазақтың Жаңғыру дәуірі болғандығын, оның елім
деген, жүртым дегш азаматтардың басын косқандығымен де долелдсуге болады.
Абылай заманында сыртқы жаудың қауіп-қатерінен басы қосылған қазақ,
Кевгсары, Махамбет, Абай дәуірінде «Бас-басына би болған» казак Алаш
түсында бас біріктірді, ой біріктірді, қимыл біріктірді. Оның негізінде Отанына,
сол Отанының үрпағына деген үлы жанашырлық жатты. Бүл нағыз Ренессанстың
тамыры боларлық гуманизм еді. Алаш қозғалысының қазақ Ренессансы
болғандығына бүл күбылыстың мәнінен бейхабар адам ғана келіспейді. Алаш
қозғалысын Ренессанс ету - біздің қалауымыз бен еркіміз емес. Ақиқаты солай.
Алаш қозғалысын ренессанстық қүбылыс ретінде профессор Д.Қамзабекүлы
«Алаш және әдебиет» монографиясында қарастырған болатын. Қазіргі кезеңде
Алаш қозғалысының ренессанстық сипаты қазақ ғылымы шүғылданатын іргелі
мәселеге айналуы тиіс деп ойлаймыз.
Алаш қозғалысына, одан туындаған Алаш партиясына, Алашорда үкіметіне
баға бергенде біз мына мәселеге де көңіл аударуымыз керек сияқты. Патшалык
Ресейдің үш генерал-губернаторлығына, казақтың үш жүзіғю бөлініп өмір
сүріп жатқан алып даланың оқыған азаматтары үлт тарихында түңғыш
рет тізе қосып, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, туған жүртының
азаттығы үшін саяси жолда бас біріктірді. Батысы Бөкей Ордасынан шығысы
Жайсаңға дейінгі, солтүстігі Омбыдан оңтүстігі Ташкенге дейінгі аралықтағы
үлтын ерекше сүйетін, оған шын жаны ашитын қазақтар Алаш үранының
астынан табылды. Мүндай саяси-коғамдық мәндегі үлы істе үйысу, ілгерідегі
ғасырларды қоспағанда, тіпті берідегі Шокан мш Абай заманында да болған
емес. Яғни, Алаш қозғалысы дәуірі - қазақтың үлт ретінде бірігу, түтасу, етене
араласу дәуірі болды. Бүл - ерекше бағаға ие боларлык айрықша жағдай. Оған
Қазакстанның төрт түкпірінің барлығын қамтыған облыстық, >ездік, болыстык
қазак сиездері, Алаш бағытын колдаған ірілі-үсақты басқосулар, жер-жерде
қүрылған қазақ комитеттері мен бөлімдері куә.
Бүл біріктіру, түтастыру үдерісі қиындықпен жүрді. Алаш қозғалысы тарих
сахнасына шыққанда 1867-1868 жылдардағы жаңа низамнан ксйін бүкіл казак
даласында отаршылдардың бөліп алып бил(у саясатының әбден күш алған
кезеңі еді. Оған жергілікті аймақтардағы орыс шенеуніктері мен әскерилерінің
бір қазақты ру-руға бөліп, болыстыққа таластыруы, ең шұрайлы жерлерге
келімсектерді орналастыруы сияқты үлттын үйысуына кедергі келтірер
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
отаршылдардың жоспарланған саяси-әлеуметтік шараларын қосыңыз. Міне, осы
отарлык саясат, бір жағынан, Алаш козғалысының өзін соған қарсылық ретінде
дүниеге әкелсе, екінші жағынан, оның кеңінен өрісте/іне де үлкен бөгесін болып
келді. Бүл Алаш козғалысынын басында түрған азаматтардан жан-жақты
білімді, ерен ерікті, мүкалмас қайратгы талап етгі. Алаш кайраткерлері осы үлкш
сынды абыроймен орындай алды. Өз заманының мүмкіндіктері аукымында олар
үлттық мүратты ту етіп, қазақ даласын Алаш рухына бөледі. Кешегі Кенесары
заманында басылған кеуде мен еңсені көтерді. Отаршылдардың арбауындағы
үйқылы елді оятты. Сөйтіп елді бірлікке шақырды, халықты еркіндікке сендіре
алды. Бүл нағыз үлттық жанғыруды туғызған үлы істер толкыны еді.
Алаш жетекшілерінің үлт-азаттық үрандары сол дәуірдің оқыған талапты,
талантты жастарын баурап алды. Туған халқыньщ халін сезіп, біліп өскен
өрелі жас буын өкілдері үлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің идеяларын
қолдап, солармен бірге қимыл жасады. Қозғалысқа қатысты қүжаттардан
Алаш қайраткерлерінің оларды іске жүмылдырып, қажет жерінде тиісті
тапсырмалар беріп отырғандығын байқауға болады. Алаш қозғалысына
қатысқан 17-25 жас аралығындағы жастардың ішінен кейін көптеген мемлекет,
қоғам қайраткерлері, ақын-жазушылар, ғалымдар шыққаны белгілі. Айталык,
М.Жүмабаев, С.Торайғыров, М.Ә)езов, С.Қожанов, С.Сәдуақасов, Қ.Сәтпаев
сияқты аса көрнекті есімдердің азаматтық, шығармашылық түлғасы Алаш
қозғалысы түсында калыптасқаны белгілі.
Алаш қозғалысы - бір жылдың ш месе екі-үш жылдың жемісі емес, өзінің
бастау көздерін 1917 жылдан әлдеқайда бүрын алатын ішкі эволюциялық жолы
бар дайындалған, пісіп-жетілген үлы қозғалыс еді. Оны Алаш тарихын зерттеген
зиялы қауым өкілдері айтып жүр. Алаш қозғалысының басталу кезеңі жөнінде
әғігіме болғанда, көбінесе, 1905 жылы Қоянды жәрмеңкесінде дүниеге келген
Қарқаралы қүзырхаты айтылады. Біздің ойымызша да, Алаш қозғалысының өріс
алуы осы түстан басталады. Оның саяси-тарихи себептері ретінде, ең алдымен,
осы тарихи кезеңде үлт мәселесін көтере алатын, оны қалың бүқараға жеткізе
алатын үлттық зиялы кауымның қалыптаса бастағандығын айтамыз. Сондай-
ақ оған Ресейдегі буржуазиялық төңкерісті, патша манифесін қосып айтуға
болады. Ал жалпы қазақтың басын қосу, сол үшін сиез ашу, белгілі бір үйым
қүру мәселесіне келсек, онда бүл мәселеде қазақ өкілдері катысқан 1905-1906
жылдардағы Бүкілресейлік бірінші-үшінші мүсылман сиездерін, 1906-1907
жылдары Ресейдің бірінші-екінші мемлекеттік думаларына Ә.Бөкейханның,
А.Бірімжановтың, А.Қалменовтың, Б.Қаратаевтың, М.Тынышбаевтың,
Б.Қүлмановтың, Ш.Қосшығұлүлының т.б. қазақтардың сайланғандығын айтуға
болады. Міне, осы топ және оған қосылған алдыңғы қатарлы қазак оқығандары
қауымдасып, ортақ мүдде төңірегіш шоғырланды. Осы арада 1905 жылдың
желтоқсан айында Орал қаласында Ә.Бөкейхан, Ж.Сейдалин, Б.Қаратаев,
Б.Сыртанов, Х.Досмүхамедүлы, М.Тынышбаевтардың қатысуымен болған
бес облыс қазақтарының сиезін айтып өткен жөн. Әрине бүл сиез кейінірек
өткен сиездер сияқты, іргелі мәселелер көтермесе де, қазақ зиялыларының
 “АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
топтаса алатын мүмкіндігін көрсете алған ең алғашқы басқосу болатын. Ал
елдің басын қосып, халықтың мүң-мүқтажын айтуға тиісті жонс оны шешудің
жолдарын айқындамақ сиез ашу мәселесі әсіресе 1913 жылдан бастап жүйелі
түрде көтеріле бастағандығын байқаймыз. Тарихи деректерге сүйенсек, патша
жандармериясының ақпарат хаттарында сиез өткізудің бастамашыларьг
ретінде Жанша Сейдалин, Райымжан Марсеков, Бақытжан Қаратаев, Барлыбек
Сыртанов көрсетіледі. Осындай бірнеше қүжатта сиезді үйымдастырушыретінде
Жанша Сейдалиннің есімі жиі кездеседі. 1913 жылы «Айқап» журналында сиез
шақыру жөнінде Ж.Сейдалин «Азып-тозып кетпеске не амал бар?» атты үндеу
іспетті хатын жариялайды. Бүл хатта сиез шақыру мәселесінде Б.Қаратаевтан,
Б.Қүлмановтан, Ә.Бөкейханнан, А.Байтүрсынүлынан, Р.Марсековтен,
М.Тынышбаевтан, С.Лапиннен, Х.Досмүхамедүлынан, Ә.Алдияровтан,
М.Сералиннен, Жанайдаровтан, М.Дулатовтан, Б.Есмахановтан, З.Сейдалиннен,
Б.Сыртановтан, Ж.Ақпаевтан хат күтетінін жазады. Ж.Сейдалиннің бұл хатына
Ә.Бөкейхан ашық хат түрінде жауап жазады. Ол хатын: ««Айқапқа» Жиһанша
мырза хат жазып отыр. Қазақ баласы бас қосса, қазақ жүмысы жаксы орынға
барар еді дейді. Қазақ баласы бас қосып, шаруа, жүрт пайдасын сөйлеп, іс
қылып тырбанса, бірте-бірте казақ баласы ілгері басуға басқыш табылар еді
деп біз де ойлаймыз» - деп бастап, сиездің қажеттілігін дәлелдей келе: «Тірі
болсам, хан баласында қазақтың хакысы бар еді, қазаққа кызмет қылмай
қоймаймын» деген сертті создсрімсн хатын аяқтайды. Міне, осы жылдан бастап
пікір жүзінде көтеріле бастаған жалпықазақ сиезін ашу мәселесі 1917 жылға
дейін жалғасты. Өйгкені патшалық Ресейдің отаршылдық катал саясаты қазақ
зиялыларының бүл мақсатын іске асырмай келді. Оны жүзеге асырудың сәті
Ақпан төңкерісішн кейін ғана мүмкін болды. Орыс патшасы тағынан түскен
төңкерістен кейін Қазақстанның әр түкпірінде қазак азаматтық комитеттері
қүрыла бастады. Оның жүмыс істсуіне Уақытша үкімет комиссарларының
оң ықпалы тиді. Мәселен, Ә.Бөкейханның Уақытша үкіметтің Торғай
облыстық комиссары болуы, М.Тынышбаевтың Уакытша үкіметтің Түркістан
комитетінің мүшесі болуы. Аталған жылдың сәуір-мамыр айларында Торғай,
Жетісу, Орал, Омбы, Семей қалаларында облыстық қазақ сиездері өтті. Бүл
облыстық сиездер үлт-азаттық қозғалыстың қарқын алуына ықпал ете отырып,
шілде айында өткен бірінші жалпықазак сиезін дайындады. 1917 жылдың 21-
26 шілдесі аралығында өткен бүл сиез мемлекеттік қүрылыс, саяси партия,
Қүрылтай жиналысына, Мүсылмандар кеңесіне депутаттар сайлау, партия
бағдарламасын дайындау мәселелерін көтерді. Біздің ойымызша, сиездің басты
маңыздылығы - хандық дәуірден кейін барша қазактың бас көтерер көрнекті
түлғаларын біріктіріп, ірі елдік мәселелерді шешуде олардың бірлік жолынан
табылатындығын дәлелдеген сенім шарасы болуында да еді.
1917 жылдың 5-13 желтоқсанында өткен екінші сиез қазақ автономиясын
жариялады, халық кеңесін сайлады, Алашорда үкіметінің төрағалығына
демократиялық, баламалы жолмен Әлихан Бөкейхан сайланды. Алаш
қозғалысы, ендігі жерде саяси күшке, қолында билігі бар үкіметке айналды. Бүл
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
аз уақыт болса да империя құрсауынан шыққан халықтың өз мемлекеттілігін
қалыптастыруға жасаған тарихи қадамы болатын. Осы кезеңдегі тарихи
құжаттардан, баспасөз материалдарынан жалпы қазақ коғамының Алаш
идеясына тартылғанын, Алаш үкіметін қолдағанын аңғаруға болады.
Қозғалыстың өрістеуіне ислам дінінің маңызы ерекше болғандығын
ұмытпауымыз қажет. Алаш қайраткерлерінің имандылығы мен кісілік
қасиеттері - олардың мұсылманша тәрбие, білім алғанынан дарыған табиғи
қасиет. Үлт-азаттық күрестің ішінде ислам дінінің көптеген ірі өкілдері болды.
Сондай-ақ, қозғалыстың қарқынды жүруіне, зиялылардың бас біріктіруіш
Мүсылман сиездерінің, Мүсылман фракциясының, «Ш ура-и-ислам» сияқты
қоғамдық-саяси үйымның рөлдері айрықша байқалды. Бірінші, екінші
жалпықазақ сиездерінде дін мәселесі күн тәртібіндегі басты мәселелердің
бірі болды. «Алаш» партиясы бағдарламасына дін ісі жеке тарау ретінде
ені ізілген болатын. Сонымен бірге дін бірлігі сол түста қазақ, татар, башқүрт,
қырғыз, әзірбайжан т.б. үлттардан шыққан елшіл қайраткерлердің ортақ мүдде
түрғысынан серіктесіп, өзара байланыста болуларына, үлт тә>елсіздігі мәселесі
төңірегінде үйымдасуларына айтулы ықпал жасады.
Алаш қүбылысы - сол түстағы қазақ қоғамының барлық жағын қамтыған
салалы, саралы қүбылыс. Бүл қүбылыс, сондай-ақ қазақ өмірінің өткшін
безбендеуге ден қойған, бүгінгісін таразыға салған және болашакка бағыт
айқындаған, тәуілсіздікгі ғана мүрат еткш қасиетті күбылыс. Алаш козғалысы
сол түстағы қазақтың саясат, әдебиет, өнер қайраткерлерін, дінбасыларын,
оқымыстыларын, бакуатты азаматтарын медицина, техника, ауыл
шаруашылығы, экономика, заң, әскери салалардағы мамандарын топтастыра
отырып, өздері өмір сүрген тарихи-қоғамдық болмысқа реформа жасауды
мықтап колға алған, жігері мш сенімі жеткілікті, бағдарламасы айқын, мақсаты
зор қозғалыс болатын.
Алаш қозғалысының көпжылдық тарихында және облыстық, жалпыказак
сиездерінде Алашорда үкіметінің жүмысында үнемі басты назарда болған
мәселенің бірі - жер мәселесі. Оны Алаш көсемдері өте жақсы түсінген болатын.
Айталық, сол дәуірде Ә.Бөкейхан: «Жер мәселесі - өмір сүру мәселесінің ен
зоры» деген болатын. Бірінші жалпықазақ сиезінің қаулысында: «Қазақ халқы
өзіне еншілі жерге орнығып болғанша қазақ жері ешкімге берілмесін» делінсе,
бүл «Алаш» партиясының бағдарламасында: «Учредительное собрание
нггізгі закон жасағанда жер сыбағасы алдымет жергілікті жүртқа берілсін
деу; қазақ жер сыбағасын отырған жерлерден алып орнасқанша, қазақ жеріне
ауған мүжық келмо/» делініп бекітіле түсті. Ашашорда үкіметі автономия
жариялай отырып, оның бірінші бабында: «Бөкей елі, Орал, Торғай, Ақмола,
Семей, Жетісу, Сырдария облыстары, Ферғана, Самарқанд облыстарындағы
һәм Әмудария бөлімдеріндегі қазақ >ездері, Закаспий облысындағы һәм
Алтай губерниясындағы іргелес облыстардың жері бірыңғай, іргелі халқы
қазақ-қырғыз қаны, түрмысы, тілі бір болғандықтан, өз алдына үлттық,
жерлі автономия құруға...» деп жер түтастығын басты мәселе ретінде бекітті.
 “АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Алашорда үкіметінің 1918 жылы 24 маусымдағы «Алаш автономиясының
жерінде жер пайдалану туралы Уақытша Ережесі» өзінің мазмүны мен
пәрмені жағынан маңызды қүжаттардың бірі болды. 11 баптан түратын бүл
Ережеде жерді пайдаланудың негізгі тәртібі көрсетілді. Алаш қозғалысының,
Алашорда жетекшілерінің аса ірі тарихи еңбегі қазақ жерін сақтап қалуымен 11
байланысты. Осы күнгі Қазақстан Республикасы жерінің түтастығы мш
сақталып қалуында Алаш қайраткерлерінің орасан зор еңбегі жатыр. Олардың
кеңес үкіметінің басшыларымен келіссөздері, әсіресе А.Байтүрсынүлының осы
бағыттағы қажырлы еңбегі кейін, Қазақ автономиялық советтік социалистік
республикасын қүру кезінде осы автономияның аумағын белгілеуде шешуші
маңызға ие болды.
Қозғалыстың өрістеуіне ақын-жазушылардың қаламгерлік те, кайраткерлік
те үлестері айрықша болды. Біздің ойымызша, Алаш қозғалысы дәуірі - ұлттық
жазба әдебиетінің тарихындағы ерекше жылдар. Қазақтың жазба әдебиетінің
өмірге келуінің бастапқы кезеңі Абай заманымен байланысты болғанымен, оның
буыны бекігг, бүғанасы қатуы XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарына келеді.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы жазба әдебиетке Ыбырай Алтынсарин,
Абай, Шәкәрім, Мәшһүр-Жүсіп Көпейүлы, Нарманбет Орманбетүлы т.б.
кейбір жекеленген әдебиет өкілдерінің шығармашылығы мысал бола алса,
келесі ғасырдың басында жазба әдебиет өкілдерінің саны еселеп артты. Жазба
әдебиеттің жарық көретін қалыптары - баспасөз, кітап басу ісінің дамуы жазба
әдебиетті оркендете түсті. Ендігі жерде әдебиет оқырманға арнала бастады.
«Айқап» журналы, «Қазақ» т.б. газеттер көркем ойды мыңдаған оқырманға
жеткізушіге айналды. Үшіншідш, көркем проза, драма, әдеби сын үлгілері туып
қалыптасты. Әдеби сынның қалыптасуы, оның шығармаға, әдеби мүраға, әдеби
процеске баға беруі - жазба әдебиеттің есейе бастағандығының айғағы болды.
Абай шығармаларының түңғыш жинағының жарық көруі - жазба әдебиеттің
қалыптасуынаигіықпалетсе,Міржакыптың«Оян, қазағы!»,Ахаңның«Масасы»
әдебиеттегі үлтшылдық, елшілдік үрандарды күшейтті. Сойтіп бүл жаңашыл
дәстүрді Жүсіпбек, Мағжан, Сүлтанмахмүт, Мүхтар, Бейімбет секілді жас
дарындар соны көркемдік сапада, тың қырынан жалғастырып әкетті. Соның
нәтижесінде, Алаштың қалам кайраткерлері қазақтың түңғыш романдары мен
драмалық шығармаларын, алғашқы әдеби-сын макалаларын дүниеге келтірді.
Қазақтың соз өж рін жанрлык жағынан да, идеялык-көркемдік жағынан да
байытып, жазба әдебиетін калыптастырды. Шамасы он-он бес жылдың ішінде
Алаш қаламгерлерінің ерен кабілеті, үлтына деген ерекше махаббаты, туған
жүртының бүгінгісіне көңілі толмаған күдігі мен азат болашағына сдаген үмі гі
кейінгілерге үлгі боларлық әдеби туындыларды өмірге әкелді. Алаш ұранды
әдебиеттің беті мен екпіні, бағыты мен мазмүны Ахаң бастаған қазақ ақын-
жазушыларының үсталып кеткен кезеңіне дейін, яғни 1920 жылдардың соңына
дейін жалғасты. Сол екпін, сол бет, сол бағыт қашанда үлтына перзенттік
сүйіспеншілігі мен адалдығын сақтаған қаламгерлердің шығармашылығында
баяу болса да қан тамырындай бүлк-бүлк соғып жатты. Алаштық саралы
 “АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
жолдан ауытқыған советтік әдебиет әсіре қызылдың тез онатынын сезбестш,
адамға емес, саясатка колбалалық, құлдық сапарын айғай-шумен, беттен алумен
бастап, бір кісінің ғұмырындай ғана өмір кешті. Ә>елден таза, ә>елдш көркем,
ә>елден адамға, ұлтқа дегш жанашырлық пен ізгілікке, шуақ пен мейірімге толы
12 «Алаш әдебиеті» аталатын алып бәйтерек қайта жаңғырып, ізгілік түкымдарын
шаша бастады. Ендігі жерде казак баласы жасағанынша жасайтын оның байтак
та баянды мәңгілік өнггелі сапары басталды.
Қандай үлттың болмасын мәдени деңгейін көрсететін факторлардың бірі
- театр өнерімен байланысты екандігі мәлім. Бүл жолда да Алаш зиялылары
«түңғыш» деген атакка ие. Айталық, Б.Серкебаев, М.Ә>езов, Ж.Аймауытов
қазақтың алғашқы драмалык шығармаларын жазса, М.Ә>езовтің «Еңлік-
Кебеті» түңғыш театрлық койылым болғаны белгілі. Ал, Қ.Кемеңгерүлының
«Алтын сақина» пьесасымен мемлекеттік үлт театры түңғыш шымылдығын
ашқан болатын. Жалпы өз заманында Алаш өкілдері үлт мәдениетін, өнерін
танытуға, насихаттауға қатысты біркатар тағылымды шаралар атқарды.
Алаш қайраткерлерінің тіл саласындағы тағылымын биік бір асқарға
теңесе болғандай. Сол асудың төңірегінде Алаш зиялыларының казак тілін
дамытудағы еңбектерін ерекше бөле-жара айтуға болады. Алаш зиялыларының
дербес мемлекеттілікке үмтылыстарында қазақ тілінің мәртебесі туралы да
ойлар менмүндалап түрды. Оны олардың сол түста жазған мақалаларынан және
А.Байтүрсынүлының, С.Сәдуакасүлының Оку комиссариатында басшылық
еткен кезіндегі іс-кимылдарынан аңғаруға болады. Тіл - үлт руханиятының
негізгі өзегі екендігі де Алаш зиялыларының қоғамдық ойларынан және
көркем шығармашылығынан көрініп жатты. Тілдің қоғамдағы орны мш рөлі
жөніндегі қисынды пікірлер Ахаң бастаған алашшылдардың мақалаларынан
көрініп жатты. Сондай-ақ, туған тіл іакырыбы үлтты үйыстырушы, халықтың
төл болмысын айқындаушы фактор ретінде қазақ поэзиясында, әсіресе,
М.Жүмабаев, С.Торайғыров өлеңдерінде ерекше леппен жырлана бастады.
Абай заманында өмірге келіп, өркан жая бастаған жазба әдебиеттің нағыз
бағбаншылары Алаш үранды әдебиет өкілдері болды. А.Байтүрсынүлы,
М.Дулатов, Ғ.Қараш, Ж.Аймауытов, М.Жүмабаев, С.Торайғыров, М.Ә>езов,
Қ.Кемеңгерүлы, Б.Күлеев т.б. Алаш қозғалысының белді, белсенді мүшелері
қазақтың жазба әдебиетін тақырыптық-идеялық, жанрлық, көркемдік түрғыдан
байытты, кеңітті. Яғни, негізінен ауызша айтылып, тыңдалып жүрген көркем
сөз үлгілері хатка түсіп, жазу түрінде газет, кітап беттеріне көше бастады.
Бүл әдебиеттің өмір сүру, таралу типін ғана өзгертіп қоймай, ең бастысы,
жазудың мәдениетін арттырды. Көркем ойды жеткізудің тілдегі стилистикалық
мүмкіндіктерін еселеді. Соған орай жаңа көркем түрлер пайда болды, тың сөз
тіркестері мш сөйлемдер жасалды. Жазба әдебиет үлгілері дайындықпен, қажетті
материалдар жинаумен, үзақ толғанумен жазылатын дүниелер болғандықтан,
мүнда ұлт тілінің барлық байлығы мен бейнелілігін сарқа пайдалануға
зор мүмкіншіліктер туды. Туған тілінің осы мүмкіншіліктерін тумысынан
талантты, үлтына ұлы махаббаттары табиғи Алаш үландары үтымды пайдалана
 “АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
алды. Сөйтіп қандай да бір қасаңдықтан ада, адами күндылықтарды ту еткен,
халқының халіне, үлтының үйысуына зерек ой, адал ниетпен көмкерілген
көркем туындылар дүниеге келді. Бүл «Алаш әдебиеті» деп аталатын
жаңа әдеби дәуірдің бастапкы кезеңдерінде үраншылдық, насихатшылдық
басым болғанымен, шамамен жас дарындар Ж.Аймауытов, М.Жүмабаев,
М.Ә>езовтердің шығармалары жазьша, жарық көре бастаған түстан бері қарай
көркемдігі кемел дүниелер бой көрсете бастады. Осы эволюциялық жол - Алаш
әдебиетінің тез өсіп, жедел жылдамдықтармш ілгерілегенін көрсетеді. Оның
мысалы, «Оян, қазақ!» пен «Батыр Баян», «Қорғансыздың күні», «Ақбілек»
аралықтары.
Қазактың жазба әдеби тіліндегі публицистикалық стильдің қалыптасуы
1905-1918 жылдар аралығында баспасөз қүралдарының көбейе түсуімен
түсіндірілетіндігі белгілі. Осы тұстағы баспасөз бсттеріііен тіліміздегі
публицистикалық стильдің қалыптаса бастағанын кереміз. «Қазақ»,
«Сарыарқа», «Бірлік туы», «Алаш», «Жас азамат» газеттерінен және «Айқап»
журналынан т.б. баспасөз қүралдарынан қазақ сөзінің қоғамдық-әлеуметтік
саланың әртүрін көрсететін лексиканың стильдік реңктерге ие бола бастағанын
байқаймыз. Осы баспасөз беттерінде саяси-қоғамдық лексикамаі бірге, мәселен,
жаңа мазмүндағы салтанатты стильдің де ерекше үлгілерін аңғарамыз.
Алаш қозғалысы қазақтың жазба тіліндегі күжат тілінің де белгілі бір
қалыптарын түзді. Айталык, угздік, облыстык, жалпықазақ сиездерінің
хаттамалары, қаулылары, «Алаш» партиясының бағдарламасы, қатынас
хаттары қүжат тілінің жаңа бағыттағы лексикасын калыптастырды. Бүған
коса, Алаш қозғалысы дәуірінде эпистолярлық жанрдың қауырт дамығанын
әбдш аңғаруға болады. Ә.Бөкейханның, А.Байтүрсынұлының, М.Шокайдың,
М.Тынышбаевтың, Ж.Сейдалиннің, Х.Досмүхамедүлының, М.Дулатовтың т.б.
хаттары осы жанрдың тарихындағы үздік үлгілер.
Жазба әдебиетіміздің тарихындағы алаштык кезеңді зерпсуде қазақ
лексикасының зор мүмкіндіктерін айқындайтын мысалдар жеткілікті. Сөз
қолдану, үғымды беру, тың сөз тіркестерін жасау - олардың үлттық ойлау
жүйесін, сондай-ақ Батыс пш Шығыс ілімін ізденгіштікпш зерделегенін
байқатады. Алаш қайраткерлері мш қаламгерлерінің бүл жоралы жолы із-түссіз
ксткен жоқ. Оның тамаша дәстүрлері озінеп соңғы сырты советшіл әдебиеттен
көрініс тауып жатты. Бүл да зерттелуін қалап түрған үлкен тақырыптың бірі.
Алаш қозғалысын казак руханиятындағы тағылымды орасан қүбылыс
болды десек, соның бір парасы - казақ әдеби тілінің жаңа сагыға көтерілуімен
сабақтас.
Қазақ қоғамының оянуына, сілкінуіне сол кезеңдегі қазақ баспасөзі өлшеусіз
үлес қосты. Бүл қатарда үлттық қозғалыстың серпінді болуына, қарқынды
өрістеуіне зор ықпал жасаған «Қазақ» газеті алдымен аталады. Ахаң басында
түрған бүл үлы басылым Алаш идеясын қазак сахарасына тарата отырып,
өзінің зор миссиясын абыроймш орындады. «Қазактан» кейінгі алаштық
идеяны Х.Ғаббасов пен Р.Марсеков шығарушылары болған «Сарыарқа» газеті
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
және М.Шоқай шығарған «Бірлік туы» газеті өрістетіп отырды. Бұл газеттер
қазақ баласының бойына ұлттық сезімді, ұлттық ождан мен абыройды сіңірді.
Қазақ ғылымының тууына Алаш зиялыларының тікелей ықпалы тигені
бәрімізге белгілі. Қазак тіл білімі мен әдебиеттануының басында Ахан,
Ахмет Байтұрсынұлы тұрса, медицина, биология, табиғаттану салаларынан
Х.Досмүхамедұлы, математикадан М.Дулатов пен Ә.Ермеков, психологиядан
Ж.Аймауытов, педагогикадан М.Жүмабаев, ауыл шаруашылығынан
Т.Шонанүлы, Қ.Кемеңгерүлы арнайы еңбектер жазды. Қазак жазуының, үлт
грамматикасының дүниеге келуіндегі Ахаңның еңбегі айрықша аталады.
М.Ә>езовтің сөзімен айтсақ: «...Ахаң ашқан қазак мектебі, Ахаң түрлегш ана
тілі, Ахаң салған әдебиеттегі елшілдік үраны - «Қырық мысал», «Маса»,
«Қазақ» газетінің 1916 жылдағы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегін,
өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған қайратын біз үмытсақ та, тарих
үмытпайтын істер болатын». Алаш зиялылары қазақ ғылымын қалыптастыра
отырып, оның терминологиясын да жасағанын және оның өміршең болғанын
да атап өткеніміз дүрыс.
Алаш қозғалысы қазақтың тарих ғылымын дүниеге әкелді. Өткенді аршу,
бағзы өмірдің даму түстарын санадан өткізу сияқты еңбектер - үлттың
есейе бастағандығының белгісі. Өткенге көз салу, оны бүгінмен, болашақпеи
байланыстыру - оқуы м ш мәдениеті өскен елдің белгісі. М іш осындай
үлттьщ рухани жаңғырудың басында Алаш қайраткерлері түрды. Бүған
Ш әкәрімнің, Ә.Бөкейханның, М.Тынышбаевтың, Х.Досмүхамедүлының,
Қ.Кемеңгерүлының, С.Асфшдияровтың жазғандары куә. Халқымыздың өткен
тарихына үңілгенде олар ең алдымен Абылай, Шоқан, Абайдың есімдерін
үлықтады. Ал өз заманының түлғаларын бағалауға келсек, мәдениет көзімен
Караганда Әлиханды Семей жүртшылығының қарсы алуы, Ахаңның елу
жылдығын зиялы қауым болып арнайы атап өтуі - Алаш қайраткерлерінің
жаңа өркениеттік жолға бет алғандығын көрсетеді. Осының барлығы Алаш
қозгалысы дәуірінің - қазақтың өткенін бағалаудың, өз заманын зерделеудің
үлт тарихындағы алғашқы кезеңі болды деп түжырым жасауға мүмкіндік
береді.
«Алаш» партиясының, Алашорда үкіметінің қүрылуы мемлекет үшін
қажетті саяси, әлеуметтік, экономикалық және қүқықтық атрибуттарды
қалыптастыруды қажет етті. Алаш қайраткерлері бүл салада да өнімді еңбек
етті. Олардың қазақ үлтын үйыстырудағы, оятудағы бірнеше жылдық пәрменді
әрекеттерінде жоғарыда аталған қажеттіліктер көрініп жатты. Мемлекеттің
іргесін қалау мәселелері Ә.Бөкейханның, М.Шоқайдың, Ж.Досмүхамедүлының,
М.Дулатовтың, Б.Қүлмановтың, Ғ.Бірімжановтың, Ж.Ақбаевтың,
М.Тынышбаевтың, Ж.Сейдалиннің, У.Танашевтың, Х.Ғаббасовтың,
А.Түрлыбаевтың, Ы.Жайнақовтың т.б. жазған еңбектері мен атқарған істерінея
айқын аңғарылып жатты. Алаш қайраткерлерінің облыстық, >ездік сиездер мен
комитеттерді, жалпықазақ сиездерін үйымдастыруы, сол түстағы Уақытша
үкіметпш келіссөздері, бағдарлама дайындауы, қаулы-қарарлар қабылдауы -
 r z s & x tr . “АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
олардың қаншалықты дәрежеде саяси өте сауатты қайраткер болғандықтарын
көрсетеді. Алаштықтар Қазақстанның сол тұстағы шаруашылық жайын саралай
отырып, соған орай экономикалық дамудың бірқатар жолдарын да мегзеді. Бір
қызығы, сол кезеңде олар Қазақстанның астанасы жөнінде де орынды мәселе 1
көтерді. Айталық, 1917 жылы Семейді «Алаш астанасы» деп жариялап, оған
«Алаш» дегш атау берді.
Алашорда мен Түркістан мүхтарияты жетекшілері арасындағы мәселеде
олардың арасында бірлік болмады немесе әрқайсысы өздерінше дербес
мемлекет ретінде өмір сүргілері келді деудің реті келіңкіремейді. Өйткені
біріншіден, олар қазақ елінің тә>елсіздігі жолында бір бағыт үстанды, екіншіден,
олар ортақ мүдде төңірегінде үйыса алды. Оған М.Шоқай, М.Тынышбаев т.б.
Түркістан қайраткерлерінің Алаш сиездеріне қатысуы, М.Дулатов, Т.Қүнанбаев
сияқты Алаш өкілдерінің Сырдария қазақтарының сиезіне арнайы баруы,
бірлікке шақыруы, ақпан төңкерісінен соң Ә.Бөкейхан, М.Шоқай, М.Дулатов
бірлесіп үндеу жариялауы т.б. ірілі-үсақты байланыстар тарихы бізге Алаш
пен Түркістанның мызғымас бірлігін айғақтайды. Үшіншідш, егер кеңестік
билік қазақ даласында орнамағанда, Ә.Бөкейхан, М.Шоқай бастаған үлт-
азаттық қозғалыс жетекшілері қалайда бірігіп, туған елінің тә>елсіздігін ту
етіп, Қазақ мемлекетін қүрар еді. Бүлайша ой қорытуымызға сол дәуірдегі
сыртқы саяси жағдайлар да, қазақ түрмысының ішкі қоғамдық қажеттіліктері
де мүмкіндік береді. Сондықтан да тарих жүзінде оларды дербес нысан ретінде
карағанымызбен, откен ғасырдьщ басында ең үлы идея - үлт бостандығын
көтергш екі ірі қозғалысты, Алашорда мен Түркістан мұхтариятын бөлуге әсте
болмайды.
¥ л т тағдырына катысты кез-келген өміршең идеяның із-түзсіз жоғалып
кетпейтіні сияқты алаштық идея да үлтжанды азаматтардың ойында
жүрді. М.Шоқайдың эммиграцияда жүргендегі еңбектері, М.Ә>езовтің
шығармашылығы, тарихшы Е.Бекмахановтың зерттеулері, І.Есенберлиннің,
М.Мақатаевтың, Ж.Ножімеденовтіц, Қ.Мырзалиевтің, О.Сүлейменовтің,
Ә.Кекілбаевтың, М.Мағауинның, Қ.Жүмаділовтің т.б. ақын-жазушылардың
көркем туындылары, Қытайдағы, Еуропадағы қазақ диаспорасының
санасындағы үлттық идеялар, Желтоқсан көтерілісі сиякты корнекті мысалдар
Алаш идеясының, азаттық идеясының тә>елсіздікке дейін үзілмей келе
жатқандығын аңғартады.
Алаш қозғалысының тарихы - отандық ғылым үшін қазақпен бірге жасайтын
мәңгілік тарих. Ұлтының мәңгілігін ойлаған үлы азаматтардың жүріп өткен
жолын, ерлікке татырлык еңбектерін бағалау - есі бар үрпақтың жадынан
шықпайтын қастерлі борышы деп білеміз. Бүл бағытта осы уақытқа дейін бірқатар
үлкенді-кішілі ізденістер жасалды. Әсіресе К.Нүрпейісовтің, Ғ.Ахмедовтің,
Р.Нүрғалидың, М.Қойгелдиевтің, Т.Омарбековтің, Ү.Субханбердинаның,
Т.Жүртбайдың, М.Әбдешевтің, М.Қүл-Мүхамедтің, Ө.Әбдиманүлының,
Ғ.Әнестің, Д.Қамзабекүлының, М.Тәж-Мүраттың, А.Ісмакованың, Ә.Қараның,
Д.Аманжолованың, А.Махаеваның, Д.Сүлейменованың, К.ілиясованың, Қ.Сақ-
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
тың т.б. енбектері - алаштануға қосылған қомақты үлес. Алаш тарихы, әлбетте,
сан тарапты зерттеулерді қажет етеді десек те, біздің ойымызша, қазіргі кезеңде
Алаш қозғалысының мәнін, идеяларын халық санасына сіңіру - қазақ коғамы
үшін аса көкейкесті мәселелердің бірі. Өйткені Алаш қозғалысының идеялары
- үлтымыз үшін ең касиетті, ең қымбатты күндылық - тә>елсіздігімізді
нығайтумш сабактасып жатыр.
Ата-бабаларымыздың қазак елінің тә>елсіздігі мен азаттығы жолындағы
күрестері, істері, үрандары - бүгінгі үрпаққа үлгі һәм аманат. Қазіргі қол
жеткен еркін шағымызды баянды ету үшін біз азаттық жолы арман болған ата
үрпақтың аманатына берік болуды борышқа айналдыруымыз қажет. Ал бүкіл
казак даласын осыдан бір ғасырдай уакыт бүрын Алаш рухына бөлеген үлы
казақтар аманатының жөні бөлек. Біздін ата рухы алдындағы адалдығымыз
бен перзшттік парызымыз Алаштың аманатын санамызға сіңіру, соған лайық
еңбек ету, өткенге құрмет көрсету. Ал қүрметтің көкесі - Алаш идеясын үрпақ
бойына сіңіру. Алаш идеясы - үлтты біріктіруші, түтастырушы идея ретінде
кашан да қазақпен бірге жасайды десек, онда сол орасан максатты орындау
үшін қазақтың тілі мен мәдениеті, өж рі мен әдебиеті, тарихы мш салт-
дәстүрі, айналып келгенде, қазақты ел ететін, мемлекет ететін рухани олжасы
Қазақстанда айрықша орынға ие болу керек. Сонда ғана үлттығымызды
әлемге әйгілейтін, жасампаздығымызды жаһанға жариялайтын түрпатымыз бш
түлғамыз айқын көрінбек. Тағылымды істі аманат ретінде қабылдау - алаш
баласының ә>елгі қасиеті, дәстүрлі жоралғысы десек, Алаштың жолы, Алаш
қайраткерлері калыптастырған үлттық санамызды жаңғырту сапары - бүгінгі
тә>елсіздігімізді түғырлы етер берік ұстындардың бірегейі болатынын естет
шығармағанымыз абзал.
Осы үлттық мүраттан шыға отырып, Алаш қозғалъ: ының басты болмысын
көрсетуге жәрдемі тиер дегет мақсатпен анықтамалықты күрастыруды жөн
санадық. Анықтамалық Алаш козғалысына, Алаш партиясына, Алашорда
үкіметіне қатысты басты деректерді қамтиды. Анықтамалыкта алғаш
рет Алаш қайраткерлерінің өмірбаяндары жинақталып берілді. Алаш
қозғалысына қатысты деп табылған алты жүзге жуық түлғаның тізімі
жасалды. Олардың Алаш қозғалысына катыстылығы деректермш дәйектеліп
берілді. Қозғалыс тарихына байланысты қүжаттарды, сол кезеңдегі баспасөз
беттеріндегі материалдарды, казіргі тарихшы ғалымдардың зерттеулеріндегі,
энциклопедиялық басылымдардағы ақпараттарды сараптай отырып, қозғалысқа
тікелей қатысы бар түлғаларды ғана іріктеп алдық. Әриш үлттың басын қосқан
сол бір тарихи кезеңде Алаш идеясын қазақтың басым көпшілігі қолдағаны
анық. Бірақ олардың барлығын тізімге енгізе беру, әрине, мүмкін емес. Бүл
тізім бүдан үзағырақ болуы әбден мүмкін, бірақ тізімге ойдан бірде-бір адам
қоспадық. Алаш қозғалысының толық шынайы тізімін жасау еш мүмкін емес
сияқты. Өйткені облыстарда, угздерде, болыстарда, Алаш әскерінде бодған
адамдардың толық тізімі еш жерде сақталмаған. Жаратқанның жазуымен
Алашқа айрықша еңбек сіңірген түлғалардың есімдері ғана бүгінте жетсе
 “АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
керек. Тізімге енгізген алаштыктардың барлығының өмірбаян деректерін
табу мумкін болмағандықтан жүздет астам түлғаның өмірбаяндарын бердік.
Анықтамалықпш танысқан азаматтар ішінсн кейбір алаштықтардың өмірбаянын
білетін адамдардың шығатыны сөзсіз. Біздің анықтамалық шығарудағы
мақсатымыздың бір парасы - көпшілік арасынан осындай дерегі бар адамдарға 17
қозғау салу, сөйтіп Алаш тарихын толықтыра түсу. Кітаптың «Алаштаным»
бөлімінде қозғалысқа катысты деректер мен оқиғалар, үйымдар мен баспасөз
қүралдарыньщ атаулары, Алаш қозғалысын зерттеген ғалымдардың өмірбаяны
қамтылды. Анықтамалықтың келесі бөлімі «Алаш жылнамасы» деп аталынып,
оған 1905-1930 жылдар аралығындағы Алаш қозғалысына қатысты деректер
енгізілді. Кітап соңында берілген қосымшада Алаш қозғалысының болмысын
байқатуға тиісті әртүрлі аса маңызды қүжаттар топтастырылды.
Анықтамалықты қүрастыру барысында өздерінің бағалы үсыныс-
пікірлерін білдіргш М.Қойгелдиевке, Т.Жүртбайға, С.Шүкірүлына айрықша
алғысымызды білдіреміз. Сондай-ақ анықтамалықты қүрастыру барысында
біз К.Нұрпейісовтің «Алаш һәм Алашорда», М.Қойгелдиевтің «Алаш
қозғалысы», М.Әбдешевтің «Қазақ портретінің тарихы», Д.Сүлейменованың
«Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы - өлке тарихының күрамдас
бөлігі» ғылыми еңбектеріндегі және Н.Мартыненко күрастырған «Алаш-
Орда», Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты мш
Қазақстан Республикасы Президштінің мүрағаты дайындаған үш томдық
«Алаш қозғалысы. Движение Алаш» жинақтарындағы, М.Қ.Қойгелдиевтің
жетекшілігімен, К.М.Ілиясованың қүрастыруымен шыққан «Қазақ үлт-
азаттық қозғалысы» коптомдығының «Қазақ съездері» аталатын төртінші
томындағы, 10 томдық «Қазақстан» үлттық энциклопедиясындағы, «Батыс
Қазақстан», «Жетісу», «Ақмола» энциклопедияларындағы, ҚР Мәдениег,
ақпарат және спорт министрлігі тапсырысы бойынша шықкан «Қазакстан
тарихы» энциклопедиялық анықтамалығындағы, Ү.Субханбердина, С.Дәуітов,
Қ.Сақовтың қүрастыруымен жарық көрген «Қазақ» газетіндегі деректерді
пайдаландық.

Е.Тілешов
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

ӨМІРБАЯНДЫҚ БӨЛІМ

БӨКЕЙХАН ӘЛИХАН
Көрнекті коғам және мемлекет қайраткері, ұлт-азаттық және Алаш
қозғалысының жетекшісі, Алашорда автономиялы үкіметінің төрағасы, пуб­
лицист, ғалым, аудармашы Бөкейхан Әлихан Нүрмүхамедүлы 1866 жылы 25
наурызда бүрынғы Семей облысы, Қарқалы >езі, Тоқырауын болысының 7-
ауылында дүниеге келген. Әлихан Орта жүз ханы Бөкейдің ұрпағы. Ата тегі:
Бөкей - Батыр - Мырзатай - Нүрмүхамед - Әлихан. Жасынан зерек, алғыр
өскш Әлиханды әкесі Қарқаралыға алып барып, жергілікті молданың колына
оқуға береді. Бірақ ол молданың қолынан оқуды қанағат түтпай, қаладағы
үш сыныпты бастауыш мектепке ауысады. Оны бітіргеннен кейін 1879-1886
жылдары Қарқаралы қаласындағы қазақ балаларына арналған мектепте окиды.
1886-1890 жылдар аралығында Омбыдағы техникалық училищеде оқып, оны
“техник” мамандығы бойынша бітіріп шықты. 1890-1894 жылдар аралығында
Санкт-Петербургтегі Орман технологиялык институтының экономика факуль-
тетінде оқыды. Мұнда ол студенттік қызу пікірталастарға қатысып, XX
ғасырдың босағасын аттағалы түрған Ресейдің қандай жолмш дамуы тиімді
болатындығы туралы қайшылықты пікірлер қақтығысына куә болды, өз ойын
да шыңдай түсті.
Әлихан Бөкейхан туралы «Семипалатинский листок» газетінің1906 жылғы
5 маусымдағы санында: «Ол Орман институтының студшті болып жүрген
кезінде барлық студенттік қозғалыстарға белсенді түрде араласып, әсіресе
солшылдарға ілесетін. Марксизм туралы кызу пікірталастарда экономикалык
материализм қағидаларын дес бермей қорғайтын» делінгаі. Әлихан Ресей
жандармерия басқармасының назарына алғаш рет студенттік жылдары-ақ ілігіп,
«саяси сенімсіздердің қара тізіміне алынды». Ол институтты бітіргетнея кейін
Омбыға барады. Онда орман шаруашылық училищесіне математика пәнінш
окытушы болып орналасты. Социалистік бағыттағы «Степной край» газетінін
қызметіне белсенді түрде араласып, оның редакция алқасы қүрамына енді.
1896-1903 жылдар аралығында Щербина экспедициясы жүмысына қатысты.
Оныц ойы бойынша, экспедиция жүмысына қатысу сол тарихи кезеңде қазак
халқы үшін ең зәру мәселеге айналған - жер қатынастарын тереаінш түсініп,
белгілі бір түжырымдарға келуге жағдай жасауға тиіс еді. Әлихан Бөкейхан
экспедиция жүмысына қатысу барысында қазак даласына байланысты Ресей
империясының көздеген мақсатын бүрын өзі байкай берметен жаңа қырынан
көрді және отарлық биліктің таяу жылдары ірі шараларды іске асыруға даярлық
жасап жатқанын байқады. Қалай болғанда да, Әлиханның көзқарасының
 “АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Щербина экспедидиясына қатысқаннан кейінгі кезеңде үлкен өзгерістерге
үшырағандығы анық. Дегенмен Әлихан Бөкейхан сияқты казак зиялыларының
мүлдем жаңа сапаға көтерілуіне 1-орыс төңкерісі ерекше ыкпал етті. Студенттік
және омбылық өмірінің алғашқы кезеңінде маркстік бағытта түрған Әлиханның
саяси көзқарасы өзгерді. Ол қазақ даласын отарлау саясатына білек сыбана
кіріскен патша өкіметімен күрес жүргізу үшін оуглі бүкіл қазақ жүртының
басын біріктіруді, сонымен бірге орыс қоғамының ішінде ресми билікке қарсы
түрған саяси күштерге сүйенуді алға тартты. Әлихан 1905 жылы қарашада
Мәскеуде өткен земство және қала қайраткерлерінің сиезіііе қатысты. Сиезде
қазак халқының жоғын жоқтап сөз сөйледі. Сөзінде ол қазак халқының тіл,
сайлау, дін, т.б. бостандықтары мәселесін көтерді. Ол осы жылы «Халык
бостандығы» (конституциялық-демократиялық) партиясының мушелігіне, ал
1906 жылы оның ОК-і күрамына снді. Әлихан конституциялық-демократиялық
партияның Қазақстанда бөлімшесін ашуға ынта білдірді. 1906 жылы маусымда
Семейде өткен қазақ сайлаушыларының сиезінде Әлихан Бөкейхан «Халық
бостандығы» партиясының бағдарламасын қуаттап сөз сөйледі.
Ол I Мемлекеттік думаға Семей облысының қазақтары атынан депутат
болып сайланды. Бірақ ол I Мемлекеттік Дума жүмысына қатыса алма-
ды. Өйткені Әлихан Дума өз жүмысын бастаған кезде Дала генерал-
губернаторының негізсіз жарлығымен, соттың тергеуінсіз, үш ай Павлодар
абақтысында отырды. Ал абақтыдан шығып Санкт-Петербургке жеткшде,
Дума патшаның үкімімен таратылып, оның біраз мүшелері наразылық актісін
қабылдау үшін Финляндияньщ Выборг каласына жүріп кеткен еді. Әлихан
да солардың артынан аттанып, Выборг үндеуіне кол койды. Сол үшін жазаға
тартылып, Санкт-Петербург сот палатасының төтенше мәжілісінің шешімімен
3 айға Семей түрмесіне жабылды. 1906 жылы Омбыда шыгатын кадеттік
«Голос степи», «Омич» және «Иртыш» газеттерінде, 1908 жылы Петербургте
жарьщ көрген меньшевиктік «Товарищ», кадеттік «Речь», «Слово» газеттерінде
редакторлык қызмет аткарды. Сол жылы Самараға жер аударылып, 1909-1917
жылдар аралығында Дон егіншілік банкі бөлімшесінде жүмыс істеді. 1917
жылы кадеттер партиясы ОК-нің мүшесі болды. XX гасырдың басындағы
қазак қоғамының саяси және рухани өмірі жарияланып түрған «Қазақ» газетін
үйымдастыруда және оның жалпы үлттық деңгейге көтерілуіне зор еңбек
сіңірді. 1914 жылы маусымда Мемлекеттік думадағы мүсылман фракциясының
үйымдастыруымен шақырылган Бүкілресейлік мүсылман сиезіне қатысты,
мүсылман фракциясы бюросының тұрақты мүшесі болды. 1-дүниежүзілік
соғыс жылдары майданның қара жүмысына алынған казақ, қырғыз, өзбек,
т.б. ел азаматтарына қажет түрлі көмек корсету ісіне басшылық жасады. Осы
мақсатта 1917 жылы 15 ақпанда Минскідегі земство және қала одақтары
жанынан ашылган бүратаналар бөлімінің бастыгы қызметін атқарды. 1917
жылы 20 наурызда Уақытша үкіметтің Торғай облысы комиссары және
Түркістан кадетінің мүшесі қызметіне тагайындалды. Әлихан ескі патшалық
биліктің орнына келген Уақытша үкімет жағдайында облыс басшысы
дәрежесінг көтерілген алгашқы қазақ болатын.
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
¥лттьщ мемлекет күру Әлиханның түпкі мақсаты болды. Ол Уақытша
үкіметке, сондай-ак кадет партиясына үлкен үмітпен қарады. Бірак оның бүл
үмітінің негізсіз екендігін көп үзамай уакыттыц өзі көрсетіп берді. Бүл Әлихан
Бөкейханның кадет партиясынан шығуына алып келді. Оның жетекшілігімен
1917 жылы шілдеде бірінші жалпықазақ сиезі өткізілді, сондай-ак «Алаш»
партиясы қүрылды. Әлихан 1917 жылдың күзі мен қысында мемлекеттік
бостандыққажетудіңтүрлі жолдарын қарастырды. Г.Н. Потанин бастаған Сібір
автономияшыларымен қатынас жасап, Сібір автономиясы күрыла қалған күнде
Қазақстанның онын құрамына енуін жақтады. Бірақ бүкіл империя көлемінде
жағдайдың күн өткен сайын шиеленісе түсуіне байланысты, бүл пікірдің
іске асуы екіталай еді. Міне, осындай жағдайда Әлихан Бөкейхан мен Ахмет
Байтүрсынүлы бастаған бір топ қайраткерлердің үйымдастыруы бойынша 1917
жылы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласында қазақ мемлекеттігі туралы мәселе
көтергш жалпы қазак сиезі болып өтті. Сиездің күн тәртібінде түрған ең негізгі
мәселе - кеңестік билікке қатынас жөнінде баяндаманы Әлихан Бөкейхан
жасады. Сиез қазак облыстарын бүліншіліктен сақтау мақсатында уақытша
« ¥л т Кеңесін» қүрып, оның аты «Алашорда» болсын деген шешім қабылдады.
25 орыннан түрған бүл үкіметтің төрағасы болып көпшілік дауыспен Әлихан
Бөкейхан сайланды. Азамат соғысы басталып кеткенжн кейінгі кезеңде
Әлихан бастаған Алашорда өкіметі кеңес билігіне карсы күресіп, ак казактар
мш патша генгралдарының жағында болды. Большевиктер партиясы үсынған
бағдарламаны қазақ қоғамын үлкш апатқа үрындыруы мүмкін эксперимент
есебінде бағалап, ал казақ коммунистерін орталық биліктің қолшоқпары
ретінде айыптады. 1918-1919 жылдар аралығында Алашорда жасактары
қызыл әскерге қарсы шайқастарға қатысты, кеңес билігін қолдаған қазақтарды
жазалады. Кеңес өкіметі 1919-1920 жылдар аралығында Алаш қозғалысына
қатысқандарға жариялаған кешірімнгн кейінгі уақытта да Әлихан Бөкейхан
өз принципінг сенімді күйде қалды. Кеңес билігі түсында ол туған елі үшін
белсш ді қызметтен бас тартқан емес. 1920 жылы Қазақ АКСР Егіншілік халык
комиссариаты коллегиясының мүшесі, 1922 жылы үлттар істері жөніндегі
Халық комиссариаты (Мәскеу) жанындағы Орталық баспаның ғылыми
қызметкері, 1926-1927 жылдар аралығында Ресей ҒА-ның ғылыми қызметкері
болды. Өкініштісі, Сталин басқарған жоғарғы билік төңкеріске дейінгі қазақ
зиялыларына, оның ішінде Әлихан Бөкейханға сенімсіздік танытты, қоғамдық
қызметін теріс бағалап, шектеп отырды.
1925 жылы Қазақстандағы саяси билікке Ф.Голощекин келгеннен кейін
жүргізген оның қоныс аударушыларға кең жол ашу саясатына жол бермеу
үшін қазақ қожалықтарына қажет жер нормасын анықтау мақсатында КСРО
ҒА жанынан прсфессор С.П. Швецов бастаған экспедицияны қүру ісіне белсене
араласып, оның қүрамына өзі де енеді.
Қазақстанда қоныс аударушыларға жарарлық артық жер жоқ екендігін
ғылыми түрғыда шгіздеп берген бүл комиссияның жасаған түжырымдары мея
үсыныстары Ф.Голощекинге және орталық мекемелерге үнай қойған жоқ. 1926
жылы Әлихан Бөкейханды М әск^ден бақылаушы орындардың рүқсатынсыз
 АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
шығып кеткені үшін ОГПУ кызметкерлері Ақтөбеде түтқынға алады да, кейін
қайтарып, Бутырка абақтысына жабады. Бірақ оны 15 күню і соң шығаруға
мәжбүр болады. Зорлықшыл биліктің бүл қоқан-лоққысы күресте ширыкқан
қайраткердің жүрегін шайлықтыра алған жоқ еді. Келесі, 1927 жылы одактың
Егіншілік комиссариатында ол прсфессор Швецов ұсынған жер нормасын 21
қорғап сөз сөйлеп, отаршыл пиғылдағы шемунікгерді әшкерелеп сынға
алды. Әлихан Бөкейхан 1927 жылдың 1 казанынан бастап Мәскеуде, ОГПУ
орындарының бақыл ауы астында түруға тиіс болды. Ү кімет орындарының, жеке
адамдардыц оны Қазақстанда түрып, қызмет істсуінс рүқсат сүрап орталыққа
жасаған отініштерінен нәтиже шықпады. 1928 жылы жоне 1930 жылы екі мәрте
Алаш қозғалысының белсенді қайраткерлері түтқынға алынып, сотталғанда,
ОГПУ орындары Әлиханды бір-ак рет шакырып түсінік алумш шектелді.
ОГПУ орындарының Әлиханды да қамап қоймай, сырт қалдыруын шамалап
түсінуге болады. Өйткші оны түткындау арқылы олар өз пиғылын қоғамдық
пікір алдында тым айғақтап алудан қаймықты. 1937 жылы 27 кыркүйекте
КСРО Жоғарғы соты әскери коллегиясының негізсіз үкімі бойынша ату
жазасына кесілді. Соңғы тергеуде Алаш партиясы мен кеңестік билікке қарсы
әрекеттеріне байланысты барлық жауапкершілікті өз мойнына алған Әлихан
Бөкейхан ақтык сөзінде «Кеңестік билікті сүйген емеспін, бірақ мойындауға
мәжбүрмін» деп мәлімдеді. 1989 жылы 14 мамырда КСРО Жоғарғы сотының
каулысы бойынша әрекетінде қылмыс күрамы жоқ болғандықтан ақталды.
Әлихан Бөкейхан қазақ халқының түрмыс-тіршілігін, мәдениетін, шаруашы-
лығын, төрт түлік малын, жер-суын, кысқасы, әлеуметтік-экономикалық
жағдайын жан-жақты зерттеген санаулы ғалымдардың бірі. Ол Щербина
экспедициясының Семей облысына қарасты Павлодар, Қарқаралы, Семей
>ездері мен Ақмода облысының Омбы >езінде жүргізген жүмыстарына тікелей
катысып, алуан түрлі деректер жинастырды. Экспедиция жүмыстары біткеннен
кейін, жиналған бай материалдарды іріктеп, өңдеп, ғылыми корытындысын
жазысты. Экспедицияның қорытындылары 1903-1905 жылдары жалпы көлемі
13 том болып жарыққа шықты. Әлиханның Щербина экспедициясында
атқарған қызметі ғылыми жүмыстарға жан-жақты дайындығын, терең білімін
аңғартты. Щербина экспедициясынан кейін ол 1903 жылы С.П. Щвецов
бастаған Сібір темір жолы бойында орналасқан Челябі мен Томбы калалары
аралығын мекендегш қазактардың малшаруашылығын зерттеуге бағытталған
экономикалық экспедициясына атсалысты. Экспедиция жүктелгш міндетке
сай, қазақтың қой шаруашылығының жағдайын зерттеді. Сол өңірдегі кой
шаруашылығымш коса ол бүкіл казак даласының түпкір-түпкіріндегі, атап
айтсақ, Жетісу, Сырдария оңіріндегі қазақтыц қой түқымдарын, шаруашылык-
тарын түгел қамтып, бір-бірімен салыстыра отырып қарастырды. Әлихан
Бөкейхан қазактың қой шаруашылығы жайында сүбелі еңбек жазып шыкты.
Бүл еңбек экспедицияның баска материалдарымен бірге «Материалы по
экономическому обследованию районов Сибирской железной дороги» деген 3
бөлімшн түратын кітап болып 1904 жылы Томбы қадасында басылып шыкты.
Әлихан Бөкейхан Ресей императорлық география қоғамының қызметіне
қызу араласты. 1896 жылы оның Батые - Сібір бөлімінің мүшесі болды, ал
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1901 жылы оның басқару кадетіне сайланды. Элиханнын тарих саласында
жазып қалдырған «Исторические судьбы Киргизского края и культурные
его успехи» атты алғашқы еңбегі 1903 жылы “Россия. Полное географическое
описание нашего отечества” деген коп томды альманахтың 17-томына
еніп, Санкт-Петербургте жарык корді. Ш ығармада казак өлкесінің тас
дәуірінен бергі тарихы көрініс тапқан. Сонымен бірге казак даласының соңгы
ғасырлардағы өмір-тарихын сипаттаған. «Киргизы» атты еңбегі алғаш рет
«Формы национального движения в современных государствах» атты жинакта
1910 жылы Санкт-Петербургте басылып шықты. Бұл еңбекте казак халкының
отаршылдық саясатқа деген козқарасын, үлт-азаттык күресінің бағытын,
мақсат-мүддесін ашып көрсеткен. Әлихан Бөкейхан казак мемлекетінің пайда
болуының тарихи кезеңдерін, даму зандылықтарын да терең зерттегш. Бүган
оның эр жылдары Ресей императорлык география қогамы Батыс-Сібір бөліміш
караған Семей бөлімшесінің басылымдарында жарияланған «Из переписки
(писем) киргизских ханов, султанов», «Из переписки хана Средней киргизской
орды Букея и его потомков» жэне «Из бумаг султана Большой киргизской орды
Сюка Аблайханова» атты гылыми жарияланымдары куэ бола алады. Элихан
Бокейхан назарынан Кенесары Қасымұлы бастаган үлт-азаттық көтерілісі де
тыс қалмаған. Оның бүл тақырыпта 1923 жылы Ташкентте «Материалы к
истории султана Кшесары Касымова» атты кітапшасы шыққан.
Элихан халықтың ауыз әдебиеті мұраларынан үлгі алмай үлттық әдебиеттін
өркенде^і мүмкін емес деп түсінгш. Ол ауыз әдебиеті туындыларын жинауға
көп күш салды. Сондай-ақ Әлихан түңғыш абайтанушы да болды. Абай
шығармаларын жаңа заманның тынысы, лебі деп түсінді, қалыптасып келе
жатқан қазақтың жаңа ұлттық әдебиетінің бастамасы деп бағалады. Абайдың
өлеңдері мен нақыл сөздерін жинақтауға атсалысты. Абайдың олеңдері мен
қара сөздерінің түңғыш жинағын редакциялап, жинақтың 1909 жылы Санкт-
Петербургте басылып шығуына қолүшын берген.
Әлихан Бөкейханның кейінгі үрпаққа қалдырган әдеби мүрасының ен
көлемдісі - көркем аударма. Аудармаларының ішінде орыстың классик
жазушылары Л.Н. Толстой, А.П. Чехов, В.Г. Короленко, Д.М. Мамин-
Сибиряктармен қатар, Еуропаның қаламгерлері, сондай-ақ үнді, түркі
тектес халықтардың әдеби шығармалары бар. Элихан Бокейхан көркем
аудармаларының басым көпшілігі 20-30 жылдар аралыгында, яғни 1922-
1927 жылдар аралыгында КСРО халықтарының орталық баспасындагы Қазақ
секциясының әдеби қызметкері болып қызмет етіп ж үргш кезінде аударган.
Әлихан қазақ және орыс тілдерінде катар жазган публицист. Оның қаламынан
шыққан мақалалар Санкт-Петербургтің «Сибирские вопросы», «Биржевые
ведомости», «Новая жизнь» секілді басылымдарынан жиі көрініп тұрған. Ол
халықтың сана-сезімі м ш үлттық мәдениетін көтерудегі баспасөздің орасан
зор маңызын бағалай білгш. Әлихан Бөкейханның атқарған ісі, кейінгі үрпаққа
қалдырған аманат-мұрасы әлі де жан-жақты талданып, зерттеле түспек.

М.Қойгелдиев
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
АБЫЛАЕВ АЙТҚАЛИ
Қазақтың жаңаша білім алған тұңғыш әскери мамандарының бірі Абылаев
Айтқалидың туған және қайтыс болған жылдары белгісіз. Орал облысы
Жымпиты >езінде туған. Алашорданың батыс бөлімшесінде офицер болып
Алаш үкіметі үшін адал қызмет атқарған абзал азамат.
Ақпан төңкерісі қарсаңында Оралдағы реалды әскери мектепті бітіргш
екен. 1918 жылы жазда 4-Орал облыстық казақ сиезі өтеді, сиезде окыған қазақ
жастарынан әскери командалық күрам әзірлеу туралы карар қабылданады. Ол
кезде қазақ елі үшін мамандандырылған әскер аса қажетті еді. Сол мақсатта
бүрынғы орыс армиясы үлгісімен Ойыл уәлаяты үкіметі Жымпитыдан алты
айлық юнкерлік мектеп ашады. Бүл қазактың түңғыш әскери мектебі еді.
Оралдағы реалды әскери мектепті бітірген, орыс тілін жақсы білетін Абылаев
Айтқали осы юнкерлік мектепке кабылданады. Ол 1918 жылы қарашада әскери
мектепті үздік нәтижемен бітіреді. Абылаев Айтқали - казақтың түңғыш әскери
мектебінің түңғыш түлектерінің бірі. Айтқалидың юнкерлік мектепті бітіруі
Алаш әскерін жасақтау ісінің жедел жүріп жатқан кезі еді. Осы қызметтің
талабы бойынша Айтқали Алаш халық милициясыньщ қүрамына алынады.
Білімді жас офицер әскер жасақтау мақсатында халықтан салык жинау ісімен
шүғылданатын арнаулы жүздікті басқарады. Бүл аса жауапты әрі күрделі жүмыс
еді, себебі салық белгіленген молшерде жиналмаса, осксри қажетті камдай
алмайтын, қосалқы салық салуға халықтың карсылығы туатын. Осындай ауыр
жүмысты абыроймен атқарған Айткалиды жаңа міндет күтіп түрған. Ол енді
Ғ.Жетпісов баскарған большевизммен күрес жөніндегі комиссияның айдауыл
командасының командирі болады. 1919 жылы қызыл армияның Чапаев
дивизиясының 443-бекініс батальонын қолға түсіру операциясына қатысьш,
ерекше ерлік көрсеткен.
1918 жылы желтоқсаннан кейін Жымпитыдағы Алаш гарнизонының
бастығы болады. 1919 жылы Базарғали Қожахметов, Керей Есенғалиевпен бірге
Жымпиты түрмесінде отырған Алаш гарнизонының көтерілісіне катыскан
топты Калмыковқа жеткізу ісіне басшылык етеді. 1920 жылдың ортасында
Орал губерниясының несие мекемесінде, 1930 жылдары Түркістанда әртүрлі
қызметтер атқарады.
Абылаев өз жүмысын мінсіз аткарады, ол жүмыска жауапкер, адал адам еді.
Алайда оның кезінде Алашорда үкіметі үшін қызмет аткарған Алаш офицері
екшдігі үкіметтін есебінде еді. 1934 жылы Алматыда түткындалып, Орал
қаласына апарылып, екі жылға созылған сот аркылы 1936 жылы Айтқалиды 8
жылға бас бостандығынан айырады. Бүл жазаны жеңіл көрген үкімет Айткалиды
Батыс Алашорданың офицері және қала гарнизоныныц бастығы болғаны үшін
әскери трибуналға береді. Мүнан кейінгі тағдыры бслгісіз. Ксйбір дсректергс
қарағанда, 1937 жылы атылған сыңайлы.

И.Нурахмет
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

АЙБАСОВ БІРМ¥ХАМЕД
Айбасов Бірмұхамед 1895 жылы Ақмола облысы, Атбасар >езі, Үлытау
болысында дүниеге келген. Қоғам қайраткері. Үлытау болысында 30 жылдан
астам фельдшер болған Айбас Байтабынүлының (1862-1937) отбасында туған.
Ауыл шаруашылық училищесін (Омбы, 1917), Қызыл профессура институтын
(Мәскеу, 1933) бітірген. «Бірлік» мәдени-ағарту үйымы басқармасының
хатшысы болды. «Айқап», «Қазак» басылымдарында өлеңдері мен мақалалары
жарияланған. Ақмола >езі қазақ комитетінің және «Жас қазақ» үйымының
белсенді мүшесі. 1920 жылдары Ақмола облысы жер басқармасының бастығы,
Семей губерниялык «Қосшы» одағының төрағасы (1925-1928), Қазак ауыл
шаруашылығы кооперация одағы мал шаруашылығы бөлімінің бастығы, өлкелік
кооперация техникумының директоры (1928-1931). Байларды тәркілеуде, казак
шаруаларын үжымдастырудағы асыра сілтеушілікке қарсы шыққандығы үшін
қуғынға үшырады. 1933 жылы И.В. Сталиннің атына жазылған «алтаудың
хаты» авторларының бірі. Өмірінің соңғы жылдары Түргея қой кеңшары саяси
бөлімінің (Алматы облысы) бастығы (1933-1935), Қазақ партия баспасының
редакторы (1935-1937) болды. Саяси қуғын-сүргіннің қүрбаны.

Е. Айбасов

АЙМАҒАМБЕТОВ АҚКЕНЖЕ
Аймағамбетов Ақкенже 1896 жылы Семей облысы, Семей >езі, Шыңғыс
болысында дүниеге келген. Әкесі дәулетті, мықты азамат болыпты. Ата
дәулетінің арқасында жастайынан мүсылманша оқып, діни білім алып, рухы
өр, жаны таза болып ержетеді. Азамат болып толысқан шағында Алаш
қозғалысына қатысып, айтулы қайраткер болып танылады.
Ақкенже Алаш қозғалысындағы алғашқы қызметін Алаш Орданың
сарбазы болып бастайды. Әрине, қатардағы көп сарбаздың бірі емес, таңдаулы
сарбаздардың қатарынан орын алады. Көзі ашық, көкірегі ояу азамат қолына
кару алып әскер катарында жүрсе де, Қазақстанның сол түстағы әлеуметтік
істеріне белсеш араласқан көрінеді. Бізге жеткен деректерге қарағанда, Ақкенже
1917 жылдан кейін узздік, облыстық қазақ комитеттерінің жүмыстарына
араласыпты. Қазақ комитеттерінде ресми мансап үстамаса да, халқын сүйген
азамат үлтының заман ағымынан кейін қалмауы үшін барын салады. Бүл ретте
ол өз заманының жомарты бола білді. Ш ыңғыс қазақтары «Талап» үйымын
қүрғанда, Ақкенже сол үйымның демеушісі болып, қаржылай көмек беріп
отырған. Не керек, қазаққа пайдасы тиетін істерден Ақкенже бас тартып
қалмапты. Ниет болса алынбайтын қамал болған ба, ол өзі атсалысқан істердің
бәрінде де елеулі жетістіктерге жетіп отырған. М.Ә>езов өзі режиссерлік етіп
«Еңлік- Кебек» спектаклін қойғанда, Ақканже Кебек рөлін сомдаған екен. Үлы
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ғұлама М.Ә>езовтің талабынан шыққан «әртістің» деңгейі төмш дей алмасак
керек.
1918 жылы Семейде Алашорда үкіметі үлттық әскер жасақтайды. Бүл
өте маңызды әрі қиын жүмыс еді. Алашордаға бүйрегі бүратын елдің есті
азаматтарының бәрі де Алаш әскерінің қүрылуына мүдделі болады. Сол кезде
Ақкенже әскерге қажетті көлік пен азық-түлік үшін мол қаржылай көмек берген
дейді. Әскерге қаржылай көмек көрсету мылтық үстап соғысқа қатынасумен
бірдей саналады. Қаржылай көмек көрсеткен адамның сарбаз болып сапқа
түруы шарт емес, соған қарамастан Ақкенже өзі сүранып сарбаздар қатарына
алынған. Ол майданда үлкш ерлігімен көзге түседі. Қызылдармен соғыста
батырлықпен қол бастайды. Түрағүл Абайүлымш бірге кызылдарды Семейден
Рубцовкаға дейін қуған атақты шайқаска жетекшілердің бірі болып қатысып,
ерлік көрсетеді.
Балуанға оң мен солдың бәрі бірдей, азаматқа елі үшін не істесе де көптік
етпейді. Осыны жанымен сезінген Ақкшже өзі Алаш сарбазы болып қана
қоймай, халықтыңрухын көтеру үшін жан сала қимылдайды. Алаш қозғалысына
қатысқан қазақтарға, олардың отбасына, оқудағы қазақ балаларына азық-түлік
беріп, қаржылай көмек көрсетіп отырады.
Халқына жанашыр бола білді. Ашаршылыққа үшыраған Жетісу, Сырдария
қазақтарына азық-түлік жеткізіп, қаражат бөл іп, қиын-қыстау кезеңде қысылған
жұртка қолүшын береді.
Өзі Алашорданың сарбазы болған, оның үстіне халқы үшін малын, жанын
аямай қызмет еткш Ақкенже отаршыл империяға, тоталитарлық билік жүйесіне
үнамады. Ұнамай ғана калған жок, олардың көзіне шыққан сүйелдей болды.
Мүндай азаматтардан ертерек қүтылмаса, ерте ме, кеш пе еліне бас болып
кетуі мүмкін екенін кеңес үкіметі жақсы түсінді. Үкіметке, оның отаршыл
пиғылына қарсы шығу - елін сүйген косемдердің үйымдастыруымен, солардьщ
жетекшілігімен іске асатынын білген қызыл үкімет халықты «басынан»
(көсемдерінан) айырып алуды басты мақсат еткені белгілі. Сол қуғын-сүргін
кезінде - 1928 жылы Аккенже отбасымен Сырдария округіне жер аударылған.
Ол жақта халі қандай болғанын кім білсін, ашаршыльщ кезде өздеріне көмек
беріп, сүйеу болған жомарт азаматты Сыр елі білді ме, жоқ әлде «халық жауы»
дегш қылмыспен жер аударылып келген бейтаныс азаматты сыртқа тепті
ме, ол жағы белгісіз. Білген күнде де оған көмектесуге елдің мүмкіндігі мен
батылдығы жете қоймас еді. Ел білетін шындық - Ақкенже Сыр өңірінен еліне
оралмапты. 1932 жылы Сырдария округінде дүниеден өткен екен. Ол кезде
небәрі 36 жаста еді. Ол түстағы қуғында жүріп өлген ел серкелерінің ажалы
алладан емес, адамнан келетіні мәлім. Алаш зиялыларының бәрі де жер
аударылды, бірі атылды, бірі атсыз-аяқсыз жоғалып кетті, бірі ауырып өлді.
Көрінеу атып өлтірілгендерден басқасының олімі жүмбақ күйінде қала берді.
Солардың бірі - Алаштың Ақкенжесі.

И.Нурахмет
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

АЙМАУЫТ¥ЛЫ ЖҮСІПБЕК
Жүсіпбек Аймауытүлының өмірбаяны хакында әр алуан көзкарас, түрлі
пікірлер бар. С.Мүқанов «XX ғасырдағы казақ әдебиеті» атты еңбегінде
(1932) оны 1893 жылы туды десе, Ә.Тәжібаев «Жүсіпбек - баянауылдык, 1896
жылы туған» дейді. Ал С.Садуакасовтың сүрақтарына қайтарған жауабында
қаламгердің өзі сиыр жылының аяғында (1890) ... тусам керек деген-ді («Қазак
әдебиеті», 1988, 23 желтоксан).
Қазакстан Компартиясы Орталық Комитетінің жазушыны ақтау туралы
қаулысында - 1889 жыл көрсетіліп, Қазақстан Республикасы ¥лтты к ғылым
академиясының М.О. Ә>езов атындағы Әдебиет және өнер институты әзірлегш
бір томдық таңдамалы «Шығармалары» - 1889, сыншы-ғалым С.Қирабаевтың
«Білім» қоғамы (1990) мен «Ана тілі» баспасынан (1993) жарық көрген
кітаптарында соңғы цифр (1889) аталады. Филология ғылымдарының канди­
даты Е.Өтебайүлының кейінірек жарық көрген «Тағдырдың кездестім ғой
кермесіне»... атты мақаласында жазушы өмірбаяны хақында «Жүсіпбек
Аймауытүлын 1894 жылы 28 карашада туып, 1930 жылы 7 сәуірде өлді деп
жазып, әділдігіне көшкен мақүл» делінген («Ана тілі», 1990, 7 ақпан). Ал
сталиндік зүлматқа үшыраған бір топ қаламгерлердің (А.Байтүрсынүлы,
М.Ә>езов, М.Жүмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытүлы) ОГПУ, НКВД түрмесін-
дегі кезі туралы «Абақты» атты кітап жазған жазушы Д.Досжан: «Сот
қүжатында, жазушының өз қолымш толтырған анкетасында туған уақыты
1890 жыл болып көрсетілгенін», - айтады («Жалын» журналы, 1991, №4, 34-
бет).
Ал біздің қолымыздағы Муза Жүсіпбекқызынан алған, жазушының қайтыс
болғаны жөніндегі куәліктің көшірмесінде - 1930 жылдың 21 сәуірінде, яғни 41
жасында атылған делінген... Б.Қойшыбаевтың «Боздақтардың соңғы суреттері»
атты таныстыру райындағы хабарламасында да осы мерзім көрсетіледі
(Қойшыбаев Б. «Боздақтардың соңғы суреттері», - «Қазақ әдебиеті», 1992, 18
желтоқсан). Он томдық - «Қазақ әдебиеті тарихының» 7-кітабында - 1889-1930
жылдар көрсетіледі (Алматы: Қазақпарат, 2004. -186 бет). Демек, қарапайым
есеп жолымш де, ескіше жыл кайыру ретімен қарасақ та - 1889 жыл көңілге
қонымды-ақ.
Ж.Аймауытүлы Семей губерниясының Кереку угзіндегі Қызылтау болысы-
ның бірінші ауылында (қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданы,
Ж.Аймауытүлы атындағы шаруашылық) 1889 жылы дүниеге келді. Төл
әдебиетіміз тарихында есімі мш еңбегі елсулі түлғалар - М әшһүр Жүсіп Көпеев
пш Сүлтанмахмүт Торайғыров екеуіне жетінші, сегізінші атадан қосылатынын
жазушының өзі атап көрсетеді.
Болашақ қаламгердің әкесі Аймауыт та, атасы Дәндебай да шаруа баққан
адамдар екш. Аймауыт бес агайынды (Дәндебайдың бәйбішесінен - Аймауыт пен
Иса, тоқалынан - Оспан, Абылай, Әбдірахман туған) болғанымен, кедейліктің
қамыты қатты батқандықтан, балаларын «мал табуға», өнер-білімге баулиды.
Жазушы өмірбаяндык жазбасында жастық кезеңін томендегіше еске алады:
 “АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
«5 жасымнан 15-ке дейін ескі молдадан оқып, «Мүқтасарды» дендеп, «Наку»
оқып барып қалдым. Ауылымызда Оспан дегш кісі молда ұстаушы еді. Ә>елі
Жүніс Қожадан, содан кейін Шаймардан қожадан, артынан Қожахмет молдадан,
Қапар қажыдан, Мүхаметжаннан оқыдық. Сөйтіп, ескіше 5-6 молданың алдын
көріппіз. Бастапқы екеуі болмаса, соңғылары басқа ауылдың молдасы. Жаз 27
жайлауда оқып түрушы едік».
Ж.Аймауытүлы бүдан кейін біраз жыл ауылда бала окытумен айналысады.
«Қартқожа» романындағы бала молда - автордың өзі. Көп үзамай, орыс
мектебіне түскен Ж.Аймауытүлы әділетсіздікке байланысты бір топ балалармен
бірге одан шығып кетеді. Біраз жыл мүғалімдік қызмет атқарады. 1911 жылы
Керекудегі екі сыныптық орыс-қазак мектебіне кіріп, білімге қайта дш кояды.
1914 жылы Семейдегі мүғалімдер семинариясына түсіп, оны 1919 жылы
(Қ.Сәтбаев, М.Ә>езовпен бірге оқиды) ойдағыдай бітіріп шығады. «Қыс окысам,
- деп еске алады ол, - жаз елге шығып, бала оқытып, қаражат жинадым. Орысша
оқуға кіргшнш былай, әкеме мал тауып бере алмадым (Сүлеймендерден алған
бір құнан, бір тайдан басқа), бірақ әкемнің аз күн көргішіне бір тиын да зиян
келтіргем жок». Бүған аталмыш семинарияда стипендия алып оқығаны да дәлел
(Қ.Мүхаметханов, Ж.Аймауытов - «Семей таңы», 1989,4 қаңтар). Жүсекең осы
жылдары жаз айларында елге шығып, үстаздықпен айналысады. Шокірттерге
білім нәрін беріп, жақсылыққа, ізгілікке үйретеді.
1917-1919 жылдары Алаш партиясына кірсе, 1919 жылы бірінші желтоқсанда
Семсйдс ксңес өкіметі орнап, Губревком қүрылған мезгілде контегеи қазақ
жастарымен бірге мүше болады (Семей облыстық мемлскеттік мүрағаты, 72-
кор, 19-тізім-1, бума 7-3).
Ж.Аймауытүлы 1920 жылы Қазақстан Кеңестерінің Құрылтай сиезіне
делегат болып катысса, 1921 жылы Семей губерниялық оқу бөлімінің
меңгерушісі, «Қазақ гілі» газетінің редакторы және журналистер бюросының
хатшысы кызметін атқарды. 1922-24 жылдары Қаркаралыда мектеп мұғалімі,
1924-26 жылдары «Ақ жол» газетінде бөлім бастығы міндетін аткарды. Казак
институтында істеді (Ташкент), 1926-29 жылдары Шымкент педагогикалық
техникумының окытушысы әрі директоры болды. Осының аз-ақ алдында, яғни
алапат аштық карсаңында үлт жанашырлары күйзелгш елге қолүшын беру
мақсатымен Семейде «Жанар» атты үйым қүрды. Ұйымның негізгі мақсат-
міндеті: қарапайым халықка көмектесу, үлт бостандығы жолындағы жастарды
қамқорлыкқа алып, білімге, саясатка тарту болды. Халыққа қасірет әкелген
алапат аштык түсында - Ж.Аймауытүлы мүраттас серіктестіктерімсн бірге
қолүшын береді. Мәдени-рухани түрғыдан, әлеуметтік жағынан қолдап, комек
етеді.
Отызыншы жылдардың ойранына, НКВД-ніц қанды шеңгелінс түсксн
қайран ер таланты кемелденіп, үлкен шығармашылык кезсңгс бет бүрғап
ш ағында- 1930 жылдың 21 сәуірінде Москеудегі Бутырька түрмссінде атылды.
Жүсекеңнің, Жүсіпбек Аймауытүлының рухани өмірі аяқталган жоқ.
Ж.Аймауытүлы үлттык сөз өнерінің әр алуан саласында ерен еңбек етті.
Оның қаламынан туған, әсіресе ақындык әлемін танытатын («Сарыарқаның
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
сәлемі», «Көшу», «Нұр күйі», т.б.), кемел прозашылығын («Әнші», «Елес»,
«Жол үстінде», «Қара бақсы» - әңгімелер), «Күнікейдің жазығы», (повесть),
«Қартқожа», «Ақбілек» (романдар), белгілі драмашылығын («Сылаң қыз»,
«Мансапкорлар», «Рабиға», «Ел корғаны», «Қанапия - Ш әрбану», «Шернияз»),
айтулы аудармашылығын («Сараң сері», «Тас мейман» (А.С.Пушкин),
«Бақылаушы» (Н.В. Гоголь), «Бейшаралар» (В. Гюго), «Дәмелі», (Ф. Дюшен),
«Тау еліндегі оқиға» (С. Чуйков), сындарлы сыншылығын - «Мағжанның
ақындығы туралы», «Аударма туралы», «Сүңкар жыры», жан жүйесінің білікті
білгірі екендігін - «Тәрбиеге жетекші», «Психология», «Комплекспш окыту
жолдары», «Жаңа ауыл» т.б. еңбектері табиғи талант қырларын жан-жақты
жарқырата көрсетті. Балаларға арналған - «Жаман тымақ», «Көк өгіз», «Шал
мен кемпір», «Үш қыз» сынды ертегілер қарапайым мәтін мен көркем суреттің
табиги тұтастығы мен үндескен үлгісін терең танытады. Ең маңыздысы, бүл
еңбектер бүгін де рухани-тәлімдік қырларымен мәнді.

Р. Турысбек

АҚАЕВ ХАСЕН
Қоғам қайраткері Акаев Хасен 1859 жылы Семей облысы, Қарқаралы
ауданы, Қу болысында туған. 16 жыл Қу елінің болысы кызметін атқарып, ел
арасында жаңалық енгізуші, білім мен өнерді қолдаушы болған. Ата қонысында
орналасқан Қоянды жәрмеңкесінің өркендеуіне, орыс, татар, өзбек көпестерімен
сауда-саттықтың дамуына коп күш салған. Д үкен үстап, қыр қазағының өнеркәсіп
өнімдеріне сүранысын өтеуге тырыскан. Егін егіп, мал түқымын жақсартумен
айналысқан. Еуропалық үлгідегі қазақ-орыс мектебін ашып, оны бітіргендерді
өз қаражатымен Қарқаралы, Семей, Омбы оқу орындарында оқытқан. Әнші,
күйші, серілерді, фельдшер, ісмер адамдарды жанында үстаған. Балуандарымен,
жүйрік аттарымш даңқы жайылған. 1905 жылы Қарқаралы хүзырхатын
(петициясын) үйымдастырушылардың бірі болды. 1910 жылы қазақтарды патша
үкіметіне бағынбауға, сырттан көшіп келушілерге жер бермсуге, Қазақстанды
Ресей империясынан бөліп алуға үгіттеді деген айып тағылып, әкімшілік
жағынан жауапқа тартылды. 1917 жылы 16 наурызда Қарқаралы >езі қазақ
комитетінің мүшесі болып сайланды. 1918-1920 жылдары алашорданың елдегі
сүйеніштерінің бірі болды. 1921-1922 жылдары Кеңес орындарына елге сыйлы
азаматтардың сайлануына ықпал жасады. Семей өңірінен аштыққа үшыраған
Торғай еліш жәрдем малын жинастыруға атсалысты. Мал-мүлкі әлденеше рет
тәркіленді. 1927 жылы Қызылжарға, одан Башқүртстанға кетуге мәжбүр етілді.
1931 жылы Қызылжарда дүниеден өткен.

Ж. Сүлеймен
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

АҚПАЕВ ЖАҚЫП
Ж.Ақпаев 1876 ярллы 7 карашада (ескіше 25 қазанда) Қарқаралы округінің
Берікқара ауданындағы 3-ауылда, Төңіректас дегеп жерде туған. 1886 жы­
лы Қарқаралыдағы қазақ интернатына түсіп оқиды. 1889 жылы Омбы
гимназиясына түсіп, 1898 жылы Томск гимназиясын бітіреді. Сол жылы, яғни
1898 жылдың күзінде Петербург университетінің заң факультетіне түсіп, оны
1902 жылы бітіреді. Іргелі оқу орнында - И.Ивановский, азаматтық қүқық
понінш В.Милютин, дипломатиядан - И.Ивановский, азаматтық қүқык гтонінен
К.Неволин, К.Кавелин, орыстың қылмыстық және полициялык қүқынан
Я.Баршев, қылмыстык күкық пәнімен атақты Милютин, дипломатиядан
атақты В.Спасович т.б. сабақ береді. Ж.Ақпаевтың дарынды азамат екшдігіне
көзі жеткен университет ректоры, белгілі заңгер А.Х. Гольмстш оның ғылыми
жүмысына өзі жетекшілік жасайды. Университеттің заң факультетінде 4
курста оқи жүріп, Ж.Ақпаев 1901 жылдың тамыз айынан бастап, Археология
институтында қосымша білім алған. Сөйтіп ол заңгерлік білімімен коса,
тарихшы, археолог білімін де алып шығады.
Петербургте болған сәттері оны көптеген озық ойлы жандарм® байланыс
жасауға алғышарттар жасайды. Патшалық үкіметтің қиянаты, қүрамындагы үлт
аймақтарына деген озбыр пиғылы оны саяси күрескер ретінде қалыптастырады.
Мемлекет қүрылымын конституциялық жолмен өзгерту, әділетсіз билікке
карсьшық корсету рухында болады.
Қазақтың біртуар перзенттері Б.Қаратаев, Р.Мәрсеков, А.Бірімжановтар
өздері бітірген жогаргы оқу орнынан екінші дәрежелі диплом, ягни кәдімгі
жоғары білім алса, Ж.Ақпаев Петербург университетінен бірінші дәрежелі дип­
лом алған. Бірінші дәрежелі диплом ол кезде гылым магистрінің мәртебесі.
1903 жылдың күзінде магистр Ж.Ақпаев Омбы сот палатасына кызметке
кіреді, онда 1904 жылдан бастап пошта хатшысының көмекшісі болады, 1905
жылы Омбы қаласындағы 2-учаскенің әлемдік соты қызметін атқарады.
1905 жылдың казан-қараша айларында Ж.Ақпаев Омбыдағы үкіметке, сол
арқылы патшалық билікке қарсы бағытталған көп адамдық митингілер мен
демонстрацияларға катысады әрі сол наразыльщтарды үйымдастырушылардың
бірі болады. Ресейдегі самодержавиені, әділетсіз саясатжүргізіп отырган үкі метті
отар елдің өкілі ретінде қатаң айыптап сөз сөйлейді, билікті конституциялық
жолмен өзгертудің уақыты келгенін дәлелдейді. Осы әрекеті үшін оган саяси
сенімсіз деген ат беріліп, Ақпаев сот кызметінм аластатылады.
Қазақ халқының тә>елсіздігі мен бостандығы үшін күрескен Ж.Акпаев
1905 жылдың жазында Қарқаралыға демалысқа келеді. Мүнда Ә.Бөкейхан,
А.Байтүрсынүлы, М.Дулатов т.б. тізе қосып, Санкт-Петербургке үкімет атына
талап-хат (петиция) жолдайды. Бүл қүжат «Қарқаралы гіетициясы» деген атгіаі
баршаға мәлім болды. Кейбір деректерге қарағанда, Ресей императорының
атына жонелтілген петиция саны кем дегенде үшеу.
1905 жылдың 7-8 қараша күндері Павлодар (Кереку) каласының орталы-
ғында коп адам жиналған жерлерде митингілер өткізеді, самодержавиені
“АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
құлату қажеттігін дәлелдеп, сөз сөйлейді. ¥ л т аймактарындағы, жалпы адамзат
қоғамындағы өркш иет игіліктеріне жету үшін дамудың аса қуатты тетіктері
- саяси бостандықтың, білім мш ғылым, мәдениеттің самодержавиелік
қүрылыммш сыйыспайтындығын жан-жакты дәйектеп, негіздеп береді. Осы
' жолы Баянауыл станицасында да болып, самодержавиші қүлату қажеттігі
туралы жиын өткізеді. Дәл сол түста Ж.Ақпаевтың үлт мүддесін, халық камын
ойлаған алашордалык пікірі Омбыда шығатын «Степной край» газетінде өткір
мақала ретінде басылып шығады.
Семей, Қарқаралы, Омбы үлықтары Ресейдегі дүрбелеңнің казақ жеріне
жайылып кетпеуі үшін үлт зиялыларын қүртуға тырысып, соңдарына шам
алып түседі. Ж.Ақпаевқа да қылмыстық заңның әйгілі 103, 108, 109-баптары
бойынша мемлекеттік қылмыскер ретінде айып тағылады.
1905 жылы Семей түрмесінде жатқанында Санкт-Петербург университетінің
профессоры, атақты заңгер Л.И. Петражицкийге хат жазып, қазақ зиялылары
арасында бірінші болып, қазақ өлкесінің дербес автономия алу мәселесін
үсынады. 1908 жылы Омбыға, кейін Жетісу облысының Қапал қаласына жер
аударылып, абақтыға жабылады. Сонда жүргш інде сш атор, граф Палшге хат
жолдап, қазақ өлкесінің ауыр халін баяндайды. 1912-1915 жылдары адвокаттык
қызметпен айналыса жүріп, азаттық идеяларын насихаттап, таратады. 1915-
1916 жылдары тағы да түтқынға алынып, түрмеге жабылады. 1917 жылы
бостандыққа шығысымен алашорда ісіне белсеее араласады. 1917 жылы 21-
26 шілде аралығында Бүкілқазақтық сиезге делегат болып, Алаш партиясы
бағдарламасының жобасын жасауға катысады. Сол жылы Бүкілқазақтык
екінші сиезде (5-13 желтоқсан) Алашорда үкіметінің мүшесі болып сайланады.
1918 жылы Семей ак казактардың қолына көшкенде Колчак әскери-қалалык
соты оны түтқындап, 1919 жылдың 7 шілдесінде ату жазасына кеседі. Алайда,
Колчак әскері жеңіліс тауып, Ж. Ақпаев қамаудан босайды. 1919-1927 жылдары
Семей губревкомның құрамында заң бөлімін басқарып, Семей облыстық сот
мекемелерін үйымдастыру ісіне араласады. 1927 жылы «Қазақ халқының шығу
тегі туралы» іргелі ғылыми еңбегін жазады. 1928 жылы Сырдария округтік
адвокаттар алқасының мүшесі қызметін атқарады, алайда бүл қызметтен
де аластатылады да, Жамбыл облысы, Шу ауданындағы Новотроицксе
селосына келіп, ғылыми-шығармашылық жұмыстармен айналысады. 1930
жылы 14-қыркүйекте кеңестік жүйені қабылдамағаны үшін, кеңес үкіметін
мойындамағаны үшін, күні кеше ғана Алаш партиясы мет Алашорда үкіметінің
белсетді мүшесі болғандығы үшін түтқындалып, 1932 жылы сәуірде Ресейдің
Воронеж облысына жер аударылады. Ауыр азаптан, жан төзгісіз қиянаттан
ауруға шалдығады, өлім халіж жетеді. 1934 жылы денсаулығына байланысты
айдаудан босатылады, сол жылы 4 шілдеде қайтыс болады.
Ж.Ақпаев - қазақ халқы үшін шыбын жанын шүберекке түйіп арпалысқан,
қайсар рухты, жігерлі, қажымас қайрат иесі. Ол барша ғүмырын Алаш
партиясымен, Алашорда үкіметімен тығыз байланысқа ғана арнап қойған жоқ,
сонымда қатар Алаш партиясын Алашорда үкіметін, Қазақ автономиясын
қүрушылардың алғашқы легінде болды.
 АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Ж.Ақпаевтың алашордалық бағдарламасынан қорыққан патша үкіметі
де, кейінгі кеңес билігі де қатты сескенді. Қанша рет қамап, адам төзбес азап
көрсетсе де, Ж.Ақпаев өзінің үлт мүддесі туралы наным-сенімінен айныған
жоқ. Ол қазақтың рухани игіліктер саласында да айтулы еңбек сіңірді. Бүған
1922 жылы Семей оқу бөлімінде қызмет істей жүріп, қазақ ауыз әдебиеті
үлгілерін жинау жөніндегі комиссияны басқарғаны, «Қазақтардың әдет
қүқы, оның ішінде неке қүқы туралы жазбалар» еңбегі дәлел Қазақтың тегін
Ж. Ақпаев біздің жыл санау дәуірімізге дейінгі V ғасырда жазылған Г еродоттың
еңбектерімеи, біздің дәуірімізге дейінгі I ғасырда Плиний жазған алазон, азок
тайпаларынан, Никон шежіресіндегі касахтардан бастайды. Орыс тарихшысы
Карамзиннің еңбектеріш сүйене отырып, түріктер, берендейлер, черкестер
мен қазақтардың туыстығын дәлелдейді. 1927 жылы қаңтарда географиялык
қоғамның Семейдегі конференциясында баяндама жасайды.

М. Хамзин

АҚЫНБЕКОВ ЕРКІНБЕК
Акынбеков Еркінбек 1863 жылы казіргі Оңтүстік Қазақстан облысы,
Түркістан ауданы, Құшата ауылында туған. Ақын, ауыз әдебиеті нүсқауларын
жинаупіы. 1893 жылы Түркістандағы төрт кластык орыс мектебін бітірген.
Ферғана, Әулиеата, Шымкент >ездері баскармаларында тілмаш болкан.
Түркістан >езі атқару комитетінде әкімшілік жүмыс атқарған. Қысқа арнау,
сықақ, насихат өлең-жырлар шығарған, қисса-дастандар, толғау-термелер
жырлаған. Қазақ халкының эпостык жырларын жинаумш шүғылданған.
Ә.Диваев Ақынбековтың айтуы бойынша «Алпамыс», «Бекет ата» дастандарын
жазып алып, 1897, 1916, 1922 жылдары жариялаған.

Н.Төреқул

АЛДИЯРОВ ӘБУБӘКІР
Алдияров Әбубәкір Бермүхамедүлы 1878 жылы Торғай облысы, Қостанай
>езі, Сарыой болысында дүниеге келген. Әкесі Бермүхамед болыс болған,
атасы Қаумен ел баскарған. Ы.Алтынсарин үйымдастырған Қостанайдағы екі
сыныптық мектепті, Орынбор ер балалар гимназиясын (1899) тамамдаған соң,
Қазан императорлык университетінің медицина факультетіне түсіп, генерал-
адъютант Н.А. Крыжановский атындағы стипаідиямен окьпан. 1904 жылы
университетті күміс медальмш бітіріп, Ақтөбе, Қостанай өңіріндс және Троицк
қаласында (1916 жылға дейін) дәрігер болып қызмет істеді. 1916 жылы қазақтың
түңғыш заңгері Ж.Сейдалиннің кызы Ажарға үйлшігі, зайыбымен Беларуссияға
(Пинск қ.) қара жүмысқа алынған казактар арасына өз еркімен барып, дәрігерлік
қызмет атқарды. Халықаралық Қызыл Крест қоғамында жұмыс істеді. 1917
 ./A i f
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
жылы елге оралған соң Алаш қозғалысына белсеяс араласты. 1917 жылғы бірінші
және екінші жалпықазақ сиездеріне қатысты. Алашорданың Қостанай >езі
комитетінің төрағасы жәнг Торғай облыстық комитетінің мүшесі болды. 1918
жылы казанның 14-17 күндері аралығында өткен Қостанай >езі қазақтарының
төтшше сиезінде Алашорда автономиясы туралы баяндама жасады. Баяндама
бойынша сиез «Қостанай >езі Алаш автономиясына қосылып, тек Алаш және
Бүкілресейлік үкіметтердің билігін мойындайды» деген қарар қабылдады.
Кеңес үкіметі тұсында Алдияров Троицк қаласы ауруханасында дәрігер болып
істеді. Алаш қозғалысына белсене араласқаны үшін 1928 жылы Өскеметге жер
аударылды. 1936-1938 жылдары Қырғызстанның Қаракөл каласында және
Жамбылдағы темір жол ауруханасында қызмет істеді. Алдияровқа 1938 жылы
жала жабылып, ату жазасына кесілді.

Ш.Аманжолов, М.Әбдеш

АЛМАСОВ ОМАР
Қазақ халқының қайраткер үлдарының бірі - Алмасов Омар XX ғасырдың
соңғы ширегінде дүниеге келген. Алайда дәл қай жылы туғаны белгісіз. Алмасов
Омар - Алаш үкіметінің қайраткері, қазак халқының марғасқа ұлдарының
бірі. Халқының рухани тазалығын сақтап, ақыл-ойын тәрбиелеуді мақсат еткш
ол педагогика мамандығын таңдаған екен. Педагогика саласында атқарған
қызметтерінің біз біле бермейтін түстары көп, олар әлі де болса зертт^ді
қажет етеді. Алаш қозғалысы түсындағы атқарған қызметі Алмасовтың саяси
қайраткерлігін көрсетеді. 1916 жылы Орынборда Торғай, Ақмола, Семей,
Сырдария, Жетісу облыстары өкілдерінің кеңесі өтті. Бүл кеңесте аталған
өңірлердің ел ағалары жиналып, үлттық ірі мәселелерді талқылады. Алмасов
Омар сол кеңестің хатшысы болып қызмет атқарады. Кеңеске жиналғандар
патша үкіметінің «Маусым жарлығына» қарсы қазақ халқының көтерілісі
туралы Алаш көсемдерінің (А.Байтүрсынүлы мен М.Дулатовтың) пікірін
қолдады. Алмасов Омар да сол топтыц бел ортасында болды.
1917 жылы 2-8 сәуір аралығында Орынборда Торғай облысы қазақтары ның
сиезі өтті. Сиезді үйымдастырушылардың бірі - Алмасов Омар еді. Ол жолы
да сиездің хатшылық міндетін атқарған көрінеді. 1917 жылдың мамырында
Орынборда өткен жалпықазақ сиезіне қатысты. Сиезде делегаттар Қазак
автономиясын жариялау мәселесіш кслгаідс екі түрлі пікірде болды. Алмасов
Омар қазақ автономиясын Қазақстандағы өзге үлт өкілдерінің көзқарасы
анықталған соң және халық сақшысын қүрғаннан кейін жариялауды жақтап
дауыс береді. Осы сиезде ол Халық кеңесінің мүшелігіне кандидат болады.
Ол кезде жер-жерде кеңес үкіметінің үйымдары қүрылып жатқан болатын.
Бүл кеңес үкіметі үшін жергілікті жерлерге табан тіреп күш салудың орайы
еді. Соны сезген Алаш көсемдері қазақ жерінде кеңес үкіметінің үйымдарын
қүрып, билігін нығайтуына жол бермеуге талпынғаны белгілі. Алмасов Омар
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
сол ойды жүзеге асыру үшін Торғай өңірінде кеңес үкіметін қүруға қарулы
қарсылық үйымдастыруға атсалысты.
Алмасовтың әділдігі мея елшіл бағытына, іскерлігі мен азаматтық үстаны-
мыньщ беріктігіне сенгш Алаш үкіметі оны Алашорданың Торғай облысы
әскери сотының бастығы етіп тағайындайды. Өзіие тапсырылған жүмысты i J J
мүлтіксіз аткарған О.Алмасов зор сшімге ие болады. 1918 жылы наурызда
А.Байтүрсынүлымен бірге Алашорда атынан кеңес үкіметімен келіссөз жүргі-
зуге барады.
Кейін кеңес үкіметі күш салып, Алашорда таратылады. Қазақ халкының
дербестігін арман еткен зиялы топ енді кеңес үкіметінің қас жауына айнала-
ды. Сол түста түтас елдің көтеріліп кетуіюн сақтану үшін кеңес үкіметі
Алашорданың халыққа аса беделді басшыларына кеңшілік жасаумен бірге,
оларды түтқындап жойып та отырды. Сол қатарда 1920 жылы кеңес үкіметі
Алмасовты түтқындау туралы арнаулы жарлық шығарады. Қызылдар Аққүм
деген жерде Алмасовты түтқындауға келеді. «Жаным - арымның садағасы» деп
білгея батыр, елдің парасатты үланы өзін түтқындауға келгендермен шайқасып,
қүрбан болады.

И.Нурахмет

АМАНЖОЛОВ САДЫҚ
Садық Аюкеүлы Аманжолов 1885 жылы Алматы облысы, Шелек ауданы,
Қаратүрық ауылында туған. Балалық шағы туған ауылында өтеді. Арманшыл
әке Аюке баласынан үлкш үміт күтсе керек, оны жастайынан үлкен істерге
дайындап, кесек мінез қалыптастыруына себепші болады. Садык білімге
қүштар болып өседі. Әкесі оны Верныйдағы (Алматы) үлдар гимназиясына
оқуға береді. Ол мектепті 1902 жылы бітірген екен. Бірақ өзінің алған білімін
қанағаттүтпайды. Еліне адал қызмет ету үшін әлі де көп білім керек еді. Осыны
жақсы түсінген ол Қазандағы император университетінің заң факультетіне
оқуға түседі. Университеттен өзіие керекті мол білім алады. 1910 жылы
университетті тамамдап, елге оралады. Алғашында өз мамандығы бойынша
жүмыс істейді. Садық Аюкеүлы 1917 жылға дейін Жетісу облысының (Аягөз,
Үржар) заң орындарында кызмет атқарады. Бүл жүмысты ол тындырымды да
әділ атқарады.
Кейін Үржар ^езінде қазақ комитетінің төрағасы болады. Садықтың үлт
үшін күрескен өмірінде бүл кездің орны бөлек еді. Осы жүмыста жүріп ол
Алаш зиялыларыман жақын танысып, ойы үшталып, кемелдене түседі.
1917 жылы 21-26 шілде аралығында Орынборда бірінші жалпықазақ сиезі
өткенде, сол сиезге Садық та қатысады. Сиезге жиналған казак зиялыларының
үйғаруымш Бүкілресейлік қүрылтай жиналысына депутат болып сайланады.
Бүл бірінші жалпықазак сиезіне жиналған қазақ көсемдерінің Садықтың
білімі мен біліктілігін бағалап, Бүкілресейлік қүрылтайда казақ халкының
мүддесін қорғай алатынына сенгендігі еді. Бүкілресейлік сиезде Садықтың өз
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
үстанымын, үлтының аманатын қалай қорғағаны туралы дерек жок. Сиезден
кейінгі атқарған жүмыстарына қарағанда Алаш көсемдерінің күткен жерінен
шыкканы анық. Садық Бүкілресейлік сиезден кейін «Алаш» партиясының
жергілікті үйымдарын күру ісіне араласып, мәнді әрі ауыр міндетті мойнына
алады. Жетісу өңірінде Алаш үйымдарының қүрылуы мен оның қызметінің
тыңғылыкты жүруіне Садық Аюкеүлы бір кісідей тер төкті.
Екінші жалпықазак сиезінде Садық ¥ л т Ксңесіне мүше болып сайланды.
Бүл мәртебелі орын халықшыл азаматтың сенімін бекемдеп, белсенді де
пәрменді кызмет іс геуіяс түрткі болғаны айтпасақ та түсінікті. Садық Жетісуда
Алашорда жасақтарын қүру ісінде үйымдастырушылық қабілетімш көзге түссе
керек. Кейін Ш ыңжаңның Ш ә)ешек қаласында Алашорда жасақтарын қүруға
жетекшілік етеді. Алашорда көсемдерінің бәрі де өздері үлгі көрсете алатын,
жан-жақты жетілгш кемел азаматтар еді. Бүл касиетті Садықтан да көреміз.
Ол кезінде әділ заңгер, талантты үйымдастырушы, білікті басшы болды. Алаш
әскері қатарында қолына қару алып, майданға шықты. Кеңес әскерлерімен
болған шайқаста ауыр жарақат алған.
Алашорда үкіметі таратылғаннан кейін кеңес үкіметі алашордашыларға
біраз уақыт еркіндік бергені белгілі. Сол түстарда (1923-1930 жылдары) Садык
Аюкеүлы Аманжолов Қазақ автономиялық социалистік кеңестік республикасы
заң халық комиссариатында қызмет атқарады. Жасынан әлсуметтік қызметпен
ш үғылданғақ кәсіби маман Садықтың бүл жүмысты аса тыңғылықты
атқарғанында дау жоқ. Алайда елшілдік бағыт үстанып, туған халқынын
азаттығы үшін күрескен азаматтың кеңестік дәуірде қайдан жолы болсын, 1930
жылдардың зобалаңы басталғанда оның да тағдыры тәлкекке түседі. Садық
Аюкеүлы Қазақстаннан қуғындалады. Басында жан сауғалап Мәскеуге барады.
Алайда Ресей астанасы үзақ мекен бола алмайтынын түсініп, Бішкекке, одан
Ташкентке кетеді. Ол жақта калай өмір өткізгені туралы нақты дерек аз.
1941 жылы 5 желтоқсанда Ташкштте қайтыс болған. ¥ зы н да, қыска да
емес, қиындығы мен қызығы бірдей, арманға толы 56 жыл өмір сүріпті. Осы
өмірінің ішінде қазақ халқы үшін оның үлттық мемлекеті - Алашорда үкіметі
үшін бір кісідей үлес қосып, еле/лі еңбек етеді.

И.Нурахмет

АРАБАЕВ ИШАНҒАЛИ
Қырғыз халқының аяулы перзенті, Алаш кайраткері Ишанғали Арабаев
1882 жылы Қырғызстанның Қошқар ауданында дүниеге келген. Ол -
қырғыздың белгілі ағартушысы, қоғам қайраткері, 1917 жылы Қ.Тыныстанов,
А.Садықовпен бірге Бішкекте Алаш партиясының бөлімшесін үйымдастырған,
Алаштың белгілі қайраткері.
И.Арабаев «Орыс-түзем мектебін» «Ғалия» медресесін, Орынбордағы
«Хүсайыния» медресесін бітіргш. Діни, пәни білімдерге жетік оқымысты адам
болған. Қырғызстанның Нарын, Қаракөл т. б. жерлерінде мектептер ашып, өз
елінің игілігі үшін қызмет еткен.
 > “АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
И.Арабаев қазақ пет қырғызға ортақ азамат, 1911 жылы Уфадағы Шарқ
баспаханасынан белгілі қазақ ағартушысы Қ. Сәрсекеевпен бірлесіп «Әліппе»
(Төте оқу) жазады. 1912 жылы қазақ тілінде «Жазу өрнектсрі» атты оқулығы
жарық көреді. А.Байтұрсынұлының ықпалымен қазақ баспасөзінде «Қырғыз»
дегет бүркеншік атпет мақалалар жазады. 1916 жылы қырғынға ұшыраған елін
бастап Қытайға қоныс аударып, 1917 жылы қайта оралады. 1917 жылы «Қазақ»
газетінде «Бейшара қырғыз бауырларыңды ұмытпаңдар» деген хаты жарық
көреді. Осы хатты оқыған қазақ жүрты қырғыздарға көп көмек жасайды. 1920-
1923 жылдарғы Алматыда Қосшы одағы төрағасының орынбасары болып
істеп, 1923 жылы Х.Досмүхамедүлының шақыртуымен Ташкентке барып,
Түркістан АКСР-і ғылым орталығының жетекшісі болады. Сол кезде Орта
Азия университетінде қырғыз тілінет сабақ береді. 1924 жылы маусымда өткш
Қырғыз-қазақ білімпаздарының бірінші сиезін үйымдастырушы топтың ішінде
болды. 1926 жылы Бакуде өткен Түріктану сиезінде қырғыз халқының өзін-өзі
басқару қүқын іске асыру үшін күреседі. 1924 жылы Қарақырғыз автономиясы
қүрылғанда облыстық төңкерістік комитеттің мүшесі, облыстық ғылым
комиссариатының төрағасы болады. 1924 жылы жазған «Қырғыз әліппесі»
- қырғыз мектептеріне арналған түңғыш оқулық. Қырғыз тілінде шыққан
алғашқы газет «Еркин тооның» (Еркін тау) редакторы болған. Манас эпосының
қағазға түсуіне басшылық етіп, Семетей жырын жазып алып, алғаш жарыққа
шығарған осы кісі екен. 1925 жылы Ресей компартиясының Қырғызстандағы
саясатын сынға алған «Отыздың мәлімдемесі» аталған қүжаттың авторы
ретінде қуғындалады. 1933 жылы Түран әл^меттік партиясының ісі бойынша
түтқындалып, түрмеде белгісіз жағдайда қаза табады.

И.Нурахмет

АСАНОВ ҚАЛДЫБАЙ
Қалдыбай Асанов 1892 жылы Жымпиты }езінің 4-ауылында туған. Алаш-
орданың Батыс Қазақстан бөлімшесіндегі белді мүшелерінің бірі. Мамандығы
- экономист. Әкесі кедей адам болған, оның үстінг жастайынан жетім қалып,
агаларының қолында өседі. Жас кезінде көп оқи алмаған. Жымпиты ауылындағы
орыс-қазақ мектебінет үш сыныптық білім алған ол кейін өздігінен ізденіп,
білім жолын қуады. 1909-1914 жылдар арасында Саратов университетінің
экономика факультетін бітіреді. 1916 жылы майданның қара жүмысына
алынады, 1917 жылы елге оралады. Елге келген соң, Жымпиты >ездік атқару
комитетінде, >ездік земство басқармасында қызметтер істеген. Окыған, білімді,
жүмысқа белсенді жігіт бірдет көзге түседі. 1918 жылы мамырда К.Жәленовпен
бірге Орал облыстық төртінші қазақ сиезінің хатшылық міндетін атқарады.
Сиезде Жайық сырты казақтар облысы құрылады да, Асанов «Ойыл уәлаяты»
уақытша үкіметінің мүшесі болып сайланады. Екінші жалпыказак сиезінің
шешіміне сәйкес «Ойыл уәлаяты» уақытша үкіметінің және әскери белімнің
бастығы Ж.Досмүхамедүлының бастауымен «Ойыл уәлаяты» жігіттерінен
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
халық әскерін құру ісінде белсенді жұмыстар жүргізген. Ол халык әскерін
ат-әбзел, азық-түлік, киім-кешекпен қамдауға жауапты болады. Ермүхамет
Қоқанов, Қүмай Байтөлеков, Нүрым Қабышов, Сатыбалды Асанов сияқты
дәулетті байларды үгіттеп, халық әскеріне көмектесуге көндіреді. 1918 жылдан
кейін Батые Алашорда әскерінің интенданты болады.
1920 жылы Қызылқоға деген жерде Батыс Алашорданың бірнеше белді
адамдарымен бірге түтқындалады. Ол түткыннан қалай босағаны туралы
дерек жок. Кейін Жымпиты >ездік атқару комитетінің мүшесі болған. Осы
қызметте жүргенде «Алашшыл» дсгея айыппен тағы жауапка тартылып,
Орал концентрациялық лагеріне камалады. Жазасын өтеп шыққан сон, 1930
жылдары қаржы саласында жүмыс істейді, Орад педагогикалық техникумында
орыс тілінен сабақ береді. Алашорда үкіметі үшін адал кызмет еткен азаматтың
кеңес үкіметі үшін қауіпті екені ескеріліп, «КСРО-ныц жаңа конституциясын
үлтшылдық бағытқа бүрмалады, кеңестік демократия мен бас бостандығы
принципін сынады, партия үйымдарын, Сталинді тілдеді» деген айыппен
1937 жылы қайта түтқындалып, алдымен үш жылға, одан соң алты жылға бас
бостандығынан айырылады. Бірақ кешегі Алаштың күрескер азаматының жер
басып жүруінің өзін артық көрген кеңес үкіметі оны тірі жүргізгісі келмеді,
НКВД басқармасы «үштігінің» қаулысымен 1937 жылы15 қарашада атылды.

И. Нурахмет

АСФЕНДИЯРОВ САНЖАР

Корнекті мемлекет және қоғам қайраткері Санжар Асфендияров 1889 жылы

Ташкент қаласында зиялылар отбасында туған. 1907 жылы Таш кш т реалдык
училищесін, 1912 жылы Санкт-Петербор әскери-медициналык академиясын
бітіреді. Осында түрлі үлттардың азаттыққа тілеуқор қайраткерлерімен
жолығып, демократиялык, ағарған Ресейдің келешегі туралы ой бөліседі.
1912-1917 жылдары 10-Түркістан полкінің әскери дәрігер қызметінде жүріп
Термез, Самарқант, Лович, Варшава қалаларында болады. Яғни ол 1914-1916
жылдары I дүниежүзілік соғысқа қатысқан. 1915 жылы Лодзья маңында неміс
түтқынына түсіп, 1916 жылдың басында келісімге сай босатылады. Қайраткер
1917-1918 жылдары Орта Азиядағы саяси серпілістерге белсене араласады.
Бүхара мен Самарқанттың жәдидшілдерімеы ақылдасып, өңірді жаңартудың
жобаларын қарастырады. 1917 жылы қарашада Қоқан қаласында Түркістан
автономиясын жариялаған өлке мүсылмандарының төтенше сиезі жүмысына
қатысады. 1917-1918 жылдары Ташкент қалалық денсаулық сақтау бөлімінің
санитарлық дәрігері болып қызмет істейді. Түркістанда кеңес өкіметі орнағанда,
Аштықпен күрес жөніндегі төтенше комиссияның Сырдария облыстык
бөлімшесін басқарады. 1919-1920 жылдары Закаспий майданында кеңестік
Түркістан полкінің дәрігері, 1920-1921 жылдары Түркістан автономиялык
республикасы Дшсаулық сақтау халық комиссары, Егін шаруашылығы
халық комиссарының алғаш орынбасары, кейін комиссары, Түркістан ОАК
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
төрағасының орынбасары, 1921-1922 жылдары РКФСР үкіметі мен ¥ л т істері
халық комиссариаты жанындағы Түркістан ОАК-нің тұрақты өкілі, 1922-1923
жылдары Түркістан автономиялық республикасы Егін шаруашылығы халық
комиссарының орынбасары, 1923-1924 жылдары Денсаулық сақтау халык
комиссары, 1925-1927 жылдары Бүкілресей OAK хатшысыньщ орынбасары, 1927 37
жылы Н.Н. Нариманов атындағы М әске/ Шығыс халықтарының этникалық
және үлттық мәдениеті институтының директоры, 1928-1931 жылдары Қазақ
мемлекеттік педагогика университетінің (1930 жылдан кейін мәртебесі -
институт) түңғыш директоры, 1930 жылдың соңынан бастап Қазақ медицина
институтының директоры, 1931-1933 жылдары Қазақ кеңестік республикасы
Денсаулық сақтау халық комиссары, 1933-1937 жылдары КСРО Ғылым
академиясы Қазақ филиалы төрағасының орынбасары, 1933 жылдан Халық
ағарту комиссарының орынбасары, мүнан кейін ¥лтты қ мәдениет ғылыми-
зер тт^ институты тарих болімінің меңгерушісі қызметтерін атқарады.
Қайраткер - «Шатер мира» повесі мен «История Казахстана с древнейших
времен», «Қазақ тарихының очеркі» зерттеулерінің авторы. Ол 1937 жылы
тамызда үсталып, 1938 жылы ақпанда нақақ атылған.

Д. Қамзабекулы

АТШЫБАЕВ БЕРКІНҒАЛИ
Батые Алашорданың белгілі қайраткері Атшыбаев Беркінғали Мүкашүлы
1897 жылы бүрынғы Гурьев }езі Қазыбек болысының Миялы ауылында туған.
Ол - қазақтың түңғыш мүнай барлаушы геологі. Арғы атасы Қазыбек белгілі
би болған екен. Өз атасы Атшыбай 1869-1870 жылдары кіші жүз қазақтарының
көтерілісінде қол бастаған батыр болған. Әкесі Мүқаш көзі ашық, саудамен
шүғылданған дәулетті адам екен. Беркінғали 1905 жылы Гурьев >езі Есбол
болысындағы бір сыныптық орыс-қазак мектебін бітіргш. Онан кейін Орал
реалдық әскери мектебінде оқы ғаа 1918 жылы төртінші Орал облыстық
қазақ сиезінің қарарына сай Жымпитыда ашылған Ойыл облысы жігіттерінен
офицерлер даярлайтын алты айлық юнкерлік мектепке түседі. Мектеп бітіріп,
прапорщик шенін алған соң, Алашорданың батыс бөлігін басқару бөлімшесінің
бас интенданты болып тағайындалады. Алаш әскерін азық-түлік, киім-кешек,
оқ-дәрі, қүралмен қамтамасыз етуде, Батыс Сібір және ағылшын елдерімен
қарым-қатынас жасауда көп еңбек сіңірді. Әсіресе оның осы керекті заттарға
қол жеткізу үшін Қызылкоға, Сағыз >ездік земство арқылы Сібірдің оңтүстік
батыс астықты аймақтарындағы кооперативтер мен жергілікті қазақтардың
Орал, Ілбішін, Қаратөбе базарларында айырбас сауда жасауына жол ашқан
тарихи еңбегінің мәні зор болды. Батыс Алашорда тізе бүккен соң, Түркістан
майданы басшыларының кепілі ретінде ұсталып, Орынборға жөнелтілген
бес адамның бірі. Олар 1920 жылы ақпанда М әск^те әкелінеді. Сол жылы
мамырда Орынборға келіп, Қазревком ішкі істер бөлімінің іс жүргізушісі
болып тағайындалады. Кейін сол мекеменің азаматтық бөлімінің меңгерушісі
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ ' - - * l*
болып істеді. Ашаршылыкка ұшыраған елге азық-түлік жеткізуде көп еңбек
сіңірді. 1922-1923 жылдары Мәскеудегі «Сантонин» тресінде іс жүргізу
бөлімінің меңгерушісі болған. 1924-1926 жылдары «Казкрайсоюздың» М әск^
өкілдігінде экономикалык тексеруші қызметін атқарған. Мүнан соң РКФСР
жоғарғы сотында аудармашы болып қызмет сткен. 1928 жылы Мәскеудің Тау-
кен академиясы мүнай факультетінің геология бөліміне окуға түседі.
1930 жылы «Алашордашыл жат элемент» дегш айыппен оқудан шығарылады.
Сол жылы Гурьев қаласына келіп, «Эмбашфты» тресіне қарасты барлау
конторында геолог, картировка секциясынын меңгерушісі болып істейді.
Оның барлау жүмыстарының нәтижесінде Алтыкөл, Ескене мүнай көздері
ашылды. 1937 жылы казан айында «Эмбанефты» тресі бойынша Х.Акботин,
Т.Иманғазиевпен бірге «Құрамысовтың алашордашыл контрреволюциялык
үйымына қатысты» деген айыппен түтқынға алынады. Сол жылдың аяқ кезінде
Орал қаласына айдалып, хабарсыз кетеді.

И. Нүрахмет

АТШЫБАЕВ М¥ҚАШ
Атшыбаев Мүқаштың кай жылы туып, кай жылы дүниеден өгкені белгісіз.
Орал облысы, Темір >езі, Қазыбек болысының Миялы ауылында (казіргі
Атырау облысы, Қызылқоға ауданы) туған. Кезінде саудамен шүғылданған.
Атасы Қазыбек Жайык өңіріне танымал би болған. Әкесі Атшыбай 1869-
1870 жылдары «Ел ауа» аталған кіші жүз қазақтары көтерілісіне қатысып,
батырлығымен ел сәііміне ие болған. Қазақша-орысша сауаты ашық, кітапты
көп жинаған адам екен. Ол дәулетті көп саудагердің бірі емес байлығын ел
игілігіне жүмсаган жомарт үлтшыл болған. Балалары Беркінгали, Қүсайын,
Әжіғалиларды Орал қаласынан оқытқан. Соның арқасында Беркінғали да елге
танымал адамға айналған. 1917-1918 жылдардағы төңкеріс кезінде және азамат
соғысы кезінде Х.Досмүхамедүлын қолдады.
Оралда, Ойылда, Қаратөбеде өткен қазақ сиездеріне қатысады. 1919 жылы 10
желтоқсанда Қызылқоғада өткет Батыс Алашорданың қалалық және ауылдық
земстволары өкілдері мен ел ақсақалдарының кецестеріне де қатысады.
КейбірдеректердеОйылоблысыныңуакытшаүкіметінемүшеболғанкөрінеді.
Батыс Алашорданың бас интенданты болған баласы Беркінғали Атшыбаевтың
жүмысына пәрменді қолдау көрсетіп, Алаш зиялыларына дем беріп, демеу
болып отырды. 1919 жылы 10 желтоқсанда өткен Батыс Алашорданын
қалалық және ауылдық земстволары өкілдері мен ел ақсақалдарының кенесіне
шақырылады. 1920 жылдардың басында қайтыс болса керек. Өзі алашордашыл,
алаш жүмыстарына көп көмек еткен, баласы Алашорданың белгілі қызметкері
болған Мүқашты кеңес үкіметі кезінде жазаға тарта алмағанымен, 1937 жылы
оның туған-туыстары түгел қуғынға үшыраған.

И.Щ рахмет
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

АХМЕТОВ ІЛИЯС
Ахметов Ілияс 1897 жылы Қарағанды облысы, Шет ауданы, 4-ауылда туған.
Журналист, зерттеуші. 1919 жылы Семей педагогикалық курсын бітірген.
Еңбек жолын бастауыш қазақ мектебінде мұғалім болып бастаған. Мәскеудегі
Н.Нариманов атындағы Шығыстану институтының жапон бөлімшесін бітірген.
Осында оқып жүріп «Еңбекші қазақ» газетінің Мәсксу мен Орынбордағы
тілшісі қызметін атқарды. I.Ахметов 1926-1928 жылдары «Еңбекші қазақтың»
тілшісі, бөлім меңгерушісі. 1928-1931 жылдары аймақтық курстың оқытушысы,
меңгерушісі (Қызылорда), Қазақ мемлекеттік университеті жанындағы
жүмысшы факультетінде үстаз әрі Республикалық кітап палатасының
қызметкері болды. 1931-1933 жылдары Казпедтехникумда (Ташкшт), 1934-
1936 жылдары Мемлекеттік орталық кітапханада (Алматы) қызмет атқарды.
Ахметов үстаздықпен қатар, зерттеу жүмыстарымен айналысты, окулықтар
жазды. 1934 жылы «Қазақ» сөзінің шығу тегі туралы» зерттеу жазды. Жарық
көрмеген бүл еңбектің (6,5 баспа табақ) қолжазбасы сақтаулы. I.Ахметов 1936
жылдан бастап саяси қуғынға үшырап, түрақ-мекенін, жүмысын жиі ауыстырып
отырды. Ақыры 1938 жылдың наурызында түтқындалып, «Алашорда партиясы-
ның қүрамында болып, кеңес үкіметін қүлатуға бағытталған белсенді жұмыс
жүргізді» деген жазамен атылды.

М. Төжпберген.

ӘБДІРАХМАНОВ БЕЙСЕНҒАЛИ
ӘбдірахмановБейсенғали 1888жылыОрал облысы, Ілбішін)езі,Жүбанышкөл
болысында (казіргі Қаратөбе ауылы) туған. Алғашқы қазақ дәрігерлерінің
бірі, Қазақстанда денсаулық сақтау ісінің үйымдастырушысы. Кедей шаруа
отбасында туып-өсті. Болыстық орыс-казак мектебін бітіргеннен кейін мүғалім
И.К. Мальковтың көмегімен Орал қаласындағы қолөнер училищесіне түсіп,
ат әбзел цехы бөлімін «әбзелшінің көмекшісі» мамандығымен бітірді (1902-
1907). Орынбор мұғалімдер мектебіне түсе алмағаннан кейін Оралдағы
әк зауытында жүмыс істеді, ауылға келіп мал бақты. 1909 жылы облыстық
денсаулық сақтау бөлімінің стипендиясымен Воронеж ер балалар фельдшерлік
мектебіне түсті. Оны 1911 жылы бітіріп, 1914-1917 жылдары 2-учаске аталған
алты болыс Қаратөбе елінде фельдшер болып жүмыс істеді. Ақпан төңкерісінен
соң М.Жолдыбаев, Ж.Нияров, Ү.Жаманов, О.Исаев, Х.Сағындықовтармен
бірге Алаш қозғалысына қатысты, Досмүхамедовтер мен Әлібековтер тобынан
бейтарап ауыл интеллигенциясы қүрамында болды. Азамаг соғысы кезінде
Х.Сағындықовпен бірге елді текетірескен күштерден қорғайтын Қорғаныс
комитетін құрды, 70 адамнан түратын халық жасағын үйымдастыруға қатысты.
1920 жылы қаңтарда Қызыл армияның 5-бригадасы Қаратөбеде үйымдастырған
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
учаскелік әскери-төңкерістік комитеттің хатшысы болды. Кейін Жымпиты
^ездік джсаулық сақтау бөлімінің санитарлык-эпидемиологиялық бөлімінің
меңгерушілігіне тағайындалды. 1922-1930 жылдары Орал губерниялық
округтік денсаулық сақтау бөлімінің дорі-дәрмекпен жабдықтау бөлімінде
қызмет атқарды. 1930-1931 жылдары ҚАКСР Дшсаулык сақтау халық
комиссариатының төрағасы. Осы қызметте республиканың медициналық
жоғарғы оқу орындарының түңғышы - Алматы медициналык институтын
үйымдастыруға үйытқы болып, өнеркәсіп орындарында - Успен кдаішінде,
Қоңыратта, Қарағанды облысында жаңадан ауруханалар ашу, жүмысшыларға
дәрігерлік көмек көрсету ісін қолға алды.

М. Тәж-Мүрат

ӘДІЛОВ БАЙСЕЙІТ
Әділов Байсейіт 1887 жылы бүрынғы Ақмола облысы, Ақмола угзінде туған.
Ақмоладағы бастауыш училищені, Омбы мүғалімдер семинариясын бітірген.
Омбыда, Акмолада }ездік және болыстық кеңселерде хатшылық кызмет
атқарған. «Ақ Байсейіт» атанып, ел-жүртына беделді болды. Ауыл балаларын
мектепке тарту ісінде көп еңбек етті. «Жас қазақ» үйымын қүрушылардың
бірі. Ол 1917 жылдың сәуір айында Ақмола облысы қазақтарының сиезінде
облыстық комитет мүшелігіне сайланған. Осы жылы Жалпы мүсылман сиезіне
Ақмола облысынан делегат ретінде үсынылған. Осы түста Б.Әділов Алаш
қозғалысы кайраткерлерімен бірігіп, іргелі қоғамдық жүмыстарға атсалысты.
Ақмоладағы кеңес өкіметін орнатуға қатысып, улдік депутаттар кеңесінің
алғашқы қүрамына мүше, >ездік милиция бастығы болды (1917-1918). 1918
жылдың жазы мен күзінде ақ гвардияшылар түтқынға алды. Қазак кеңестерінің
Қүрылтай сиезінде ҚАКСР ОАК-нің мүшесі болып сайланды. Кейінірек, кеңес
өкіметінің әділетсіз саясатына наразылық білдіргені үшін қызметінен қуылып,
түтқынға алынды. Абақтыдан босатылғанымен, 1928 жылдың желтоқсанында
ОГПУ жасағының тағы да түтқындамак болған әрекеті кезінде қарсылык
көрсетіп, оққа үшты.

Қазақстап Үлттык, энциклопедия

ӘДІЛОВ ДІНШЕ (ДІНМ¥ХАМЕД)

Әділов Дінше 1900 жылы бүрынғы Сырдария облысының Сарысу >езінде,
қасиетті Шу бойында туған.
Д.Әділов - аз өмірінде халқы үшін көп игілікті істер атқарған Алаш
азаматтарының бірі. Ол 1909 жылдан 1913 жылға дейін Ақмоладағы бастауыш
мектепте оқып білім алады да, 1913 жылы Омбы гимназиясына түсіп
 “АЛАШ” Қ03ҒАЛЫ СЫ
окуын жалғастырады. 1918 жылы гимназияны бітіріп, 1919 жылы Ташкент
университетіж оқуға түседі. Университетте жүріп, бір жағынан білім алып,
екіншіжағынан коғаммен араласып, олеуметтік-саяси көзкарас қалыптастырады.
Неге екені белгісіз, ол университетте бір-ақ жыл оқиды.
Д.Әділов бала жасынан күрес жолын таңдаған. Көзі ашық, көкірегі намысқа ^ ^
толы азамат болды. Гимназияда оқып жүрген кезінде 1914 жылдың өзінде
Омбыдағы «Бірлік» үйымына қатысып, 1918 жылға дейін оның белсенді
мүшелерінің қатарында жүреді.
С.Садуақасүлының жазбасында «Бірлік» үйымының мақсаты: «Қазақ
халқын мәдени, әдеби жағынан ілгері қатардағы жүрттарға қосу, үлтшылдық
сезімін туғызу, һәм үлтты сақтау» (Д.Қамзабекүлы «Руханият». 45-бет) деп
көрсетілген екен.
1917 жылы көктемде облыстық қазақ комитетінің жолдамасымен жергілікті
қазақ комитеттерін қүруға қатысты. Ақмолада «Жас қазақ» үйымының
ашылуында Дінмүхамедтің де өз үлесі болды. Білімді, парасатты азаматтың елі
үшін атқарып жүрген еңбегін бағалаған Алашорда көсемдері оны 1917 жылы
«Алаш» партиясының Ақмола облыстық комитетінің мүшелігіне қабылдады.
Бүл Д.Әділовтің өміріндегі еле/лі оқиға, теңдессіз қуаныш еді. Ол енді өз халқы
үшін қызмет істеуге біржола бел байлайды.
Дінмүхамед 1918 жылы азамат соғысына қатынасады. Соғыстан келгш соң
1919-1920 жылдары Ташкенттегі Қазақ ағарту институтында оқытушы болады.
Оқытушы болған кезінде казақ жастарының көзін ашу, олардың кеудесіне
білім нәрін қүю, үлттық сана қалыптастыру үшін аянбай еңбек еткені түсінікті.
Өйткені сол кезде де үлтты қүтқарудың жолы халықты ояту еді. Дінмүхамедтің
елшілдігін, жүмыстағы жауапкершілігі мш біліміне сенгендіктеи оған
Жетісу облыстық оқу бөлімінің меңгерушісі, РК (б) П Семей Губерниялық
комиссариатының қазақ бөлімінің жауапты кызметкері сияқты аса жоғары
лауазымды, жауапкершілікті қызметтер тапсырылады. Ол бүл қызметтерді
тыңғылықты атқарады.
1920 жылы қазанда Қазақстан кеңестерінің қүрылтай сиезі ашылғанда,
сиезге жиналғандар өзі болмаса да Дінмүхамедті сыртынан Қазақ автономиялық
социалистік кеңестік республикасы орталық атқару комитетінің мүшесі
етіп сайлайды. Сөйтіп Д.Әділов 1920-1921 жылдары Қазақ автономиялық
социалистік кеңестік республикасы Ішкі істер халық комиссариатының
орынбасары болып жүмыс істейді. Ол кез қазақ қоғамы қайраткерлерге зәру
кезең еді. 1921-1923 жылдары Түркістан Республикалык Орталық атқару
комитетінің Сырдария облыстық атқару комитетінің және Әулиеата >езі атқару
комитетінің уәкілі ретінде маңызды еларалық мәселелерді р етт^те жетекшілік
етті. Осы жүмыстарды атқарып жүрген Әділов Дінмүхамед не бары 23 жастағы
бозбала болатын.
1923-1925 жылдары Қазақ ағарту институтының оқытушысы, кейін дирек­
торы болып тағайындалды. Түркістан автономиялық социалистік кеңестік
республикасы халық ағарту халық комиссариатында, Сырдария облыстык
атқару комитеті мен губерниялык сотында, Қазақ автономиялық социалистік
 “АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
кеңестік республикасы халық ағарту халық комиссариатында жауапты
қызметтер атқарды.
Әділов Дінмұхамед қандай қызмет болса да үлкен ынтамен, шын пейілмен
атқарды. Өзінің іскерлігін, біліктілігін танытып отырды. Әрине қайраткер
42 Дінмүхамед үшін халыққа қызмет ететін жүмыстың бәрі касиетті еді. Ол
басшы кажетті кезінде басшы, оқытушы қажет болғанда окытушы болса,
1925-1926 жылдары түңғыш казак үлттық театрын үйымдастырып, оның
директоры болды. Бүл өнер үжымы кейін М. Э улов атындағы казак мемлекеттік
академиялық драма театры аталды. Дінмұхамед үйымдастырған Қазақ үлттык
театры қазақ халкының рухы мен сезімін тәрбиелеу жолында 80 жыл қызмет
еткен қазак өнерінің кара шаңырағына айналып отыр.
1928 жылы желтоксанда «кеңестерге карсы жүмыс жүргізді» деген айыппж
түтқындалып, 1930 жылы 21 сәуірде Мәскеудің Бутырка түрмесінде атылды.

И. Нурахмет

ӘДІЛОВ ИКЕ
Әділов Ике 1881 жылы бүрынғы Семей облысы, Семей >езі, Шаған
болысында туған. Кеңес өкіметінің саясатына карсы күрескея қайраткер,
қазақ байы. Мұсылманша, орысша оқыған. Ш аған еліне болыс болған. Алаш
қозғалысына белссне атсалысып, облыстық қазақ сиезіне қатысты. Семейде
қүрылған алаш әскеріне, Алашорда қажетіне қаржылай жәрдем көрсетті. Кеңес
өкіметі түсында жүргізілген әртүрлі саяси-экономикалык шараларға қарсылык
көрсетіп, қарулы көтеріліс үйымдастырған ел басшыларының бірі болды. 1938
жылы Қытайда түтқынға алынып, сол жылы Семейде атылды.

Б.Байгалиев

ӘЛЖАНОВ о т ы н ш ы
Әлжанов Отыншы 1873 жылы Семей облысы, Зайсан уезі, Нарын болысында
туған. Әкесі Әлжан Сакауүлы дәулетті әрі ықпалды болыс болған екен. Көзі
ашық әке баласының ата дәулетіне арқа сүйеп, өз қатарынан калып қоймауы
үшін оны елдеті жақсы адамдардан үлгі алып, опер білім іздеуге баулыды.
Отыншы 1887 жылы ЗаЙсандағы орыс-қазақ мектебін бітірген. Одан соң
Омбының қазақ-орыс гимназиясында оқып, 1890 жылы бітіріп шыққан. Ол
кезде орта білім алған азаматтар аз болатын. Сондықтан орта білімді адамның өзі
қоғам үшін үлкен күш еді. Отыншы гимназияны бітірген соң Омбы мүғалімдер
семинариясына түсіп, 1894 жылы оны үздік бағамен бітіреді.
Алайда семинарияны бітірген Отыншы бірден мұғалім болып кете алмады.
Оны өмірдің басқа жолы, басқа тағдыр тосып түрған, ол алғашқы жүмысын
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Дала генерал губернаторы кеңсесінің іс жүргізушісі болудан бастайды. 1894
жылдан 1895 жылға дейін сол кызметті атқарады.
1895 жылы Ақмола Облыстық сотының тілмашы (аудармашы) болып
жұмысқа орналасып, 1907 жылға дейін істейді. Отыншыньщ қоғамдық қызмет-
терінің ішінде ағартушылық қызметі бір төбе. 1907 жылы Көкпектідегі орыс- 4 3
қазақ мектебінің меңгерушісі болып тағайындалып, 1909 жылға дейін сол
қызметті істейді.
Отыншы 1907 жылы Петербургте өткен Бүратана халықтардың оқу ісі
мен мектептері туралы ережені қайта қараған комиссияның жүмысына қазақ
халқының өкілі ретінде қатынасады. Онда қазақ елінің оқу-ағарту ісінің күрделі
мәселелері туралы баяндама жасап, қазақ жеріндегі миссионерлік бағыттағы
оқу жүйесінің зардаптарын талдап түсіндіреді. Бүл, әрине, отаршыл үкіметке
жақпаса да, көтерілуге тиісті халықтың басындағы ауыр халдердің бірі еді.
Отыншы кейін Қошке Кемеңгеровтің апасы Нүржәмилаға үйленеді. Ол түс га
қазақ жеріне келген орыстар жергілікті халыққа тырнағын батырып, олардың
жүрегін алу ісін жоспарлы, мақсатты түрде жүргізіп отыратын. Отыншы бүл
бассыздыққа батыл карсы түрады. Келімсектердің жолсыздықтарына жол
бермеуге тырысып, халқына араша түседі. Отыншының бұл күрескерлігі -
отарлау саясатына қарсылық көрсеткен іс-әрекеті отаршыл үкімегке үнамай,
О.Әлжанов түтқындалып, 5 жылғаЖетісу облысы Jlenci >езіне жер аударылады.
Бүл жаза Әлжановтың өміріндегі сәтсіз әрі коңілсіз оқиға болса да, халқын
сүйген отаншыл азаматтың үлттық рухының жетілуіне гүрткі болғаны айдан
анық. Сондықтан ол ендігі жерде үлт үшін күрестен аянып қалудың аргы опық
ж ^м ен аяқталарын жете түсінеді.
Халқына жанашыр, елшілдік сезімі күшті Отыншы Алашорда үкіметі
Қүрылғанда бүл тарихи қүбылысты үлкш үмітпен, зор куанышпен қарсы алады.
Алашорданың мүшесі болады. 1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін, О.Әлжанов
Жетісу облысындағы Алаш қозғалысы жетекшілерінің бірі болды. Ол >ездік,
облыстық, жалпықазак сиездеріне қатысып, өзінің үлттык мәселе жөніндегі
үстанымын білдіріп отырды. 1917 жылы Орынборда екінші жалпыказақ
сиезінде Алашорда үкіметіш мүше болып қабылданды. Бүл О.Әлжанов үшін
айтулы оқиға еді. Мұнан кейін Отыншы Алашорда үкіметі үшін соңғы тамшы
қаны сарқылғанша қызмет істеуге серт етті. Сол сертіне жетті. «Майданда өлген
батырда арман жоқ» дейді екен бүрынғылар. О.Әлжанов өмірден армансыз откш
жандардың қатарында. Егер оның арманы бар десек, ол Алашорданың іргесі
бекіп, қазак халқының точелсіздік алғанын козімен көре алмағандығы ғана.
О.Әлжанов Жетісуда қүрылған Алаш әскерінің колбасшысы болып, қызыл
үкіметке қарсы соғысады, соғысқанда да жауына жасын богі түскен ерлігімсн
елге танылады. Кеңес үкіметінің өліспей-беріспейтін жауына айналады. Акыры
1918 жылы Семей облысының Мақаншы ауылында қызылдардың қолынан каза
тапты. Отыншының отаршылдықка қарсы іс-әрекетінің күштілігі сонша, ксңсс
үкіметі оны өлімге кескея ауыр жазаға кегі тарқамай, батырдың үрпактарын да
Қьірып тастаған екен.
И.Нүрахмст
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ӘЛИХАНОВ ФАЗЫЛАҒЗАМ
Әлиханов Фазылағзам Ақатайұлы - Алаш қозғалысына қатысушы, инженер-
архитектор, экономист. 1891 жылы бұрынғы Семей облысы, Өскемен >езі, Себе
болысында ауқатты отбасында дүниеге келген. Ә>елі Өскеменде, кейін Омбыда
оқиды. Сонда жүріп қазақ жастарының «Бірлік» қауымына мүше болды. 1917-
1919 жылдары Омбы, Семей, Өскеменде Алашорда істеріне белсше араласты.
«Алаш» партиясының жергілікті үйымдарының қызметін жолға қоюға
атсалысты. 1920 жылы Қазревком Өскемен уззі бойынша уәкілі, 1922 жылы
Семей губерниялық атқару комитеті төрағасының орынбасары болды. 1930
жылға дейін Қазақстан астаналары Орынбор, Қызылорда, Алматыда әртүрлі
басшы қызметтер атқарды. 1930 жылдары Қазақ АКСР-і Тамақ өнеркәсібі
халық комиссариатында инженер-экономист болды. Сәулетші ретінде өндіріс
орындарын салуға көп еңбек сіңірді. КСРО Жоғарғы соты Әскери Алқасының
үкімімен «халық жауы» ретінде атылды.

Қазацстан тарихы. Энциклопедияльщ анъщтамалъщ.

ӘЛІБЕКОВ ӘЛИАСҚАР
Әлібеков Әлиасқар Меңдиярүлы Орал облысы, Ілбішін уезі, Өлеңті
болысының дәулетті отбасында туып-өскен. Туған жылы белгісіз. Мемлекет
және қоғам қайраткері.
Ақпан төңкерісінен кейін Саратов түбіндегі ауылшаруашылық институтын
бітірген. Алаш қозғалысы кезінде Жайық өңірінде белсенді жүмыстар істеген,
Алашорда кеңестеріне қатысып, ел көзіне көрінеді. 1918 жылы ақпанда
Қаратөбеде өткен үшінші Орал облысы қазақтарының сиезінг қатысады. Кейін
қызыл үкімет жағына шығып, кеңес үкіметінде жауапты қызметтер аткарған.
1920 жылы РК(б)П комитетінің бюро мүшесі болған. Осы кезде ол өзінің
халқына аз да болса пайдалы істер істей білді. Алашорда қызметкерлерін кеңес
жүмысына тартуға байланысты көп жүмыстар жүргізеді. Ол жүмыстарының
белгілі нәтижесі де болады. 1920 жылы 4 шілдеде Қазревком ішкі істер бөлімінің
комиссары болады. Осы жылдың 28 шілдесінде Ішкі істер комиссариатынын
меңгерушісі болып тағайындалады. 8 қыркүйектен бастап Ішкі басқару
бөлімінің меңгерушісі болып жүмыс істеді.
Бірінші бүкілқазақ кеңестер қүрылтай сиезінде қазақ өлкелік орталық атқару
комитетінің мүшесі болып сайланады. 1925-1928 жылдары Жетісу губерниялык
атқару комитетінің төрағасы болды. Осы қызметтен Ф.И. Голощекин тарапынан
қудаланып, Өзбекстанға кетеді. Ленинградтың гидромелиорация институтын
1932 жылы бітірген. 1928 жылдан 1937 жылға дейін Ташкент мақта-ирригация
институтының ректоры болып жүмыс істеген.
1937 жылы халық жауы деген айыппен, саяси қуғын-сүргін қүрбаны болды.

И. Нурахмет
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ӘЛІБЕКОВ ҒҰБАЙДОЛЛА |
Мемлекет қайраткері Әлібеков Ғұбайдолла (Ғабдолла) 1870 жылы (кей
деректерде - 1872), Жымпиты >езіңде туған. Жымпиты }езінің (казіргі
Сырым ауданы) Қарасу болысында молдадан хат танып, Орал қаласындағы 145
училищеде, Орынбордағы мұғалімдер даярлайтын семинарияда білім алады.
Ауылдық мүғалім, Орал зездік полиция басқармасында тілмаш, кейін Ойыл
ж әж Соналы болыстарының басқарушысы қызметін атқарған. 1917 жылы
Ақпан революциясы түсында ол Халел, Жанша Досмүхамедовтермен бірге
Алаш ісін жандандыруға кіріседі. Осы жылдың наурыз-желтоқсан айларында
Орал облыстық қазақ комитетінің төрағасы болады. 1917 жылы сәуір айында
жергілікті алаш қайраткерлерімен бірге қазақтардың облыстық бірінші сиезін
үйымдастыруға кірісті. Бүкілресейлік мүсылмандар сиезіне делегат болып
сайланды (17.4.1917). Сол жылы Орынбор қаласында 21-28 шілдеде өткен
бірінші жалпықазақ сиезіне Ғ.Әлібеков Орал облысы мш Маңғыстау уезі
атынан «Қүрылтай жиналысы депутаттығына кандидат» ретінде бекітілді,
1917 жылғы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласында өткен екінші жалпықазақ
сиезінде Алашорда автономиясын жедел жариялауды жакгап дауыс берген.
1919 жылы жазда большевиктер жағына шықты. 1920 жылы наурыздан
бастап Қазревком мүшесі. Қазақ АКСР-ін қүру ісіне белсене араласып, қазақ
халқының тарихи-этникалық жер көлемін мейлінше толықтай сақтап қалуға
мол үлес косты. Бүкілқазақстандық қүрылтай сиезінде республика укіметінің
қүрамына сайланды. 1920 жылдың 24 кыркүйегінен бастап ол Қазак АКСР-і
юстиция халық комиссары, кейін бас прокурор кызметіне тағайындалды.
Әлібеков сот, тергеу ісін жетілдіру, қылмысқа қарсы күрес шараларының жаңа
бағдарын қалыптастыру мәселелеріне жете көңіл бөлді. Сондай-ак алғашкы
күқықтық қүжаттардың жобаларын әзірл^уге басшылық жасап, заң үлгілерін
түзу барысында жергілікті халықтың әдет-ғүрпы, тарихи таным-түсінігі
ескерілуін талап етті. 1921 жылы наурыз айында денсаулығының нашарлауына
байланысты бастаған ісін аяктай алмай, туған сліне оралды. 1922-1923 жылдары
Орал облысы Жымпиты }езі атқару комитетінің төрағасы қызметін атқарып
жүрген шағында қайтыс болды.

М.Ізімулы

ӘЛІМБЕКОВ ИМАМ
Алаш қозғалысының қайраткері, «Сарыарка» газетінің редакторы Имам
Әлімбеков 1885 жылы Қарқаралы >езінде туған. Ауыл молдасынан мүсылманша
хат таныған соң, Қарқаралыдағы орыс-қырғыз мекте інде оқьнан. үнан
кейін Семейге барып, Мүғалімдер семинариясына окуға түскен. Осында
Әбікей Сәтбайүлымен бірге окыған. Семинариядан соң аталған оку орнында
оқытушылыққа қалдырылған. 1917-1919 жылдары жас оқытушы Алаш
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
қозғалысына белсене араласады. Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, Х.Ғаббасұлы
сынды көшбасшы тұлғалармш етене араласып, ағымдағы жағдайға сәйкес
тапсырмалар алып, оны мұқият орындайды. 1917 жылы 2-8 сәуірде Орынборда
өткен жалпықазақ сиезін шақыру жөніндегі Торғай қазақтары сисзіпс қатысып,
Ә.Бокейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы тәрізді қайраткерлермен бірге
бюро құрамына сайланады. Осы жылы 12-13 қазанда Семей облыстық Алаш
комитетін құратын жиынға қатысып, комитет мүшесі болып бекітіледі (төрағасы
- Х.Ғаббасұлы). Алаш партиясы басшылығының үйғарымымен «Қазақ»
газетіндегі қызметінен жаңадан ашылған «Сарыарқа» газетіж редактор болып
ауысады. 1918 жылы тамызда Самарада өзін-өзі билеу мәселесін қарастырған
Сібірдің төтенше сиезіне қатысады. Осы аралықта Алаштың атты әскер полкін
жасақтау м ш жарақтау ісіне атсалысады. Бүл шақта қайраткердің қаламгерлігі
де таныла бастайды. С.Садуакасұлы 1919 жылы орыс тілінде жарияланған
«Киргизская литература» атты очеркінде оны болашағынан үміт күттіретін
қалам иесінің катарында атайды. Кеңес билігі толық орнаған соң, қайраткер
амалсыз жаңа қызметке кіреді. Қарқаралы >ездік оқу бөлімінің меңгерушісі,
әдіскер-нүсқаушы, педагогикалық техникум оқытушысы, мектеп мүғалімі
жүмыстарын атқарады. 1926 жылы кеңестердің Қарқаралы >ездік сиезінде
атқару комитеті төралқасына мүшелікке өтеді. 1920-1928 жылдар аралығында
Қарқаралыға қарасты Бесоба, Милыбүлақ, Қу т.б. ауылдарда мектеп, қызыл
отау ашуға атсалысады. 1930 жылы М.Жүмабайүлының шақыруымен
Петропавлға қоныс аударып, осындағы ауылшаруашылығы техникумында
ұстаздық етеді. 1933 жылы «Кеңес өкіметіне қарсылық көрсеткен» дегсн
айыппш 10 жылға сотталды. Бірақ жазықсыз күйгені туралы Мәскеудегі Қызыл
крест қоғамына (басшысы М.Горькийдің әйелі) өтініш түскен соң, екі жылдан
кейін мерзіміная бүрын босатылады. Абақты азабынан қүтылып, Қарқаралыға
келіп, Бесоба мектебінде мүғалім болады. Осында жүргш жерінен 1937 жылы
17 наурызда «үштіктің» шешімімен қайта үсталып, сол жылы 17 қыркүйекте
нақақ атылады.

Д.Қамзабекулы

ӘУЕЗОВ М¥ХТАР
Мүхтар Ә>езов - көркем шығармашылығымен қоса жеке өмірі арқылы
көшпелілер әлемінің соңғы түйыққа тірелу салдарын, самодержавиенің
отаршылдық езгісін, оның сана мен санатқа жасаған қорлығын, рухани
тә>елділікті тудырған басыбайлы психологиясын, социализмнің «коммунистік-
колонизаторлық» (С.Сәдуақасов) пиғылы мен тобырлық кекшілдігін,
заманалардың төцкерісіне қоса адамның тағдырын оймен екшеп берді. Ол
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы қазақ сахарасының парасат
университеті - Абай тәліміне сусындап өсті. Абайдың қыстауы Жидебай - ол
үшін білім қағбасы болды. Мүхтар Ә>езовтің жасынан әдебиетке ықыласты
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
болғаны, көркем шығарма жазуға бейімі бар екені, әсіресе, Семейде шәкірт
болып алғаннан соң таныла бастайды.
Отар ұлттың ұлттық рухы оянған кезде өмірге араласқан Мұхтардың да
көзқарасы сол тұрғыда қалыптасты. ¥лт-азаттық идеясы оның өмірлік мақсаты
мен көркем ойының негізгі аркауы болып қалды. Бұл жолы да таным тамыры 147
Абайға әкеліп тіреді. 1917 жылы маусымның жетінші жұлдызы күні Абайдың
қосағы Әйгерімнің отауында Мүхтардың тырнақ алды шығармасы - «Еңлік
- Кебек» пьесасы сахнаға қойылды. Сөйтіп Абайдың рухани өмірі Мүхтар
арқылы жалғасын тапты.
Мүхтардың көзқарасы осы үлттық ояну дәуірінде қалыптасты. XX ғасырдың
басындағы қазак әдебиетінің классиктері Ш. Қүдайбердіүлы, С.Торайғыров,
Ж.Аймауытов, С.Дөнентаев сынды зиялы қауым «Сарыарқа» газетінің маңына
топтасты. Жиырма жасар М.Ә>езов күрес жолындағы өз сокпағын халықтың
рухани асыл қазынасынан іздеп, болашақтың туткасын туған елінің мәдши
марқаюымен, ғылымды игеруімен, оны бойға сіңіре білуімен байланыстырды.
Қаладағы күн сайын өтіп жатқан пікірталастары, «Алаш» партиясының саяси
айтыстары ой салып, іштей ширықтырып отырды. Ол бүл кезде «Алашорда»
үкіметінің мақсат-мүддесін өмірлік мақсатым деп түсінді әрі оның жүмысына
белсенг араласты.
М.Ә)езовтің қаламы ысылып, адымын ашқан басылым «Абай» - «ғылыми,
әдеби, шаруашылық» журналы. Журнал 1918 жылы «Уак қарыз» серіктігінің
қаржысы есебінен жастарға арналып шығарылды. «Жауапты шығарушы»,
яғни бас редактор Мүхтардың оқытушылар семинариясындағы сырлас досы
Жүсіпбек Аймауытүлы, оның орынбасары —Мүхтар болды. «Талап», «Жанар»,
«Жәрдем» жастар бірлестіктерін үйымдастырды, сондай-ак «Жас алаш» атты
үйым да қүрмақ ниетінде жүрді. Олардың қатарында С.Токымбаев, Ә.Ермеков,
Д.Ысқақов, Қ.Нүрмүхамедов сынды азаматтар да болды. Бүл жылдар туралы
Мұхтар: «Арасында ауырып, окуды бірлі-жарымды тоқтатып, доғарып қойып
жүріп, семинарияны 1919 жылы шала-шарпы бітірдім. Бүл кездерде ақпан
төңкерісі болған. 1919 жылдың аяғында кеңес өзгерісі болды, әлеумет қызметіне
араласып кеттік. Содан кейінгі баспа сөзіне толығырак араласқаным 1918
жылы «Абай» журналының шығуымен байланысты. Ондағы сөздер сырлы
әдебиет емес, жалпы мақалалар, балалықтың, жастықтың әр сайға басын
соққан сандалысы, далбасалығы сияқты», - деп жазды.
1919 жылы 1 желтоқсан күні қүрылған Семей губерниялык революциялык
комитетінің жанынан ашылған қазак бөліміш қызметке кіріп, кейіннен сол
бөлімді басқарды.
1921 жылы Қазақ Автономиясы атқару комитетінің қүрамына мүше боп
сайланып, онда саяси хатшы міндетін атқарды. Үш жылдық мемлекетгік
қызметте жүріп ысылған Мүхтар онда өзін толыкқанды, көзқарасы к а л ы т асқан
кайраткер ретінде көрсете білді. Большевиктер партиясының түпкі пиғылын
терең сезініп, олардың «коммунистік-колонизаторлық» саясатына көзі анык
жетті. Большевиктермен арадағы көзқарас алшақтығы үлғая түсіп, ақыры
жылғы тарихи оқиғаға алып келді.
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1922-1929 жылдардың аралығындағы саяси майданда қазақ ұлты өзінің
дербес үлттық-саяси ойлау жүйесінің толық калыптасқандығын, ішкі үлттық
тә>елсіздік жолындағы қозғалыстың қандай да коғамдық қүрылыста болсын,
қашан толық тә>елсіздікке жеткенше тоқтамайтындығын танытты. Отаршыл
самодержавие, жиһангерлік капитализм, социалистік кеңес өкіметі түсында
да осынау үлт-азаттық идеясы тарихи сынақтан өтті. 1921-1922 жылғы
Ресейдегі үлттық федерация мәселесі қозғалғанда «Алашорда» қайраткерлері
мен большевиктердің көсемдерінің арасында үлкен қайшылықтар туындады.
Басты мәселе: жер, дербес экономикалық саясат, федерация қүрамынан өз
еркімен бөлініп шығу күқын мойындау, дербес үлттық-мәдеяи саясат, ішкі
істерге араласпау келісімшарты, үлттық әскер мен жасақ үстау күқы, сыртқы
саясаттың тә}елсіз ел ретінде жүргізілуі, мемлекеттік тіл туралы көзқарастардың
үйлеспфтнен кеп туды. Кеңес өкіметі бүл кезде жаппай жазалау саясатына көшіп,
үлттық қайраткерлерд і қуғындай бастап еді. Мүхтар Ә>езовтің төрағал ық етуімен
өткен қазақ қызметкерлерінің кеңесі оның кеңес өкіметіне деген көзқарасының
мүлдем өзгеруіне әкеп соқты. 1921-1922 жылдары Қазақстандағы аштықтың
кеңінен жайылуына себепші - кеңестік жүйенің отарлау пиғылынан туған қара
ниетті озбыр саясат екенін әшкереледі.
Бүдан кейін М.Ә>езов партиялық билетін қайтарып берді де, мемлекеттік
қызметтен мүлдем бас тартты. 1922 жылдың күзі мен 1923 жылдың жаз
айларына дейін Ташкентте түрған М.Ә^езов «Шолпан» журналымея тығыз
байланысының нәтижесінде «Қыр суреттері», «Қыр әңгімелері», «Жас
жүректер» («Үйлену»), «Заман еркесі» («Сөніп-жану»), «Кім кінәлі?» атты
шағын жанрдағы классикалық шығармаларын жазды. Аз уақытта мол рухани
қазынаны қазақ әдебиетінің еншісіне үсынды.
Зады, А.Байтүрсынүлы бастатқан қазақзиялыларыныңжолын кесу 1926-1927
жылдары басталды. «Аса қүпия» белгісі қойылған бір нүсқауда 1927 жылы 14
мамыр күні № 88 жарлықпен БКП(б) қазақ аймақтық комитеті секретариатының
шешімі бойынша баспа жоспарынан А.Байтүрсынүлының «Мәдениет тарихын»,
Т.Шонанов пен А.Байтүрсынүлының «Оқу хрестоматиясын», М.Ә>езовтің
«Қазак әдебиеті тарихы» кітабын алдырып тастайды және мүны барлық оқу
ағарту комиссариаты саласындағы мекемелерге хабарлауды тапсырады.
Бүл шақта жазушы трагедия арқылы жан ашуын жеткізеді. «Қорғансыздын
күні», «Жетім», «Қаралы сүлу», «Ескілік көлеңкесінде», «Бәйбіше-тоқал»,
«Қаракөз» атты шығармаларындағы трагедиялық көріністер мен көркемдік
шешімдер «Мүхтардың шығармашылық көңіл-күйіне айналды» (М. Ә>езов).
Жазу - ол үшін рухани қажеттілік, ойсоқтылықтан арылудың жолы,
халқының қасіретін жеткізудің көркем қүралы еді. Аса қуатты тегеурінге
қүрылған бүл шығармашылық сарын мен кесек оқиғалар «Қараш-Қараш
оқиғасы», «Көксерек», «Қилы заман», «Хан Кене» арқылы көркем өрнектеліп,
өнердің өзегін жалғады. Қазақ әдебиетінде бүрын-соңды түспеген сүрлеу салды.
Осы бір тасқындаған таланттың екпініж түрме тосқауыл жасады. «Ел ағасы»
пьесасы мен «Сүғанақ сүр» хикаяты тергеушілердің тәркісіне түсіп, ізім-
ғайым жоғалып кетті. Түрмеге қамалар алдындағы екі жылғы аңцу, үш жылғы
 “АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
тұткын тіршілік, содан кейінгі кезеңдегі аңду мен идөологиялык қақпайлаулар
Мұхтардың шығармашылық тсге/рінін он жылғы тоқырауға ұшыратты.
Тарихи шындықты көркемдік тәсілмен реалистік тұрғыдан суреттеген
«Қилы заман», «Хан Кене», «Бәйбіше-тоқал», «Қорғансыздың күні»,
«Жетім» шығармалары да тапшыл жазушылар мш сыншылардың көзіне сүк І49
боп қадалды. 1916 жылғы үлт-азаттық күрестің қасіретін барынша қанык
әрі шынайы суреттеген «Қилы заман» романы — М.Ә^езовтің суреткерлік
шеберлігінің шыңы есебінде бағаланатын, мәңгілік такырыпты қозғайтын үлы
туындыларының бірі. «Хан Кеие» пьесасы патшаньщ отарлау барысындағы
қатыгездіктері м аі аярлықтарын, еркін елдің бостандық үшін қүрбан болған
ерлерінің оршіл рухын опер сахнасы арқылы бейнелеген.
Адам м ш табиғат арасындағы қарым-қатынасты, адамгершілік паі
қайырымдылыкты, табиғаттың табиғи карама-қарсылығын емсуріи аркылы
бейнелеп, философиялық асгармен суреттеген «Көксерек» хикаясы да қырын
қабылданды. 1925-1929 жылдардыңаралығындағыҚазақстанда«кіші октябрь»
орнатпақ болған Голощекиннің қудалау, үлттық интеллигенцияны жа іа;іау,
жаппай тәркі мен үжымдастыру науқанының кесіріжн үлттык түлғалар гүрмеі е
қамалып, ату жазасына кесілді, мәңгілік түрме мт жер аударылуі а укім
шығарылды. 1930 жыды 16 кыркүйек күні М.Ә\езов те түткындалды. Тергс/
ісі екі жарым жылға созылды. Ақырында М.Әугзов «Социалды Қаіақсіаи»
мен «Казахстанская правда» газеті арқылы қателіктерін мойындағаны іуралы
ашық хат жариялап барып жер аударылудан басын арашалап алып калды.
1961 жылы маусымның 27 күні Москва каласындағы Кунцево аурухана-
сының операция столында үлы жүрек соғуын тоқтатты. Оньщ денесі
қаласындағы орталық зиратка қойылды. Қазақстан еспу ликасы >і
Министрлер Советінің қаулысымен 1951-1961 жылдар>аралығында J
әдеби-мемориалдықмүражайғаайналдырылды.Ол 199 жылдың ма
бастап «Әуезов үйі» ғылыми-мәдени орталығы болып дер ес ғылы ^
ретінде қайтадан күрылды. М.Ә>езовтің туғанына жы шханият

Мұхтар Омарханүлы Әугзовгін шы« Р " “ ар“ Z Z l o T Z Z ™ а №

жылдан бастап «Ә>езов үиі» ғылыми-мәд®и ор _ ^ қа, ак модоіисті

академиялық тодык басылымын жүзеге асыру Р
мшруханиятьіньщтарихьшдағыел^ліокиғаньш 'Р' ' акь„,_„й,,„и
М .Ә ^зов - казак үлтынын “ Г к а в к сммі,, мор гобсл,.
үлкен үлес қосқан үлы түлғасы. Оның есімі к
нысаналы түлғасы ретінде мәңгі сақталады.
Т.ЖуртГай
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

БАЙҒАСКИН ЕСІМ
Байғаскаұлы Есім - Алаш қозғалысына қатысқан кайраткер, отандық
баспасөз және оқу-ағарту ісі үйымдастырушыларының бірі. 1893 жылы
Ақмола облысы Көкшетау ^езіж қарасты Аксу-Сарысу жерінің Торанғыкөл
маңындағы бүрынғы №5 ауылдатуған. Ауыл молдасынан хат танығаннан кейін
1914-1918 жылдары Омбы гимназиясында окиды. Осында жастардың «Бірлік»
үйымының жүмысына катысады. Төңкерістер уакытында 1918 жылы 5-13
сәуірде Омбы қаласында өткш алашшыл жастардың түңғыш сиезіне қатысады.
Жаңадан өсіп келе жатқан С.Садуақасүлы, Қ.Кемеңгерүлы сынды қатарлас
қайраткерлермен достық байланыста болады. Ол аталған сиезде құрылған
«Жас Азамат» үйымына кіреді. Алаш козғалысы қарқын алған жылдары
Ақмола облыстык Алаш комитеті жүмысына атсалысады. Кеңес билігі толық
орнағанда, Ақмола облыстык атқару комитетінде қызмет атқарады. Қазақ
секциясының нүсқаушысы, халык ағарту бөлімінің қызметкері болады. 1924
жылы Түркістанға қоныс аударып, Ташкшттегі Орта Азия университетінің
экономика факультетіне окуға түседі. Оны 1928 жылы бітіріп шығады. Осында
жүріп, «Ақ жол» газетімен, Қазак халыққа білім беру институтымен тығыз
байланыс орнатады. Аталған екі мекеменің бірінде журналист, бірінде оқытушы
болды. 1925 жылы Мәсксуден Қ.Кемеңгерүлының жетекшілігімен шықкан
«Қазақша-орысша тілмаш» создігін қүрастыруға М.Бүралкыүлы, А.Байтасүлы,
Ғ.Дәулетбекүлы, М.Сәрсенбайүлы сынды азаматтармен бірге қатысады. Оқуын
тамамдаған соң «Средазбюрода», аудандық атқару комитетінде жауапты
қызметтер аткарады. 1932 жылы Ш ымкштте жүмыс істейді, ал 1934 жылы
Алматыға қоныс аударып, зооветеринарлык институттың директоры қызметін
атқарады. Осы кезде Алаш қайраткерлері жаппай репрессиялана бастағаны
мәлім. Есімнің бүл шақта айтқан бір әңгімесі қазір аңыз болып айтылады.
Бірде ақын-жазушылар бір үйде бас коса қалады. Сірә, бүл дәстүрлі соғым кезі.
Ет желініп болады. Ол кезде бүгінгі майлық қағаз жоқ, сондықтан қолды алғаш
газет-қағазбен сүртсе керек. Сонда «Социалды Қазақстанның» редакторы
Ғабит Мүсірепов: «Қол сүртетін кағаздарың кәні?» депті. Осыны күткендей
өжет Есім: «Социалды Қазақстанды әперіңдер!» дсгаг екен. М ұнысы - Алаш
қайраткерлерін күнде жалған айыппен жосықсыз сынап жатқан газетке берген
бағасы-тын. Әлгі жауапты естігеи ресмилеу Ғабит: «Өйт, алашординец!» деп,
жатып кеп ашуланыпты (деректі жеткізген Ғаббас Дәулетбекүлының әйелі
Хабибжамал). Бір қызығы, қайраткердің жары Қүсни кейінірек «Социалистік
Қазақстан» газетінде машинистка болып жүмыс істепті.
Есім Байғасқаүлы 1937 жылы қазан айында түтқынға алынып, кешікпей
атылған. Гүлнар Міржақыпқызының дерегіне қарағанда, күйеуі ұсталғаннан
кейін Қүсни НКВД-ға жүбайымен жолықтыруды өтініп хат жазған. 5-6 айдан
соң оны ерімен кездестірген. Сонда әйелі Есімнің әбден азапталғанын өз көзімея
көргш. Ад Қүсниды шиеттей балаларынан бөліп «халық жауының әйелі»
ретінде алғаш сол Есім жатқан түрмеге қамап, кейін «Карлагқа» айдаған.

Д. Қамзабекул ы
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

БАЙҒУРИН ӘЛЖАН
Алаш козғалысының қайраткері, ғалым, дәрігер, педагог Байғурин (Байғарин,
Байғораев) Әлжан Махмұтұлы 1896 жылы 10 маусымда бұрынғы Т орғай облысы, 5
Қостанай >езі, Дамбар болысында туған. 1910 жылы Қостанайдағы орыс-қазақ ~
училищесін ж әж 1916 жылы реалдық училищені, 1925 жылы Ташкенттегі Орта
Азия мемлекеттік университетін бітірген. 1917 жылдың көктем-жазында 1-
дүниежүзілік соғыс кезіндегі қара жүмысқа алынған қазақтар арасында, Минск
түбіндегі Бүратаналар бөлімінде қызмет істеді. Бірінші жалпықазак сиезінде
Бүкілресейлік мүсылмандар кеңесінің («Ислам кеңесі») мүшелігіне сайланды.
Торғай қазақтарының 2-облыстық (Ақтөбе, 1917, 20-25 тамыз) және Қостанай
қазақтарының зездік (1918, 14-17 казан) сиездерін өткізуге белсене қатысты.
1920-1922 жылдары Мәскеу университетінің медицина және қоғамтану
факультеттерінде қатар оқып, 1922 жылы жазда Орта Азия университетіне
(Ташкент) ауысты. 1922-1925 жылдары «Ақжол» газетінің бөлім меңгерушісі,
1925-1929 жылдары Қостанайда дәрігер, 1929 жылдан Қазақ АКСР-і Денсаулық
сақтау халық комиссариатында және тубдиспансерде қызмет атқарды. 1931-
1935 жылдары Ленинград медициналық институтының аспиранты, 1935-1937
жылдары Алматы медициналық институты клиникасының дорігері, кафедра
меңгерушісі қызметін атқарды. 1937 жылы желтоксанда түткындалыгі, саяси
қуғын-сүргіннің күрбаны болды.

Ж. Сүш ш еи

БАЙДІЛДИН ӘБДІРАХМАН
XX ғасырдың басындағы қоғамдык жүмыстарға белсене араласкан,
қазақтыц білімді де іскер үлдарының бірі Байділдин Әбдірахман 1891 жылы
қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Ақкайын ауданында туған екен. Ол өз
замандастарының алды болып білім алған. Ауылда оқып сауатын ашса керек.
1917 жылы Омбыдағы Мүғалімдер семинариясын бітіреді. «Бірлік» үйымы
қүрылғанда оның белсенді мүшелерінің бірі болып, хатшылык кызмет аткарады.
Оқып жүрген кезінен бастап оны қазақ қоғамының олсуметтік мәселелері,
үлтының болашағы толғандырады. Оның «Бірлік» үйымына белсене катынасуы
да содан болса керек. Қоғам, заман туралы, патша үкіметінің саясаты туралы
көп ойланады, көп толғанады. Әлеуметтік істер жөнінде өзінше пайым жасайды.
Сойтіп шындыкқа коз жеткізеді.
1917 жылғы акпан төнкерісінен кейін Ақмола облысында Қазак комитетін
үйымдастырушылардың қатарында казақ елінің олсумеігік, коғамдык
үйымдарын калыптастыру ісінде елге кешбасшы болады. Қазак комитетін
үйымдастыру барысында саяси жақтан толысып, елшілдік сезімі күшсйеді.
Сөйтіп елдің арқасүйер сенімді арысына айналады. Ә.Байділдин 1919 жылы
Алашорда делегациясының қүрамында Уфа мен Самара қалаларына барады.
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Онда кеңестік билікке карсы күштер бас қосып, Кеңес үкіметіне қарсы түрудың
жолын қарастыру туралы жиналыс өткізеді, Ә.Байділдин осы мәжіліске
қатысады.
Алашорда таратылған соң, 1920 жылы РК(б)П комитетінің мүсылмандар
секциясының төрағасы болып сайланады. Бір жылдай осы жүмысты істеген
соң, 1921 жылы Орынборда Қазақ автономиялық кеңестік республикасы жер
комиссариатының алқа мүшесі болып сайланады. Оған коса «Еңбекші казақ»
газетінің редакторы болып тағайындалады. Өзіне жүктелгш бүл міндеттерді
1922 жылға дейін атқарады. 1923 жылы Орал облыстық партия комитетінің үгіт
және насихат бөлімінің мүшесі, «Қызыл ту» газетінің редакторы болады. 1923-
1925 жылдары Мәскеуде Орталық баспаның қазақ секциясында қызметкер
болады. 1925-1926 жылдары Қазақ өлкелік БК (б) П комитеті баспасөз бөлімінің
меңгерушілігіне көтеріледі. 1926-1928 жылдары Республикалық оқу-ағарту
қызметкерлері кәсіподағының төрағасы болып тағайындалады. Үкіметке
жақпаса керек, кейін қызметі томендетіліп, басшылық міндеттен босатылады.
1929 жылы Қазақ педагогика институтында оқытушы болады.
1929 жылы басталған қуғын сүргін кезінде түтқынға алынып, екі жылдай
қамауда болады. 1931 жылы ату жазасына кесіледі.

И. Нурахмет

БАЙТАҚОВ БАҚЫТЖАН
Батыс Алашорда қайраткері Бақытжан Байтақов 1898 жылы бұрынғы Орал
облысы, Темір >езі, Ойыл ауылында туған. Орынбор орыс-қазақ мүғалімдер
семинариясын «халық мүғалімі» мамандығымен бітірган. Ойыл өңірінде
болыстық және қалалық орыс-қазақ мектептері мен училищелерінде мүғалім
болып қызмет етті. Ойыл өңірінен бірінші (1917, сәуір), екінші (1917, шілде),
үшінші (1918, ақпан) және төртінші Орал облыстық қазақ сиезіне делегат
болып, жергілікті жер басқармаларын, сондай-ақ Ойыл облыстық Уақытша
үкіметін («Ойыл уәлаяты») сайлауға (1918, мамыр) қатысты. 1917 жылы
қарашада Ойыл бекінісінде өткен Жайық сырты қазақтары өкілдері кеңесіне
катысушы. Жымпиты сиезінің қарарымен Ойыл облысының (уәлаятынын)
орталығы болып белгіленген Ойыл бекінісінде үкімет, земство мекемелерін
жайғастыру және Темір, Елек, Гурьев >ездері шегіндегі Қиыл, Қарағанды,
Қүлынды, Жетікөл, Жекенді, 1-Ойыл, 2-Ойыл, Қазбек, Ақшатау, Ақжал,
Бестөбе, Қарашағыр, Жиренқүдық қазақ болыстары мен Новокалединск,
Веселоводск, Преображенск, Романов, Шипов орыс болыстары есебінен Ойыл
облысына қарасты Ойыл >сзін қүру ісімен шүғылданды. Ойыл }ездік сотының
төрағасы болып істеді (1918-1919). Майдан шебі Ойыл жеріш ауысқан 1919
жылдың аяқ шеңінде жергілікті халықтың текетірескен күштерден зардап
шекпо/ін қадағалады. Сол жылы қарашаның ортасында Ойыл бекінісін Қызыл
Армияның 3-Татар атқыштар полкі мен 1-Кавбригадасы алған соң А.Қалменов,
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Ғ.Есшғүловпен бірге Батыс Алашорда үкіметі атынан алғашқылардың бірі
болып кеңес жағына шығу әрекеттерін жасады. Татар полкі командирлерінің
Қызылқоғадағы Батыс Алашорда үкіметіж үсынысы бойынша екі арада
жүргізіле бастаған келіссөздерге қатысты. 1 желтоқсанда басталған келіссөз
нәтижесінде Қызылқоғада түрған Елек казак-орыс корпусына екі жактап 153
бір уақытта соққы беру туралы келісім жасалды. Бүл істе, әсіресе Ойыл мен
Қызылқоға ортасындағы казак әскери бөлімшелері жайынан толық нақты
мағлүмат бере білген Байтақов едәуір рөл атқарды. Ол Батыс Алашорда үкіметі
мен кеңес басшылығы арасындағы алыстан арбасқан, сенімсіздікке толы күрделі
келіссөздер тарихының Қызылқоға-Ойыл кезеңінің жгізгі, екінші бөлігінде
де айтарлықтай еңбек сіңірді. 1919 жылы 19 желтоқсанда А.Қалменовпен
бірге Ойылдағы З-Кавдивизия штабына Батыс Алашорда үкіметінің 10
желтоқсан күні Қызылқоғада өткізген кеңесінің қаулысын әкеп тапсырды.
Соның нәтижесінде 20 желтоксанда Түркістан майданының колбасшысы
М.Фрунзе Батыс Алашорда үкіметімш арадағы келіссөзді бүрынғыдан
нақтырақ жүргізуге бүйрық беріп, өзіне Батыс Алашорда делегаттары келгенін
В.И. Лш инге хабарлады. Делегациямен арадағы келіссөз әсерімен: «Батыс
Алашорда үкіметі әскери жағынан әлсіз, бірак олардың бізге берілуінің
саяси және экономикалық астары күшті, сонда Каспийге дейінгі қазақ даласы
біздің қолға көшеді», - деген пікір түйді. 23 желтоқсанда Қалменов сксуі
Ақтөбе қаласына келіп, Қызылқоғада өткен кеңес қаулысын осындағы Қызыл
армияның уәкілетті өкілі Лежава-Мюратқа, Қазәсревком мүшелері Ә.Әйтиев
пен Б.Қаралдинге де табыстады. Соның нәтижесінде Лежава-Мюрат пен
Қазәсревком мүшелері Алашорданың бүкіл пәрменді күштері өлкені басқару
органдарының қатарына қосылатындығы жөнінде Батыс Алашорда үкіметі
үшін айрықша маңызды шешім кабылдап, бүл шешімді делегация хат гүрінде
1920 жылы 3 каңтарда Қызылқоғаға жеткізді. Батыс Алашорда укіметінің
бүған толық қосылатындығын білдірген және өзінің Қазәсревкоммен бірге
өлкені басқару жүйесін ретке келтіруді кезек күттірмес іс деп білетіндігі туралы
үсыныс-пікірлері толық баяндалған 1920 жылы 5 қаңтардағы маңызды жауап
хатын табыстау міндеті де Байтаковқа жүктелді. Осы келіссөз нәтижесінде
Қызыл армия мен Қазәсревкомның уәкілетті өкілдері Наумов пен Бегімбетов
ж әж Батыс Алашорда үкіметі мүшелері қатысқан 11 каңтардағы бірлескен
Қызылқоға мәжілісінде Батыс Алашорда үкіметін Қазәсревкомға, әскери
бөлімшелерін З-Татар полкіж қосу, Қызылқоғада Алашорда мүшелерінің
қатысуымен әскери бөлім куру туралы қолайлы шешім кабылданды. Әскери
бөлімге 1919 жылы 20 желтоқсанға дейін кеңес жағына шыккан алашордашылар
(А.Кшжин, М.Ғалиев, т.б.) кірді. Солардың катарында Байтақов та Ойыл
өңірінде шаруашылык ісін калпына келтіру жұмысына араласты. 1920 жылы
ақпандаМ әскеудш Ойылға келген Берковскийдің Жем (Ембі) кәсіпшіліктерінеп
орталыққа мүнай тасу жөніндегі арнаулы экспедициясына колғабыс беру,
аудандық мүнай тасымалдау басқармаларын күру, мүнай таситын кср>аідср
жасақтау ісін үйымдастырды. Орал губерниялық партия комитеті жіберген
Кирпичников, Шнейдерман, Финогенов сияқты шовинистік пиғылдағы
АЛАШ ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
қызметкерлердің жергілікті оқығандарды шетқақпайлауына, Ойыл >езін Темір
>езіш немесе жаңадан кұрылмақшы Адай >езіне косу, сөйтіп Батыс Алашорда
орталығының маңызын әдейі кеміту пиғылдарына қарсы тұрды. 1920-1921
жылдары Ойыл >ездік атқару комитетінің еңбек бөлімінде кызмет істеді.
1921 жылы қыркүйекте С.Меңдешев пен М .-Х.Мырзағалиевтің үсынуымен
Қазақ РК(б)П облыстык комитеті президиумы қабылдаған шешім бойынша
обком жанындағы кеңес-партия мектебіне окытушылыққа шақырылды.
Байтақов 1925-1935 жылдар аралығында өлкелік деңгейдегі әртүрлі жауапты
қызметтерде болды. 1935-1936 жылдары БК(б)П Оңтүстік Қазақстан облыстық
комитеті үйымдық-партия бөлімінің меңгерушісі. 1936 жылғы тамыз айынан
Қостанай облыстык атқару комитетінің төрағасы, ҚК(б)П ОК-нің мүшесі. 1937
жылы партия қатарынан, сол жылғы 26 қазанда ҚК(б)П ОК 3-пленумының
каулысымен «халык жауы» деген айыппш ҚК(б)П ОК мүшелігінен шығарылып,
ісі НКВД органынатапсырылды. Осы оқиғадан кейін өзіне өзі қол салды. НКВД
қызметкерлері ауыр жаралы күйінде түтқындап, алып кетті. КСРО Жоғарғы
Соты Әскери коллегиясының каулысымен 1938 жылы ақпанда атылды. Сол
шамада туыскандары да қуғындалды. 1921 жылдың соңында ағасы, халық
мүғалімі, Ойыл _\ездік атқару комитетінің төрағасы Ерғазы Байтақов офицер
Далматовтың қолынан каза тапты. Батыс Қазақстан облысы, Қаратөбе
ауданында түратын Бисшғали Байтақов 1938 жылы атылды, Темірғали
Байтақов 20 жыл мерзімге бас бостандығынан айрылды.

М. Тәж-Мүрат

БАЙТАСОВ АБДОЛЛА
Алаш қозғалысында ел мүддесіне қызмет еткен үлтшыл қазаказаматтарының
бірі - Байтасов Абдолла. Ол 1901 жылы Ақмола губерниясы, Петропавл
\езінің Ортақшылдар болысында туған. Белгілі қоғам қайраткері, білікті үстаз,
талантты журналист «сегіз қырлы, бір сырлы» азамат. 1917 жылы Омбыдағы
мүғалімдер семинариясын бітіргш. Алаш қозғалысытүсында белсшді жүмыстар
істеген, казак комитеттерін күруга атсалысқан. Алаш Орда үкіметінің көркейіп-
гүлденуі, іргесі бекіп, түғырлы билік болуы үшін күрескен. Қазақ қауымын
бакытқа жеткізуді армандаған. Алашорда таратылған соң ол кеңес үкіметінің
қызметінде болады. 1921-1923 жылдары Петропавл қаласында «Бостандық
туы» газетінің редакциясында жүмыс істейді. Кейін «Жас алаш», «Жас қайрат»,
«Еңбекші қазақ» газеттерінің белсенді авторларының бірі болады. Ол редактор
ретінде де, журналист ретінде де қазақ қоғамының өзекті мәселелерін козғап,
елдің дамуы мен халық түрмысының жақсаруы үшін көп күш жүмсайды. 1923
жылы Ташкенттегі жүмысшылар факультеті мш Қазақ халық иниститутында
жүмыс істейді. Кезінде оқи алмаған, кейін кеңестік жүмыстарға тартылған
қазақ азаматтарының білім алуы, қоғамға бейімделуіне күш салады. 1924-1927
жылдары Орта Азия мемлекеттік университетінің шығыстану факультетінде
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
оқыған. 1928 жылы «Ақ жол» газеті редакциясының ғылым-техника бөлімінде
меңгеруші болады. Алаш қайраткерлерімш бірге «Алқа» әдеби үйымын құруға
қатынасқан.
1929 жылы куғын-сүргін кезінде түтқындалған. ,
1930 жылы сәуірде ОГПУ «Үштігінің» шешімімш Архангельскіге жер
аударылған. Одан кейінгі өмірінен дерек жоқ.

И.Нүрахмет

БАЙТ¥РСЫН¥ЛЫ АХМЕТ
Түтас буынның төлбасы, кешегі Абай, Ыбырай, Шоқан салған ағартушылық,
демократтықбағытты ілгеріжалғастырушы іріғалым-тілші, әдебиет зергтсуші,
түрколог, дарынды ақын-аудармашы - Ахмет Байтүрсынүлы қалыптасқан
дәстүрлі күжаттар бойынша айтқанда, қазіргі Қостанай облысы, Торғай
атырабындағы Сартүбек деген жерде ел арасында беделді, қайратты кісі
Шошакүлы Байтүрсын шаңырағында 1873 жылы 18 кантарда дүниеге келген.
Ахметтің «Өмірбаянында» корсетуінше; мешін жылы, 1872 жылы гуған, №5
ауыл, Тосын болысы Торғай >езі. 2006 жылдан бастап Алматыдағы Ахмег
Байтүрсынүлының мүражай-үйі 5 қыркүйекті (1872 жылдың) Ахаңның туған
күні деп атауда. Қалың казақ ортасы, қаймағы бүзылмаған сахара түрмысы
табиғатынан дарынды туған баланың сезім дүниесін, ой әлемін тербеп
толқытады. Әділетсіз өмірдің улы зары бала жүрегін он үшінде жаралайды.
Әкесі Байтүрсын мен оның інісі Ақтас қорлык, зорлыкка шыдамай, 1885 жылы
12 қазанда Ояз начальнигі Яковлевтін б?сын жарып жібереді. Мүның арты -
дүние-мүлікті тартып алу, түрме, абакі >' ' ібірге 15 жылға жер аударылу.
Табиғатынан аса дарынды туған таланты бала Ахмет 1882-1884 жылдары
Ә}елі көзіқаракты адамдардан өз үйінде хат танып, артынан жақын жердегі
ауыл мектебінен сауат ашады да, 1886-1891 жылдары Торғай каласындаі ы
екі сыныпты орысша-қазақша училищеде, 1891-1895 жылдары Орынбордағы
мүғалімдік мектепте оқып білім алады. 1895 жылдын 1 маусымынан бастап
мұғалім болады: Ақтөбе, Қостанай, Қаркаралы атырабында бала окытады,
өмір, тіршілік күресіне араласады, әділет үшін күреседі, жуандарға, байларға
карсылық білдіреді, патшаның отаршылдық саясатын айыптайды. Ауылдык,
облыстық, кейін екі класты мектептерде үстаз бола жүріп, 1901 жылдан бас ran
қолы бос кездерде озі ізденіп, сан алуан кітаптар оқиды, әдебиетпш айналысады,
оку қүралдарын жинайды. Ел ішінде жас оқыған, еркін мінезді багыл ойшылдың
бедел-атағы осе бастайды. Полиция тыңшыларының жаласымен күйе жaf ылыи,
Қарқаралы екі сыныпты учили щ есінің меңгерушісі Ахмет 1909 жылы 1ціілде
күні Семей абақтысына алынып, сотсыз, үкімсіз, нақақтан нақақ 8 аи боиы
азап-қорлық көріп, торығады, қиналып ширайды, күреске белді бскем буады.
Бостандық аңсаған, күреске шакырған өлеңдер жазады. Ақыры Қазакстанда
түру қүқынан айырылғандықтан, 1910 жылы 21 ақпанда түрмедаі шьи-ын,
наурыз айында Орынбор қаласына келеді. Бүдан кейін А.Байтүрсынүлы
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
өміріндегі ең күрделі, қызықты, қажырлы кезеңдер басталып кетеді. 1913-1918
жылдар арасында «Қазақ» газетінде редактор болып, орасан зор әлеуметтік-
тарихи қызмет атқарады, халық өмірінің сан-алуан көкейкесті мәселелерін
көтереді, елді прогреске, өвер-білімге үндейді.
Алаш қозғалысы түсында (1918-1919 жылдың басы) А.Байтүрсынүлы жаңа
өткел, соны өріс іздейді. ¥ л т азаттығы жолындағы күрес басшыларының бірі
болады. Азапты толғаныс, күрес эволюциясынан өтіп барып, 1919 жылдың
наурыз айында бүрынғы үлт интеллигенциясының кейбір өкілдерін өзімен бірге
алып, қазақ халқының мүддесі үшін қызмет етеді деген үмітпен кеңес өкіметі
жағына өтеді - Қазақ өлкесін басқару жөніндегі әскери төңкерістік комитеттің
мүшесі ретінде оның жүмысына белсеж араласады. Республика халық ағарту
комиссары, Бүкілодақтық орталык атқару комитетінің мүшесі, коммунистік
партия мүшесі (1920-1926 жылдар), Қазақстан академиялық орталығының
жетекшісі, сөйтіп жаңа заман үшін күреске кіреді.
Арман ақталмайды. Кеңес өкіметі патшаның отаршылық саясатын
жалғастырады. Алаш зиялылары қуғынға түседі. Адамшылық нормалар
бүзылып, большевизм қылышынан қан тамған кезеңде А.Байтүрсынүлы
ә>елі 1929 жылы бір үсталып, абақтыға қамалып, лагерь тепкісіне түсіп,
үзақ азап көріп, 1936 жылы қайтып келгенмен, 1937 жылы тағы репрессияға
үшырап, 1938 жылы атылды. ¥ л ы жүректің ауыр тағдыры осындай, ал толық
өмірбаянын жазу үшін көіггеген архив деректері, замандас естеліктері, тарихи
материалдарға сүйену қажет. Қазіргі қолда бар дүниелердің ішінде оның өзі
орысша жазған «Жизнеописание» (1929, 8 наурыз), «Биография» (1929, 21
тамыз) дегет материалдар айрықша бағалы. Бүлар Абай атындағы ҚазПУ-де
сақталған.
Түркістан республикасы Орталық атқару комитеті мен Түркістан Орталық
партия комитетінің газеті «Ақжолдың» 1923 жылғы 14 ақпанында шыққан
270-санында: «Қазақтың дыбысына, сөзіш арнап әліппе мен әріп, тіл һәм
оқу қүралдарын шығарып, қазақтың жалпақ тілін талайға үйреткен Ақаң еді.
¥ л т қамы дегенді көксеген адам болмай, қазақ қүлшылыққа кез болғанда
бостандыққа жол көрсеткен Ақаң еді», - деп жазылған.
Енді А.Байтүрсынүлы мүрасының негізгі арналарына тоқталайық. Қалайда
халықты ояту, оның санасына, жүрегіне, сезіміне эсер ету жолдарын іздеген
ақын айналып келгенде, үлы Абай тапқан соқпақ, орыс әдебиеті үлгілерін
пайдалану, аударма жасау дәстүріне мойынсүнады. Бүрынғы ескі ертегі
үлгілері емес, ш ді жаңа өлеңдік түр мысал арқылы, көшпелі елдің жақсы
білетін стихиясы - жан-жануарлар өмірінен алынған шығармалар арқылы
олеуметгік ойға ықпал ету мақсатымш Иван Андреевич Крылов (1768-1844)
туындыларын аударып, «Қырық мысал» деген атпен 1909 жылы Петербургте
бастырып шығарды. Бүрын емеурін, ишара, мегзеу, астар, мысалмен берілген
ойлар «Маса» (Орынбор, 1911) кітабында ашық, анық, дәл, нақты айтылады.
Мүнда Ахметтің өз басынан кешкен қиын-қыстау күндер, ауыр жолдар, куғын-
сүргін, жетімдік-жоқтық бірталай өлеңдерге арқау болады; ел тағдыры, халык
қамы, бостандық арманы - басты сарын.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Екі жинақ - «Қырық мысал», «Маса» - қазақ әдебиетін жаңа тақырыптармен,
идеялармен, ойлармш, өрнектермен байытты; Абайдың ақындық дәстүрі ілгері
жалғасты, заман талабына сай жігерлі поэзия туды, бүдан кейін талантты
ақындардың жаңа буыны тарам-тарам жүлделерді тереңдетіп, жалғастырып
әкететін болады. ^
Әртүрлі оқиғаларға, халықаралық жағдайға, заң, қүқықтану, жер мәселесіне,
отарлауға, ғылым-білімге, педагогикаға арналған «Тағы да народный сот
хақында» (1911), «Қазақ һәм IV Дума» (1912), «Земство» (1913), «Жер жалдау
жайынан» (1913), «Көшпелі һәм отырықшы норма» (1913), «Уақ қарыз» (1913),
«Бү заманның соғысы» (1914), «Жәрдем комитеті» (1915), «Закон жобасыныц
баяндамасы» (1914, осы мақала үшін А.Байтүрсынүлы штраф-айып төлеген),
«Қазақ халқын било/ туралы 1868 жылы шыққан уақытша положение» (1914),
«Губернатор өзгертілуі» (1914), «Соғысушы патшалар» (1914), «Қазақ жерін
алу турасындағы низам» (1913), «Қазаққа ашық хат» (1916), «Бастауыш
мектеп» (1914), «Қазақ арасында оқу жүмыстарын қалай жүргізу керек»
(1923), «Партия һәм кеңес құрылысындағы рушылдық әсері» (1926) сияқіы
көптсгея мақалалар көсемсөзші А.Байтүрсынүлының көзқарасы эволюциясын,
тарихи білігін, ойшылдық деңгейін, журналистік қарымын көрсетіп, рухани
даму кезеңдерімізден мол хабар береді.
Ал ғалымның тілші, әдебиетші ретінде жазған еңбектері бірнеше том
боларлық мол дүние, бүлардың ішінде 1913 жылы жазылған «Қазақтың бас
ақыны» еңбегі - оқшау, дара түр.
А.Байтүрсынүлының қазақша әліппе жасауы, араб жазуына кіргізген
реформасы, қазақ тіл білімінің негізгі терминдерін жүртымыздың бейиелі
ойлау мүмкіндігімен сабақтастырып өз топырағымыздан тауып, оларға түңгыш
анықтама бергені, дыбыс жүйесін (грамматика) қалыптастырып шығарған үлы
еңбегі өз кезінде де айтылған болатын.
Өз қолымен жазған «Өмірбаянында» (1929, 8 наурыз) А.Байтүрсынүлы
былай дейді: «Орынборға келгеннгн кейін, біріншідш, қазақ тілін фонетикалык,
морфологиялық және синтаксистік түрғыдан зертгеумел; екіншіден, казак
алфавитін (шрифтін емес), орфографиясын жеңілдету және реттсу үшін реформа
жасаумен; үшіншідш, қазақ жазба тілін лексикалық шүбарлыктан тазартумш,
ақыры, ең соңында, төртіншідең, проза (іс-қағаз, публицистика, ғылыми жазба g
тіл) тілін кітаби тіл арнасынан стилистикалық өңдсу, қазақ сөздерінш термин *
жасау арқылы халыктын жады тілінің арнасына көшіру істерімен айналыса
бастадым. Бүлар өзім жасаған оқулықтар және өзім рсдакциялаі^ан «Қазак»
газеті арқылы іске асты».
Бүл жолдарда ғалымның өмір бойы жасаған істері тиянакгы, жүйелі гүрде
айтылған.
А.Байтүрсынүлының ғалым-теоретик, эстетик-сыншы тұлғасын айқындап
беретін күрделі, толымды, жаңашыл туындысы Ташкенпе 1926 жылы
«Әдебиет танытқыш» («Теория словестности») деген атпен басылган. Арага
екі-үш жыл салып, авторы үсталып кеткен соң, бүл еңбек көгішілік арасына
мол тарап үлгермеді. Бірақ қазақтың үлттык әдебиеттануынын ғылыми негні,
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
методологиялық арналары, басты-басты терминдері мш кагегориялары түп-
түгел осы кітапта калыптастырылған.
Ахмет Байтүрсынүлынын ақын, публицист, коғам кайраткері санатында
жасаған барлық еңбегі, тартқан қорлык, көргш азабы, болашақка сшген үміт-
арманы - баршасы осы үлы миссияны орындауға, туған халкы үшін қасыктай
каны калғанша калткысыз кызмет етуге арналған.

Р.Нургали

БЕЙСЕНОВ БАҚТЫҒАЛИ

Батыс Алашорда қайраткері, алғашқы қазақ дәрігерлерінің бірі Бақтығали

Бейсенов 1889 жылы Орал облысы, Ілбішін >езі, Қызылжар болысының 5-
ауылында (қазіргі Ақжайық ауданы) туған. Әкесі Бейсен сауатты, дәулетті
адам болған. Болыстық орыс-казақ мектебін, қалальщ Романов орыс-казак
училищесін, осы училище жанындағы жоғары оку орнына даярлайтын қосымша
сыныпты бітірді (1901). 1902-1910 жылдары Орал реалдық әскер училищесінде
оқыды. Училище оқушылары Ғ.Есенғүлов, И.Қашқынбаев, Ы.Ш үғыловтармш
бірге 1-орыс төңкерісі түсыида «Фикер» газеті маңына үйыскан казак кадеттер
партиясына ниеттес болғаны үшін жандарм бақылауына ілікті. 1910 жылы
тамызда Саратов университеті медицина факультетінің 1-курсына қабылданды.
Арнаулы талапка сәйкес 1911 жылы Орынбор халық ағарту округінің сынак
алу комитетінде латын тілінен балалар гимназиясының 8-сыныбы к ө л ем ін д е
сынақ тапсырып, оқуын жалғастырды. 1-дүниежүзілік соғысқа байланысты
оқу курсының тоғыз семестрін мерзімінен бүрын аяқтады. 1917 жылы
Саратов университетінің медицина факультетін бітіргш. Орал облыстык 13-
Қызылкүлгін ауылдық-дәрігерлік учаскесінде дәрігер болып істеді. Болыстык,
}ездік дәрежеде земство мекемелерін қүру қызметіне қатысты. Інілері - Орал
реальдық әскер училищесінің түлегі Ишанғали Бейсенов Жымпитыдағы «Ойыл
уәлаятының» кіші әскери қызметкерлер мектебін бітіріп, штаб офицері болды,
ал Зепқали Бейсенов Ойыл юнкер мектебін бітіріп, Алаш полкінде жүзбасы
кызметін атқарды. Батыс Алашорда таратылғаннан кейін, 1920 жылдан бастап
Бақтығали Бейсенов Орал облысындағы Калмыков уездік денсаулық сақтау
бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарды. 1924 жылы Жымпиты уезіғідегі
Байғүтты ауруханасының меңтерушісі. Одан кейінгі жылдары Жымпиты }ездік
ауруханасында дәрігер. 1937 жылы түтқындалып, 1938 жылы 25-ақпанда КСРО
Ж оғарғы Соты Әскери коллетиясы «үштігінің» қаулысымет Орал қаласында
атылды. 1958 жылғы 14 маусымда Орал облыстық соты қаулысымен ақталды-

М. Тәж-Мүрат
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

БЕКМҰХАМЕДОВ ШАФҚАТ
Алаш қозғалысы кезінде ұлтшылдық бағытұстанып, қозғалысқа катынасқан
азаматтардың бірі - ІІГафкаг Мұқамеджанұлы Бекмүхамедов. Ол 1892 жылы
Бөкей ордасының 2-теңіз жағалауы округінде туған. Өз заманында белгілі
мемлекет қайраткері болған.
1903-1912 жылдар арасында Астрахан ерлер гимназиясында оқып, 1916
жылы Қазан университетінің заң факультетін бітірген. Оқып жүрген кезінде
студенттер козғалысына қатынасқаны үшін оқудан шығарылып, кейін қайта
қабылданады
1916-1917жылдары тыл жұмысынаалынғанқазақжіі іттеріііе көмек көрсету
мақсатында казак зиялыларымен бірге Белоруссияда болған.
1917 жылы 2-6 сәуір аралығындаОрынбор қаласындаөткен Торғай облыстық
қазақтарының сиезінде төралқа, хатшы болып қызмет атқарады. 1917 жылы 21
сәуірде Бөкей ордасының болыстар сиезінде төралқаның орынбасары болады.
Қазақ халқының өкілі ретінде ресей мұсылмандар сиезіне катынасады.
Алашорда таратылған сон амалсыздан кеңес укіметіне кызмст етеді.
Ол Бөкей ордасының алғашқы жер комиссары, губерниялық жүмысшы-
шаруа, қызыл әскерлер кеңесінің торағасы болады. 1918 жылы оскери
комиссардың орынбасары, 1919 жылы қарашадан бастап Қазақ тоцкерістік
комитетінің мүшесі болған. 1921 жылы қыркүйекте екінші жалпықазақтық
кеңестер сиезінде халық комиссариаты қүрамына сайланады. Қазак АКСР-і
конституциясын ә зір л ^ комиссиясының мүшесі болады. Кейіп мемлскеттік
кеңестік мекемелерде жүмыс істеген. 1958 жылы қайтыс болған.

И.Нүрахмст

БЕКІМОВ МОЛДАНИЯЗ
Бекімов Молданияз —әскери істер маманы, Алаш козғалысының кайрагкері,
этнограф, ауыз әдебиетін жинаушы, аудармашы. Ол 1882 жылы 22 кыркуйекіе
қазіргі Батыс Қазакстан облысы, Қаратөбе ауданында туған. 1902 жылы Орал
қаласындағы жергілікті мектепті тамамдаған. Кейін әскери мамандықты іаңдап,
Қазандағы жаяу әскер-юнкерлер мектебінс окуға түседі. Оны 1905 жылы
бітіреді. Сол жылдан бастап 1914 жылға дейін Либава, Херсон полкгерінде,
Ташкент әскери округі штабында қызметтер атқарған. Өз кеинде жүмысіаі ы
тиянақтылығымен көзге түссе керек, бірінші дүниежүзілік еогыс кс5Інде
штабе-капитан шшіне жетеді. 1914-1915 жылдары Ресей әскерлері сапыида
Бекімов Молданияз соғыска қатынасады. Соғыстан жараланыи оралады. 1915-
1917 жылдары Ташқорған гарнизонын басқарады. Паішаның шснін алып,
шекпенін кисе де, өз халқына қызмет етуді өмірінің бірінші мақсаіы еіін
таңдаған ол алашордашылармен жакын байланыста болады. С ой ге жүріп, Алаш
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ 5
басшыларының назарына ілігеді. 1917 жылы 5-13 желтоксанда өткен екінші
жалпықазақ сиезінде Молданияз Алашорда партиясына мүшелікке кандидат
болып кабылданады.
1918 жылы Жетісу босқындарына жәрдемдесу комитетінде қызмет атқарады.
Ол кезде мүндай жүмыстарды өмірін еліне арнаған жанкешті отаншылдар ғана
істегенін аңғаруға болады. Үлтын сүйген Бекімов Молданияздың іскерлігі де,
парасаттылығы да Алашорда таратылғаннанкейін кеңесүкіметітарапынантеріс
баға алғанынан, оның өмірінің соңын Қытайда, Ресейде және Башқүртстанда
сергелдеңде өткізгені туралы ауызша дерек бар.
Бекімов Молданияз - қазак мәдениетіне өзіндік із калдырған кайраткер.
Бүл саладағы енбектерін бағамдап қарасак, Молданияздың әдебиет пш өнерге
келуі өнер қуу мақсатымен емес, халықтың рухани байлығын сақтап калу,
байыту мақсатында екенін көреміз. О л 1 9 0 3 жылы А.С. Пушкиннің «Капитан
кызы» повесін қазақтіліш аударып, Қазан қаласында бастырып шығарған екен.
XX ғасырдың басы - ғасырлар бойы ауызша сақталып келгш ауыз әдебиет
үлгілерінің жоғалып кету қаупі төнген кез еді. Заманның аумалы-төкпелі болып
келе жатқанын аңғарған қазақ ойшылдары халықтың рухани қ үн ды л ы қ тар ы н
тоздырмай, жинап кейінге қалдыруды максат түтты. М.Бекімов те бүл іске
белсепе араласты.
1904 жылы 20 тамызда Н.Кантовтың «Қазақтың халықтык эпосын зерттеуге
катысты материалдар» деген алғысөзімен «Известия общества а р х ео л о ги и ,
истории и этнографии при Императорском Казанском университете» атты
басылымда Бекімовтің ел аузынан жинаған алты ертегісі басылыпты. Бекімов
жинаған ертегілер мш аңыздар «Киргизская степная газетада», «Средняя Азия»
жинағында, «Тургайская газетада» басылған. Түгел сөздің түйіні сақ тал ған
мақал-мәтелдерді жинап, «Туркестанский курьер» газетінде жариялап түрған.
Қай халықтың болсын заманның өзгеруімен байланысты түрмыс-тірш ілігі
де ауыса бастайды. М.Бекімов өмір сүрген дәуір қазақ халқыньщ түрмыс-
тіршілігі өзгере бастаған, соған байланысты ежелгі салттардьщ өзгеріске
ұшырауы, тіпті қолданыстан қалып қою мүмкіндігі белгі берген кез еді. Осыны
сезген Молданияз халықтың салтын, оның ең қүнды, өміршең дәстүрлерін
үгіттеп, насихаттауды жөн көрген секілді. «Орал облысы қазақтарының үйлдау
салты» туралы мақаласынан осындай мақсат айқын аңғарылады. Өзі әскери
істер маманы бола түрып, оның үстіне ауыр әлеуметтік міндеттер атқара жүріп,
халық ағарту жүмысына да белсене қатынасады. 1909 жылы «Қазақ тілін окып
үйренуге басшылық» атты оқулық кітап жазады.
Қазақ халқының салты м ен этнографиясын зерттеп, «Айқап» журналынын
1 9 1 2 жылғы бірінші нөмірінде «Қазақ халқы жайынан» д е г е н м ақала
жариялайды.
Бекімов Молданияздың өмірінің соңғы кезеңі туралы нақты дерек аз, ол
өмірінің соңғы кезінде Ресейдің Орынбор облысында болған. Сонда қ айты с
болса керек. Алайда дәл қай жылы, нгден қайтыс болғаны туралы дерек жок-

И.Нурахмет
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
БЕРДИЕВ ҒҰБАЙДОЛЛА I
Алаш қозғалысыңда белсшділігімен ел көзіне түскен қоғам кайраткерлерінің
бірі Бердиев Ғүбайдолла Есқалиүлы 1885 жылы Орал облысы Гурьев >езінің і ^ ,
Қарашығанақ ауылында туған. 1906 жылы Қазан малдәрігерлік институгын
бітірген. Мамандығы мал дәрігері, солай бола түра әлеу меттік жұмыстарға
белсшеқатысып, Алаш қозғалысының белдімүшесінеайналды. Атасы Мүсірәлі
болыс болған, көп нәрсені көңіліш тоқыған білікті адам екен. Ғүбайдолланың
елшілдік, әлеуметшілдік бағыт үстануына сол атасының ел арасындағы беделі
де ықпал еткет.
Ғұбайдолла Есқалиүлы бала кезінде Есбол ауылындағы «Қызыл үй»
аталатын екі сыныпты, онан соң Гурьевтегі Романов мектебіне түсіп, оны 1909
жылы тамамдайды. Сөйтіп жас кезінен орыс тілін біршама жетік меңгерген
ол Орал реалды әскери мектебіне түсіп, оқуын жалғастырады. Азамат болған
шағында білім жолын қуып, Қазан малдәрігерлік институтына түседі. Оқып
жүрген кезінде-ақ жасырын социап-демокрагтар партиясының мүсылмандар
«ячеикасына» қатысады. Сол үйымға қатынаса жүріп, қоғамды, олсумспік
тарихи жағдайларды терең түсінеді. Оның бүл демократтық көзқарасы маі
үлтшылдық бағыты патша үкіметішң назарынан тыс калмай ды. Ақыры
Қазандағы студенттер қозғалысына қатысқаны үшін қуғынға үшырайды.
Оралға келген соң «Қазак конституцияльщ-демократиялық» партиясын күрута
атсалысып, партияның бағдарламасын даярлау жүмысына қатысады. 1911-
1913 жылдары Шәңгерей Бөкеев, Бақытжан Қаратаев, Ғүмар Қараш үйыткы
болған «Қазақстан» газетін шығарушылардың бірі осы Ғүбайдолла Бердиев
екен. 1917 жылы бірінші жалпықазақ сиезінде Орал облысынан Бүкілресейлік
қүрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат болып үсынылады. Сол жылы
Уақытша үкіметтің Гурьев уезіндегі комиссары болып тағайындалады. 1918-
1919 жылдары Гурьев уезінің Қарабау болыстык жер басқармасын басқарады.
1921 жылы аурудан қайтыс болады.

И. f /урахмет

БОЛҒАНБАЕВ ХАЙРЕТДИН
Көрнекті Алаш қайраткері Болғанбаев Хайретдин Әбдірахманұлы 1894
жылы Ақмола облысы, Ақмола )езінде (бүгінгі Қорғалжың ауданы жерінде)
туған. Ауыл мекгебінен кейін Орынбордағы Хусаиния медресесіндс оқьн ап.
Осында оқып жүріп, “Қазақ” газетіне макала жаза бастаі аи. Рессй импсриясы
J дүниежүзілік соғыска араласқанда, 1916 жылы казақ солдаітарына камқор
'ғоптьщ ортасында Минскіде болған. 1917 жылғы тоңкерісгср кезеңінде
Ташкентте (Түркістан) М.Шоқай, С.Қожановпен біржсіп “Бірлік туы” газетін
Шығарысқан. Аталған басылымның 7-14-нөмірлеріне редакторлык егкен.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Қайраткер I және II жалпыказак сиезіне (Орынбор, 1917-1918) Түркістан мш
Сырдария >ездері атынан делегат болып катынасқан. Үлкен кызметі - 1917
жылы 17 желтоқсаннан 1918 жылы 11 ақпанға дейін өмір сүрген Түркістан
автономиясын (Қосканда жарияланған) қүрысуға атсалысуы. Бүл автономия
большевиктер тарапынан күшпен талқандалғанын ол ашык һәм ашына жазды.
1917-1918 жылдары Ақмолада Алаш Комитетін қүруға да көмек көрсетті. 1920
жылы ол басында «Ұшқын» газетінің, кейінпен аты «Еңбек туы» боп өзгерген
осы басылым жалғасының алқа мүшесі болды (А.Байтүрсынүлымен бірге).
1919 жылы Түркістанда (Ташкент) жүмысшылардың ағарту одағының мүшесі,
1918-1920 жылдары (әр мезгілде) Ташкентте оқу ісінің меңгерушісі, мүғалім,
1921-1922 жылдары ТүрОАК-тің сайлау ісі жөніндегі мүшесі болған. 1920
жылы желтоқсанда Ахмет, Әлихан, Смағүл, Жүсіпбектермен бірге «Қазақстан»
мемлекеттік баспасының сарапшылар алқасына шді. Қаламгер үлт тағдыры
және руханият жөнінде біраз шығарма жазған. Оның И. Гаспринский туралы
мақал асы Т үркияда шыққан жинақта (1934 жылы) басы лған. 1921 жылы бірнеше
серігімен Алаш Орда атынан Бүкарада большевизмге қарсы козғалысп®
келіссөздер жүргізген. Ресми мәліметтерде 1924 жылға дейін қайраткердін
шмен айналысқаны көрсетілмеген. Бүл уақытта ол басмашылар арасында
ш месе елде «ашаршылықпш күрес» шараларының ішінде болса керек. 1924-
1928 жылы Петропавлда губерниялық халық ағарту бөлімі меңгерушісінің
орынбасары, педтехникум мен кеңес партия мектебінің мүғалімі, кеңес партия
мектебі оқу бөлімі меңгерушісі кызметін атқарды. 1928 жылы 17 желтоқсанда
ол «контрреволюциялық үйымға кірді» деген айыппен түтқындалды. 1930
жылдан Архангельск пен Сыктывкарда айдауда болып, 1934 жылы Алматыға
оралды. ОГПУ оған бас қалада түруға рүқсат бермей, Оңтүстіктегі Қапланбек
зооветтехникумында үстаздық қызмет етуге жіберді. Осында 1937 жылы 21
сәуірде қайта үсталып, 21 қарашада Ташкентте атылды.

Д.Қамзабекұлы

БОШТАЕВ М¥ҚЫШ
Алаш қозғалысы кайраткерлерінің бірі, белгілі заңгер Боштаев Мүкыш 1897
жылы Семей облысы Павлодар >езінде туған. Ол бала кезінде бастауыш білімді
ауыл мектебінен немесе ауыл молдасынан алса керек. 1917 жылы 20 жасында
Қазан университетінің заң факультетін бітірген.
Уақытша үкімет түсында Павлодар ^езінде сот төрағасы болды. Ол түста
қазіргі кездегідей емес, мансаптылар бір жағынан лауазымдық қызметін
атқара жүріп, екінші жағынан халықтың рухани мәдениетін көтеруге, рухани
қүндылықтарын зертгеуте араласып, үлттың әлеуметтік әл-ауқатын жоғарылату
үшін еңбек ететін. Боштаев Мүқыш сот төрағасы бола жүріп, Семей облысы
қазақ комитетін ұйымдастыруға, оның жүмыстарын күшейтуге білек сыбана
кіріседі.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1917 жылы 21-26 шілдеде Орынборда өткен бірінші жалпықазақ сиезіне
қатынасады. Сиезде Бүкілресейлік қүрылтай жиналысына кандидат болған
қазақтардың қатарында М.Боштаев та болады. Оның ел арасындағы беделі,
атқарған қызметі, жоғары білімі ескеріліп, қүрылтайға Алаш партиясі.і атынан
депутаттыққа үсынылады. Қайраткер сол жылдың 5-13 желтоқсанында ^
Орынборда өткш II жалпықазақ сиезіш де катысады. ¥лттык мәселелерге деген
ұстанымының мыктылығын, кызметтегі іскерлігін бағалаған Алашорда үкіметі
оны өз қатарына тартады. Сөйтіп, екінші жаллықазак сиезінде ол Алашорда
үкіметіж мүшелікке кандидат болып қабылданады.
М.Боштаевтың өмір деректерінің көбі белгісіз. Тіпті, М.Боштасвтың
қашан, қай жерде, қандай жағдайда қайтыс болғанын да білмейміз.
Білетініміз, М.Боштаевтың улкен жүректі, үлтын сүйген азамат болғаны,
Алашорда үкіметінің қүрамында жүмыс істегені. Кеңес Одағы кезінде Алаш
зиялыларының ерліктерін әспеттеу түгілі, олардың атын атаудың өзі қылмыс
саналып, Алаштың атын атағандар үкіметтің теріс батасына жолықты. Үгіт
пен насихаттың күштілігі соншалық, тіпті Алаш зиялыларын шынымен халық
жауы деп танитын адамдар көбейді. Дегенмен казақ халкының озык ойлы
зиялы тобы Алашты, Алаш қайраткерлерін үмытпады. Алашорда үкіметі
туралы деректерді, алаш зиялылары туралы шындықты сақтап, оідерімаі
тілеулес жастарға үқтырып отырды. Соның арқасында елі азаттык алғанда
алашордашыларға тағылған айып алынып тасталды. Олардың атып атап
үлағаттауға негіз боларлық деректер к өзі а шыла бастады. Алаш азаматтары
елімен табысты. Енді алаш зиялыларының істеген істері сарапталатын, олардың
нақты бағасы берілетін кез келді. Солармен бірге Боштаев Мүкыш та алаш
қайраткері ретінде ауызға алынып, ол туралы айтыла бастады.

И.Нурахмет

БӨКЕЕВ ШӘҢГЕРЕИ
Қазақ әдебиетінде озіндік орны бар акын Шәңгерей Сейіткерейүлы Бөкеев
1847 жылы Орда қаласы маңында туған. Бес жасында ата-анасынан жетім
Қалып, ағаларының қолында өседі. Алдымш Орынбор кадет корпусын бітіріп,
онан соң Астрахан гимназиясында оқыған.
Гимназия бітіргш соң Сартау м ш Самара арасындағы ата қонысы Көлборсы
Деген жерді мекендеген. Аңшылык, саятшылық кәсібімен шүғылдам^аи.
Орыс тілін жетік меңгереді, орыс әдебиеті мен шығыс әдебистііш каіар
сусындаған. Өзі оқыған озық әдебиет үлгілеріне еліктеп олеңдср жазып,
ақындығымш ел арасында танымал болған.
Рухани түрғыда озін жетілдіріп отыратын іздаиііи адам боліан.
Шығармалары 1911-1912 жылдары шыккан «Шайыр», «Көксілдер»
жинақтарына шген. Ш әңгерей - батыс поэзиясының үлгісін казак поэзиясына
сіңіруде өзіндік үлес қосқан акын.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1917 жылы Көлборсыдан көшіп, Ақжайык ауданына келгш. Мұнда
келген соң елдің әлеуметтік өміріне белсене араласады. Ғүмар Қарашты
ауылында мүғалім ретінде үстап бала оқыттырады. Оған орысша үйретіп,
орыс әдебиетінің озық үлгілерін әңгімелеп беріп отырады екш. Ғүмар бұл
әдебиеттерді ел арасында, өз оқушыларына әңгімелеп беретін болған. Шәңгерей
қазақтың алғашқы әдебиет аудармашыларының бірі. Ол орыс әдебиетінен
М.Лермонтовтың «Қашқын» поэмасын қазақ тіліне аударған.
Жаңалыққа қүштар ақын өз кезінде қазақ елінде фотография өнерінің шгізін
қалады. Өзі қазактын түңғыш фотографы болды. Ол ел арасынан қазақтың ауыз
әдебиет үлгілерін жинап, бастыру ісімен шүгылданган. «Қазақстан» газетінің
шығарылуына көмектескен.
1917 жылы бірінші қазақ сиезіне қазақтың білімдар ақсақалы ретінде
қүрметпен шақырылған. Алаш басшылары қүрылтай жиналысына ел ішіндегі
шешен, білгір адамдарды бөлмей-жармай үсынуга келіскен. Осындай мақсатпен
үсынылған адамдардың бірі - Ш әңгерей Бөкеев. Ақын 1920 жылы Жасқүс
ауданында қайтыс болған.

И.Нурахмет

БІРІМЖАНОВ АХМЕТ
Өз заманында елге мәшһүр болған, өмірі мен саяси жолы тағылымды
түлғаның бірі Бірімжанов Ахмет Қорғанбекүлы 1871 жылы бүрынғы Торғай
облысының Торғай уезінде туған. Ж оңғар-қазақ соғысы кезіндегі қазақтың үлы
қолбасы Шақшақ Жәнібектің ұрпағы. Ол өзінің осы тектілігін өмірінде талай
мәрте дәлелдеді. Ахмет Қорғанбекүлы - қазақтың белгілі қоғам қайраткері,
Алаштың ардақты азаматтарының бірі, Алашорда үкіметінің мүшесі. Жас
кезінде Орынбор гимназиясында оқып, оны 1891 жылы бітіреді, гимназияны
бітірген соң не істегші туралы дерек жоқ. Алайда, қашан да ел ісіне араласып,
халқына игілікті іс тындырып отыратын Ахметтің ол кезде де қол қусырып
Қарап отырмағанын мөлшерлеу қиын емес. Ол 1899 жылы Қазан университетінің
заң факультетін алтын медальмен бітіреді де қогамдық, әлеуметтік жүмыстарға
араласып кетеді. Алғашында Орынбор, Троицк округтік, Ақтобе, Торғай,
Бүзылық >ездік соттарында қызмет істейді. Әділдігі м ш алғырлығы сай, іскер
азамат үкімет жүмысын істей жүріп, ел алдында үлкш бедел жинайды. Т алантты
Ахмет үкімет алдында да беделді, ықпалды еді. Біліктілігімен, үстамдылығымея
халықтың сөзін үстайтын түлға болып қалыптаса бастайды.
Жүрттың ссніміне ие болып, 1906-1907 жылдары Ресейдің I және II Мемлекет-
тік Думаларына депутат болады. Думаға Торғай облысы қазақтарының атынан
сайланады. Онда Мүсылман фракциясында фракция төрағасының орынбасары
болып қызмет атқарады. Шш-шекпенге қызықпаған А.Бірімжанов Думада
үлт аймақтары м аі қазақ халқының мүдделерін қорғайтын көзкарасын ашық
білдіреді. Сондықтан, қазақ қоғамы жағынан жоғары бағаланады. Дума
 < %51
| i. W? as”
' “АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
тараған соң халык оны үлкен қүрметпен қарсы алады. Елге оралған Ахмет 1917
жылы көктем айынан бастап уақытша үкіметтің Қостанай )ездік комиссары
болып жүмыс істейді. Бүл жүмыста да ол үлт мүддесін бәрінен жоғары қойды.
Қолынан келгенше еліш пайдалы жүмыстар істейді. Қашанда өзінің елшілдік
бағытынан қайтпай, өз үстанымын берік сақтайды. 65
Екінші бүкілқазақ сиезінде А.Бірімжанов Алашорданың үлт кеңесінің
қүрамына кіргізіледі. Алашорда үкіметінің қүрамына кірген соң Ахмет
бүрынғыдан да тегеурінді жүмыстар атқарады. Сол жылы желтоқсанда ол Алаш
партиясы Торғай облыстық комитетінің мүшесі болады. 1918-1920 жылдары
Семейде заң кеңесшісі болып қызмет істеген. 1920-1926 жылдары Орынбор мен
Қызылордада Қазақ автономиялық соцпалистік кеңестік республикасы іпікі
істер, заң халық комиссариатында жүмыс істеген. Жоғарғы сот төралкасында
кеңесші, соттың алқа мүшесі, бөлім меңгерушісі қызметтерін атқарады. 1927
жылы қаңтардың 5-інде Ресейдің Ленинград қаласында қайтыс болып, сондакы
Волков зиратында жерленген.

И. Нурахмет

БІРІМЖАНОВ ҒАЗЫМБЕК
Қоғам қайраткері, алашшыл азамат Бірімжанов Ғазымбек 1896 жылы Торғай
}езі Тосын болысында туып, 1938 жылы 19 наурызда Мәске/де кайтыс болған.
Өз мамандығы дәрігер. Орынбордағы реалды училищесінен окып, орта білім
алған соң, кейін Орта Азия мемлекеттік университінің дәрігерлік факультетін
бітірген екен. Алашорданың белді азаматтарының бірі болғанын ' іапюрда
атынан Колчак үкіметімен келіссөз жүргізуге қатысқанынан байқа\ юлады.
Іскер дипломат Ғ.Бірімжанов Алашорданың Башқұрт үкіметі жанындағы
уәкілі болып та қызмет атқарады. Бүл дипломатиялық жүмыста ол өзінін
шешшдігі м ш мәмілегерлігін танытып отырады.
Кезінде қазақ журналистикасына өзіндік қолтаңбасымш келгат, көсемсөзші
ретінде де танымал болған. 1921-1922 жылдары «Ақжол» газетінде редак
тор болып істеген екен. Ол өзінің редакторлык жүмысы арқылы қазак
журналистикасының қалыптасуына үлкен үлес қосады. Жалынды мақалалары
арқылы өз заманының шемен болып қатқан, өзекті мәселерін сөз етіп отырады.
Білетіндердің жазуынша арғы атасы ІІІеген би деген кісі екш, сол атасына деген
Қүрметі болса керек макалаларын «Шегш» дегш бүркшшік атпен жариялап
°тьірған.
Ел көзіне түсіп, үтымды жүмыс істеп жүргш білімдар азамапан
заманындағы ел ағалары үлкен үміт күтеді. 1922 жылы күзде Т.Рыскүлов
басқарған Түркістан республикасының басшылығы Ғ.Бірімжановты ргалык
Азияның бір топ жастарымен бірге Германияға окуға жібереді. Онда баркан
°°Ң Берлин университетінің ауылшаруашылық факультетіне ^Ү^'д1■
Германияда өзінің болашағына, еліне қажетті мол білім алады. 192Х жылы
 АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Берлиннің ауылшаруашылығы университетін бітіреді. Ол университеттш
алған білімін халқының болашағы үшін жүмсауды армандады. Алайда, абзал
азаматтың еліііе еңбек етсем дегея арманы орындалмады. Себебі, Ғазымбектің
, I Алашорда үкіметі түсындағы кызметін, бағытын, пиғылын бес саусағындай
■ білетін кеңес үкіметі университетті бітіріп, елге келе жатқан жолында Мәскеуде
тұтқындайды. Ә.Бөкейхан, А.Байтүрсынүлы катарлы Алаш қайраткерлерімш
бірге түтқындалған Ғазымбек Карелиядағы Медвежегорск қаласына 10 жылға
жер аударылады.
Түтқында жүрген оларды кеңес үкіметі Ақтеңіз - Балтык каналының
күрылысына жүмысқа салады. Ауыр еңбек, азапты өмір Ғ.Бірімжановты
кажыта алмайды. Ол 1937 жылы ату жазасына кесіледі. Сөйтіп, Алаштын
азаматы Ғазымбек Бірімжанов 41 жасында азаттық жолында қүрбан болды.

И.Щ рахмет

ҒАББАСОВ ХАЛЕЛ
Алаш қозғалысының қайраткері Ғаббасов Халел (Халиулла) Ахметжанүлы
1888 жылы бүрынғы Семей облысы Семей угзі, Шаған болысында дүниеге
келгет. 1898-1909 жылдары Семейде приход, орыс-қазақ мектептерінде,
гимназияда оқыған. 1910 жылға дейін Сейтен болысында мүғалім болып
кызмет еткен. 1910 жылы М әске/ университетінің заң факультетіне түсіп,
1911 жылы студшттер ер<уіліне қатысканы үшін оқудан шығарылған. Осы
жылы Мәскеу университетінің физика-математика факультетіш оқуға түсіп,
оны 1915 жылы алтын медальмен бітірген. 1915-1917 жылдары Орталык үсак
кредит баскармасының Семей қаласындағы бөлімшесінде есепші Мемлекеттік
банктің Семей облыстық бөлімшесінде инспектор болып қызмет атқарған.
1917 жылы Семей Қазақ комитеті төрағасының орынбасары, облыстык жер
басқармасының мүшесі, «Сарыарқа» газетінің редакторы болды. Семей
облыстық казақ сиездерін өткізуді үйымдастыруға белсене қатысты. Бірінші
ж алпықазақ сиезінде Бүкілресейлік Қүрылтай жиналысына мүшелікке
кандидат ретінде үсынылды. 1917 жылдың казан айынан бастап Алаш
партиясының Семей облыстық комитетінің төрағасы қызметін атқарды. Екінші
жалпықазақ сиезінде Алаш милициясын күру жайында баяндама жасады.
Алашорда үкіметі күрамына сайланды. 1918 жылы қаңтардан Семей облыстык
жер басқармасы төрағасының орынбасары болды. 1918 жылы 20 наурызда
Алашорда үкіметінің тапсыруымен телеграф арқылы И.В. Сталинмен сөйлесіп,
кенес үкіметімен келіссөз жүргізіп, үлттарға өзін-өзі билеу қүқығын беруді талап
етті. Кеңес өкіметі түсында білімін, қайрат-жігерін қазақ халқының м ү д д е с іж
бағыттады. 1920 жылы губерниялық төңкерістік комитетінің үлттық бөлімінде
қызметкер, губерниялық жер басқармасы алқасының мүшесі, Қазақ төңкерістік
комитетінің Сібір төңкерістік комитетіндегі өкілетті өкілі, Қазақ төңкерістік
комитетінің мүшесі, 1921-1923 жылдары Қазақ АКСР ОАК жанынан Акмола
 *: - “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
жэне Семей облыстарын қабылдап алу үшін қүрылған төтшше комиссияның
мүшесі, губерниялық атқару комитеті жер бөлімінің меңгерушісі болды. 1924-
1925 жылдары Алаш (Жаңа Семей) аудандық ауыл шаруашылығы одағында
қызмет атқара жүріп, қоғамдық-мәдени шараларға қызу араласты. 1924 жылы
29 желтоқсанда география қоғамының ұйымдастыруымен өткен Абайды еске 67
алу кешінде «Абайдың өмірбаяны» деген тақырыпта баяндама жасады. 1926
жылы ақпанда Қазақ АКСР Жоспарлау комиссариатына қызметке шақырылды.
Онда Төралқа мүшесі, сектор меңгерушісі, ғылыми қызметкер болып кызмет
істеді. 1930 жылы «халық жауы» деген айыппен түтқынға алынып, ОГПУ
«үштігінің» 1931 жылғы сәуірдегі шешімімен өлім жазасына кесілді.
Мәскеу түрмесінде атылды.

С.Рустемов

ДОСЖАНОВ САҒЫНДЫҚ
Досжанов Сағындықтың қай жылы туып, қай жылы дүниеден өткені туралы
нақты дерек жоқ. Белгілі деректерге қарағанда, 1900 жылы Орь/нбордағы
Қырғыз (қазақ) оқытушылар мектебін бітірген.
Қазақ халқының тарихында Алашорда дәуірі - ерекше дәуір. Ол кезеңнің
Қайраткерлері еркін көсіліп, жүмыс істей алған жоқ. Сырткы қастас күштердің
кедергісі көп болды. Бірақ тарихтың өз қағидасы бар, әр дәуірде елге көшбасшы
болған түлғалар озі жасаған дәуірдің талабын дөп басып, халқына пайдалы, игі
істер атқарып отырды.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында қазақ қоғамына оку, білім
өте қажет болды. Осы қажеттілікті дөп басып таныған казак окығандары
әлеуметтік жүмыстың басты түйінін мектеп, медресе ашып, бала окыту ісіне
аударды. Ы.Алтынсарин бастаған ағартушылар эр жерде мектеп ашып, бала
оқыту ісіне жіті көңіл бөлді. Солардың бірі —Досжанов Сағындық. Оқу-ағарту
ісімен шүғылданған ағартушы қайраткер. Ол - Ыбырай Алтынсариннің
шәкірті.
Орынбордағы оқытушылар мектебін бітірген соң, Орынборға жақын
Томароткел деген жерде және Бүрты болысында екі кластык орыс-кырғыз
(қазақ) мектебін ашты. Өзі ашқан мектептерде казак балаларын оқытып, шәкірт
тәрбиелейді. Сол мектептерді өзі басқарады. Сөйтіп, ағартушылық жүмысыныц
іргетасын осылай қалайды. Ойыл, Қобда жәпе Қалмаққырған дегаі жерлердс дс
мектептер үйымдастырған.
Ол мектеп ашып, бала оқытудың сыртында білімнің манызын, казак
Қоғамына қажеттілігін түсіндіріп, қазақ балаларын білім anyfa шакырып, үі 11
насихат жүмыстарын жүргізді. Сөйтіп, қазак қоғамындағы ағаргушылыктың
Жүзеге асуына, халықтың сауаттануына үлес қосады.

И.Нурахмет
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

ДОСЖАНОВА АҚҚАҒАЗ
Қазақтың талантты да, ұлтшыл аяулы қызы Аккағаз Досжанова 1893 жылы
Торғай облысы, Ақтөбе >езі, Борте болысының 5-ауылында дүниеге келеді. 1914
жылы Орынбордағы әйелдер гимназиясын бітіріп, медицина мамандығын алуға
Мәскеуге барып, медицина курсына қабылданады. Сол кезден бастап елдің
жоғын жоқтаған, қайраткерлігімен өз ортасынан суырылып алға шыкқан. 1917
жылы қазақ зиялылары үйымдастырған Мәскө/дегі Татар слободасындағы
медреседе откен бас қосуға қатысып, мүсылман елдерінің азат болуы туралы
баяндама жасайды. Бүл екініц бірінің қолынан келе бермейтін ерлік еді.
1917 жылы 1-8 мамырда М әск ^д е өткен Бүкілресейлік мүсылмандар сиезіне
қатысып, мүсылман әйелдерінің мүң-мүқтажын жоқтап сөз сөйлейді. Осылай
жүрт назарына ілігіп, елінің сөзін сөйлеп, мүңын жоқтап жүргенде өзі ауруға
шалдығып, Мәсксуде түра алмай, 1918 жылы елге қайтады.
Бірер жыл дшсаулығын күтіп, аурудан айыққан соң 1920 жылы Томск
медицинальщ университетіш оқуға түседі де, 1921 жылы Ташкшттегі
Түркістан халық университетінің медицина факультстінс ауысады. Оқи
жүріп ординатор-дәрігер болып қызмет істейді. Медицина тақырыбындағы
еңбектерінен тыс, «Әйел теңдігі», «Абай», «Жас азамат» атты әлеуметтік,
жалпыұлттық тақырыптарда мақалалар жариялайды. Осы мақалаларынан оның
саяси үстанымын, үлтшыл бағытын, адами түлғасын тануға болады. 1922 жылы
оқуын бітіріп, жүмыска араласады. Жастайынан үлтының тағдырына күйініп,
жаны шырқырап жүрген аяулы қыздарын қазақтың сол кездегі ел ағалары қатты
қүрметтегш екен. Оның университетті бітіруі салтанатты түрде мемлекеттік
децгейде аталып өтіп, 1922 жылы 14 желтоқсанда Түркістандағы Орталык Азия
университетінде оқып жүргет жергілікті үлт кыздарына А.Досжанова атындағы
стипендия тағайындайды. 1928-1929 жылдары Ташкштте түрақтайды да, 1930
жылы отбасымш Алматыға көшіп келіп, № 1 ауруханада гинеколог болып
жүмыс істейді. 1932 жылы Шымкент қаласында өкпе туберкулезінсп қайтыс
болады (Г.Дулатованың дерегі).

И. Нурахмет

ДОСМ¥ХАМЕД¥ЛЫ ЖАҺАНША
Алаш қозғалысының көрнекті қайраткері, зацгер Ж аһанша Досмүхам едүлы
1887 жылы Орал облысы, Орал >езі, Жымпиты болысының № 1 ауылында туған.
1899-1905 жылдары Орал әскери реалдық училищесін бітірген. 1906 жылы Орал
облысының стипендианты болып Мәскеу университетініц заң факультетіж
оқуға түскен. Мүны 1910 жылы тәмамдаған. Осы кездегі жалпы саяси ахуал
және қазақ халқы қүқының өрескел бүрмалануы жас зацгердіц елшіл болып
қалыптасуына эсер етті. Сондай-ақ ол Ресейде өтіп жатқан мүсылмандардын
азаттық жолындағы демократиялық қозғалысынан хабардар еді. Ол осында
 4»"-••..«it'
.WИ«Р••' <3i>GX2y&&ZS> “АЛАШ”
Г
‘WWfJi’ Қ03ҒАЛЫСЫ
1917жылғыакпантөңкерісіне дейін округтік сот прокурорының орынбасары
болған. 1917-1919 жылдары қайраткер саясат айдынында ұлт жоғын жоқтаған
қабілет-қарымын көрсете алды.
Қайраткер 1917 жылы 12-22 сәуір аралығында өткш Орал облыстық қазақ
сиезін ұйымдастыру және іске асыру шараларына белсене атсалысты. Жиынға 69
қатысушылар Ж.Досмұхамедұлын сиездің төрағасы етіп сайлайды. Замандас-
тарының естелігінде қайраткердің айрықша шешендігі жиі айтылады. Сиездің
бірінші күні-ак Ж.Досмүхамедұлы басқаратын 20 адамнан түратын облыстык
қазақ комитеті сайланады. Осында казак автономиясына күлшыныстын жаңа
белесі ретінде «Орал облысының далалық бөлігін басқару туралы уакытша
ереже» талқыланады. Бүл сиез мүсылмандар жиынына Х.Досмүхамедүлы
мен Ғ.Әлібекүлын бастап Ж.Досмүхамедүлының баруы қажет деп үйғарады.
Бір топ қазақ зиялылары қатарында осы жылдың 1-11 мамырында Москсуде
өткен Бүкілресейлік мүсылмандар сиезіне қатысқан Жаһанша «Шуро-и-ислам»
комитеті төрағасының орынбасары болып сайланады.
Қайраткер 1917 жылы Алаш партиясы кұрылатын бірінші жалныказак
сиезінің де, Алаш автономиясы жарияланатын екінші жалпықазақ сиезінің
де үйымдастыру және өткізу жүмысына белсене қатысады. Ол бірінші сиезде
Бүкілресейлік қүрылтайға делегат болып белгіленеді. Екінші сиезде Алашорда
үкіметі —Үлт кеңесіне облыстардан тысқары мүше болып сайланады. Қайраі кср
осы маңызды елдік жиында автономияны тездетіп жариялау мәселесін котереді.
1918 жылы наурызда Алаш Орда үкіметінің төрағасы Әлихан Бөкейханның
тапсырмасымен Х.Досмүхамедүлы мен Ж.Досмүхамедүлы екеуі Москсуіс
арнайы барып, большевиктердің басшылары В.Лашн мш И.Сталинге Алаил ың
екінші сиезіндегі саяси токтамын, қаулысын баяндап, өзара тең күқыққа
негізделген 11 шартты үсынады.
Текетіреспен өткен келіссөздерден кейін Алаш Орда большевиктердің
басшылары үсынған «Кеңес өкіметін Ресейдегі барлық автономиялы
халықтардың кіндік өкіметі» ретінде тану шартын амалсыз кабылдады. Сөйте
түра қазақ жағы да Алаш автономиясын танудың шгізін талап етті. Оның
мазмүны былай еді: қазақ халқы қоныстанған жерлерді Алаш автономиясының
жері деп тану; Алашты заң шығарушы ж әж аткарушы билік деп тану, казак
ішіндегі даулы мәселелерді жергілікті халық сайлаған облыстык, >ездік
соттардың қарауы; Алаш милидиясын тану; жергілікті кеңестер шешімімен
түтқындалған Алаш қ а й р ат к ер л ер ін қамаудан босату; болашақта азаматтарды
саяси бағдарына қарап қуғын-сүргінге салмау.
Ж.Досмүхамедүлы мен Х.Досмүхамедүлының Мәскеудегі ольшевик
көсемдерімш жүргізген келіссөзі, Сталинмаі телеграф аркылы соилссксн сөзі
мына жайға көз жеткізді: 1) Кеңес өкіметі үлттык түтастыкка непзделгш казак
автономиясын мойындамайды, яки оған түбірімен қарсы, 2) ол таптык жікіелісі
анықталған кеңестік сипаттағы еңбекшіл казақ халкының автономиясын
таниды.
Ағымдағы саясат күрделше түскшде, 1918 жылы мамырда каираткер
Жымпитыда Орал облысы қазақтарының төртінші сиезш өткізуге мүрындык
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
болып, жиында «Ойыл уалаяты» дегея уақытша құрылымды ұсынып, өзі
соның уақытша төрағасы болып сайланады. «Ойыл уәлаятына» Ілбішін, Орал,
Гурьев, Атырау, Ақтөбе, Ырғыз уездерінің казактар қоныстанған жерлері мен
Маңғыстау, Ойыл, Бөкей уездері кірді.
Сөйтіп қорғаныс үшін милиция жасақтап, елдік басқару және атқару жүйесін
қалыптастырады. 1918 жылы қыркүйекте Уфадағы баскосудан кейін аталған
қүрылым жойылып, оның орнына Алашорданың Батыс бөлімшесі қүрылады.
Қайраткер осы бөлімшенің төрагасы болып сайланады. Осы шамада кеңестік
Түркістан майданынан (қолбасшысы М.Фрунзе) қауіп төнгенде, ол 5 адамнан
тұратын бітімгершілік делегацияны басқарып Ланин, Сталин, Троцкийге дейін
барады. Өз кезеңіне сай саяси амалдар қолданады.
Ж.Досмүхамедүлы әртүрлі істердің барысында қалам үстаганы болмаса,
шығармашылыкпен етеж айналыспаған. Оның күрес жылдары «Қазак»,
«¥ран» газеттеріне жарияланған нақты саяси жағдайларға байланысты бірнгше
макаласы мен өзі даярлаган заңдық-қүқықтық бірсыпыра қүжаттар мәтіні
бар. «Қазақ» газеті 1917 жылы бір нөмірінде Ж.Досмүхамедүлын «социалист-
революционер» деп сипаттайды. Бүл шақта қайраткерлердің бәрі де, Франция
тәжірибесіне сәйкес, әлеуметтік өзгерістің жүйелі және табанды жүруіне
мүдделі болды.
Кеңес кезеңінде Мәскеу, Ташкшт, Қызылорда, Алматы қалаларында
шаруашылық қызметтерін атқарады. 1930 жылы Мәско/ге жүмыс ауыстырады,
сонда тұтқындалады. Воронежде айдауда болады. Айдаудан босаған соң кайта
үсталып, 1938 жылы атылады.

Д.Қамзабекулы

ДОСМ¥ХАМ ЕД¥ЛЫ ХАЛЕЛ

Халел Досмүхамедүлы 1883 жылы сәуірдіц соңғы күндері қазіргі Атырау
облысы, Қызылқоға ауданындағы Тайсойған қүмында дүниеге келіп, 1938
жылдың 26-ншы шілдесі күні Ресейдің Воронеж қаласында үй-ішімен айдауда
жүрген жерінде НКВД-ның түтқынына алынады. Одан Мәсксуге, кейінірек
Алматыға жеткізіліп, егер сол жылдары өз елін өзі қырғынға үшыратқан Ішкі
істер органдарының мәліметтерінг сенсек, 1939 жылы 24 сәуірде «әскери
трибуналдың үкімімен атуға бүйырылады», ал 19 тамызда «түрме аурухана-
сында өкпе туберкулезінен қайтыс болады».
Бар-жоғы 55-56 жыл ғүмыр кешкен Халекеңнің қысқа да мәнді өмірбаянын
төрт кезеңге бөліп қарастырған орынды:
1) түлғалану жылдары (1916-ншы дүрбелең жылдарға дейін);
2) ат үстінде өткен, күрес жылдары (1 9 1 6 - 1920);
3) ғылыми-шығармашылық һәм қоғамдық-педагогикалық қызметпен
айналысқан жылдары (1921 - 1928);
4) қуғын-сүргінге үшыраған азапты жылдары (1929 - 1939).
 “алаш " қ о зғ а л ы с ы

Біздің бұлайша аз ғана ғұмырды жіліктеп-жіктеп көрсетіп отырған себебіміз,

жоғарыда атап өткеніміздей, біріншіден, бүгінгі біздің қолымызға тиіп отырған
оның мүралары негізінен екі қолдың он саусағын бүксең жетер-жетпес аз
ғана жылды қамтитын үшінші кезеңде шыр етіп дүниеге келгендігін баса .
көрсету болса, екіншіден, қолынан қаламы еріксіз алынып, орнына кісен-бүғау ' ' *
салынбағанда әлі қаншама тың еңбектер жазылып, кітаптар жарыкка шығар
еді-ау деген өшпес өкінішімізді тағы бір қайталау ғана (әрине, халқым, үлтым
деген «ыстық қайрат, нүрлы ақыл, жылы жүрек» қарап жатпасы анық...).
Халел он балалы Досмүхамед отбасының жетінші болып көрген кызығы,
үлдан (Хасен, Халел, Қүлбайыс, Қүлымжан) екіншісі еді. Кішкснтайынан
ауылдағы молдадан хат танып, одан соң жергілікті орыс-казақ мектебіне окуі а
түседі.
1894 жылы, он бір жасында Халел Орал қаласындағы әскери реалды
училищенің дайындық сыныбынақабылданып, онда орыс тілін тез меңгеруімаі,
зеректігімен танылады. 1902 жылы оны үздік бітіріп, тағы бір жыл дайындық
сыныбында оқып, 1903 жылы алыс астана - Петербордағы Императорлык
әскери-медициналық академияға латын тілінен косымша емтихан тапсырын
түсіп, 1909 жылы алтын медальмен бітірген... Міне, осылайша қүмда оскаі алаш
ұлының шыңға ө р л ^ баспалдағы басталады. Бүрын да, ксйін дс санаулы гана
қазақтың басына қонған бакыт - астана Петерборда оқу, ақ түпді қарсылай
жүріп білім нәрін жинау Х.Досмүхамедүлы өміріндегі ен бір жаркын, соулслі
жылдар болатын.
1917 жыл - адамзат дамуының дәстүрлі ағынын теріс ағызған, іск жалпақ
Ресей империясы емес, күллі әлемдік тарихка шытырман, шыр*алац is
калдырған дүбірлі жыд
«Алаш» һәм «Алашорда» тарихын сөз еткш соны енбектер, онын ішінде
күрескер Х.Досмүхамедүлы хақында арнайы бірнеше зерттсу жазған белгілі
тарихшы К.Нұрпейісов дәлелдеріне қүлақ түрсек, расында да, Алаш көсемдері
екі оттың ортасында қалып еді. Ақ жеңсе де, қызыл жеңсе де, я ки патша raf ын a
кайта орнықса да, Уақытша үкімет билік басына келсе де (моселш, Колчак)
нгмесе пролетариат диктатурасы орнаса да - бәрібір Алаш азаматтарының
алдында кер қазулы түрған болатын. Азатгык аңсағаны үшін, жеке огау
тігеміз дегсні үшін, үлы орысшылдык идеясына қарсы шыкканы үшін - кандай
жағдайда да, қайсысы жеңсе де - оларға кешірім болмас еді.
1917 жылдың сәуір және мамыр айларында шді-енді күрыла басіаіан
қазақ комитеттері Орынборда, Оралда, Омбыда, Семейде және т.о. жерлерде
өздерінің облыстық ж әж уездік сиездерін өткізді. Осы сиездсрдш шпндс 1917
жылғы 19-22 сәуірде откен және онын барысында^Х.Досмүхамсдүлы ерекшс
белсенділік көрсеткен Орал облыстык қазак сисзі айтарлықіай орын алды.
Орал қаласында болған бүл сиезге 800-ден астам делегат кагысіы.
Сиездің үшінші күні Х.Досмүхамедүлы мен Ж.Досмүхамедүлы «Орал
облысының далалык бөлігін баскарудың Уақытша ережелері» ап ы жсрі ілікп
және облыстық деңгейдегі баскару жүйесін толык камтыган оз жобаларын
үсынды. Делегаттар онын әр бабын кызу талкылап, б.р ауыздан дауыс берді.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ / ‘ С ’'"
Бұл жоба-баяндама, шын мәнінде, талай ғасырлардан соң (бұрын Қазақ Елі -
хандығы болды десек) жаңа замандағы казактардаң өз елін өзі билеу, басқару,
өкіметтігінің өмір сүру үлгісін айкындау жолындағы түңғыш нақты қадамы,
талпынысы болатын.
Халел Орал облысынан сайланған 10 делегаттың бірі ретінде 1-11 мамыр
аралығында Мәскеу қаласында болып өткен Бүкілресейлік мүсылмандар
сиезіне қатысады. Бүл басқосуда Ресейді мекшдейтін 30 миллионнан астам
(көбісі туысқан түркі жүрты) мүсылман кауымының өкілдері болашактарын
айқындар, ауыз бірлігін күшейтер шаралар туралы кеңесті.
Ал 21-26 шілде аралығында Орынбор қаласында болып өткен Бірінші
жалпықазақ сиезінде Х.Досмүхамедүлы басынан аяғына дейін төрағалық етті.
Патшаны тактан түсірген Уақытша үкіметтен билікті күшпен тартып алған
большевиктер бірте-бірте бел алып, үстемдігін үлғайтты. Екі қайраткер
- Халел мен Жанша 1918 жылдың наурыз айын Мәскеуде өткізді: елдің жаңа
басшысы В.И. Ленинмен және ¥ л т мәселелері жөніндегі Халық Комиссары
И.В. Сталинмен көзбе-көз сөйлесіп, Алашорданың талаптарын айтты.
1920 жылғы жаздың соңына таман Х.Досмүхамедүлы Ташкент қаласына
келеді. Санаулы ғүмырының қас қағым сәті - «Ташкент кезеңі» Халел үшін
бар күш-қуат, интеллектуалдык білім-білік, зор үйымдастырушылық қабілетін
жарқырата көрсеткен жемісті жылдар болды.
1920 жылы тамыздың 21-і күні Түркреспубликасы Халық ағарту
комиссариаты жанынан Түркістан халықтарының оқу-ағарту, мәдени һәм
ғылыми мүқтаждарын өтеу үшін арнайы Білім комиссиясы үйымдастырылады.
Х.Досмүхамедүлы, алдымен, осы комиссияның мүшесі (ол кездегі төрағасы
- Иса Тоқтыбайұлы), кейіннен төрағасы болады.
Х.Досмүхамедүлының мәдени тарихымыздағы «ерен еңбегі не?» дсгенде,
алдымш ойға оралары - әдебиетіміздің классигі М ахамбетті «тірілткені»,
оның алдаспан жыр-толғауларын бүгінгі үрпаққа мирас қылғаны. Тарихын
қастерлеген халықтар үрдісіш деп қойсақ, Х.Досмүхамедұлы артына басқалай
із-жол қалдырмағанның өзінде, біздіңше, осынау жалғыз ерлік-еңбегімен ғана
өзіне өшпес ескерткіш орнатқандай еді... Мүрат Мөңкеүлы, Ш ернияз шешен,
Ығылман жырау, «Қарасай-Қази», «Қыз Жібек», «Кенесары-Наурызбай»,
Абай, Мағжан, Бернияз... Сол бір қиын кезде, осылардың бәрін хатқа түсіріп,
тасқа бастыру - ерлік емей, немене!?.
Х.Досмүхамедүлы халық ауыз әдебиетін жинаумен, жариялаумен ғана
айналысып қойған жоқ, сонымш бірге, күні бүгінге дейін маңызын жоймаған
«Қазақ әдебиетінің тарихы» сияқты жинақтаушы тдариялық зерттсу де жазып
қалдырды.
Х.Досмүхамедүлы қандай мәртебелі қызметте болсын, тіпті шет жақта
айдауда жүргенде де қарапайым мектеп дәрігері қызметін қоса атқарып отырған.
Ал институтта бала тәрбиесі ғылыми-педология кафедрасын үйымдастырып,
осы пәннен дәріс оқып, «педология ғылымының профессоры» (1929) атанғаны
белгілі.
Ғ.Әнес
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

ДУЛАТОВ АСҚАР
Алаш қозғалысынан шет қалмаған Дулатов Асқар қазіргі Қостанай облысы,
Жангелдин ауданында туған.
Сауатын ауыл мектебінен ашқан зерек те, сұңғыла Аскар өзі ізденіп орысша ‘
тіл үйреніп, өз заманының пән кітаптарын оқып, білімін толықтырған. Сауатты,
көзі ашық, дәулетті ел иелерінің бірі болған. Ол - Алаштың атақты ақыны
Міржақыптың туған ағасы. Інісінің ықпалы болды ма, әйтеуір, А.Дулатов та
Алаш қозғалысының тілеуқор қайраткері болған.
1918 жылға дейін Торғай >езінде би болып жұмыс істеген. Билікке жету
жолы қай заманда да қиын. Алайда, әр заманның, әр қоғамның ел үстайтын
адамға қоятын талабы, сайлау дәстүрі әртүрлі болатыны аиык. Қазақтың билік
жүйесінде биді халык өзі таңдайтын. Би болатын адам ә)елі билік мансап алмай
түрып, ел алдында беделді, сөзіш елі тоқтаған азамат болуы шарт. Қолында
ресми билігі жоқ, бірақ ел арасында сөзінің салмағы бар адамдарды ел «қара
би» деп атайды екш. «Қара билер» ел үстаған үлықтармен бірдей саналып,
елдің дау-шарын шешуге араласып отыратын болған. «Қара бидің» атағы елгс
жайылып, жүрттың бәрі оның билігіне мойынсүнатын деңгейге жеткенде халық
оны ресми түрде билікке сайлайды. Осыдан-ақ А.Дулатовтың ел арасындағы
салмағы мен беделін тануға болады.
А.Дулатовты мансапты елінің жоғын жоқтауға, ел үшін кызмет етуге
пайдаланған үлы билердің сарқыны деуге болады. Кезінде патша үкіметі
М.Дулатовтың «Оян, қазақ!» атты өлеңдер жинағының елге таралуына тыйым
салып, оны ел арасынан тәркілеген. Отаршылар ақынның ойық кітаптың
маңызын жақсы таныған ғой. Қазақ үлыктары да бұл кітаптың күндылығын
патша үкіметінен кем бағаламайды. «Оян, қазақтың» қазақ үшін аса қажетті
кітап екенін білген қазақтың атқамінерлері кітаптың елге таралуына барынша
күш салады. «Оян, қазақ!» кітабын жасырын түрде ел арасына таратқандардың
басында осы А.Дулатов түрады.
Қазақстанда кеңестік билік орнағаннан кейін де біраз уақыт жүмыс істеген
А.Дулатов кеңес үкіметіне үнай қойған жоқ. Өйткені ол қазактың үлттық
мемлекетін қүруды армандаған ғүлама А.Байтүрсынүлының шәкірті, Ахаңмш
бірге Алаш партиясының саяси бағдарламасын жазған М.Дулатовтың туған
ағасы еді.
Күштеп үжымдастыру түсында, 1928 жылы А.Дулатовтың мал-мүлкі
тәркіленіп алынады да, өзі «халық жауы» болып, 1929 жылы Мәске/дегі
Бутырка түрмесіне айдалады. 1930 жылы 4 сәуірде ату жазасына кссіледі.
Бірақ, 1931 жылы 30 сәуірде бүл жаза он жылға бас бостандығынан айырумсн
ауыстырылып, Карелиядағы Майгуба лагеріне айдалады. Онда М.Жүмабаев,
Е.Омаровтармен бірге ауыр азапты жүмысқа жегіледі. 1932 жылы туған елден
шалғайда аянышты жағдайда көз жүмады.

И.Нүрахмет
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

ДУЛАТОВ МІРЖАҚЫП
Алаштың көрнекті қайраткері М іржақып Дулатов 1885 жылы 21 қарашада
Торғайдың Қызбел деген жерінде дүниеге келгш. Екі жасында анасынан, он
екі жасында әкесінгн айырылып, Асқар ағасының қолында оседі. 1897 жылы
Торғайдағы екі сыныптық орыс-қырғыз школына кабылданып, онда бес жыл
оқиды. 1902-1904 жылдары Торғай \езінде мүғалімдік қызмет атқарады. 1904
жылы Омбыда Ә.Бокейхан жәнс А.Байтүрсынүлымен танысады. Осы ксздаі
бастап белсенді саяси күреске араласады. Қарқаралы оқиғасынан соң, Ресей
орталығында шыңдалуды коздейді. Ресейдегі кадет партиясының мүшесі
ретінде 1906 жылы Петерборға аттанады. Осында мүсылман фракциясының
және Еділ, Кавказ қайраткерлері үйымдастырған жиындардың жүмысына
қатысады. 1907 жылы Петербордағы татар газеті «Улфаттың» жанынан
қосымша түңғыш үлттық рухтағы «Серке» газетін шығарысады. 1907 жылы
Ресей қазақ секілді үлттарды сайлану қүқынан айырған еді. “Серке” осы
мәселенің әділетсіздігін ашык айтқаны үшін жабылды.
1909 жылы Қазанның «Шарқ» баспасынан «Оян, қазақ!» атты кітабы
шығады. ¥лтты қ манифеске баланған «Оян, қазақ!» пш түңғыш қазак
романының авторы жаңа руханият ғимаратын түрғызу шарасының жуан
ортасында жүрді. Әдеби білімді өз бетінше алған Міржақып: «Адам ғылым
мен өнер үшін жаратылған емес, ғылым мен өнер - адам үшін шыққан, адамның
әзі тіршілігіне керек болған кезде ойлап тапқан нәрселер. ...Тірш ілік - бәсеке,
жарыс. Дүние - бәйге үлестіруші. Озғанға қарай бәйге береді. ...Дүниенің ісі
осылай болған соң, адамнан адам, жүрттан жүрт, үлттан үлт озсам дейді», -
дегш козқарасты үстанып, елге қызмет жасауға жүмылған жаңа руханияттың
деңгейін котеруге атсалысты. Қаламгердің әдеби-эстетикалық ой-түжырымы
XX ғасыр басында жетекші күшке айналған - үлтты ұйыстыру жомс оркендету
идеясын тиянақ етуші ағымды байытты.
XX ғасыр басындағы ілгерішіл руханият үшін Абай - сапалық деңгейге
көтерілудің рәмізі болғандықтан, М іржақып та бүл қүбылысқа озінше карады.
1908 жылы татардың «Уақыт» газетіне жазған «Ибраһим ибн Қүнанбаев» атты
мақаласында ол Ресей қүрамындағы түрік халықтарын үлы ақын мүрасымен,
ғүмырбаянымен таныстырады. Қаламгер мүнда Абайды елшіл ақын ретінде
корсете алған. «Тілі, оқушыларын оятатын өлеңдері оны бүкіл атырапқа
мәшһүр етті. ...Адамш ылық ой-қиялы өте таза, милләтшіл, елін-жерін сүйген
кісі еді», - дей отырып, Міржақып ақынның осы қасиетін корсететін өлеңіжн
мысал келтіреді. М.Дулатовтың Абай туралы екінші мақаласы Абай қазасынын
он жылдығын еске алу орайында 1914 жылы «Қазақ» газетінде жарық корді-
М үнда қаламгер Абайдың шағын ғүмырбаянын, ол туралы еңбек жазғандар
мен мүрасын қүнттағандарды сипаттап отіп, әдебиет пен үлт, әдебиет пш түлға
арақатынасы проблемасына нақты тоқталады.
1909-1911 жылдары қайраткер Қызылжарда сот кеңесінде қызмет жасап,
мүғалімдік жүмысын жалғастырады. 1910 жылы қайраткер-қаламгердін
“Бақытсыз Жамал” романы жарық көреді. 1911 жылы Семейге келген са п а р ы н д а
 “а л а ш - қ о зғ а л ы с ы

тұтқындалып, бір жарым жыл абақтыға жабылады. 1912 жылы Орынборға

келіп, саяси күреске белсене араласады. 1913 жылы жарияланған «Азамат»,
1915 жылы шыққан «Терме» атты өлең жинақтары Міржақыптың акындық-
азаматтық беделін елге аса елеулі етті. 1913-1918 жылдары ол «Қазақ» газетін
шығарысуға атсалысады. Тарихтағы түлға рөліш ерекше назар аударған
қайраткер 1914 жылы Шоқан Уәлиханов туралы көлемді макала жазады. Дара
түлғаның «ата тегін», «шеше тегін», «оқуын» зерделеген М.Дулатов «Қазақ»
бетінде барша халыққа қаратып: «Қылышынан кан тамған батыр болмаса,
Қарымбайдай ертегі болып қалған бай болмаса, оқушысы жоқ біздің қазақ
ғылым жолында еңбек сіңірушілерді тез үмытқыш келеді. Бірақ заман өткен
сайын халықтың көзі ашылып, әдебиеті гүлденіп, матбүғаты жайыла бастаған
кезде естен шыққан Шоқандардың артында қалдырған сөзін қайта тірілтіп, кім
екендігін білдірмей қоймайды», - дейді.
1917-1918 жылдары Міржакып Алаш қозғалысын жандандырып, Ресей халі
ауырлағанда ел тә)елсіздігіне қатысты мәселемен шүғылданды. 1917 жылғы
маусым мш желтоқсанда шақырылған жалпықазак сиездерінің жүмысына
қатынасты.
Кеңес өкіметі орнаған соң біраз уақыт Орынбордағы газет-журналдарда
қызмет жасады. 20-жылдардың басында Ташкенттегі “Ақжол” газетінде, Семей
сот мекемесінде жүмыс істеді. 1921 жылы Қазақ мемлекетгік баспасының
бөлімін басқарады. Қайраткер 1922-1926 жылдары Орынборда Қазак халыкка
білім беру институтында (КИНО, 1920 жылы ашылған) үстаздық етеді. Қазақ
өлкесін зер тт^ қоғамыньщ мүшесі болады. Осыған косымша Қазақстан
мемлекеттік баспасында, «Еңбекшіл қазакга» қызмет аткарады. 1924 жылы
Қазақ білімпаздарының түңғыш сиезіне қатысып, сөз сөйлейді. Екі бөлімді
«Есеп қүралын», «Балқия» атты пьесасын, библиографиялық көрсеткішін
жарыққа шығарды.
Кеңестік тоталитарлык жүйе оны 1928 жылы түтқындады. 1930 жылы
Ақтеңіз-Балтық каналының жүмысына жер аударды.
Қайраткер 1935 жылы 5 қазанда Сосновец жерінде дүние салды. Еліміз
тәуелсіздік алғаннан кейін сүйегі туған жеріне әкеліп жерленді.

Д.Қамзабекулы

ДҮЙСЕБАЙҮЛЫ ТӨЛЕМБАЙ
Алаш қозғалысы кезінде өмір сүріп, өзінің бар мүмкіндігімш Алашорда
үкіметі үшін адал қызмет еткен азаматтардын бірі Дүйсебайүлы Толембай 1884
жылы сол кездегі Верный угзінін үлкен Алматы болысында туған. Ата-бабасы
дәулетті болған. Төлембайдың бала кезі ата дәулетінің ортаймаған ксзі болса
керек. Әкесі Шуманақүлы Дүйсебай кажылыкка барған, көпті керген адам
екен. Төлембайдың жақсы тәрбие алуына бар жағдайды жасайды. Баласының
алға басар ел адамы болуына көп ыкпалы тиеді.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ - - r — x£i *x>3- 4 ' '^ А с 'О -Ф
Т.Дүйсебайұлы 1894 жылдан 1902 жылға дейін Верный ерлер гимназиясында
оқып, бес сыныптык білім алған. Алайда зерек жігіт білімін өз бетінше
толықтырады. Өздігінен оқып, орыс тілін жақсы меңгерген ол 1917 жылы
Жетісу облыстык басқармасында аудармашы болады. Осы қызметте жүрген
кезінде өзінің іскерлігін танытып қана коймай, үстанар бағытын, беталысын
айқындайды. Алған білім, көрген үлгісін ел ісіне арнауға бел буады.
1918 жылы тамыздьщ 10-30 аралығында Лепсіде Жетісу облысы
қазақтарының екінші сиезіне катысады. Сиезде елдің қолдауына ие болып,
Алашорданың Жетісу бөлімшесінің мүшесі болып қабылданады. Алашордаға
мүшелікке кірген соң елі үшін барын салып, аянбай жүмыс істейді. Азамат
соғысы кезінде Үржар, Қапал өңірлерінде Алаш әскерін жасактауға қатысып,
өзінің біліктілігін танытады. Кейін екінші рет жарияланған Алашорда үкіметі
Қапал )ездік кеңесінің мүшесі ретінде соғыс зардабын шеккен қазақтарға
көмектесетін комитеттің жүмысына белсене араласады. Осы жүмыстардың
бәрінде де ол халыққа жанашырлық көзқарасын танытып, оны іс жүзінде
дәлелдеп отырады. Елге пайдалы көп игі істер тындырады. Бүл кезде
Алашорда Батыс Сібір үкіметімен одақтас еді. 1919 жылы Батыс Сібір үкіметі
Т.Дүйсебайүлына «большевиктермен байланыста болды» дегш жала жауып,
түтқынға алады.
1919 жылы 16 сәуірде М.Тынышбаев адмирал Колчакқа жазған хатында
Төлембайды түрмеден босатуды талап етеді. Түрмеден босаған ол өз жүмысына
кіріседі.
Алашорда таратылған соң біраз уақыт кеңес үкіметінің жүмысында болып,
Алматы қалалық су шаруашылық саласында жүмыс істеген. Онда да халық
үшін қызмет істеу бағытынан айнымайды. Алайда Алашорда үкіметінің мүшесі
болған, үлтшыл бағыт үстанған азаматтың жолы болмайды. Төлембайдың
үстанған бағыты да, өткет тарихы да үкіметке ұнамаса керек. Өмірінін соңғы
кезін қалай өткізгші туралы да дерек қалмаған. Елге түтқа болар азаматтардын
тағдыры аяқасты болған кезеңде өмірден белгісіз күйде өткен арыстарымыздың
бірі осы кісі екен.

И.Нүрахмет

ЕРМЕКОВ ӘЛІМХАН
Әлімхан Әбеуүлы Ермеков 1891 жылы бүрынғы Қарқаралы ^езіндегі,
қазіргі Қарағанды облысындағы Ақтоғай ауданының Беріктас деген жерінде
дүниеге келгш. 1898 жылы Қарқаралыдағы үш жылдық орыс мектебіне окуға
барады. Оны бітірісімен, 1905 жылы Семейдегі гимназияға түседі де, оны
алтын медальмен аяқтайды. Гимназияда жүргенінде жаңашыл көзқарастағы
математик Ф.Дульский, тарихшы Д.Юринскийлермен жақсы қ а р ы м -қ а ты н а ст а
болады. Сол кездегі ереже бойынша гимназияны үздік бітірген оның
Петербургтегі политехника институтын немесе Томск технология институтын
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
таңдауға еркі бар еді. Алайда Петербургте оқуға қаражатжағы қиындау болып,
Томск технология институтына оқуға түседі. Томскіде ол Шоқанның досы
Потанинмш танысады. Қарқаралы өңіріж бірге барып, қазақ фольклорының
үлгілерін жинасады. Институт қабырғасында жүргенде мүсылман студенттердің
қоғамын қүрады. Қоғам Әзірбайжан, Татарстан, Осетия, Башқүрт, Бал кар, ' '
Сібір т.б. жерлердш келген студенттерге жәрдем жасап, мүдделерін қорғайды.
Карпов, Ғайсин, Хакимовтармен пікірлес болып, жазушы В.Шишков, зоолог
М.Рузский, профессор Б.Вайнберг, гөэлог-оқытушы М.Усов, дәрігер С.Адамов,
геолог Н.Урванцевтермен тығыз байланыста болады.
Барша ғүмырын елінің тә^елсіздігіпе арнаган Ә.Ермеков оле-өлгенше
Алашорда партиясы, Алашорда үкіметіне мейлінше адал, ұлтшылдық қасиет-
сипаттарымен қызмет етті. Соның нәтижесінде ірі саясаткер, танымал қайраткер
дәрежесіне көтерілді.
Ресейде басталған 1917 жылгы дүрбелең қазақ жеріне де келіп жетгі.
Ә.Ермеков осынау аласапыран оқигалардан тыс қала алмады. Жас кезінен-ак
туған халқының азаттығы, бостандығы мен тоуглсіздігі, дербестігі үшін күрес
жолын таңдап алған үлтшыл азамат Томск технология институтындағы оқуын
уақытша үзіп (институтты сәл кейінірек, 1921 жылы тәмамдаган), Алашорда
партиясының үлы мақсат-міндеттерін жүзеге асыруға белсаю араласады.
Ә.Ермеков 1917 жылдың 21 -26 шілде күндері Орынборда өткен I жалпықазак
сисзіпе қатысады. Ә.Бөкейхан, Х.Ғаббасовтар бастаган сегіз адамның бірі
болып, Ж.Ақпаев, Ә.Ермековтер де Семей облысынан күрылтай жиналысына
депутат болып сайланады. Бүкіл үйымдастыру жүмысына, сиездің қүжаттарын
заңдық түрғыда әзірлеуге белсене атсалысады. Дәл осы сиезде Қазақстанның
барлық өңіріжн келген үлт зиялылары болашақ қазак мемлекетінің іргетасын
қалап, нақты іс-шараларды жүзеге асырудың бағдарламасын жасаған болатын.
Сол 1917 жылы 5-13 желтоқсан аралығында Орынборда II жалпыказак сиезі
өтеді. Сиезде Алаш автономиясы ресми түрде жарияланып, Алаш Орда
үкіметі құрылады. Үкімет кұрамына Ә.Бөкейхан, А.Байтүрсынүлы, Ж.Ақпаев,
М.Тынышбаев, Ж.Досмүхамедүлы, Б.Қүрмановтармен бірге Ә.Ермеков те
шеді.
Егер 1917 жылы дүниеге келген Алашорда үкіметінің басшысы
Ә.Бөкейхан, идеялық жетекшісі А.Байтүрсынүлы болса, істің басы-касында
Ә.Ермеков болды. 1920 жылы ж ақтардан, ж қызылдардан қолдау таппаған
Алашорда өз қызметін тоқтатқанша, Ә.Ермеков қыруар шараларды жүзеге
асырушы аз ғана танымал көсемдердің алғы легінде болған. Әлімхан Әбсуүлы
өздеріне берілген уақыттың тым аз екенін сезінігі, бар күш-жігерін казақ
елінің болашағына арнайды. Батыс Сібір ревкомының төрағасы В.Косаревтің
үсынысы бойынша Семей ревкомының қүрамына енеді. Жаңа жағдайға сай ел
қамы үшін тың қарекеттерге көшеді. Ол кісінің айрықша енбегі мынада:
1920 жылы Халық комиссарлары кеңесінің терағасы В.И. Лениннің
қабылдауында болып, кеңейтілген мәжілісте қазақ елкесіндегі жағдай, хал-
ахуал, әсіресе, шекара мәселесі туралы мазмүнды баяндама жасайды. Қызу
өткен мәжілісте Ермековтің орынды уәж іж қарсы түра алмағандар еріксіз оң
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ “ .. . ^ ~ - ^ч£>
дауыс береді. Сөйтіп, Сталин реформасы кезінде казак елі айырылып калған
жерлерін өзіне кайтарады. Тарихи әділдік жеңіп шығады. Сол жылы жазда
екінші Коминтерн конгресінің мәжілісі өтеді, оған Ә.Ермеков кұрметті конақ
ретінде қатысады. 1920 жылы 26 тамызда Қазак автономиялық социалистік
республикасын қүру туралы декрет қабылданады, 12 казанда Орынборда
Бүкілказақстандық кеңестердің бірінші сиезі өтеді де, 1921 жылы сәуірде
партияның Орталық Комитеті мен РСФСР Халық Комиссары кеңесінің казақ
жерін өзіне қайтару туралы қаулысы шығады.
Ә.Ермеков 1921 жылы қазақ елінің болашағы жаңа жағдайдағы оку мен
білімде екенін түсіш отырып, айрықша күш-жігер жүмсауының нәтижесінде
Қарқаралыда екі сатылы мектеп пш педагогтік техникумның ашылуына қол
жеткізеді. Білікті, білімді оқытушыларды басқа қалалардан шақыртады.
1925 жылы Семейге шақырылып, Қазақстан Жоспарлау комитеті
төрағасының орынбасары болып тағайындалады да, Орынборға аттанады.
Сонымен қатар, оған өнеркәсіп секциясын басқару да жүктеледі. 1926 жылы
Қазақ КСР-інің алтыншы шақырылған Орталық атқару комитетіне мүше
болып сайланады, 1926 жылы да осы орталықтың жетінші шақырылымына
мүше болады.
Ә.Ермеков өмірінің соңына дейін еліміздегі білім, ағарту, ғылым саласына
айрықша еңбек сіңірген жан.
Таш калтегі жоғары педагогтік институтқа, ал кейіннан Алматыдағы
жоғары оқу орындарына ғылыми-педагогтік қызметтерге шақырылады.
Қазақ педагогтік институты мен мемлекеттік университетте және Алматы
зооветеринарлық институтында математика кафедраларын басқарады. 1935
жылы КСРО Жоғары аттестациялык комиссиясы Ә.Ермековке профессор
атағын береді.
1937 жылы қазақ зиялылары «халық жауы» атанып, үсталып ж атқ ан да,
Ә.Ермеков Мәскеуге кетіп, бой тасалайды. Сол жерде жолдама алып, Ресейдін
қаласы Куйбышевтағы жоспарлау институтының математика кафедрасына
меңгеруші болып тағайындалады. Алайда үсті-үстіне жазылып жатқан арыз-
шағымдардың қырсығынан 1938 жылы қамауға алынады.
Ә.Ермеков күні кешегі Алашорда үкіметінің вице-премьері б о л ға н д ы қ т а н
және қазақ халқының арасында аса зор беделге ие болғандықтан, тоталитарлык,
коммунистік-большевиктік жүйе оны өз мақсатына пайдалануға тырысты, ел
сеніміпе кіру үшін қалқан етіп ұстағысы келді, сондықтан да басшы кызметтер
үсынды. Коммунистік, тоталитарлық жүйе біршама нығайып алғаннан
кейін үлты үшін жанын қиюға әзір қазақ зиялыларын, әсіресе, алашорда
қайраткерлерін қүртуға тырысты. Әрине, мүндай екіжүзді саясатты Әлімхан
Әбеуүльг сияқты ұлт ардақтылары білгш жоқ, сезген жоқ деуте болмайды.
Сондықтан да олар өздеріне тарих пен тағдыр сыйлаған үлы парызды абыроймен
орындап шығуға белсене кірісті, бүкіл таланты мен дарынын үлттық сананын
оянуына жүмылдырды, жаңа жағдайда кеңестік жүйе қызметінде жүрг®
сәттерінде өздеріне тәңірі бүйыртқан уақытты білім, ағарту саласында енбек
етуге арнады.
 “АЛАШ" ҚОЗҒАЛЫСЫ
Алаш ардақтысы 1920 жылдардың аяғына қарай алаштық идеялары
үшін елдің саяси өміріиен аластатылды. 1932 жылы түтқындалып, үш жылға
сотталады. 1938 жылы екінші рет қамауға алынып, он жылға (кейіннен жаза
мерзімі 6 жылға түсіріледі) сотталады, 1948 жылы үшінші рет тұтқынға
алынып, тағы да он жылға бас бостандығынан айыруға үкім шығарылады. Тек 19
Сталиннің өліміш байланысты ол соңғы айдаудан 1955 жылы босатылады.
1955 жылы Ә.Ермеков Қарағандыға келеді. Қарағанды тау-кен институтына
(кейіннен политехникалық институт болған, қазір Қарағанды мемлекеттік
техникалық университеті) жоғары математика кафедрасының аға оқытушылык
қызметіне орналасады. Бүл қызметте 1955-1968 жылдар аралығында болады.
1970 жылы ауыр науқастан қайтыс болады.

М. Хамзин

ECEHF¥JIOB ҒҰМАР
Есенғүлов Ғүмар Қожахметүлы 1886 жылы Орал облысының Темір уезінде
туған. Алашорданың Батыс Қазақстандағы іс-қимылдарына белсене қатысқан
қайраткер. Ауыл молдасынан сауат ашқан ол кейін болыстык орыс-казак
мектебінен білім алған. Содан соң Романов орыс-қазак мектебіне окуға түссді.
Сондықтан орыс тілін жас кезінде-ақ жетік меңгерген. Білімін әрі карай
жалғастырмақ ниетпен Орал қаласындағы реалдық әскери мектебіне оқуға
түсіп, оны 1910 жылы жақсы нәтижемен тамамдайды. 1914 жылы Саратов
университетінің медицина факультетін жақсы нәтижемен бітіреді. 1914-1916
жылдары Саратов қаласындағы Земгор одағының лагерінде дәрігер болыгі
жүмыс істейді. 1916 жылы Орынбор қаласындағы жедел-жәрдем стансасына
дәрігерлік қызметке барады.
1917жылы сәуірдің басында өткен Торғай және Орал облысы казактарының
сиезінде қаралатын мәселелерді әзірлеп, өтетін орны мен уакытын аныктап,
жүртқа хабар беретін айрықша бюроның күрамына кіреді. 1917 жылы Орал
облысында өткен бірінші Орал облысы қазақтарының сиезінде Жайык сырты
облыстық қазақ комитетінің мүшесі болып сайланады. Екінші жалпықазақ
сиезінде Бүкілресейлік қүрылтай жиналысы депутаттығына Орал облысы
атынан үсынылған 7 депутаттың бірі болады. 1917 жылы Темір >езі бойынша
уақытша үкімет комиссары болып тағайындалады. Алашорданың Темір угздік
комиссары міндетін коса атқарады. 1920 жылы маусымда Орынбор - Торғай
губерниясының атқару комитетінің мүшесі болып сайланады. 1925 жылы
Ақтөбе қаласында дәрігер болып жүмыс істеді. 1929 жылы түтқындалып,
Воронежге жер аударылды.

Е. Ті.ешов
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ - " *
ЕСЕНҒҰЛОВ ТҮБЕК
Алаш үкіметі үшін белсенді қызмет еткш түлғалардың бірі - Есенғүлов
Түбек 1874 жылы сол кездегі Жетісу облысының Верный >езіндегі Үлкен
Алматы болысында туған. 1898 жылы Верныйдағы үлдар гимназиясын бітірген
соң, Қазандағы ветеринария институтына түсіп, 1902 жылы жақсы нәтижемен
бітіріп шыққан. 1899 жылы институтта окып жүрген кезінде дала өлкесін
зе р т т ^ экспедициясына қатысқан. Сол сапарында ел өмірімен жете танысады.
Жетісу облысындағы қазақтан шыққан алғашқы мал дәрігерлерінің бірі.
1917 жылы ақпан төңкерісінен кейін қазақ елінде канат жайған Алаш
қозғалысына белсене қатынасады. Алашорда үкіметінің бағытын қолдап,
Алаш үкіметіш тілектес болған. Ел ішінде беделді, кызметте алғыр Түбекті өз
ортасы жоғары бағалап, сенім артады. Ол 1917 жылы 21-26 шілде аралығында
Орынборда өткен жалпықазақ сиезіне Жетісу облысынан делегат болып
барады.
Есенғүлов өз ісіве жетік маман, үйымдастырушылык кабілеті мол басшы
ретінде де танымал болады. 1913 жылы «Әулие Станислав» орденімен
марапатталады.
Алашорда таратылып, кеңес үкіметі орнаған соң да көп уақыт өз мамандығы
бойынша жүмыс істейді.
1902-1922 жылдар арасында Жаркент ^ездік малдәрігері қызметін атқарған.
Істегш қызметі мш беделі арқасында 1916 жылы «Колледж кенесшісі» дегш
атаққа ие болады. 1922-1927 жылдар арасында Алматыдағы малдәрігерлік
басқармасының бастығы болады. 1927-1929 жылдары Түркістан-Сібір темір
жол қүрылысында қызмет атқарған. Қайраткер Т.Рыскүловтың әйелі Бибі-
Ғазиза осы Түбектің қызы екен.
Кейінгі тағдыры белгісіз.

И.Нүрахмет

ЕСПОЛОВ МЫРЗАҒАЗЫ
Алаш қозғалысының қайраткері Есполов Мырзағазы 1891 жылы Қостанай
^езі Аманқарағай болысының № 4 ауылында туған. Ауыл молдасынан хат
таныған соң мүғалімдер мектебін бітіріп, қаламгерлік қабілетінің арқасында
қазақ, орыс тілдеріндегі мерзімді баспасөзбен тығыз байланыс жасаған. Қолынан
келгенше «Айқап» журналына, «Қазақ» газетіш жәрдемдескен. Империя
астанасы Петерборда ресми шығып түрған «Мусульманская газетанын» тілшісі
болған. «Қазақта» жарияланған «Жер туралы», «Үлгі алатын іс», «Үлгілі
мектеп», «Күнбатыс майданы», «Майданнан хат», «Жүмысшылар жайынан
доклад», «Адасқан жігіттер» атты мақалалары белгілі. Монархиялық режим
түсында «Мусульманская газета» басылымында жарық көрген «Вол в степи»
 ' ■ ' “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
(«Қырдағы өгіз») атты мақаласы үшін оған 400 сом айып салынған. 1916 жылы
әйгілі «июнь жарлығынан» кейін майданға аттанған қазак жігіттеріне бас-көз
болуды ойлап Ә. Бокейхандармен бірге (сол жылдың соңғы айлары мен 1917
жылдың басында) Минскідегі әскери қосындарды аралайды. Отандастарына
арашашы, қорған болады. 1917 жылдың наурыз-сәуір айларында елге келіп, 81
саяси-қоғамдық істерге араласады. Алаш қозғалысына атсалысады. Осы жылы
Алаш партиясы қүрылатын I жалпықазақ сиезінің де, Алаш автономиясы
жарияланатын II жалпықазақ сиезінің де үйымдастыру және өткізу жүмысына
белсене қатысады. 1929 жылдың 3 ақпанында терге/шіге берген жауабында:
«1919 жылғы ақпанда Троицкіде Дутов штабының қамауына, 15 шілдеде
ҚостанайдаКолчактың қамауынатүстім» дейді. ¥ Қ К мүрағатында қайраткердің
Торғай оқиғасына, Таран, Амангелді өліміне қатысты жазба мәлімдемелері
тіркелген. Мүнда ол аласапыран кезеңге шынайы баға беріп, көрген-білгенін,
түйгенін жасырмай айтқан. 1920 жылдан бастап ол жаңа қоғамның шаруашылық
басқару жұмыстарына кірді. 1920-жылдардың басында-ақ куғын-сүргіні аздау
Түркістан автономиялық республикасының орталығы Ташкентке қоныс
аударды. Мүнда Жер-су комиссариатында, Мемлекеттік сауда басқармасында
жауапты қызметтер атқарды. Осы шақта «Ақ жол» газеті мен «Талап» атты
қауымының жүмысына атсалысады. Соңғысының басқарма мүшесі болып,
Ы.Алтынсариннің қилы тағдыры мен шығармашылығы туралы дәріс оқиды.
1924 жылы қаламгер ресейлік профессор Д.Кудрявскийдің «Как жили люди в
старину» атты танымдық зер тт^ кітабын «Арғы мәдениет» деген атпен аударып
шықты. Қайраткер 30-жылдардың басында саяси айдауда М.Дулатовпен бірге
болады. Осында қосымша фельдшерлік курсты бітіріп, кіші дәрігерлік қызмет
істейді. Ол 1938 жылы наурызда атылады.

Д. Қамзабекүлы

ЖАЙНАҚОВ ЫБЫРАЙЫМ
Алашорданың белгілі қайркерлерінің бірі Ыбырай Жайнақов 1884 жылы 30
қыркүйекте бүрынгы Жетісу облысы, Верный >езі үлкаі Алматы болысының
Боралдай ауылында туған. 1902 жылы Верный үлдар гимназиясының алты
сыныбын бітірген.
1904 жылы Жәркент >ездік және Жетісу облыстық басқармасында тілмаш,
іс жүргізуші болып қызметтер аткарған. 1911 жылы 21 қазанда өгкен Жетісу
облысы болыстары және қүрметті аксақалдары кеңесінің үйымдастырушысы
болған. Онда облыстық әкімшілік пен қоныстандыру баскармаларының іс-
әрекеттері жөнінде және саяси іздестіру бөлімдерінің облыстагы көшпелі
халықтың ісіне араласпауы туралы Ресей империясының екілетті органы
Мемлекеттік Думаға өтініш айтып, өкілдер жіберу мәселесі шешіледі. Сол
шешім бойынша Б.Сырттановпен бірге Санкт-Петербургке барып, Мемлекеттік
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Думаның мұсылман фракциясы мүшелеріне Жетісудағы жергілікті халыктың
тілектерін жеткізеді. Жайнаков Бүкілресейлік мүсылмандар сиезін әзірлеп
өткізуге де катынасады. Ол Ресей патшасыньщ 1916 жылғы 25 маусымдағы
жарлығы кезінде халыққа көтеріліске шыкпай. істі бейбіт жолмен шешу керек
екенін түсіндіреді.
1917 жылы Ақпан тоңкерісінен кейін елдегі әлеуметтік-саяси өзгерістерге
белсеег араласты. Жетісу облыстық қазак комитетінің төрағасы болып
сайланады. Сол жылы 12-23 сәуірде Жетісу облыстык қазактарының бірінші
сиезін үйымдастырып, оған төраға болады. 1917 жылы 19 шілдеде уақытша
үкіметтің Жетісу облыстық комиссарының орынбасары болып тағайындалады.
1917 жылы бірінші, екінші жалпықазақ сиездерінің жүмыстарына да белсеж
араласады. Бүкілресейлік күрылтай жиналысына Жетісу облысынан депутат-
тыққа үсынылады. 1918 жылы шілде, тамыз айларында Алашорда атынан
Челябі қаласында өткен Сібір үкіметі мен қүрылтай жиналысының мүшелері
комитетінің мәжілісіне катынасады. 1916 жылы үлт-азаттык козғалысынан
кейін босқын болып, Қытайға ауған Жетісу түрғындарын - қазактар мш
қырғыздарды елге кері қайтаруға, оларға көмек көрсетуге, ашаршылыкка тап
болған халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуіш атсалысты. 1918 жылы 10-
31 тамыз аралығында Лепсі қаласында өткен Жетісу облысы қазактарының
екінші сиезіне төрағалық етті. 1919 жылы 17 наурызда Жетісу облыстық казак
комитетінде жергілікті халықтың ауыр жағдайы туралы баяндама жасады.
Болыпевиктер билік басына келген кезде олармен келісе алмайтынын біліп,
Ы.Жайнақов Жетісудағы Алаш қозғалысының көрнекті қайраткерлерімен
бірге Қытайға қоныс аударады. Сол жақтан болыпевиктерге карсы қарулы
карсылық үйымдастыруды жоспарлайды. 1932-1933 жылдары кеңес үкіметіжя
қашып өткен казакгарды жүмысқа орналастыруға жәрдем береді. Моңғол-Күре
ауданының әкімі болады. Сол қызметінде жүргенде 1938 жылы 28 ақпанда
түтқындалып, Гоминдан үкіметінің түрмесіне жабылады. Кейін баласы Омар
Жайнақов әкесін 1941 жылы Үрімжі түрмесіжн Семейге алып кеткш ін Ғабди
Сайболатов дегеннің аузынан естиді. Ж айнақовтың мүнан кейінгі тағдыры
беймәлім.

Е. Тілешов

ЖАҚЫПБАЕВ НҮСІПБЕК
Алашорданың белгілі қайраткері Ж ақыпбаев Нүсіпбек бүрынғы Жетісу
облысында туған. Бала кезінде оқу-білім қуып, талмай талаптанып көп іздетзді.
1911 жылы Верный үлдар гимназиясын тәмамдайды. Білімнің таза бүлағынан
сусындап, көзі ашылған бозбала оқуын одан әрі жалғастыруды ойлап, Киев
университетінің медицина факультетіне оқуға түседі. Университетті 1916
жылы үздік бітіреді.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Оқуын тәмамдаған соң Жетісу облысына жұмысқа жіберіледі. 1916
жылы майдандағы қара жүмысқа шақырылғандарға арналған дәрігерлік
пункте комиссия құрамында жұмыс істейді. Бұл жұмыс оның қара жұмысқа
шақырылған қандастарына аз да болса көмек қолын созуына мүмкіндік береді.
Алайда, бүл жүмысы үзаққа бармады. Сол жылы желтоқсанда Үржар ауылдық
дәрігерлік бөлімшесіне дәрігер болып ауысады. Дәрігер Нүсіпбек ауылдағы
қазақтарға жанашыр болады, оның үстіне кәсіби біліктілігімен аз уақытта елдің
қалаулы азаматына айналады. Оның келуі Үржар халқына үлкен меде/ болды.
Дәрігерлік қызмет оны елмен етене жақындастырды.
Нүсіпбек дәрігер бола жүріп, елдің сеніміне ие болып қана қоймай, үкімет
алдында үлкен бедел жинайды. Соның аркасында 1918 жылы 10-31 тамыз
аралығында Лепсі қаласында Жетісу облысы қазақтарының екінші сиезінде
Алашорданың облыстық комитетіне мүше болып қабылданады.
Алашорда таратылғанда Нүсіпбек бір-екі жыл жүмыссыз жүреді, кейін
үкіметтің уақытша кешіріміне ие болып, 1923 жылы Жетісу облыстык денсаул ық
сақтау бөлімі меңгерушісінің орынбасарлығына тағайындалады. Бір жылдай
сонда істеген соң, 1924 жылы Жетісу губерниялық денсаулық сақтау бөлімінің
меңгерушісі қызметіне ауыстырылады. Осы кызметке қоса губерниялық агқару
комитетінің мүшесі болады. Бүл міндетті екі жыл атқарады.
1925 жылы жергілікті денсаулық сақтау мекемесінің жегекшісі ретіндс
Орынборда откен дәрігерлердің бүкілодақтық бірінші сиезіне, Орынборда
откен губерни яльщ денсаулық сақтау бөлімдерінің сиезіне катысады.
1932 жылы қайтыс болады.

И.Нурахмет

ЖАЛПАҚОВ ТӘЖМҰХАМБЕТ
Жалпақов Тәжмүхамбет Темірүлы 1897 жылы Орал облысы Ілбішін >езі,
Мәтеш болысының 8-ауылында туыпты. Қазір ол жер Батыс Қазақстан облысы,
Тайпақ ауданы деп аталады. Батыс Алашорда офицері.
Әкесі орта шаруалы адам болған. Т.Жалпақов 1917 жылы болыстык орыс-
қазақ мектебін бітірген соң, қалалық Романов орыс-қазак мектебінен окиды.
Онан соң Воронеж ер балалар фельдшерлік мектебін бітіреді. 1918 жылы жазда
Ғ.Мүхитов, Т.Бекмағанбетовпен бірге Ойылдағы түңғыш казак кавалериялык
юнкерлер мектебіне түседі. 1919 жылы юнкерлік мектепті тәмамдап,
прапорщик шенін алып шығады. Онан соң Жымпиты ауданындағы Алаш
полкінің шаруашылық бөлімінде қызмет атқарады. Кәсіби біліктілігімен тума
талантының арқасында полктің штаб офицері болып тағайындалады. 1919
жылдың аяқ шенінде полкпен бірге Ойыл бекінісіне келеді. Батыс Алашорда
таратылған кезде Батыс Алашорданың бірнеше офицерлерімен бірге Орынбор
қаласына айдалады. Алашордаға қызмет еткш Т.Жалпақов кеңес жүмыстарына
да тартылады. Өйткені ол түста Т.Жалпақов сияқты тәжірибелі білікті, іскер
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
маман табыла бермейтін. Ал Т.Жалпаков үшін де бүл тиімді болады. Алашорда
таратылған, шдігі елге септігі тиетін жалғыз жолы - үкімет жүмысын істеу
еді.
1920 жылдын сәуір, желтоксан айлары аралығында Қазак өлкелік Төтшше
комиссияның ерекше тапсырмалар жөніндегі комиссары болып жүмыс
істеді. 1920-1921 жылдары Жымпиты )ездік еңбек комитетінің жүмылдыру
бөлімінің бастығы, Қызыл армия қүрамындағы ерікті коммунистік эскадрон
командирінің көмекшісі, Жымпиты >ездік еріктілер отрядының командирі
болып істейді де, 1922-1924 жылдары Тайпак болыстык атқару комитетінің
төрағасы болады. 1924-1928 жылдары Орал облыстық түтынушылар одағы
қоғамының нүсқаушысы болып қызмет атқарады. Осыдан кейін Т.Жалпаков
еңбек демалысына шыққанша есеп саласыңда жергілікті түтынушылар
одағында, кеңшарда, кооперативтерде бухгалтерлік қызметтер істеген.
1942-1945 жылдар аралығында екінші дүние жүзілік соғысқа қатынасады.
Соғыстан кейін 1945-1952 жылдары Теректі аудандық түтынушылар
одағының бас бухгалтері, 1952-1956 жылдары Қ аратөбе ауданындағы Ақкозы
жүмысшылар кооперативінің бас бухгалтер! болы п істегш. 1956 жылы
зейнеткерлік демалысына шығып, өмірінің соңына дейін Аккозы кеңшарында
түрады.

И.Нүрахмет

ЖАМАНМ¥РЫНОВ ТЕЛ
Алаш қайраткері, ауылшаруашылығы ісін дамытуды мемлекеттік дәрежеде
үйымдастырушы Жаманмүрынов Тел 1888 жылы Торғай облысы, Ырғыз
>езінде (қазір Ақтөбе облысы) туған. 1907-1912 жылдары Орынбордағы
реалдық училищеде оқыған. 1913-1917 жылдары Петровско-Разумовский
атындағы Мәскеу ауылшаруашылығы академиясында оқып жүріп үлт-
азаттық қозғалыстарға қатысқан. 1916 жылы I дүниежүзілік соғыска
алынған қазақ сарбаздарына көмек көрсетуші арнайы топқа (Минск, Батыс
майданындағы «Земсоюз») кірді. 1917 жылы О рынборда құрылған «Еркін
дала» үйымының басшылығында болды. Осы жылы 1 сәуірде еткен Торғай
облысы қазақтарының сиезіне «үлтшыл студент» деген мәртебемен қатысады.
Алаштың 1917 жылдың 21-26 шілдесінде Орынбор қаласында өткен бірінші
жалпықазақ сиезіне Торғай облысынан қатысып, онда Бүкілресейлік
күрылтайға депутат болып үсынылған. 1917 ж ылы 20-25 тамызда Ақтөбеде
өткен Торғай облысы қазақтарының екінші сиезін үйымдастыру шараларына
қатысып, жиында хатшы қызметін атқарды. 1917-1918 жылдары бірынғай
Түркістан автономиясына қосылуды жақтаушылардың қатарында болады. Осы
уақытта Ырғыз >ездік жер комитетінің төрағасы, алғаш атқару комитетінің
төрағасы, кейін төрағаның орынбасары қызметін атқарды. 1919-1921 жылдары
>ездік жер бөлімінің меңгерушісі, жүмысшы-шаруа инспекциясының және
 C^scj' - “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
статистикалық бюроның басшысы. 1921 жылдың шілде-тамыз аралығында
Қазақ автономиялық республикасы Егін шаруашылығы халық комиссарының
орынбасары, 1929 жылға дейін Егін шаруашылығы халық комиссариаты
жабдықтау, мал шаруашылығы, егін шаруашылығы басқармаларының бастығы.
1927 жылы Түркістан-Сібір теміржолын жобалау және жабдықтау шараларына 85
да қатысты. 1929-1930 жылдары Қазақ автономиялык республикасы
Статистикалық басқармасы бастығының орынбасары. 1930 жылы Алашқа
қатысы болғаны үшін «қылмыстық жауапкершілікке» тартылды. 1932-1933
жылдары Шымкенттегі Түйе шаруашылығы ғылыми-зертте/ институтының
директоры, ауылшаруашылық тобының меңгерушісі, мал шаруашылығы
секторының басшысы. 1933-1934 жылдары республикалық Мемлекеттік
жоспарлау комиссиясы төралқасының мүшесі. 1934 жылы Ақтөбе облыстық
жоспарлау комиссиясының төрағасы. 1935 жылы Мемлекеттік жоспарлау
комиссиясы мал өсіру секторының меңгерушісі.
НКВД шешімімш 1937 жылы мамырда түтқындалып, 1938 жылы ақпанда
атылған.
Д. Қаміабскулы

ЖАНАЙДАРОВ СЕЙІЛБЕК
Білікті заңгер, Алашорданың көрнекті қайраткері - Сейілбек Мейрамүлы
Жанайдаров бүрынғы Ақмола облысы, Атбасар >езі Терісакқан болысында
туған.
Ол жастайынан талапты, ізденгіш болады. Есейген шағында білім іздеп
шетке кетеді. 1913 жылы Санкт-Петербург университетінің Заң факультетін
бітіріп, оз заманының білікті заңгері болып шығады. Университетті оқып
жүргш кезінің өзінде сол саладағы жетекші мамандармен танысып, олардан
ақыл-кеңес алып, пікірлес, ниеттес бола біледі. Оның заңгерлік мамандығын
игеруіне, түтастай өміріне игі ықпал еткен жандардың бірі белгілі қазақ
заңгері Жансүлтан Сейдалин болды. Ол кезде қазақта заңгерлер көп болмаған.
Сондықтан Жансүлтан Сейдалин Сейілбекті әріптес ретінде де, ізбасар іні
ретінде де ерекше қүрметтейді. Сейілбек ол кісіге қатты үнайды, озі де үнатып
аға үстаз түтады, барыс-келістері жиі болады. Сөйтіп жүріп Жансұлган
Сейдалиннің кызы Марияммен танысып, үйленеді.
Университетті бітірген соң бірдш елге орала алмай, Ресейдің Витебск
губерниясында қаржысаласыныңтексерушісіболыпқызметаткарады.Сейілбск
сол қызметте жүріп патша үкіметінің отарлау саясатын терең түсінеді. 1916
жылы Витебскіден елге оралып, Атбасар қаласында салық инспекторы болын
қызмет атқарады. 1916 жылы майдан жүмысына алынған казак жасакіарына
көмек көрсету ісіне араласады және іскерлігі маі жанашырлығын танытып,
елдің алғысына не болады.
С.Жанайдаров М.Дулатов, М.Шокай, А.Бірімжановтармен пікірлес болады.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Олардың ұлт-азаттығы жолындағы күрескер рухын өзіне үлгі етеді. Ресейдегі
ақпан, қазан төңкерістері қарсаңында қазак даласында етек алған үлттық
демократиялық козғалысқа белсеее араласады.
1917 жылы шілде айында Орынборда өткен бірінші жалпыказақ сиезінг
Ақмола облысынан делегат болып катысқан. 1917 жылы 5-13 желтоқсан
аралығында екінші жалпықазак сиезіне катысады. Сол жолы Алашорда
үкіметіне мүше болып қабылданады. Алашорда үкіметі қазактың білімді
азаматтарын жүмысқа алады жәнг олардың өз білімін үлт үшін жүмсауына
мүмкіндік туғызып отырады. 1918 жылы Ә.Бөкейхановтың жарлығымен
С.Жанайдаров Ақмола облысының соты болып тағайындалады.
Қазақ автономиялық республикасы қүрылған соң, Орынборда халық
комиссариатында жауапты қызметтер атқарады. Астана Қызылордаға көшіріл-
генде, Қазақстанның ауылшаруашылық банкін басқарды. 1929 жылы Алматыда
қайтыс болған.

И. Нурахмет

ЖАНАТАЙ¥ЛЫ КӨКБАЙ
Ақын, ағартушы, Абайдың орі інісі, әрі шәкірті Көкбай Жанатайүлы 1861
жылы Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы Ш ыңғыстау бөктері Тақыр
ауылында туған. Абайдың «Жаз», «Күлембайға» дегш өлеңдері түңғыш
Кокбай колымш 1888-1889 жылдары «Дала уәлаяты газетінде» жарияланды.
Көкбай бала кезінде хат танып, үш жылдай Төлетай молдадан дәріс алған сон
үнемі Абайдың жанында болды. 1901 жылы өз қаржысына медресе ашып, онда
сол өңірдегі қазақ ауылдарының балаларын оқытады. Сабақ мүсылманша,
орысша қатар жүргш. Көкбай 1908 жылы қала тәртібімен биік мүнаралы мешіт
салдырады. 1913 жылы Меккеге барып, қажы атанады. 1921 жылы ауруға
шалдығып, Мәск^/, Томск, Санкт-Петербург, Омбы сияқты калаларға барып
емделеді. 1925 жылы Москсуге емделуге бара жатқан сапарында дүниеден
қайтады.
Көкбай он-он бес жасынан айналасына өткір тілді, өжет, суырып салма
ақын ретінде таныла бастайды. Ш әкірттерінің ішінде Абайдың өлеңдеріне
аты кіргш жалғыз Көкбай болса, үстазына ең коп жыр жолдарын арнаған да
сол Көкбайдың ақындық дарынына М.Ә)езов жоғары баға бергсн. Көкбайдын,
өлеңдері мш айтыстары «XX гасырдағы қазақ поэзиясы» (1985), «Бес ғасыр
жырлайды» (1989, т.1), «Айтыс» (1988, т.2), «Абайдың ақын шәкірггері»
(1994, 2-кіт.) жинақтарына еніп, ол туралы зертте/ мақалалар «XX гасырдағьі
Қазак ақындары» үжымдық монографиясы (1988) мен Қ.Мүхамедханүлынын
«Абайдың ақын шәкірттері» кітабында (1994) жарияланды.

Ж . Әубәкір
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ЖАНҚАДАМОВ БИЖАНҒАЛИ

Жанқадамов Бижанғали Әбілкасүлы 1889 жылы Ілбішін >езі, Қалдығайты

болысының 10-ауылында (қазіргі Қаратөбе ауданы Ханкөл ауылы) туған. 87
Алашорда үкіметі Батыс бөлімшесінің мүшесі, белсенді қайраткер.
Жасында ауылдан окып, кейін Оралдың реалдық әскери мектебін бі гірген.
1913 жылы Қазан малдәрігерлік институтына оқуға түсіп, үш жыл окып,
қаражат тапшылығынан тәмамдай алмай институттан шығыгі қалады. Алайда
ол ізденгіш, естіген-білгенін көңілге тоқып, ой қорыта білетін аса зерск адам
болған. Соның арқасында көп білім жинап, кемеліне келіп толысады. 1916 жылы
майдандағы тыл жүмысына адам алуды тоқтатуды талап еткен Жайық сырты
қазақтарыөкілдерініңқүрамындаПетроградкабарады.Тылжүмысындағыларға
көмектесу жөнінде «Қазақ» газетіш хат жариялауға қатысгы. 1917 жылы
Ә.Бөкейханның шақыруымен Батыс майдандағы жігіттерді елге жеткізу
жүмысын үйымдастырады. Сол кезде ол өзіне жүктелген міндетті мүлтіксіч
орындайтын жауапкершілігін, табандылығын һәм ісксрлігін корсстсді. Соның
арқасында елдің де, ел ағаларының да оған деген сенімі арта түседі.
1917 жылы сәуірдің ортасында Орал қаласында отксн Орал облысы
қазақтарыныңсиезіж делегат болып, Орал облысы казақкомитстініңмүшеліі іііе
қабылданады. 1917 жылы күзде екінші қазақ облыстық сисзініц шешімімен
жүргізілген земство сайлауында Жымпиты угідік жер баскармас ының /орагасы
болып сайланады. 1918 жылы 22-25 тамыз аралығында Комуч пен Сібір үкіме іі
Челябі қаласында өткізген кеңеске М.Шоқай және Х.Досмүхамедүлымен біргс
Ойыл уәлаяты земствосы атынан Б.Жанқадамов та қатысады.
Комучтің Алашорда үкіметін мойындауы үшін Б.Жанкадамов Алаш
қайраткерлерімен бірге күреседі. 1918 жылы Алашорда атынан Уфа мемлекет-
тік кеңесіне қатысты. 1919 жылы Батыс Алашорда кызметкерлеріиің алгаш
жасалған тізіміне кірді. Қызмет тәжірибесі ескеріліп, 1919 жылы Багыс
Алашорда үкіметінің Ойыл облыстык жер баскармасы жанындагы комиссары
болып тағайындалады. 1919 жылы Ж.Досмүхамедүлының Жымпиты отряды
мш Қызылдардың бірінші Армиясы кұрамындағы Татар аткыштар полкі
арасындағы келіссөзге катысады.
Алашорда тараған соң кеңес жүмыстарына біраз атсалысады. 1920 жылы
Елек корпусын қолға түсіру операциясын баскарада. 1920 жылы Орынборда
Қазәсревкомның редколлегиясында аударма комиссия сын баскарды. 1924
жылдан кейінҚалдығайты, Көкөзек болыстарында кеңесжүмыстарыиаткарады.
1936 жылы жүмыстан босатылады. 1937 жылы Орал қаласында «Алашорда
белсендісі, халық жауы» деген айышюі түтқындалады. ИКВД Батыс Қазакстан
«үштігінің» 25 қарашадағы қаулысымсн 1937 жылы 2 жсл гоксанда агьин аіі.

/ Әріпаекова
АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
ЖАНТӨРИН СӘЛІМГЕРЕЙ
XX ғасыр басындағы ұлт-азаттық козғалыс жетекшілерінің бірі, коғам
қайраткері Жантөрин Сәлімгерей Сейітханүлы 1864 жылы бүрынғы Уфа
губерниясы Стерлитамак у;зінде туған. Орынбор гимназиясында орта білім
алып, Мәске/ университетінің физика-математика факультетін және Санкт-
Петербург университетінің заң факультетін бітірген. 1905 жылдан бастап
патша өкіметіне оппозицияда болған саяси күштердің қызметіне араласқан.
«Автономияшылар одағын» қүруға тікелей атсалысып, 1905 жылы 19 қарашада
өткен автономияшылдар сиезіне катысты. Кадеттер партиясына («Халық
бостандығы») мүшелікке өтті. Бірінші орыс төңкерісі жылдары бүкілресейлік
мүсылмандар сиезін өткізуді үйымдастырушылардың бірі болды. Бүкілресейлік
мүсылмандардың үшінші сиезінде «Ресей мүсылмандар одағы» («Иттифақ ул-
муслимин») үйымының ОК қүрамына сайланды. Бірінші Мемлекеттік думаның
мүшесі болды. Онда мүсылман фракциясының қүрамына кірді. Выборг үндеуіне
кол қоюшылардың қатарында болды. Сол үшін патша өкіметі тарапынан
айыпталып, 3 ай абақтыда отырды. С.Жантөрин өз қаражаты есебінен «Ғалия»
медресесіне жәрдем ретінде 20 мың сом қаржы бөлді. Түрлі оқу орындарында
оқитын қазақ жастарына көмек көрсетіп түрды. 1911 жылы түркі тілдеріне
енген араб-парсы сөздері жайлы кітап шығарды. 1914 жылдан Санкт-Петербург
қаласында татар тілінде «Миллят» газетін шығаруды қолға алды. 1916
жылы Мемлекеттік думадағы мүсылман фракциясының жанындағы бюрода
қызмет етті. Онда ана тілінде оқыту мәселесіш көп көңіл бөліп, ол жөнінде
мұсылман фракциясында нақтылы үсыныстар жасады. М .Ш оқай, С.Мақсұдов,
А.Салихов секілді қайраткерлермен бірге майданның жүмысына Түркістан
өлкесі мен Қазақстаннан алынған адамдардың хал-ахуалы жайлы мәліметтер
жинастырып, оларды мүсылман фракциясына жеткеріп түрды. 1917 жылғы
Ақпан төңкерісі нәтижесінде патша өкіметі қүлатылғаннан кейін қ ал ы п тасқ ан
жағдайға сай империядағы түркі тілдес мүсылман хальщтарының саяси іс-
әрекеттерін бір ізге түсіріп, үйлестіріп отыру үшін Бүкілресейлік мүсылман
сиезін өткізу керектігін жақтады. Осы жылы Уфа губерниясынан Бүкілресейлік
Қүрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде үсынылды. Еділ-Орал
автономиясының Үлттық жиналысына (Миллят Меджлиси) депутат болып
сайланды. Алашорда үкіметіне қолдау танытып, оның жетекшілерімен тығыз
қарым-қатынаста болды.

С. Рустемов

ЖӘЛЕНОВ КӘРІМ
Алаш қозғалысы кезінде қазақтың көзі ашық азаматтарының көбі қ о зға л ы с-
тың белсенділері болды. Қатынаса алмағандары да оған тілеулес болды.
Алашордашылардың бірі Ж әлшов Кәрім бүрынғы Орал облысы Жымпиты
уезінің Байқүтты болысында туған. Бала кезінде ауылдық мектептен білім
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
алса керек. Ол түста жоғары білім іздегеи қазақ жастары Ресейге кетігі, сонда
жоғары оқу орындарына түсіп оқитындары белгілі. Жәлшов Кәрім де Воронеж
ауылшаруашылық институтында оқып білім алады. XX ғасырдың басындағы
аумалы-төкпелі заман ағымы қазақ зиялыларының өз мамандығы бойынша
жұмыс іст^іне мүмкіндік бермейді. Олар сол заманның талабы бойынша
өздеріне үсынылған жұмысты істей береді. Бүл үрдіс олардың жан-жақты
жетілуіне септігін тигізбей қойған жоқ. ЖәленовКәрім заманныңауырсынынан
өтіп, Алаш қозғалысының қайраткері болып жетіледі.
1916-1917 жылдары Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде патша жарлығы
бойынша қазақ солдаттары майданның қара жүмысына алынғанда, К.Жәленов
те соғысқа кетеді. Алайда, талантты жас Кәрімнің тағдырына алаңдаған қазақ
атқа мішрлері оны соғыстан қайтарып алудың жолын қарастырады, акыры
1917 жылы қазақ комитеті майданнан шақыртып алады. Елге келген Кәрім
Жымпиты }ездік атқару комитетінің төрағалығына тағайындалады. Сөйтіп, ол
оз елінде қызмет ету бақытына ие болады. 1918 жылы 21 мамырда Жымпитыда
өткен Жайық өңірі қазақтарының IV сиезінде төралқа мүшесі болып сайланады.
Алашорданың батыс бөлімшесі қүрылған кезде облыстық жер басқармасыныц
мүшесі болады.
К.Жәленов Алашорда таратылған кезде кеңестік кызметке алынып, 1920
жылдың маусым-қазан айларында Орынборда Қазревкомның хатшысы
қызметін атқарады.
Үзақ жылғы саяси қызметтен кейін, өмірінің соңғы кезінде, өз мамандыгы
бойынша жүмыс істейді. 1920 жылы Ташкенттегі қазақ халық ағарту
институтына оқытушылыққа шақыртылады. Осында жүмыс істей жүріп,
1922 жылы халықтың мәдени деңгейін котеру мақсатында қүрылған «Талап»
қауымына мүше болды. К.Жәленов Ташкентте үстаздық еткен жылдарында
математик ретінде ана тіліндегі оку қүралдарын дайындауға көп еңбек етті.
1923 жылы Ташкентте оның «Есеп тану жобасы» және «Есеп тану. Болшек
сандар» атты еңбектері жарық көрді. Бүл кезде қазактың ғана емес, кырғыз,
өзбек сияқты туыскан халықтардың да оқу орындары мүндай окулыкка
мүқтаж еді. Сондықтан К.Жәлсновтің еңбектері кырғыз тіліне аударылып,
қырғыз бастауыш мектептерінде де негізгі оку күралы ретінде пайдаланылды.
Жәлеиов математиканы оқыту әдістемесінен баска салаларда да жемісті еңбек
еткен. Оның «Қазақ-қырғыз мектептері», «Химиялық озгерістер» («Сана», 1923
№1), «Киргизские школы» («Наука и просвещание», 1923 №2) атты гылыми
мақалалары кезінде гылыми ортаның жоғары бағасына ие болган. Жәленов
Кәрім 1923-1924 жылдар аралығында ауылшаруашылык коомсрациясы
курсында оқып, білімін жетілдіреді. Окуын тәмамдаған соң, 1924-1929
жылдары республикалық жоспарлау үйымдастыру саласында экономист
болып жүмыс істейді.
1929 жылы 8 қаңтарда Гурьев (Атырау) каласында түтқындалыгі, бсс жылга
бас бостандығынан айырылады.
И.Нүрахмет
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

ЖӘНІБЕКОВ ЖАН¥ЗАҚ

Алаш козғалысынын кайраткері Ж әнібеков Жанүзак Әлжанұлы 1889 жылы

Қызылжар қаласында туған. 1905-1911 жылдары Петропавлдағы мектеп пш
медреседе окыған. Шығармашылыкпен ерте айналысады. 1908 жылы Қазанның
«Шәраф» баспасынан «Айна» атты ағартушылык өлең жинағын шығарады.
1912 жылы Петропавл типографиясына кызметке түрады. 1913 жылы
Орынборға келіп, «Қазақ» газетіне корректор болып жүмысқа орналасады.
1915 жылы Н.Күзембайұлымен бірігіп Орынбордан «Қүран күралы» атты
еңбек жариялайды. Қаламы төселіп, білікті журналист дәрежесіне көтеріледі.
1917-1919 жылдары үлт тағдыры шешілетін барлык саяси істердея шет
калмайды. 1917 жылы 14 желтоқсанда Орынборда Алаш партиясының Торғай
облыстык комитеті ашылғанда (тораға Ә.Бокейхан), соның казынашысы болып
сайланады. Осы жылы «Еркін дала» үйымына мүшелікке отеді. 1918 жылы
«Қазақ» газетінің редакторы болады. Шебер косемсозші ретінде халыктың
рухын котеретін, козін ашатын мақалалар жазады. «Сыртқы хабарлар»,
«Алаш күрбандары», «Ғүсманлы түріктері», «Кәріс мүсылмандары», «Қара
жүз қажы яки Қорғанский», «Тыңшылар», «Қүран күралы», «Талапкер казақ
қызы», «Бағбастан ханым мектебі», «Түрік тілінің ірі ғалымы В.В. Радлов»,
«Аттан, Алаш азаматы!» т.б. макалаларында қазактың саяси дәрежесіне козгау
салатын ой айтады. Оның әзірбайжан қайраткері М.Расулзаде макаласын
казак тіліне аударуы да біраз нәрсені аңғартса керек. Қаламгердің үлкш бір
еңбегі - Алаш жолында күрбан болған Қазы Нүрмүхамедүлының тарихтағы
орнын бағалауы және оның қазасына байланысты казак түлғаларының коңіл-
күйін хаттап қалуы еді. Тоңкерістер дәуірі бітіп, саясат бағыты анықталғанда,
кайраткер орталықта қалмай, еліне кетеді. 1920-1923 жылдары Петропавлда
білім жүйесінде мектептен тыс нүскаушы болады. 1923-1924 жылдары Акмола
губерниялық комитеті торағасының орынбасары қызметін атқарады. 1924-1926
жылдары осындағы «Бостандық туы» газетінің редакциялык алкасына енеді.
1926 жылдың аяғында Ақтобеге келіп, 1929 жылға дейін «Кедей» газетінін
редакторы болады. Сол жылы саяси айыппен редакторлықтан алынады. Сойтіп,
1932 жылға дейін осы облысқа қарайтын Ш ыңғырлау ауданы №36 ауылдык
мектебінде үстаздык етеді. 1933 жылы Петропавлға қайта келігі, кооператив
техникумының директоры болып орналасады. Бүл оқу орны сол жылы қайта
күрылғанда, «Каззолото» тресіне жүмысқа алынады. 1936 жылға дейін осы
трестің Степняктағы болімшесінің торағасы болады. Репрессия басталғанда
қызметінен алынады. Осында жүргш жеріжн 1937 жылы 28 шілдеде үсталып,
13 қыркүйекте атылады.

Д.Қамзабекүлы
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ЖЕТПІСОВ ҒАББАС
Кезінде Алашордаға ниеттес болып, Алаш үкіметіне колдау көрсетіп, Алаш
үшін қызмет еткен адамның бірі - Жетпісов Ғаббас. Ол Орал облысы Ілбішін
>езінде туған. Жас кезінде болыстық орыс-қазақ мектебінде оқып, орысша сауат
91
ашады. Кейін үш сыныптық Романов орыс-қазақ мектебін бітірген. Осылайша
жас кезінен орыс тілін жетік меңгереді. Орал реалдык әскери мектебіне түсіп,
оны үздік бітіреді.
1917 жылға дейін >ездік мекемелерде жай қызметкер болып жүмыс істейді.
Ілбішін )езін Фон Г аллер басқарған жылдары (1914-1917) >ез бастығы кеңсесінің
іс жүргізушісі міндетін атқарғаны туралы дерек бар.
Ақпан төңкерісінен кейін Жайық сырты қазақтарын басқару жөніндегі
азаматтық комитетін үйымдастыруға қатысады. Бүл сол кезде Жайық качактары
үшін аса маңызды мәселелердің бірі еді. Кейін Ғ.Әлібеков басқарған уақытша
облыстық қазақ комитетін қүру ісіне де қатынасады. 1917 жылы сәуірде
бірінші Орал облыстык қазақ сиезін үйымдастыруда іскерлігімен көзге түседі.
Осы сиезде Хайырша хазірет Ахметжанов және Ермүхамег Арғыншиевгіен
бірге сиездің хатшылық қызметін атқарады. Жас Алашорда үкіметінің
қанаты қатып, топшысы бекуі үшін қолынан келгенінше күреседі. Ол 1918
жылы «Ойыл уәлаятында» большевизм салдарын жою жөніндегі айрықша
комиссияны басқарғанда да, далалык сот төрағасының (Ж.Досмұхамедүлы)
орынбасары болған кезінде де Алаш жұртының мүддесін жоғары койды,
сондықтан онімді жүмыс атқарып отырады. 1919 жылы көктемде Гнилов
елдімекшінде қолға түскен қызылдардың 443-бекініс батальонындағы әскер-
лерді т е р г ^ ісін атқарады. 1918-1919 жылдары Ә.Әйтиев, С.Арғыншиев,
М.ИпмағамбетовтердіңЖаһаншажәне ХалелДосмүхамедүлылармен кездесуіне
мүрындық болып, екі жақтьщ келісуі үшін бітімгерлік істеді. Бүл оныц халық
бірлігін көздеген адал ниетінен туған қадамы еді.
1918-1919 жылдары Жымпиты >ездік жер баскармасының мүшесі болып
сайланады. Алашорда үкіметі таратылған соң РК(б)П күрамына өтіп кеңес
қызметтерін істеген. Бүл қадамға барша Алашорда зиялылары секілді әрі
шарасыздықтан, әрі қазак халқына аз да болса гіайдам тие ме деген алдамшы
үміттіңжетегімен барғанын айта кеткен жөн. Алайда кеңес үкіметі үлтын сүйген
қазақ оқымыстыларының бәрін де аяусыз жазалаған. 1937 жылы Алашорда
қызметін істегені үшін Жетпісов Ғаббас та саяси қуғын-сүргін күрбаны
болады.

И. Нүрахмет
 “АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
ЖОЛДЫБАЕВ MOЛДАҒАЛИ

Жолдыбаев Молдағали бұрынғы Орал облысы Ілбішін >езі Құрайлы

болысында туған. Кезінде Алаш қозғалысына белсяк қатынасқан зиялылардың
92 бірі. Ағартушылык кызмстпен қатар қоғамдық-әлеуметтік істерге белсше
араласқан. Ел өміріндегі өзекті мәселелерді көтеріп мақалалар жазған
журналист ретінде де танымал болған.
Жас кезінде ауыл молдасынан оқып сауатын ашады. 1900 жылы Қарасудағы
алты сыныптық орыс-қазақ мектебін үздік нотижемен бітірді. 1910 жылы
Орынбор орыс-қазақ мұғалімдер мектебін «халық мұғалімі» дегш атақпш
бітіріп шығады. 1910-1918 жылдары Жүбанышкөл, Бүлдырты және Қарасу
деген жерлерде мектепте мүғалім болып істеген. Оқу-ағарту ісінде жәдидшіл
бағытты үстанады, бүл сол кездегі жаңашылдық бағыт еді. Әлсуметтік істерде
халықшылдықты қуаттаған.
1913-1914 жылдары «Айқап» журналында мақалалар жариялап, казак
қоғамын алға дамыту үшін күреседі. 1915 жылдары «Қазақ» газетінде
«М. Жаңа байбақты» деген атпен мақалалар жазады. Осы бүркеншік атпен
жазған мақалаларында қазақ қоғамының дамуына кедергі болып отырған
мәселелерді батыл көтереді. 1917 жылы сәуірде бірінші Орал облыстық
қазақ сиезін үйымдастыру ісіне көп күш жүмсаған. 1917 жылы шілдеде
бірінші жалпықазақ сиезін өткізуші бюроның атынан Бүкілресейлік қүрылтай
жиналысына депутаттыққа үсынылады. 1918 жылы Қаратөбеде өткен үшінші
Орал облысы казак сиезіне делегат болып қатынасады.
1919 жылы РК(б)П қатарына өтуге арыз береді. 1919 жылы Ә.Әлібековтің
төрағалығымен құрылған Жымпиты ^ездік ревкомына мүше болады. Сол жылы
қазан айында РК(б)П Қазақ облыстық бюросының мәжілісінде 1-Бүкілказақ
кенестер қүрылтай сиезіне келген Орал облысы делегациясының тізімімсн
ҚАКСР OAK мүшелігіне кандидат болады. РК(б)П Жымпиты >ездік комитетіне
мүшелікке кабылданып, мәдени-ағарту бөлімінің меңгерушісі, сауатсыздықты
жою комиссиясының төрағасы секілді міндеттерді атқарды. 1921-1922 жылдары
Орал губерниялық атқару комитетінің төрағасының орынбасары, 1922 жылы
Орынборда ҚАКСР халық ағарту комиссариатының ғылым, баспасөз және
әдебиет ісін басқаратын академиялық орталығының төрағасы болып жүмыс
атқарады. 1923-1924 жылдары «Еңбекшіл қазақ» газетінің, 1927 жылы «Қазак
мектебі» журналынын редакторы болады. Жоғары оқу орындарында орыс және
казак әдебиеті тарихынан сабақ берді. 1933 жылы М.Ә>езов, Ә.Қоңыратбаевпен
бірге «XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу қүралын»
жазады.
1937 жылы желтоқсанда кезінде Алаш қозғалысына қатынасқаны үшін
«халық жауы» деген айыппсн түтқынға алынады. 1938 жылы ақпан айында
атылады.

Г.Әріпбекова
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Ж¥МАБАЕВ МАҒЖАН
Мағжан Бекшұлы Жұмабаев 1893 жылы Ақмола губерниясының Ақмола
}езіндегі Полуденовский болысында (қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы,
Булаев ауданы, Мағжан атындағы ауыл) дүниеге келген. Төрт жасында ауыл
мүғалімінгн хат танып, сауат ашады, ал 1905 жылы Қызылжардағы медресеге
оқуға түседі, бүл медресені араб, парсы, түрік тілдерін еркін меңгерген,
Стамбүлда оқып, дәріс алған, ауқатты әулеттен шыққан жергілікті интеллигент
Мүқамеджан Бегішев ашқан. Ол өзі шығыс халықтарының тарихы жөнінде де
сабақ берген. Мағжан Жүмабаев бүл медресені 1910 жылы жақсы үлгеріммен
бітіреді. Бірақ, бүл оқумен қанағаттанбаған ол, яғни болашақ ақын, 1910 жылы
күзде өзінің ауылдасы, талапкер жазушы Бекмүқамбет Серкебаевпш М едресе-
Рал ияға түсу үшін Уфаға сапар шегеді.
М.Жүмабаев Омбыдағы Мүғалімдер семинариясына түсіп, сол қалада
орын тепкен. 1912 жылы Қазан қаласындағы «Шолпан» атты түңғыш жинағы
басылып шығады. Бүл жинакта Мағжан сол түстағы қазақ қоғамының қарама-
қайшылықтарын ағартушылық ж әш сыншылдық арнада бейнелеп берді.
1917 жылы М.Жүмабаев Омбының мүғалімдер даярлайтын семинариясын
ойдағыдай бітіріп, туған өлкесіне оралады. Қазақ даласында «Алаш»
партиясын күруға қатысып, чех көтерілісін бастан кешеді; кейін Ақмола
губерниялық «Бостандық туы» газетінде істейді. Осы кезеңнен бастап Мағжан
шығармашылығы дамудың жаңа сатысына көтеріледі. Оның өлеңдерінде
үлттық сана алдыңғы катарға шығады. Сонымен бірге, ақын адамның ішкі жан-
дүниесіш тереңдеп, көркемдігі кемел шығармалар тудырады.
Жиырмасыншы жылдардың бірінші жартысында М.Жүмабаев Ташкентте
шығармашылық өнімді еңбекпен шүғылданады. Осы Ташкент кезеңінде
ақынның көптеген таңдаулы өлеңдерімен бірге «Батыр Баян» поэмасы жарық
көреді. Сонда шығатын «Шолпан», «Сана» журналдарында, «Ақжол» газетінде
қызмет атқарып, біраз дүниелерін жарыққа шығарады.
1923-1927 жылдары М.Жүмабаев Мәскхуде жоғары әдебиет-көркемөнер
институтында оқыды. 1929 жылы М.Жүмабаев «Алқа» атты жасырын үйым
күрды» деген айыптаулармен 10 жылға сотталады.
1936 жылы М.Горький мен Е.Пешкованың араласуымен аз ғана уақыт
бостандық алады, бірақ 1937 жылы М.Жүмабаев қайта қамауға алынады. Ал
1938 жылы ақын ғүмыры мәңгілікке үзіледі.
Қазақтың зиялы азаматтарының қалыптасып, қауымдасуы, 1905-
1907 жылдардағы орыс буржуазиялық төңкерісінің жаңғырығы, бірінші
дүниежүзілік соғыс, 1916 жылғы үлт-азаттық көтеріліс, ақпан төңкерісі, одан
соңғы қазан төңкерісі - саясат жүзінде әлі де ысыла қоймаған қазақ қауымы
үшін аз уақыттың ішінде оның басынан кешкен күрделі де, дүбірлі кезеңі болды.
«1905 жылғы өзгерістен былай казақтың камыи ойлаймын деген азаматтар үлт
мүңын сөйлеп, үлт мәселесін қолға ала бастады», - дейді Мағжанға жанастыра
отырып белгілі баяндамасында Жүсіпбек Аймауытов. Бүл жылдардың
әлгіндей сипаты жайында Алаш көсемі Ә.Бөкейхан: «Бүкіл дала саясат аясына
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
тартылып, азаттық үшін козғалыс тасқыны күрсауына енді» деп жазған
болатын. Бүкіл өзгерістер откен ғасырдағы отаршыл Ресей империясының
қажеттілігінен емес, үлттық талап-тілектердш туып жатты. Сол сеоепті де,
XIX ғасырдағы Дулат, Шортанбай, Мүрат сияқты зар замандык сарындағы
романтиктерде торығу, уайым, шарасыздық басым болса, үлт-азаттык козғалыс
дәуірі жылдарындағы Мағжан романтизмінде оптимистік, максималистік
бағдар үстем. Отаршылыққа қарсылық Абылай, Кежсары дәуірлеріндегідей
қарудың күші, найзаның үшымен емес, ендігі жерде халықтың санасын оятуға,
үлттық сезімін тәрбиелеуге бағытталған игілікті саяси, модсни іс-әрекеттерге
көшті. Оның түңғыш қадамдары жаңа жүзжылдықтың алғашқы жылдарында-
ак байқалғанымен (Қарқаралы петициясы, алғашқы баспасөз күралдары,
Дулатовтың «Оян қазағы», Байтүрсыновтың «Масасы»), іргелі де белсшді
шаралар 1913-1914 жылдардан басталады. Сөйтіп, саналы әрі үйымдаскан
саяси іс-қимылдар қазақ тарихының жаңа дәуірін жасады. Ұлттык идея - казақ
өміріндегі ең үлы идеяға айналды. Қалыптасып қауымдасқан оқыған азаматтар
мәдени, саяси күрес арқылы үлттық сананы оятып, алаштың азат болатын
күнін жақындатуға күш-жігерін салды. Осындай бүрын-соңды болмаған саяси-
әлеуметтік жағдайды басынан огксрген, оның үлттық идеяларында тәрбиелшген
М.Жүмабаев үлтжанды азамат болып қалыптасты.
Мағжан сынды ұлтжанды азамат суреткердің шығармашылығына сөз жоқ,
акпан тоңкерісінің әсері болғаны даусыз. Сол түстағы өзге де оқыған азаматтар
ғана смсс, бүл төңкерісті отаршылдықтың тізесі әбден батқан барша халық аса
юр қуамышиен қарсы алғаны - бүгіндері жиі айтылып та, жазылып та жүр.
Мүндай зор өзгсріс, оның үстіне ақынның өзі мүше болған қазақтың үлттык,-
демократиялық «Алаш» партиясының қүрылуы - М.Жүмабаев романтизміндегі
асқақ ру х пен оптимистік пафосты одан сайын үдете түсті. 1914-1915 жылдардан
бастау алған төңкерісшіл мазмүндағы романтизм қабаты қалыңдай түсті.
М.Жүмабаевтың Алаш козғалысына, Алашордаға тікелей қатысы бар. Ол
1917 жылы 25 сәуір - 17 мамыр аралығында Омбы каласында откеи Ақмола
облыстық қазақ сиезіне қатысқан. Осы сиезде ақын қүрамы он адамнан түратын
облыстық қазақ комитетінің мүшесі болып сайланды. Осы жүмыста жүріп ол ел
арасындағы үгіт-насихат жүмыстарына белсене атсалысты. 1917 жылы шілде
айында өтк® бірінші жалпықазақ сиезінде М.Жүмабаев Ақмола облысынан
Қүрылтай жиналысына депутат болып сайланды. Ол осы жылдың желтоксан
аиында өткен екінші жалпықазақ сиезінде А.Байтүрсынүлымен, Е.Омаровпш,
Б.Сәрсшүлымш, Т.Шонановпш бірге оқу комиссиясына сайланды. Осы
айдың соңына қарай Омбыда ашылған «Алаш» партиясының Омбы облыстық
комитетіне мүше болып сайланды. Алаштық платформада болуы —оның жеке
тағдырына да эсер етті. Мәселш, «Үш жүз» партиясы белсенділері Алашордаға
қарсылық білдіріп, Мағжанды және тағы да облыстық комитет мүшелерін
түткынға алады.
М.Жүмабаев өмірінің аяғына дейін Алаш идеясына беріліп өггі.

Е. Тілешов
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ЖҮНДІБАЕВ ӘБДІЛХАМИТ
Талантты журналист, шебер аудармашы Әбділхамит Жүндібаев (кейде
Ғабділхамит) — Актөбе облысы, Қобда ауданының Талсай ауылында туған
Алашорданьщ белгілі кайраткері.
Бала кезінде Орынбордағы >ездік орыс-қазақ мектебін бітіріп (1906),
сондағы екі жылдық мүғалімдер мсктебінс қабылданады. Бүл мектепті 1909
жылы бітіреді. Сөйтіп, мүғалімдік мамандық алған Жүндібаев Әбділхамит
алғашында Ақтөбе >езінде ауылда мүғалім болып қызмет аткарады. Ол өз
мамандығын сүйеді, мүғалімдік қызметтің мән-маңызын, халыққа тигізер
пайдасын жаксы біледі. Бірақ заманнын талабын да есінш шығармайды. Жай
ғана мүғалім болып, балаларға білім беру арқылы үлтты ояту мақсатына жете
алмайтынын да түсінеді.
Жүндібаев Әбділхамит ауылда мүғалімдік қызмет атқарып жүрсе де, ел
ішіндегі ірі мәселелерге назар аударып, үлттың болашағы туралы ойлайды. Қазақ
халқын заманның кыспағынан күтқарудың жолын іздейді. А.Байтүрсынүлы
редакторлық еткен «Қазак» газетіш Ресейдің отаршылық саясатына қарсы үн
көтерген мақалалар жазды. Қоғамның түйіні шиеленгш мәселелеріне талдау
жасайды. Сөйте жүріп ойы үшталып, топшысы бекиді. Өзін саяси күреске
осылай дайындаған Ә.Жүндібаев 1917 жылғы «ақпан төңкерісінен» кейін
жалпықазак сиездерін шақыруға атсалысады. Бүл кезде ол елдің ықыласына
бөленген, жүрт үміт күткен қайраткер ретінде таныла бастайды. Алашорданьщ
Торғай облыстық бөлімшесінің күрылуына көп күш салады. Алаш партиясын
қүру туралы бағдарламаға кол койған жеті саяси қайраткердің бірі болды.
1917-1919 жылдары Торғайдағы алашордашылардың катарында
М.Дулатов, М.Есполов, А.Кенжин, С.Қаратілеуов т.б. қайраткерлермен бірге
саяси қызметке араласады. Алаш милициясын жасақтаудың маңыздылығын
жете түсінеді. Милиция жасақтау ісінде ол өзінің толысқан саяси қайраткер
екенін көрсетеді.
Алашорда таратылған соң ол казак халқының жуык арада тә>елсіздік ала
алмайтынын, енді саяси күрестің нәтиже бермейтінін жаксы біледі. Сөйтіп,
халықтың рухын сақтап қалу жолында күресуді жөн көреді. Кеңес үкіметі
түсында баспасөз саласында жүмыс істейді. Ол қоғамдық саяси әдебиеттерді
аудару ісімен шүғылданады. Сейтіп, әлсуметтік саяси мәддаиеттің өсуінг, қазақ
тіліндегі саяси терминдердің калыптасуына ықпал етуді мақсат етеді.
Адамның омірі шекті болғанмш, сол шекті өмірінде үтымды кимылдап,
әнімді жүмыс істейтін адамдар болады. Жүндібаев Әбділхамит - дәл сондай
адамдардың бірі. Ол 1924 жылы аурудан қайтыс болады.

И.Нурахліет
 “АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
И М А Н Ғ А ЗИ Е В Т Ө Л Е Г Е Н

Алашорданың батыс бөлігінде саяси кызметтер мш педагогикалык

қызметтерді қоса атқарған қоғам кайраткері Иманғазиев Төлеген еді. Ол Орал
96 облысы Ілбішін jesi Жақсыбай болысы Айтқали ауылында туған. Әкесі Орал
- Жымпиты - Ойылды жалғастыратын күре жолдың бойында дең үстаған
лаушы, дәулетті адам болыпты. Дең үстаған адамның үйіш елдің игі жаксылары
көп келеді, сондықтан Төлеген жастайынан төңіректің төрт бүрышынан хабар
алып, көзі ашық болып ержетеді. Ол 1887 жылы Гурьев >езіне қарасты Есбол
ауылында екі сыныптық болыстық мектебін, онан соң 1890 жылы Орал
қаласындағы екі сыныптық орыс-қазак мектебін бітіреді.
1890-1894 жылдар аралығында Орынборда орыс-қазақ мүғалімдер
мектебінде оқып, мектепті алтын медальмен бітіреді.
Оқуын аяқтаған соң 1894-1896 жылдары Торғай облысындағы Әулиекөл
болыстық орыс-қазақ мектебінде, Алшынбай ауылында, 1896- 1904 жылдары
Орынбор орыс-қазақ мүғалімдер мектебінде, 1904-1917 жылдар арасында
ел ішінде мүғалім болады. 1904 жылы Жымпиты )езі Соналы болысының
басқарушысы болып сайланады. 1917 жылғы ақпан төцкерісінен кейін өзін-
өзі басқару жүйесін қүру ісімен шүғылданады. Батыс Алашорданың оқу-білім
комитетіне мүше болып қабылданады. 1918 жылы Қаратөбеде өткен үшінші
Орал облыстық қазақсиезінің делегаты болады. Алаш милициясыныңОйылдағы
мектебінде мүғалім болып, Алаш әскерлерін тәрбиелеумен айналысады. 1929-
1937 жылдары Жақсыбай орта мектебінде мүғалім болады.
1937 жылы бүрын болыс болғаны және Алашорда үкіметіж қызмет еткені
үшін «Панисламизмді насихаттаушы, белсенді Алашордашыл» деген айыппен
түтқындалып, 1938 жылы 15 ақпанда Орал түрмесінде атылады.

А.Қасенбаев

ИПМАЕАМБЕТОВ НҮРҒАЛИ
Ипмағамбетов Нүрғали 1883 жылы Орал облысы, Орал \езі Қараоба
болысының Төлектөбе ауылында (қазіргі Теректі ауылы) туған. Әкесі
Ипмаі амбег орта шаруалы адам болған. Өзі 1896 жылы Қараоба болыстық торт
сыныпты орыс-қазақ мектебін бітірген. Кейін Орал реалды әскер мектебіне
түсіп, 1905 жылы алтын медальмш бітірді. Бүдан кейін Санкт-Петербург
әскери медицина академиясына түседі де, оны 1911 жылы тәмамдайды. 1911-
1913 жылдары Термез қаласында дәрігер, Түркістан атқыштар дивизиясының
113 полкінде аға дәрігер болып істеген. Сол кезде «медицина қызметінің
подполковнигі» әскери атағына жетеді. Бірінші дүниежүзілік соғыс басталғанда
Кавказ майданына жіберіледі. 1916 жылы майдандағы орыс армиясының
оас хирургі болып тағайындалады. Сол жылы күзде «медицина полковнигі»
шенін алады. ¥ л т үшін қызмет істеймін дегш кісіге қашан да орай табылады.
 : ‘> “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Н.Ипмағамбетов майданда дәрігер болып жүргш кезінде казақ жастарына
«денсаулығы жарамсыз» деген анықтама беріп, елге қайтуы үшін жол ашып
отырады. Бүл үлкен ерлік еді. Алайда көзсіз ерлік білінбей қалмақ емес, 1917
жылы сау адамға дшсаулығы жарамсыз деп әскер қатарынан босатканы үшін
түтқындалып, Сібірге жер аударылады. 97
Акпан төңкерісінен кейін Сібірдш елге келіп, Алаш қозғалысына
араласады. 1917 жылы шілдеде Ойылда өткен екінші Орал облыстық қазақ
сиезіне Қараоба болысынан делегат болып катысады. Сол сиезде Орал >ездік
жер баскармасының мүшесі болып қабылданады. 1917 жылы шілдеде өткен
бірінші жалпықазак сиезінде Алаш партиясы атынан Бүкілресейлік қүрылтай
жиналысына депутаттыкка кандидат болып үсынылады. 1917 жылы екінші
жалпықазак сиезіне Орал обылысынан делегат болып қатынасады. Сиезде Алаш
автономиясын дере/ жариялауды жақтап дауыс берді. 1918 жылы қаңтарда
Қаратөбеде өткен үшінші Орал облысы қазақтарының сиезіне қатысады. Сол
жолы «Ақжол» үйымына кіреді. Сиезден соң Орал қаласына келіп, Орал
облысындағы солдат, жүмысшы, шаруа және казақ депутаттарының қүрылтай
сиезіне қатысады. 1918 жылы Ақтөбе майданында Зиновьев басқарған қызыл
армия жеңіске жеткен соң Оралға келеді. Сол жылы тамызда жергілікті
казақ атқару комитеттері мш Алаш партиясы атынан Самарадағы күрылтай
жиналысы комитетіне мүше болып кірген 11 алаш қайраткерінін бірі болған.
Комуч пен Сібір атқару комитетінің 1918 жылы қыркүйекте Уфада өткен
мәжілісіне қатысады. 1919 жылы РК(б)П тарапынан өтуге арыз береді. Содан
бастап коммунистер қатарында болады. Сол жылы желтоқсанда Орал облысы
Денсаулық сактау болімі меңгерушісінің орынбасары болып тағайындалады.
1920 жылы Орал губерниялық ревкомының күрамына кіреді. 1922 жылы
қайтыс болады.

И.Нүрахмет

ИТБАЕВ ЕРЕЖЕП
Итбаев Ережеп - Алаш қозғалысының қайраткері, өз заманының көзі ашық
азаматы, қазак халкының күрескер, талантты үлдарының бірі.
Жасында Омбыда гимназияда оқыган. Зергтеушілердіи деректеріне Караган­
да, кейін Томскі университетіне окуға түседі. Онда қандай мамандыкта
оқығаны белгісіз. Оның үстіне, оқуын аяқтамай университеттен шығып кеткен.
Итбаев Ережеп университеттен шыққанмен, білімге деген ынтасын жоғалтпай
іздежді. Оқығанын көкірегіне токи білетін азамат өзі ізденіп, өмірден мол
білім жинайды. Орыс тілін жақсы меңгереді. Соның арқасында әлеуметтік
жүмыстарға араласады. 1897-1898 жылдары Қарқаралы, Кереку >ездерінің жер
мәселесін зергтеуге шыккан экспедицияның қүрамында болады.
1900-1917 жылдар арасында Қаркаралы >езі бастығының кеңсесінде, Ақмола
округтік сотында аудармашы болады. Орыс тіліне жетік азамат аудармашы бола
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
жүріп патша үкіметінің отаршыл саясатының сырын және жергілікті патша
ұлықтарының пиғылын жақсы түсінсе керек, 1917 жылы өз еркімш жүмыстан
кетеді. Оның ж мақсатпш жүмыстан кеткенін үкімет жүмысынан босай
салысымен, Алашорда қозғалысына қатысуынан білуге болады. Халықтың
басын қосып, Алаш туы астына топтастыру үшін 1917 жылы сәуір-мамыр
айларында Ақмола облысында түратын қазақтардың сиезін үйымдастырады,
бүл сиезді өзі басқарады. Ұлттың бірлігі, болашағы үшін күресуге бел буған
Итбаев Ережеп Алашорданың Ақмола облыстық комитетінде белсенді
қызметтер атқарды. Тыңғылықты да тиянақты жүмыстары арқылы халык
алдында, Алашорда үкіметі алдында өзінің адал ниетін, берік үстанымын
танытады. Бүкілресейлік қүрылтай жиналысына Алаш партиясының Омбы
қалалық үйымынан үсынылады. Ол қашан да озіне жүктелген міндетті адал
орындап отырды.
Томскі қаласында 1917 жылы қазанның 8-15 күндері аралығында жалпы-
сібірлік сиез өткенде Итбаев Ережеп Ә.Бокейхан, М.Тынышбаев, Х.Ғаббасов,
С.Досжановтармен бірге казақ халқының өкілі болып қатысады. Сол жолы
Сібір кеңесінің қүрамына кабылданады. 1917 жылы желтоқсанның 5-13 күндері
аралығында Орынборда жалпықазақ сиезіж қатысып, Алаш автономиясының
халық кеңесіне кандидат болып сайланады.
Итбаев Ережептің кейінгі өмірі туралы дерек жоқ.
И.Щ рахмет

КЕМЕҢГЕРОВ ҚОШКЕ
Алаш қайраткері, ғалым, драматург, жазушы, журналист Қошке
Кемеңгерүлы (Кемеңгеров Қошмүхамбет Дүйсебайүлы) 1896 жылы 15 шілдеде
Ақмола облысы, Омбы >езі, Теке болысы, Қаржас ауылында туған. Қисықтағы
Қаржаста Белгібай молдадан оқыған Қошкші әкесі Омбы приходская
школасына береді (Бүл кезде мүсылманша оқу орны — мектеп, медресе,
орысша оку орны —школа, училище аталған). Алғаш христиан дініне тарту
үшін ашылған приходская школалар мүсылмандардың ниетін аңғарғаннан
кейін олардың балаларын ‘Божий Закон” сабағынан босатқан-ды. Жас Қошке
осы школдан орыс тілін, басқа да пәндердің жгіздерін үйреніп шығады.
Мүнан кейін Қошке Омбының ветеринарлық-фельдшерлік мектебіне түседі.
Арнаулы оқу орны болғандықтан мүнда Қ.Кемеңгерүлы зоотехника, медицина
нгғіздері бойынша сабақ алады. 1913 жылы аталған школдың екі сыныбын
бітіріп, Омбы ауылшаруашылық училищесіне түсуге аңсары ауады. Осы жылы
аталған білім ордасына Қошкемш бірге Әбдірахымүлы Ахмет, Қазыбекүлы
Смағүл, Саматүлы Мүхтар сынды шәкірттер де түседі. Бүлардан бір жыл
бүрын училищеге Байжанүлы Сүлембек, Айбасүлы Бірмүхамед, Шорманүлы
Асфандияр секшді қазақ балалары қабылданған екен. 1916 жылы бүл окуға
Смағүл Садуақасүлы түседі.
 '■«өйЫ» ' “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Қошкелер, Омбы шаһарындағы окуға ұмтылған шәкірттер Алаш
жастарының бір жерге ұйысып, топтасуына мұрындық болған тәрізді. 1915
жылы Омбыда “Бірлік” атты қазақ жастары ұйымының қүрылғандығы,
оның 1916-1918 жылдары шыққан «Балапан» атты қолжазба журналына
Қ.Кемеңгерұлының редакторлық жасағандығы бұл ойымызды шегелей түседі. 99
Қошкенің халыққа танылуына себепші «Айқапта» 1915 жылы шыққан бірнеше
өлеңі мен осы «Бірлік» пш «Балапандағы» қызметі еді.
1917 жылы Ақмола облысында халық санағын жүргізуге қатысады. 1917
жылы күз-кыс айларында осы облыста Алаш Орда комитетін ашуға күш-
жігер жүмсайды. 1918 жылы «Бірлік» үйымы «Жас азамат» үйымы ретінде
қайта күрылғанда, оның мүшесі ж әж үйым аттас газеттің редакторы болып
сайланады.
1917-1918 жылдардағы саяси оқиғалар тұсында Қошке сергелдеңге түскш
халық пш оқығандардың ішінде жүрді. Бүл кезде заман катал, саясат құбылмалы
еді. Осыған қарамай Алаш зиялылары сеңдей соғылысқан жүрттың арасынан
бөлінбей мәмлегерлік жолын іздеді. 1917 жылы сәуірде Қошмүхамбет
Кемеңгерүлы Дінше Әділүлын ертіп, Акмола облыстық қазақ комитеті атынан
(яғни Омбыдан) Ақмола қаласына келіп, >ездік қазақ комитетін ашады.
Оның төрағасы болып Сәкен Сейфоллаүлы тағайындалады. Қазак комитетін
қүрушылар Ақмола шаһарында бірде медреседе, бірде қала басқармасының
үйінде жиналып, аласапыран заманның қиындығынан халықты қалай аман
сақтап қалу жолын ақылдасады.
Қошке Ақмолада Сәкш үйытқы болған «Жас қазақ» үйымыньщ жүмысына
да қатысады. Бірақ облыстық қазақ комитеті мсн >ездік казақ комитеті
арасындағы кейбір маңызды мәселелер бойынша туған келіспеушіліктен соң
және «Жас қазақ» басшылары Алаш Ордадан бойын аулак салғаннан кейін
1917 жылы тамызда Қошке Омбыға қайтады. Сол жылы күз, қыс айларында
Қ. Кемеңгерүлы Ақмола облыстық Алаш партиясы комитетін ашуға күш-
жігер жүмсайды. Сөйтіп, өзі сол комитеттің мүшесі болады. Желтоқсанның
5-13 арасында Орынборда әйгілі Алаш Орда үкіметін жариялайтын екінші
жалпықазақ сиезіне делегат ретінде қатысады. Жас түрғысынан жиырмадан
енді асқан Қошке күрестен де, ізденістен де шет қалмады.
1915-1916 жылдары Омбыдағы қазақ жастары сол жағалаудағы Қаржаста
жасырын жиналатын болса, 1917 жылғы өзгерістен соң кала ішінде ашык
мәжіліс қүрды. Алғашқы бас қосулардың нәтижесі —1918-1919 жылдары Алаш
Ордаға қалтқысыз жәрдем берген, ел бірлігі мәселесінде біршама тиянақты
жүмыс жасаған «Жас азамат» үйымы мен газеті еді. Қошке осы үйымның
алқасына кірді, оның Қызылжар қаласында шығып түрған үні —«Жас азамат»
газетіне редактор болды. «Қазак», «Сарыарқа», «Абай» сынды үлттық
басылымдардың ізбасары іспеттес «Жас азамат» бетінде Алаштың мүңын
мүңдап, жоғын жоқтаған мақалалар нөмір қүрғатпай шығып түрды. Бүл газет
большевиктердің имансыз әрекеттерін елге жария қылды. Сондай-ақ қиын
кезде жастарды ауызбірлікке шақырды.
1918 жылдың аяғында ауыл шаруашылығы училищесін бітіріп, 1919 жылы
Ақмола облыстық (Омбы) халык ағарту бөлімінің саны аз үлттар ісі жөніндегі
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ 3 \ >

бөлімшесіне нүсқаушы болып қызметке кіреді. 1919 жылы желтоксанда

Сібір ауылшаруашылық және өндіріс институтының медицина бөліміне
окуга түседі. Облыстық «Бостандық туы» (Омбы - Қызылжар) газетіне тілші
ретінде қатысып түрады. Дерек көздері «Бостандық туы» —Омбыда шығып
түрған «Кедей сөзі» газеті жабылғаннан кейін, 1921 жылы 19 наурыздан бастап
жары к көргсніне куәлік береді. Бүл газеттің Омбыда 5-6 саны ғана шықкан.
1921 жылдың ортасында Ақмола облысы Қазақстанға қарағаннан кейін газет
Қызылжарға көшірілген. Олай болса, қаламгер Омбыдан газетке тілші есебінде
қатынасқан.
1924 жылы Орта Азия мемлекеттік университетінің медицина факультетіне
ауысады. Ташкентте ол бірден қызметке араласып кетеді. Мүнда «Акжол»
газетінде, «Сана» журналында қызмет жасады. Сонымш бірге Орта Азия
университетінде, Түркістан әскери училищесінде қазақ тілінеи сабак берді.
Оның «Алтын сақина» пьесасымш 1926 жылы 13 қаңтарда Қазақ мемлекеттік
ұлттық театрының ресми шымылдығы ашылған. 1924 жылы Мәскеуде басылған
«Қазақ тарихынан» атты еңбегінде бодандық түсындағы тарих зерделеш ен.
Жазушы проза, драматургия, әдебиеттану, тіл білімі, педагогика саласына
еле/лі үлес қосты. 1930 жылы ОАМУ (САГУ) аспиранты болып жүрген жерінаі
М.Ә>езовпен бірге түтқындалды. Екі жыл Алматы абақтысында отырып, 1932
жылы Украинаның Валуйкіне жер аударылды. Бұдан 1935 жылы босанды. Оған
Омбының Шарбақкөліне түруға рүқсат берілді. Осында аудандық ауруханада
дорігер болып қызмет жасады. 1937 жылы 7 тамызда қайта үсталып, 21
қарашада Омбы қаласында атылған.

Д.Қамзабекульі

КЕМПІРБАЕВ ЫСҚАҚ
Кемпірбаев Ысқақ 1899 жылы бүрынғы Семей облысы Абыралы ауданы
2-ауылда туған. Қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абыралы ауданында 1931
жылы болған шаруалар котерілісініц басшысы. 1918 жылы Семейдегі Алаш
әскери жасағына оз еркімш жазылып, қатардағы жауынгер ретінде қызмет
еткен. Кеңес өкіметі жылдарында Ы.Кемпірбаев Абыралы аудандық дайындау
мекемесінің 2,4-ауылдарындағы агент қызметін атқарды. ІДаруақожалықтарын
жаппай үжымдастыру жылдарындағы зорлық-зомбылыққа Ы.Кемпірбаев үнемі
наразылық білдіріп отырды. Елдің бар малы тәркіленіп, халық ашаршылыққа
душар болғанда өкіметтің Абыралы ауданына түсірген ет тапсыру жоспарына
наразы болған аудан шаруалары жаппай толқып, оның арты 1931 жылы ақпанда
котеріліске үласады. Абыралы ауданыньщ Томар, Аққора (қазіргі Қарағанды
облысы Қарқаралы ауданы «Еңбек», «Прогресс» ауылдары), Жорға, т.б.
жерлерінде 300-дея астам шаруа бірігіп, үкіметке бағынбай көтеріліске шығады.
Коіеріліе басшысы Кемпіров үкімет алдына зорлық-зомбылықты тоқтату,
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
елдш тартып алынған малды қайтару, етке тапсырылған мал өтемақысын
төл ^ талаптарын қояды. 1931 жылы 15 ақпанда көтерілісті басуға келгш
аудандык ОГПУ бастығы А.Жамалетдинов, оның орынбасары А.Каигорцев
пен аудандағы өзге де басшы қызметкерлерден тұратын 20 адамдық қарулы
отрядты көтерілісшілер қоршап алып, ұзақ атыстан соң бәрін қолға түсіреді. ^
1931 жылы қарашада көтеріліс басшысы Ы.Кемпірбаев серіктестерімен бірге
ОГПУ үштігінің үкімі бойынша Семей түрмесінде атылды.

Қазацстан тарихы. Энциклопедиялъщ анъщтамальщ.

КЕНЕСАРИН ӘЗІМХАН
Қазақтың соңғы ханы, үлт қаһарманы Кенесары Қасымүлының немересі
Әзімхан Кснесарин Шымкент қаласында туған. Алаш қозғалысының айтулы
қайраткері, қазақтың біртуар үлдарының бірі.
Кснесарин Әзімхан 1897 жылы Шымкшт қаласында мектеп бітіргеа Білгенін
өмірмен үштастыра білетін текті атаның баласы аз оқыса да оқығанын көңіліне
тоқып, көкейіш көп нәрсе түйе біледі. Сондықтан қоғамдык жүмыстарға
араласқанда оның білгені түгел кәдеге асады.
Мектеп бітірген соң Әулиеата }ездік басқармасында хатшы болып қызмет
істеген. Бүл жүмыс оның қоғамды, адамдарды, үлтты түсінуіее көп себін тигізді.
Әлеуметтік қызметте жүріп, өзі де бедел жинап, іскерлігін шыңдай түсті. 1905
жылы Әулиеата қазақтары атынан Ресей империясы Министрлер кеңесінің
төрағасы граф С.Ю. Витте атына петиция жазуға қатысты.
1917 жылы Ақпан төңкерісі патша үкіметін қүлатады. Қызылдар жеңіске
жеткенімен, әлі де болса күшейе қоймаган кез еді. Қалыптасқан жағдай қазақ
халқының бас қосып, тә>елсіздік алуына тиімді деп білген Әзімхан Әулиеата
>езі қазақтарын оятып, олардың саяси белсенділігін арттыру жолында аянбай
тер төкті.
Қоғамдық өмірге белсене араласып, халықты игілікті іске жетелсуге
тырысады. Жергілікті халықтың мүддесін қорғау мақсатында қүрылған
Әулиеата >ездік үлттық кеңесіне төрағалық етті.
Бірінші жалпықазақ сиезінде Бүкілресейлік қүрылтай жиналысына Әулиеата
>езінен депутаттыққа кандидат ретінде үсынылды.
Оның үйымдастыруымен 1917 жылғы 12 қарашада Әулиеата угзі
қазақтарының сиезі өтті. Сиезде қазақ халкының тәузлсіздігі жолында Алаш
туы астына жиналып, үлттың болашағы үшін саяси күрес жүргізудің жолдары
қарастырылды. Қазақ қоғамының көптеген көкейкесті мәселелері ортаға түсті.
1917 жылғы желтоқсанның 5-13 күндері аралығында өткен екінші
жалпықазақ сиезіне Сырдария облысы қазақтары атынан катысып, онда сиез
төрағасының орынбасары болды.
Ә.Кенесарин Түркістан (Қоқан) автономиясын заңды мемлекет деп танып,
кеңес үкіметінің оны әскери күшпен таратуына наразылық білдірді.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Ә.Кенесарин 1921 жылдан бастап Сырдариятөңкерістіккомитетініңхатшысы
болды. Бүл лауазымды жүмыс оның күнкөрісі үшін ғана маңызды еді. Кешегі
тә>елсіздік жолында шаһит болған хан пемсресі үшін қас жауына қызмет ету
қаншалықты азап екенін түсіну қиын емес. Алайда, тағы бір жайт, Әзімхан осы
қызметті атқара отырып, елі үшін аз да болса қызмет корсете алатынына сенді.
Сөйтіп, «Ат басына күн туса ауыздықпен су ішер, ер басына күн туса етігінш су
кешер» дейтін заманда да халқы үшін көп жүмыстар атқарды. Ол \сздік атқару
комитетінде жер бөлімінің меңгеруішісі, гидротехник болып жұмыс істеді.
1930 жылы кеңес үкіметі оны үлтшыл деп түтқынга алды. Бүл шын мәнінде
Ә.Кенесаринге берген кеңес үкіметінің әділ бағасы еді. Ол шынында да үлтын
шексіз сүйген, тура мағынасындағы үлтшыл еді. Үкіметтің қандай есебі
болғанын кім білсін, көп үзамай оны бостандыққа шығарады. Алайда, бүл шын
бостандық емес, «ойлан, біз үшін қызмет істе» деп бергш уақытша бостандық.
Шын мәнінде, «қарсы шықсаң не боларыңды біліп қой» деген ескерту еді.
Ә.Кенесариннің алған бетівен қайтпайтын көкжал мінезін танып, оның түпкі
мақсатынан айнымайтынын білген кеңес үкіметі Кенесары ханның немересі
тірі жүруге тиісті емес десе керек, 1937 жылы тамызда ол қайта түтқындалып,
ату жазасына кесілді.

И.Нүрахмет

КЕНЖИН АСПАНДИЯР
Аспандияр Кенжин 1887 жылы Гурьев >езінің Рәкөш ауылында туған.
Алаш партиясының Батыс Қазақстандағы белсшді мүшелерінің бірі. 1897-
1902 жылдары Есбол ауылында мектепте, Гурьев қаласындағы екі сыныптык
орыс-казақ мектебінде оқыған, 1902-1906 жылдары Орынбордағы орыс-
қазақ мүғалімдер мектебін бітірген. Оқып жүрген кезіиен бастап жаңашыл,
халықшылдык бағыт үстанады. 1907-1917 жылдары Орал губерниясында
окытушы болып жүмыс істейді.
«Қазақ» газетінің жүмысына белсене араласты, газетті қолдау үшін «Азамат»
серіктестігіне кісі тартады. 1917 жылдың басында оқытушыльщпен қатар Елек
түтынушылар коғамы басқарма төрағасы, Елек азаматтық атқару комитететінің
хатшысы болып, Қарашығанақ болысында үйымдастыру комитетінің төрағасы
т. б. коғамдық жүмыстар атқарады.
1917 жылы уақытша үкімет тарапынан Торғай облысы бойынша комиссар
болып тағайындалады. А.Байтұрсынүлының пікірімен ол батыс майданда
қызмет корсететін Ресей земствосының жәш Минск комитетіндегі бүратаналар
бөлімінің меңгерушілігіне ұсынылады. Онда барған соң, тыл жүмысынан
оосаған қазақ жігіттерін елге кайтару ісімен шүғылданады. 1917 жылы
Ә.Бөкейхан, Ж.Сейдалин, М.Дулатовтармен бірге қазақ сиездерінде қарау үшін
«Қазақтарға, жаңарған Россияның ерікті азаматтарына» атты үндеуді әзірлеп
жариялауға қатысады. Петроградқа келіп, Ресей мұсылмандары мәжілістеріне
қаіысып, мүсылман бюросын құруды, мүсылмандар сиезін шақыруды
 i|ytai^€?s® €»S^5) “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
қолдайды. 1917 жылы мамыр, шілде айларында майдандағы казак жігіттерімш
бірге елге оралады. Оралға келген соң «Еркін дала» ұйымын қүруга үйытқы
болады. Ә.Бөкейханды бірінші жалпықазақ сиезіне делегаттыққа үсынған 43
адамның бірі осы А.Кенжин болған.
1917 жылы Орынборда өткен бірінші жалпықазак сиезінде Бүкілресейлік ^
күрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат болып 81 адам сайланады.
Солардың бірі А.Кенжин еді. Сол жолы Петроградтағы оқу комиссиясына қазақ
атынан өкіл болып тағайындалады. Екінші жалпықазақ сиезінде Алашорда
үкіметінің уақытша үлт кенесі мүшесінің орынбасары болып сайланады.
1918 жылы Қаратөбеде өгксн үшінші Орал облысы казақтарының сиезін
үйымдастырушылардың бірі болады. 1918 жылғы ақпаннан қазан айына дейін
Темір }ездік жер басқармасының төрағасы болады. Қараша айында Торғайға
келіп, Алашорда әскери кеңесіне мүше болып, әскерге адам жинауға қатысып,
комиссия төрағасы болады.
1919 жылы Торғай қаласына келіп, Амангелді Иманов басқарған Қызыл
армия отрядына қосылып, отрядтың шаруашылық бөлімін басқарады. Кейін
кеңес үкіметінде жауапты қызметтер істейді.
1936 жылы Орынборда НКВД облыстық басқармасы тарапынан үсталып,
1938 жылы 26 ақпанда атылады.

И. / / урахмет

КӨТІБАРОВ ӘЛМҰХАМЕД
Алаш қозғалысының қайраткері Көтібаров Әлмүхамет (Әлмағамбет) 1876
жылы (кей деректерде - 1878 жыл) П еровск уезі «Царская» болысының
7-ауылында туған. 1898 жылы Санкт-Петербург әскери медицина академиясын
бітіргет. Мүстафа Шоқайдың серіктерінің бірі болған. 1917 жылы Қазак
азаматтық комитеттерінің Сырдәрия облысындағы комитет төрағасы болып
сайланды. Ташкент ^ездік атқару комитетінің мүшесі болды. Орынбордағы
екінші жалпықазақ сиезіне Сырдәрия облысы Перовск зезінен делегат
болып қатысқан. Кеңестік дәуірдің алғашкы жылдарында Ташкент, Алматы
қалаларында әртүрлі қызметтер атқарды. Ә.Көтібаров 1937 жылы қамауға
алынып, 1938 жылы Ташкентте атылған.

Т.Дайрабай

КҮЛЕЕВ БЕРНИЯЗ
Белгілі ақын Бернияз Күлеев 1899 жылы Ресей Орынбор облысы Бөрте
ауданында туған. Оның шығармашылық бағыты XX ғасырдың басында
М.Жұмабаев қалыптастырған романтикалық поэзия дәстүрінде болды. Ақын
1920-1923 жылдары Қазан қаласында түрып, сол кездегі Қазақ АССР Халық
ағарту комиссариатының кітаптарды бастырушы өкілі ретінде қызмет атқарды.
АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
Қазанда жүргенде Б.Күлеев Абайдың, М.Жұмабаевтың тағы да баска ақын-
жазушылардың кітаптарын шығаруда белсенділік танытты. Оның алғашқы
өлеңдері 1914 жылдан бастап белгілі. Лирикалық өлеңдері, лиро-эпикалық
поэмалары кейіпкердің ішкі әлеміне қүрылып, оның әр түрлі қырларын
бейнелейді. Ақынның «Жердің жүзі жаз еді» (1919), «Қайда екен?» (1922),
«Жорық» (1922) атты поэмалары бар. Бернияздың Алаш қозғалысына арналған
«1917 жылға», «Ел ерлеріне», «Алға» шығармаларында осы козғалысты туған
халқының тә>елсіздікке жеткізеріж сенім білдіріп, азаттық идеясы ерекше
леппен жырланады.
Поэмаларының ішінде «Жорық» дастанының жазылуына улт-азаттык
қозғалысы ықпал етті дсуге болады. Бейшлеу тәсілі жағынан романтикалык
шығарма болып табылатын «Жорық» поэмасына айрықша үміттілік тән.
Б.Күлеев II жалпықазак сиезінс катыскан. Оның осындай ірі оқиғаға куә болуы
- болашақтағы азаматтық үстанымын, саяси көзқарастарын қалыптастырды.
Ол өз кезегінде ақынның шығармашылық әлеміпе шешуші мәнде ықпал етті
дсуге болады.

Е. Тілешов

КҮСЕПҚАЛИЕВ ДӘУЛЕТШЕ
Батыс Алашорданың белгілі қайраткері Күсепқалиев Дәулетше 1870 жылы
Ккагсринослав \езі Сгаросербск қаласында туған. Тегі - торе, Нүралы ханның
үрпаіы .
Бала ксзінде Болыстық орыс-қазақ мектебін бітіріп, Мәскеудегі император-
лык упивсрситепін медицина факультетіне түседі. 1900 жылы университетті
үздік нәгижемен бітіреді. Сол жылы Орал облысы Ілбішін ^езіне, Қарағаш,
Өлеңті, Жымпиты, Қалдығайты болыстарында дорігерлік қызмет атқарады.
1903 жылы Орал облысының Есбол, Қарабау, Тайсойған, Қызылқога
болыстарында дәрігерлік қызмет атқарады. 1912 жылдан бастап Жымпиты
земстволық ауруханасына меңгеруші болады
Дәрігерлік қызметін ықыласымш атқара жүріп, халықка пайдалы істер
істейді. Жымпиты земстволык ауруханасында меңгеруші болып жүрген
жылдары ауруханада жүйке ауруын емдейтін бөлімше және перзснтхана ашуды
үйымдастырады. Сонымен катар Қазақстанда алғаш обаға қарсы зертхана
ашқан.
1915-1916 жылдары сауда, кәсіпкерлік ісінің дамуы үшін елеулі еңбек
етті. Нар түкымын жетілдірумен шүғылданды. Несиемш жүмыс істейтін
шаруашылыктардың күрылуына, несие беретін үйымдардың қалыптасуына
жетекші болады.
Ақпан төңкерісіжн кейін әлеуметтік жүмыстарға араласады. 1917 жылы
10 наурызда Жайық сырты қазақтары өкілдерінің жиналысында облыстық
комитетке мүше болды. Сол жылы сәуірде өткен бірінші Орал облысы
қазақтарының сиезінде Орал облысы қазақ комитетіне мүше болды. 1917
жылы скінші жалпықазақ сиезінің хатшысы болды. Онда Алаш автономиясын
 I * v j ^ > '* *®. > - '*» * 4 ,
С И эй^ “АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
кешіктірмей жариялауды жақтап дауыс береді. 1918 жылы Жайық сырты
облыстық баскармасының мүшесі болады. Сол жылы мамырда Жымпитыда
откш төртінші Орал облыстық қазақ сиезінде сиез төрағасының орынбасары
міндетін атқарады. 1918 жылы «Ойыл уәлаятының» Уақытша үкіметі кеңесіж
мүше болады.
Батыс Алашорда таратылған соң кеңес үкіметінің қарауында қызмет
атқарады. Бүл кезде ол оз мамандығы бойынша жүмыстар істейді. Қоғамдық
жүмыстарға белсенді болмаса да, тәжірибелі маман ретінде оған Қазревкомның
дшсаулық сақтау бөлімі санитарлық-эпидемиологиялық қосалқы бөлімінің
меңгерушісі, Тайпақ дәрігерлік бөлімінің меңгерушісі секілді жауапты
жүмыстар жүктеледі.
1928 жылы «жартылай фөодал жоне бүрынғы Алашорда қайраткері»
ретінде үсталып, Жетісуға жер аударылады. 1934-1940 жылдары Қаскелең,
Келес аудандарында, Семей облысы Абай ауданы ауруханасында бас дәрігер
қызметін атқарады. 1944 жылы қайтыс болады.

А.Қасенбаев

ҚАДЫРБАЕВ СЕЙДӘЗІМ
А.Байтүрсынүлы, М.Дулатов секілді үлт косемдері елдің есті азаматтарын
оятуға ықпал етті. Торғай өлкесінен Алашорда қозғалысына қатысқан
түлғалардың бірі - белгілі алашшыл қайраткер Қадырбаев Сейдозім. Ол 1885
жылы қазіргі Қостанай облысының Жангелдин ауданында туған. Торғайдағы
орыс-қазақ мектебін бітірген. Көп оқымаса да тумысынан зерек С.Қадырбаев
көп білімді омірдің өзінен үйренеді. Қызмет істей жүріп оздігінен іздшіп, білімін
толықтырады.
1913-1918 жылдар аралығында Орынборда сот кеңселерінде үсақ қызметкер
болып істейді. Сойте жүріп көп нәрсені кокірекке түйеді, талай әл<уметтік
істердің сырын түсінеді. Ең соңында халық үшін қызмет істеп, ел алдындағы
азаматтық борышын ақтауға бел буады. Сәті түскенде, сол кезде Алаш
қозғалысы жүмыс істей бастайды да, қазаққа қызмет етем деген ізгі ниетті
азаматтардың талабын қайтармай, үмітін үштап, өз қатарына тартады.
С.Қадырбаев 1918 жылы Алашорданың Торғайдағы әскери болімінің
мүшесі болып қабылданады. Ол екі жыл бойы алашордашылар қатарында
күрес жүргізеді.
1919 жылы Амангелді Имановтың өліміне себеп болған Торғайдағы
кикілжіңдерге байланысты айыпталады. Тағылған айып дәлелденбесе керек,
көп кешікпей босатылады. Одан кейін де Алашорда үкіметінде қызмет атқарады.
Алашорда таратылып, кеңес үкіметі орнағанда кеңшілікке ие болғандардың
қатарында Қадырбаев та болса керек. Ол 1920 жылы Қазақ автономиялық
кеңестік социалистік республикасы Әділет халық комиссариатының заң
шығару бөліміне жүмысқа алынады. 1929 жылға дейін осы мекемеде жауапты
қызметтер атқарады.
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ ~ — - -
Кеңес жұмысын қанша тиянақты істесе де, өкімет оның бір кездегі
алашордашыл болғанын кешіре алмайды. Алашордаға катысу кеңес үкіметі
үшін өте ауыр қылмыс жасағанмен тең еді. Халықтар достығын ауыздан
тастамайтын үкімет халықтардың теңдікке үмтылған азаматтарын аяусыз
жаншып отырған. 1929 жылы Алашордаға қатысканы үшін Сейдәзім Қадырбаев
тағы айыпталып, түтқынға алынады. Аса ауыр айып тағылып, 1930 жылы
Воронежге жер аударылады. Кейін үкімет оны босатады. Еліне келіп, біраз
уақыт ел арасында жүреді. 1937 жылы ол қайта үсталады. Бүл жолы түтқыннан
босап шығу мүмкін емес еді, Алашшыл болғанын өзі де жасыра алмайды. Енді
алашордашыларды жер аудару, түрмеге қамау дегендердің бәрі жеңіл жаза
болып көрінеді де, үкімет оларды шетінен ату жазасына кеседі. Қадырбаев
Сейдәзім 1937 жылы ату жазасына кесіледі.

И.Нурахмет

ҚАЛМЕНОВ АЛПЫСБАЙ
Алаштың белгілі азаматы Қалмшов Алпысбай 1869 жылы Орал облысы,
Темір >езінде туған. Бала кезінде ауыл молдасынан сауатын ашқан. Кейін
Орынбор гимназиясында оқып, орыс тілін жетік меңгереді. XIX ғасырдың соңы
мен XX ғасырдың басында қазақ қоғамында оқу білімнің қадірі күшті болады.
Сондықтан қолы жеткен ата-ана баласының білім жолына түсуіне ықпал етеді.
Соның арқасында қазақ арасынан оқымыстылар көп шыққан. Олар қазақ
зиялылары деуге лайық қауым болып, өздерінің ел алдықдағы міндеттерін адал
атқарды. А. Қалменов та білім жолына түсіп, кейін университет бітірген. Алайда
оның қандай университетте кандай мамандық бойынша білім алғаны туралы
нақты дерек жоқ. Жастық, жігіттік шағын XIX ғасырда өткізген Алпысбай XX
ғасырға жігіт ағасы болып толысқан шағында жетті. Соған орай, XX ғасыр
басындағы әлеуметтік-қоғамдық жүмыстарға көбірек араласады.
1906 жылы ашылған Ресейдің 1-Мемлекеттік Думасына Бокей ордасынан
депутат болып сайланған. Думада «Еңбек тобы» фракциясында болды. Орданы
басқару жөніндегі уақытша кеңесте кеңесші болды.
1910 жылдардан кейін қазақ халқының басын қосып, тә>елсіз ел болу
жолындағы идея күшейген кезде Қалменов те үлттың алға басар зиялы тобының
қатарынан табылды. Оралда, Орынборда, Жымпитыда өткен қазақ сиездерінің
бәріне де қатысады. Сол сиездерде Алашорда көсемдерінің бастамасын
қолдап отырады. Х.Досмүхамедүлымен бірге жүмыс істейді. Өзінің туа біткш
үлтшылдығының арқасында Батыс Алашорда қозғалысының жетекшілерінің
біріне айналады.
Алашорда таратылған соң кеңес үкіметінің қызметінде болды, онда да
халқы үшін адал қызмет іего/ үстанымынан айнымаған. ¥ зақ жылдар Москсу,
Киев қалаларында жүмыс істейді. Кеңес үкіметі банктерінде жауапты қызмет
атқарады.
1937 жылы қуғын-сүргінге үшыраған.
И.Нурахмет
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ҚАРАТІЛЕУOB СӘЛІМГЕРЕЙ
Көрнекті Алаш қайраткері, Батыс Алашорданың белсенді мүшесі Сәлімгерей
Қаратілеуов 1887 жылы Орал облысы, Гурьев ^езінде туған.
Жасынан білімге қүштар болды. Қазан төңкерісіне дейін Саратов қаласы
маңындағы Марийнск ауылшаруашылық мектебін бітірді. Кейін Саратов
ауылшаруашылық институтында оқыған. Ауылшаруашылық саласы бойынша
мол білім алған қазақтың түңғыш агрономдарының бірі.
1917 жылы Ақпан төңкерісіжн кейін Оралда қызмет атқара жүріп, уақытша
облыстық қазақ комитеттерін қүруға атсалысады. Іскер, алғырлығымен көзге
түседі, ел алдында беделге ие болады. 1917 жылы сәуірде өткен бірінші
Орал облысы қазақ сиезінде Орал облысы қазақ комитетінің мүшесі болып
қабылданды. Сиезшешімімен бүрынғы бюрократтықбасқару жүйесін халықтық
басқару жүйесіне ауыстыру жолындағы күреске атсалысады. Екінші Орал
облыстық қазақ сиезінде облыстық қазақ комитеті мүшелерінің жиналысында
жергілікті қазақ басқармасын сайлаушылардың қүрамына кірді. 1917 жылы
шілдеде өткен бірінші жалпықазақ сиезінде Орал облысынан Бүкілресейлік
қүрылтай жиналысына депутаттықка кандидат болып белгіленді. Облыстық
жер басқармасының мүшесі болды. Қаратөбеде өткен екінші Орал облыстық
қазақ сиезінде Х.Досмүхамедүлына қарсы топтың қүрамында болып, «Ақ
жол» үйымына кіреді. 1918 жылы Мүстафа Шокайды Темір, Жүрын арқылы
Жымпитыға өткізу ісін үйымдастырған. Кенжинмен бірге Алашорданың
Торғай бөлімшесівг келіп, Алашорда үкіметінің орталық комитетіндегі әскери
кеңеске мүше болады. Алашорда әскеріне елдея адам жинау комиссиясының
қүрамында жүмыс істейді. 4-Торғай Алаш полкі қүрамында отряд басқарды.
Қостанай, Торғай далаларындағы үрыстарға қатысады. 1919 жылы көктемде
Торғай қаласындағы Амангелді Иманов басқарған Қызыл армия мен Алаш
әскерлерінің бірлесксн отрядына қатысады.
1920 жылдың басында Орал қаласына келіп, кеңес қызметіне кіреді. Ол
кеңес үкіметінің жергілікті жерлердегі үйымдарын қүру ісінде аса белсенді
болды. 1920 жылы Орал губкомының қүрамына еніп, жер баскармасының
мепгерушілііінс тағайындалды.
1927 жылы Өлкелік партия комитеті бюросының шешімімен мемлекеттік
жоспарлау комитеті, су-мақта шаруашылық секциясының меңгерушісі болады.
1928 жылдан бастап Темір ауылшаруашылык тәжірибе стансасының директоры
болады. 1929 жылы НКВД қамауға алады. 1937 жылы қазақша ән айтқаны
үшін «Алашорда әнін шырқаушы үлтшыл» деген айыппен түтқындалып, 1938
жылы ақпанда атылады.

И. Нүрахмет
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ҚАРАШ ҒҮМАР
Көрнекті Алаш кайраткері, діндар-ақын Ғұмар Қараш 1875 жылы Ішкі
Бөкейліктің (қазір Батыс Қазақстан обл. Жәнібек ауд.) Қыркүдык дегш жерінде
108 дүниеге келген. Ауыл молдасынан хат танығаннан кейін, Жалпақталдағы
Ғ.Ғәлікейүлы ұстаған медреседе оқиды. 1902-1910 жылдары жиған білімімен
ауылында, Тіленшісайда жәдитше бала оқытады. Сол шамада әйгілі Шәңгерей
Бөкейүлының шақыруымда Көлборсыға мүғалім болып келеді. Жацалыкка
жаны қүмар, имандылық пен дәстүрдін жібін үзбеген әдеби орта қалыптас-
тыруға себепші болады. Қайраткер 1907 жылдан бастап татар және казак
тіліндегі мерзімді басылымдарға макала жариялай бастайды.
1911-1913 жылдары алғаш Ордада, кейін Оралда басылған «Қазакстан»
газетін шығарысуға, оның саяси-мәдени әле>етін көтеруге атсалысты. Осы
кезеңде қазақтың саяси көзін апіатын, рухани байытатын «Ойға кслген
пікірлерім», «Бала түлпар», «Аға түлпар», «Қарлығаш», «Өрнек», «Тумыш»,
«Бәдел қажы» атты кітаптар жарияланды. Ол Ғабдолла Мүштақ (Алланың
зерделі күлы) атты бүркеншікпен «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетіне
мақалалар жазып түрды. Орынборда «Шайыр...» және «Көксілдер...» атты
жинақ шығарды.
Ғ.Қараш - ұлт идеясын көтеру мен елшілдік мәселесін талдап-таразылауды
бірізді және жүйелі жазған қаламгер. Ол XIX ғасырда мүсылмандық Шығысқа
ерекше серпін берген, тіпті Қазақ даласындағы Абай сынды даналардың рухани
ниеггесіпе айналған Мысыр мүфтиі Мүхамед Абдо мен пәлсапашы Жәлелатдин
Афгани реформаларынан хабардар еді. Мысалы, ол “Ойға келген пікірлерім”
атты фәлсафалық енбегінде (1910) Мысырда оқыған, бірақ ізденгісі келмеген
бір мұғалімге: “Рух туралы төрт кітап оқығаннан гөрі, Мүхаммед Ғабдудың
(Абдо - Д.Қ.) Бахра сүресі туралы тәфсірін оқығаның дүрысырақ шығар”,
- деп айтканын жазады. Әлбетте, Ғүмар бүл жерде басты ислам кітаптарын
оқыма деп түрған жоқ. Оның айтпағы - канондарды таптаурын етпей, тазарту
һәм тарату турасында болып отыр.
Осы ретте рухты оңалту мәселесін түбірлеп зерделеген Ғүмардың ойлары
аса бағалы. Санаткер «Өрнек» аталынған еңбегінде (1911): «Адамдар әр
ісінде Алланың көрсеткен жолымен жүрмесе, яғни ссбебіне кіріспесе, ыждағат
етпесе, ғылым-өнср үйреніп, орнына қолданбаса, ол адам иман келтіріп,
бойүсынған болып шықпайды. Бүл екпей егін күту һәм әкесіз перзент үміт
ету секілді нәрсе», —дейді. Бүрынғы-кейінгі қазақ шындығын осы қағидатпен
сараптап жіберсек, «әй, қап!»-қа үн қосып жіберетін жағдайымыз жоқ та емес.
Мүны Ғ.Қараш та жақсы аңғарса керек, аталған кітабында: «Өнерсіз, жалқау
халықтардың ақырында көрешегі өз алдына, дүниеде-ақ бек ащы жаза тартады.
Тартқаны сол: басқа өнерлі, ғылымды елдерге қүл болады. Қара басының
билігі, ықтияры болмайды. Адамдар ретінде кіре алмайды, хайуан деуге сорты
келмейді. Екі аралық жануар ретінде аяқ астында тапталып, күні мен дінінен
бірдей айырылып, ғақпетінде әлек болады», - деп жазады. Мүндағы «ғақпет»
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
- өмірдің сын сәті деген мағына береді. Ағартушының пайымынша, ұлттың
күйреуі - оны сақтай алмағандардың ісі ретінде бағаланып, олар Жаратқан
алдында күнәсіне карай жаза тартады.
Қайраткер-акынның үлт бірлігіне қатысты да айрықша ойлары бар. Бүл
орайда Ж.Афгани пайымына сүйене отырып айтқан Ғ.Қараштың мына пікірі 109
аса маңызды деп білеміз: «Әрбір адам сол милләттің бір ағзасы болғандығы
үшін өзіне тиіс болған онер сүнғатты біліп, дәйім милләтке пайда келтіріп,
оның арқылы өз басының тірлігін сақтауға міндетті». Мүны бүгінгі танымға
түсінікті етіп айтсақ, мемлекет халкы бір организм (ағза), бір үлт болып, елді
көтеретіндей кәсіппен айналысуы қажет. Осының нәтижесінде коғамның әрбір
мүшесі өз орнын анықтайды. Бүл кагидаттың адамзат дамуына ешқандай
кайшылығы жоқ.
Елін, жерін аса қадірлеген, сол үшін азаматтықта да, ақындықта да аянып
қалмаган Ғүмар адамзат пш үлтқа ең ділгір қасиет ретінде ар-ожданды атайды.
Татардың “Шора” журналында 1911 жылы жарияланған “Ар-ождан - сенім
өлшемі” атты макаласында ол: «Әрбір жағдайда ар-ождан биік түруы керек.
Сонда ғана оның қасиеті жоғары болмақ»,-деп жазады.
Әлбетте, Ғ.Қараш сыны - үлтқа шын жаны ашыған адамның сыны. Оның
елге, замандастарына айтқан ақылын да осы өреде түсінеміз. Заманаға шынайы
көзбен карайтын ақын: «Дүниеде не арзан?» деп сүраушыға «Біздің қазақ
жігіттерінің ғүмыры» деп жауап берілсе, бек дүрыс жауап болмақ» дейді. Бүл
пәлсапалық сүрақ пен жауап бүгін де көкейкесті естіледі. Қайраткер 1916 жылы
бөкейліктер атынан Петерборға барып, Астрахан қазағы басып алған жерді
және тиесілі жерді қазаққа орнымен бөліп бер деген өтініш хатты бас министрге
тапсырады. 1 9 1 7 жылы Ордада өткен Бөкей қазақтарының сиезіне қатысады.
1 9 1 7 - 1 9 1 9 жылдардағы Алаш қозғалысына белсене араласады. Алаш партиясы
қүрылатын бірінші жалпықазақ сиезінің де, Алаш автономиясы жарияланатын
екінші жалпықазақ сиезінің де үйымдастыру және өткізу жүмысына белсене
қатысады. Өмірлік мәселелер мен діни ахуалды күн тәртібіне қойган Алашорда
үкіметі - ¥ л т кеңесі анықталатын екінші сиезде қази болып сайланды. 19 18
жылы Ордадағы педагогика техникумынд а сабак береді. Сол жылы қыркүйекте
Бөкей губерниясының мүгалімдер сиезіне қатысады. 1 9 1 8 - 1 9 2 0 жылдары
губерниялық кеңестердің төрт сиезіне делегат болады. Мүнда магыналы сөз
айтады. 1 9 1 9 жылы Бөкей губаткомында істейді. Ордада үйымдастырылган
айына екі рет шығатын «Мүгалім» атты журналды шыгарушылар алкасына
кіреді. Ол осы журналда «Педагогика» атты еңбегін жариялайды. 1 9 1 9 жылы
«Дүрыстық жолы» газетінің алқа мүшесі әрі тілшісі болады. 1 9 2 0 жылы
маусымда Бөкейдің II губерниялық партконференциясында губкомның плаіум
мүшесі, ал сол жолы I пленумда губкомның үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісі
болып сайланды. Қайраткер жаңа қоғам жүмысына белсене араласып,
халық қамқоршысы ретінде танылды. Сөйткен тұлға 1921 жылы 12 сәуірде
Қүнаншапқан деген жерде қашқын әскерилер қолынан қапияда мерт болды.

Д. Қамзабекүлы
 “АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
ҚАСАБОJIATOB ЕСЕНҒАЛИ
Алаш қайраткері, дәрігер Қасаболатов Есеяғали Орал облысы, Калмыков
^ечініц Антоновка деген жерінде туған. Қазір ол жер Ақжайык ауданы деп
10 аталады.
Е.Қасаболатов 1901 жылы Калмыковтағы орыс-қазақ мектебін бітіреді. Сол
кезден бастап орыс тілін игеруге ден қояды және оны өте жетік меңгереді. 1909
жылы Орал Реалдық әскери мектебін бітіреді. Бірақ ол әскери мамандыкты
місе тұтпайды. Мектеп бітіргш соң білімін жалғастыру мақсатымен ғылым
жолын куып, Саратов университетінің медицина факультетіне окуға түседі.
1915 жылы университетті өте жақсы нәтижемен бітіріп шығады. Елге келгш
соң Қалмыков >езінің Жылықоныс дегш ауылында дәрігер болып жүмыс
істейді.
Дәрігерлік қызметін атқара жүріп қоғамдық жүмыстарға араласады. 1918
жылы «Ақжол» саяси үйымының төрағасы болды.
Кеңес үкіметі орнаған кезде Қасаболатов да кеңес қызметінде болады.
1920 жылы Орал губерниясында денсаулық сақтау бөлімінің меңгерушісі
және Орал губерниялық тоңкерістік комитетінің төрағасы болады, НКВД-да
жүмыс істейді. Осы кезден бастап ол басшылық міндеттер атқара жүріп, саяси
қызметке араласады. 1925 жылы Қазақ автономиялық кеңестік социалистік
республикасы түтынушылар кооперациясының төрағасы болып, 1928 жылға
дейін сол мекемені басқарады.
1930 жылы Астрахан қаласында РК(б)П ауылдық комитетінің хатшысы
болып сайланып, бір жылдай жүмыс істейді. Кейін қызметі өрлеп Астрахан
округі Атқару комитеті төрағасының орынбасары болады. 1931 жылы Алматы
медициналық институтының директоры болып тағайындалады. Бүл жүмыстан
босаған соң, 1933 жылы Алматы облысындагы «Қызылқайың» кеңшарының
директоры болып екі жыл қызмет істейді. 1936 жылы Е.Қасаболатов Қазақ КСР
Дшсаулық сақтау халық комиссариатының экономисі, жоспарлау бөлімінің
меңгерушісі қызметіне дейін көтеріледі. Бүдан кейін «Главнефть» тресі өлкелік
кеңсе басқарушысының екінші орынбасары болады. «Нефтьорг» қоғамының
Қазақстандағы өкілінің орынбасары болады. Осындай лауазымды жүмыстар
атқарған Е.Қасаболатов кеңес үкіметіне бәрібір жақпайды. Жақпағанда оның
іскерлігі емес, халыққа қамқор, үлтына жанашыр пиғылы үнамайды. 1937
жылдың 29 тамызында Алматы қаласында түтқынға алынып, 1938 жылы 26
ақпанда ату жазасына кесілді.

Л. Сергазы

ҚАШҚЫНБАЕВ ИСА
Алашорданың белгілі қайраткері Қашқынбаев Иса (Ғайса) Таумышүлы 1891
жылы қыркүйектің 15-інде бүрынғы Орал облысы, Ілбішін зезінің Қурайлы
болысындағы үшінші ауылда туған.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1903 жылы Қарасу Шалкар облыстық орыс-казак мектебінде, одан соң Орал
реалдык әскери мектебінде окыған. Оны 1910 жылы бітіреді.
1912 жылы Қазан университетінің медицина факультетінг оқуға түседі. Ол
университетте өте жақсы окиды. 1917 жылы Қазан университетін өте жаксы
нәтижемен бітіріп шығады.
И.Қашқынбаев - казакгап иіыққан түңғыш дәрігерлердің бірі. Сондықтан
ол дәрігер ретінде де халкына көп қызмет көрсетіп, игілікті істер атқарар
еді. Заманы оған басқа міндет жүктеді. 1917 жылы Орал облыстық жер
басқармасында бөлім меңгерушісі кызметіне тағайындалады. Жас та болса
Қашқынбаев Иса лауазымды қызметке іліге сала жүрттың көзіне көріне
бастайды. Оның біліктілігі, іскерлігі, кесек міжзді адами болмысы ерекше
болады.
1917 жылы желтоқсанда откен екінші жалпықазақ сиезіне ол Орал облысы
қазақтары атынан қатысып, саяси жиынға жиналғандардың ыстық ықыласына
ие болады. Сиез И.Қашқынбаевты Алашорданың үлт кеңесіне мүшелікке
кандидат етіп сайлайды. Оның үстіш үлт кеңесінің орынбасары қызметін
тапсырады. Ал Жымпитыда откен төртінші Орал облыстық қазақ сиезінде
«Ойыл уәлаятының» уақытша үкіметіш мүше болып қабылданады. 1920
жылғы 21 маусымда Қазак РК (б) П облыстық комитеті арнайы мәжіліс ашып,
И.Қашқынбаевқа «Қоғам үшін қауіпті адам» деген айып тағады. Осыған
байланысты Заволжье әскери округіне жіберу жонінде шешім қабылдайды.
Алайда, Қазақ орталық атқару комитеті ара түсіп, оны Заволжьеге жібермей
қалады. Дегенмен И.Қашқынбаевтың енді туған жерде қалмайтыны анық еді.
Қазақ РК (б) П облыстық комитеті оны Ташкент қаласына жібереді.
Ташкентке барысымш тілеулес жолдастарымш бірігіп мүсылмандардың
өлкелік фельдшерлік мектебін үйымдастыру ісіне кіріседі. 1930 жылы
Ташкент университетінің аспиранттары М.Ә>езов, Қ.Кемеңгеров «Қазак
үлтшылдарының кері төңкерістік үйымының Ташкенттегі астыртын
бөлімшесіне мүше болды» деген айыппш университеттен шығарылып,
түтқындалады. Солармш бірге И.Қашқынбаев та Ташкшттен этаппш айдалып,
Алматы түрмесіне жабылады. Абақтыдан 1932 жылы шықты.
1938 жылы 23 сәуірде «Контрреволюциялық үйымға қатысты» деген
айыппен тағы да қылмыстық жауапкершілікке тартылды. Бірак айыптаушылар
бүл қылмысын дәлелдей алмай, 1939 жылы 1 желтоқсанда түрмеден босатады.
Соғыс жылдарында кошіріліп әкелінген госпитальдарға жетекшілік етеді.
Сталинград және Украина майдандарындағы ерлігі үшін «Қызылжүлдыз»
орденімен марапатталады. Соғыстан кейін Ташкентте Семашко атындағы
Курортология ғылыми-зерттеу институтында қызмет етті.
1948 жылы 12 мамыр күні Ташкштте қайтыс болған.

И.Нурахмет
“АЛАШ" Қ03ҒАЛЫСЫ ’ --‘-С
ҚОДАРОВ ҚАРАСАЙ
Батыс Алашорданын белсшді мүшелерінін бірі, халық м ү ғ а л ім і Қарасаи
Қодаров 1898 жылы Гурьев >езі, Қаракөл болысы, Тасш ағы л ау ы л ы н д а орта
дәулетті отбасынан шыққан. Қаракөлдегі бір сыныптык б о л ы ст ы к орыс-казак
мектебін (1906), Гурьевтегі екі сыныптык казак-орыс Р о м ан о в училищесін
(1908) бітіргш. Орынбор қаласындағы орыс-қазак м ү ғал ім д ер мсктебін
үздік тамамдады (1914-1915). Ақтөбе уззінс қарасты А лты карасу болыстык
мектебінде мүғалім болды. 1916 жылы казан айында Т ү р к іс т а н і аіерал-
губернаторлығы мш Ресей жер комитеті майдандағы тыл ж ү м ы сы н а алынған
казак жігіттеріпе басшылық жасау үшін казак зиялы лары н мыцбасылык,
жүзбасылыкқа шақырды. Осыған орай М.Есполов, Т.Ш онанов, М .Ж олдыбаев
т.б. сауатты казақ жастарымен бірге осы қызметке Қодаров та барды . 1917
жылы қыс, көктем айларында батыс майданындағы ж ү м ы с костарында
мыңбасы болып, қазақ жүмысшыларының мүң-мүктажын ти істі орындарға
дүрыс жеткізу, жігіттерді үлттық тағаммш қамтамасыз ету т.б. міңдеттерді
орындады. Орынборда А.Кенжинқүрған«Еркін дала» м әдени-ағарту үйымынын
кызметіне араласып, Орынбордағы мүғалімдер кеңесіне әзір л ік жүмысына
катысты. 1918 жылы мамырдағы 4-Орал облыстық казақ сиезіне қатысушы.
Ойыл уәлаяты үкіметінің, кейін Алашорданың Батыс бөлім ш есі үкіметінін
қүрамында жергілікті басқару органдары - болыстық, >ездік ж әне облыстык
жер басқармалары бойынша оқу-ағарту жүмыстарын ж үргізу ісін үйлестіріп
отырумен айналысты. Ойыл өңірі мен Орал, Орынбор қалалары нда окы п жатқан
Ойыл уәлаяты студенттерінің земстволар тарапынан уақты лы стипендиям®
қамтамасыз етілуін, оқуды үзіп алмауын, олардағы пансиондарды н жабылып
қалмауын кадағалады, Орал Войско үкіметімен, Комуч, С іб ір Уақытша
үкіметімен осы мәселелер бойыншабайланыс жасады. Осы ж ы лдары майданасты
отырған елдегі ауылдық-болыстық мектептердің жабылып қалм ай, халыкты
сауаттандыру ісін жалғастыра беруі, жер мекемелері тарапынан көзделген кор,
каржының уақтылы болінуі, оқу күралдарымен жабдықталуы, бүры нғы орыс-
казак мектептерінің миссионерлік бағыттан үлттық тағылым м үраты на ойысып,
сабақты ана тілінде жүргізу, осы міндеттердің үдесінен шығу үш ін уәлаяттағы
М.Жолдыбаев, С.Бекболатов, Т.Өтеулиев, М.Ш олақов, Ғ.Н ы ғмаділов,
Ж.Бейісқалиев, Е.Байтаков, Ж.Нияров тәрізді білікті халы қ мүғалімдерінб
жағдай жасау ісі Қ.Қодаровтың есімімен байланысты. Б аты с Алашорда
таратылғаннан кейін ол Орынборда Қазәсревкомның Халық ағарту бөлімінін,
Қазак өлкелік Халык ағарту комиссариатының қазақ мектептері секциясынын
кызметкері (1920-1921 ж.) болды. Жабдықтау боліміне 540 сом төлеп жиырма
фунт майшабақ алғаны архивте хатталған. Осындай түрмыс қиы нш ы лы ғы нан
және негізгі мамандығы бойынша жүмыс істеу ойымая 1 9 2 2 ж ы лы елге қайтып,
озі оқыған Қаракол мектебінің меңгерушісі болып істеді. 1 9 2 0 - 1 9 3 0 жылдары
Жымпиты >ездік аткару комитетінің халық ағарту бөлімінің, Гурьев округтік
халық ағарту болімінің, Орал облыстық оқу бөлімінің меңгеруш ісі болды.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Зайыбы Жамал екеуі Асқар, Қанапия, Софья есімді ұл-қыз тәрбиелеп өсірді.
Қыздары Орал каласында түрады. Асқар Қарасаев Батыс Қазақстан облысы,
Бөрілі аудандық партия комитетінің 2-хатшысы, аудандық атқару комитетінің
төрағасы болып істеді.

М. Төж-Мүрат

ҚОЖАНОВ СҰЛТАНБЕК
Көрнекті коғам және мемлекет қайраткері Сүлтанбек Қожанов 1894 жылы
қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ ауданы, Ақсүмбе деген жерде
дүниеге келген. Түркістандағы орыс-түзем мектебін, үш сыныптық қалалық
училищені бітірген. 1913-1917 жылдары Ташкенттегі Түркістан мүғалімдер
семинариясында оқиды. Осы кезден саясат істеріне араласып, «Кеңес» атты
жасырын үйымның мүшесі болады. Зерттсушілер мұны Сүлтанбек пш Мүстафа
екеуі бірігіп қүрды деген деректі де айтады. 1917 жылы ақпан төңкерісіеен
соң үлкш саясатқа бел шеше кіріседі. Сол жылы тамыздан М.Шокай
үйымдастырған «Бірлік туы» газетіне редактор болады. Осы басылымда
қоғамдық-саяси мақалалармен бірге әдеби материалдар да жариялап отырады.
Мысалы «Қайтейін?» деп аталатын алғашқы өлеңдерінің бірінде ол азаттыққа
жете алмай қорланған, торыккан елінің тағдырын жас азаматтың ой толғанысы
арқылы жеткізеді. «Жете алмай дегенімніц жалғызына, Талап көп, талайсыз
боп сорладым ғой» дейді кайраткер қаламгер. 1918 жылы қаңтарда, яғни
Түркістан автономиясына кауіп төнген кезеңде жазған «Түркістанда орыс
сиездері» атты макаласында Сүлтанбек большевиктік зорлық пш бейбастықтың
себеп-салдарын корсетеді. Түркістанды теріске бүрып жатқан ағымдағы
саясатты ашады. Мақаладан 1917 жылы Ташкенттегі қырғын мш 1918 жылы
Қоқанға қарай кезенген зеңбіректің табы, ызғары сезіледі. Жас кайраткер осы
қиыңдықты жанымен түсінгді. Қоқандағы қанкасап окиғадан соң жариялаған
«Өзіміздің большевиксінгендерге» атты көлемді мақаласында Сүлтанбек «өз
қанын өзі ішіп, өз етін өзі жеп жатқан» Ресейдің жаңа сиқына барлау жасайды.
Осында қаламгер Батыста жасалған марксизм теориясының казак ішіне мүлдем
жүрмейтінін, большевиктік Ресейдің бар діттегані — халыктар тағдырына
эксперимент жүргізу екенін корегендікпш айтады.
С.Қожанов жаңа заман амалына сай 1920 жылы коммунистік партия
Қатарына қабылданып, үлкен кызмет баспалдактарынан өтеді. 1920-1924
жылдары Түркістан компартиясы ОК мүшесі, Түркістан орталық аіқару
комитеті төрағасының орынбасары, Түркістан республикасьшың ішкі істер
халық комиссары, Халық ағарту комиссары, «Ақжол» газетінің редакторы
болады.
«Ақжол» - Түркістаннын іргелі елдік газеті болды. Ол «Жаңа өріс»
газетінен бастау алды. Газет 1920 жылы 7 желтоқсанда жарык көрді. Алғашкы
редакторы - Сүлтанбек Қожанов. Қайраткердің беделі мен елшілдігі аркасында
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
аз жылда мүнда М.Дулатүлы, Ж.Аймауытүлы, А.Байтасүлы, Б.Сүлейүлы,
Т.Шонанүлы, Х.Болғанбай т.б. азаматтар топтасты. 1922 жылы Түркістан
Алаш көшбасшыларының бірі, үлт үстазы А.Байтүрсынүлының 50 жылдык
мерейтойын лайықты атап өтті. «Шолпан», «Сана» журналдары «Ақжол»
бағытын үстанды. Аталған басылымдарда Сүлтанбек «Токпақ», «Тарпан»,
«Замандас» деган бүркшшіктермш мақала жазып түрды. «Акжолда» шықкан
Сүлтанбектің «Жақындык па, жалақорлық па?», «Қазақша сауык кеші»,
«Менің жауабым», «О литературном языке и терминологии» атты ецбектсрінен
қаламгерлік пен өткшді танудағы үстаным, шығармашылыкты бағамдау,
руханиятты кадірлсу айқын аңғарылады. Елшіл газеттің бағыты 1925 жылы
И.Сталиннің тікелей тапеырмасымен мүқият тексеріліп, ол 1926 жылы
жабылды.
1921 жылы кеңестердің бүкілрееейлік IX сиезінің бір үзілісінде В.И. Ленин
С.Қожановты төралқаға шақырып, біршама әңгімелескен. Қайраткер 1922
жылдан қази соттарын қалпына келтіру, тартып алынган вакуф жерлерді
мұсылман жамағатына қайтару, жағымды дәстүрлерді қайта жолға қою секілді
шетін мәселелерді қолга алып, түркістандықтардың апғысына бөленді. 1924-
1925 жылдары Қазақ өлкелік партия комитетінің хатшысы, 1925-1926 жылдары
БК/б/П ОК ұлт республикалары мен облыстары бойынша жауапты нүсқаушы,
Москсу марксизм-ленинизм курсының тыңдаушысы, 1928 жылы БК/б/П ОК
Орта Азия бюросының үгіт-насихат бөлімі меңгерушісінің орынбасары, 1929-
1931 жылдары Орта Азия мақта-ирригация политехникалық институтының
алғашқы директоры, 1931-1932 жылдары Орта Азия мақта орталығы
басқармасының төрағасы, 1932-1933 жылдары Мәсксуде Одақтық мақта
онімдері басқармасыньщ орынбасары, 1933-1934 жылдары КСРО ХКС макта
гобыбасшысының орынбасары, 1934 жылдан кеңестікбақылаукомиссиясының
Өзбекстан бойынша өкілі болып қызмет атқарады. 1928 жылы Орта Азия
партия тарихы институты қайраткердің «Кеңестік Түркістан автономиясының
он жылдығына» атты кітабын басып шыгарды. Осында ол жаңа республика
қүрудың киын өткелдері мен алдағы міндеттерді айқын жазады. Сондай-ақ осы
үлт күрескерінің И.Сталинмен пікірталасы әлі күнге аңыз болып айтылады. Ол
қиын жылдары Алаш азаматтарына да коп көмектесті. 1923 жылы Мағжанның
өлең кітабына алғысөз жазып жариялады. Фольклоршы Ә.Диваевқа ерекше
колдау көрсетті. Өзі де елдің мәдени-рухани шараларына атсалысып, «Ақжол»,
«Еңбекші казақ» газеттері мен «Шолпан» журналына сан салалы мақалалар
жазады. Сүлтанбек көп замандастары секілді халыққа арналған сөзін өлеңмен
де жеткізді. Оның шығармашылығында «Нені айтайын?», «Кім жауапкер?»,
«Көреміз!», «Шынға үсаған пікірлер», «Бүл кім?», «Тілмаштарға бір сын» т.б.
өлеңдері мен К.Бальмонт, Эзоп (Д. Бедный тәржімесі) туындыларынан қазақша
сейлеткш аудармалары бар.
Қайраткер 1937 жылы 16 шілдеде үсталып, 1938 жылы 8 ақпанда атылды.

Д.Қамзабекулы
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ҚОЖЫҚОВ ҚОҢЫРҚОЖА
Ағартушы, ғалым Алаштың белгілі азаматтарының бірі Қоңырқожа
Қожықов 1938 жылы Ақмешітте туған. Алғашында қазақ-орыс мектебін
оқып сауатын ашқан. Кейін Ташкенттегі мұғалімдер семинариясында оқып,
1900 жылы бітірген. Сырдария губерниясында мектеп инспекторы, қазақ-
орыс мектебінің меңгеруші, Түркістан, Перовск, Әндіжан қалаларындағы
мектептерде оқытушы болған. Осы кезеңде Ферғанада «Илиятия» атты үйымды
баскарған.
¥ л т мүддесін бәрінен жоғары қоятын Қоңырқожа 1907 жылы патша
үкіметінің жарлығы бойынша қазақтар мен Түркістан өлкесінің өзге де
жергілікті халықтарының Мемлекеттік Дума жүмысынан шеттетілуіне наразы
болып, ол жарлыктың күшін жою жолында үйымдастырған іс-шараларға
қатынасады. Ол педагог әрі ақын болған. 1912 жылы Орынборда «Әліппе»
оқулығын шыгарып, Ғалиасқар Қасымовпш бірігіп Шәді Жәңгірүлының
«Русие патшалығында Романов нәсілінен хукимранлик қылган патшалардың
тарихы» («Историческая поэма царствования Дома Романовных на киргизском
языке») атты дастанын жарыққа шығаруға септесті.
1917 жылы ақпан тоңкерісінан кейін Фергана өңіріндегі казақтардың
мүддесін қорғайтын «Көшпенді» атты үйым қүрып, оган жетекшілік етеді.
Осы жылдың 30 наурызында Перовск (қазіргі Қызылорда) каласында
қазақтардың жалпы сиезі болып, осы жиынның үйгарымы Мемлекеттік Дума
төрагасына патшалык Ресейдің тагы да басқа лауазымды басшыларына
жолданады. Осы қүжат мәліметтеріне сүйенсек, сиезде күрылган депутаттар
кеңесінің қүрамына Қ.Қожықов та сайланады.
1917 жылы тамызда өткен Түркістан өлкесі қазақтарының сиезінг,
бүкілресейлік қүрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат болып үсыныла-
ды. Осы автономияның уақытша кеңесіне мүше болып сайланды. Қ.Қожықов
бірінші жалпықазақ сиезінде президиум мүшелігіне сайланған.
Кеңес үкіметі орнаганнан кейін де М.Шоқай секілді шетте жүргш алаш
қайраткерлерімен астыртын байланыста болған екен. 1922 жылы Әулиеата
>езінде жер басқармасында істейді, ескі қорғандар мен ескерткіштерді
зерттеумен шүғылданады. Орхон жазуы, Қозы-көрпеш - Баян сүлу, Келіншек
тас, Ақтас мазарлары туралы ғылыми еңбектер жазды. Араб, парсы, шағатай
тілдерін меңгерген, білікті маман болған екен, орыс тіліндегі әдебиеттерді қазақ
тіліне аударып, қазақтың аударма өнерінің дамуы үшін көп үлес қосады. 1935-
1936 жылдары «Қазақтың өткендегі тарихы туралы деректер» атты кітапты
қүрастыруга қатынасты.
1937 жылы халық жауы дегш айыппш түтқындалып, 1938 жылы атылды.

И.Нурахмет
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ -г *-'"
ҚОЗЫБАҒАРОВ АХМЕТЖАН
Алаш козғалысының қайраткері Қ озы бағаров А хм етж ан 1879 жылы
1 мамырда казіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданында туған. Семейдегі
ауылшаруашылык мектеп-интернатын бітіргеншн кейін 1901-1906 жылдары
Омбыдағы фельдшерлік мектепте оқыған. 1906-1918 жылдар аралығында
Семейдегі губерниялық ауруханада фельдшер қызметін атқарды. 1917-1919
жылдары Алаш партиясының жергілікті үйымдарын кұруға атсалысып, 1918
жылы Алаш Орданың Семей облыстық кеңесіне мүше болды.
1921-1922 жылдар аралығында Шыңғыстауда Арқат дәрігерлік бөлімшесш
баскарып, өз қаржысына емханасалдырды. 1935-1937 жылдары Алматы кірпіш
зауытының емханасында меңгеруші болды.
1937 жылдың 25 тамызында Алматыда түтқындалып, Семей абактысына
жабылып, ату жазасына кесілді.

И .Қозыбагарова

ҚОСШЫҒ¥Л¥ЛЫ ШАЙМЕРДЕН
Көрнекті Алаш қайраткері, діндар Шаймерден Қосшығүлүлы 1874 жылы
Ақмола облысы Көкшетау \сзі Қотыркөл болысында туған. Жас шағында ауыл
молдасынан хат таниды, кейін Көкшетаудағы Науан хазірет медресесінде және
Бұхарада оқиды. Мүнан соң осы калада 1886 жылы жүртшылық каржысымаі
салынған, Мезгіл болысының азаматы Наурызбай (Науан хазірет) Таласүлы
үстаған мешіт жанындағы интернаттың мүғалімі болады. Бүл кезде ол
үстазымен бірігіп, Ресейдің шоқындыру саясатына ашық қарсы түрады. 1903
жылы Абай Қүнанбайүлы сынды қазақтьщ білікті, сыйлы азаматтарына
патшалық режимнің оспадар әрекеті туралы ж әж осыған байланысты бас
қосу жөнінде екі марте хат жазады. Осы күресі үшін имам Н.Таласүлы екеуі
абақтыға жабылады. Жандармерия тексергенде, Көкшетау мешітіжн «цензура»
өткізбегш 164 кітап ж әж күмәнді колжазбалар шығады. Ақыры патша өкіметі
1903 жылы шілдеде Шаймерденге - 5 жыл, Науанға - 3 жыл кесіп, Үркіт
такрал-губернаторының бақылауына Батыс Сібірге жіберіледі. Бүл жсрдсн
оларды Якутияға жер аударады. Осы заңсыздықты Ә.Бөкейхан мен М.Сералин
жауапты орындарға, орыс зиялыларына дәлелдеп айта жүріп, бірнешс
министрдің қабылдауында болып, оларды 1905 жылы наурызда босатып
алады. Осы жылы М.Тынышбайүлы, С.Шипабекүлы секілді қайраткерлермш
бірге Петерборға барып, патша өкіметіж қарсы шеруге қатынасады. Сонан
соң Нижний Новгородта ашылған жалпыресейлік мүсылмандар сисзіне
қатысады. Елге келгш соң күрескер азаматгы халық 1906 жылғы I Мемлекеттік
Думаға депутат етіп сайлайды. Бірақ ол бүл жолы «орыс тілін білмейді» деген
желе/мен депутаттыққа тіркелмеген. Ресми өкімет, халықты сатып жүрг®
тілмаштар кайраткер туралы жш е түрлі алыпқашпа сөз таратқан. Бүл шақта
 “АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
қайраткер Балықты көлдегі алты бөлмелі ағаштан қиып салған үйін мектепке
айналдырып, орыс мүғалімін жалдап, балалардың оқу шығынын өзі көтергш.
I Мемлекеттік Дума таратылған соң, патша II Думаға сайлау жарлығын
шығарғанда қайраткерді халық тағы да парламштке үсынады. Ол Петерборға
аттанады. Дума мүшесі болады. Бүл Дума да таратылғанда қайраткер өз
қаржысымен астанада татардың «Улфат» (Бірлесу) газетіне қосымша ретінде
«Серке» газетін шығарады. Қазақтан кісі сайланбаған III Думаға «Жер туралы»
Заң жөнінде сүрау (запрос) салады. 1907 жылы Алаш көсемі Ә.Бөкейханның
тапсырмасымен Түркияға барып, үкімет, парламент басшыларымен кездеседі.
Түріктің бір газеті арқылы II Николайға мәлімдеме жасайды. Діндар 1917-1919
жылдардағы Алаш қозғалысынан да шет қалмайды. Кеңес өкіметі оны 1931
жылы Петропавл түрмесіж жабады. Әбден қиналған, саясаттан теперіш көрген
қайраткер 1932 жылы Омбы жерінде қайтыс болады.

Д.Қамзабекулы

Қ¥ДАЙБЕРДІ¥ЛЫ ШӘКӘРІМ
Көрнекті ақын-ағартушы, Алаш қайраткері Ш әкәрім Қүдайбердіүлы 1858
жылы шежірелі Шыңғыстау бөктерінде туған. Ол Абайдың немере інісі, яғни
оның туған ағасы Қүдайбердінің үлы. Өлеңдері мен жазбаларында 5 жасынан
хат танығанын, 7 жасынан әкеден жетім қалғанын, қажы атасы Қүнанбай мш
ағасы Абайдың қамқорлығында өскенін айтады. Данышпан Абайдың тигізген
ықпал-әсері туралы Ш әкәрім кейінірек: «Әкеміздің бір шешесінен туған
Ибраһим мырза, қазақ ішінде Абай деп атайды, сол кісі мүсылманша һәм орысша
ғылымға жүйрік һәм Алланың берген ақылы да бүл қазақтан белек дана кісі еді,
ержеткен соң сол кісідш тағылым алып, әртүрлі кітаптарын оқып, насихатын
тыңдап, аз ғана ғылымның сәулесін сезіндім» деп жазады. Осы дәйексөз
Алаш қайраткерлеріне темірқазық болған бір негізді айғақтайды. Қаламгер
ретінде қалыптаса келе Ш әкәрім араб, парсы, түрік, орыс тілдері арқылы
әлемдік руханияттың түнығынан су ішуге үмтылады. «Танбаймын, шәкіртімін
Т олстойдың» деген ойында да ізгілік пен біліктің нышаны аңғарылады. Акынның
бүкіл шығармашылығы — ізденген, тазарған, өз иманы мен халық иманына
қамқор да жауапкер жан сезімінің айнасы дерлік. Қаламгердін ағартушылық
бағыттағы пәлсапалық, сыршыл, шыншыл өлеңдері («Қазак айнасы», «Жолсыз
жаза яки кез болған іс» жинақтарына кірген немесе қолжазба күйінде жеткен),
халық өмірінің қилы тарихынан сыр шерткен «Еңлік-Кебек», «Қалқаман-
Мамыр», «Нартайлақ-Айсүлу» жырлары, Шығыс тағылымын байыптаған
«Ләйлі-Мәжнүн» аударма-дастаны, орыс тілінш тәржімелегш көркем
аудармасын (А.Пушкиннің «Дубровскийі» мен «Бораны», Л.Толстойдың алты
әңгімесі, Г.Б. Стоудың «Том ағайдың балағаны»), мүсылмандықтың әліппесі
сынды «Мүсылмандық шарты» еңбегі, үлт тарихының бір шетін түгендеген
«Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі», заманындағы түрлі ой ағымын
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
бағамдаған «Үш анық» еңбегі - XX ғасыр басындағы бірнеше буынның
сауатын ашып, рухани көкжиегін кеңейтті. Ол 40-тан аса бере, шамамш_1898-
1899 жылдары биік мүсылмандық парызын өтемекке кажылық сапарда болып
кайтады. Стамбул, Мысыр, Араб елдерін аралап, ойына - ой^ білігінс бшік
қосып келеді. Мұнан кейінгі жерде ақынның имани абыройы, білімі халкына
бұрынғыдан да жақындай түседі. Жасы үлғая келе ол дінді, білімді елшілдікпш
толықтырды. Сондықтан да тарихи 1917 жылы дана Абайдың қайткан жасына
шыққан (59 жас) ақынды Алаш қайраткерлері «Шәкәрім аксакал» деп атады.
Ш.Қүдайбердіүлы мен Алаш қайраткерлері арасында тығыз байланыс
болғанын дәлелдейтін дерек аз емес. Мысалы, үлттың саяси қозғалысынын
серкесі Ә.Бөкейхан 1907 жылғы II Мемлекеттік Думаға депутаттыкка кандидат
етіп Шәкәрімді үсынған. Бірак ақын өз орнын Т.Нүрекенүлына берген.
Сондай-ақ 1905-1906 жылдары Семейде Ә.Бөкейханның жетекшілігімен және
катысуымен өткен саяси жиындардың барлығына дерлік Ш.Қүдайбердіүлы
ұлт зиялыларының өкілі ретінде қатысқан. Ақын Алаш қайраткерлерінін ақыл
және еңбек күшімш шыққан «Айқап» журналы мш «Қазақ» газетіне белсак
араласып, макала, өлең жазып түрған. Екі басылым арасында өзара пікірталас
туғанда бітістіруші-дәнекер болғаны тағы бар. Ә.Бөкейхан 1914 жылы
мүсылман сиезінг қатысты сериялық мақалаларында қазақ тілінің мықтылығын
дәлелдегенде, Абайдың қатарында Шәкәрімнің де орнын айрыкша атайды.
«Қазақ» газетінде Алаш қайраткерлері Ш.Қүдайбердіүлының жарияланған
кітаптарына оң баға беріп отырды. Бүл дәстүр төңкерістен кейін де жалғасып,
А.Байтүрсынұлының «Әдебиет танытқышында», баска да қайраткерлердің
оқулықтары мен мақалаларында ақын шығармашылығы лайықты сөз етілді.
1917 жылы Ш.Қүдайбердіүлы Алаш қозғалысының жуан ортасында жүрді.
Алаиі партиясын күру және Алаш автономиясын жариялау шарасына даярлык
регінде облыстарда қазак сиездері үйымдастырылғанда, ақын өз өңірінде
(Семей) 27 сәуір мен 7 мамыр аралығында өткен жиынға қатысып, сөз сөйлейді.
Шәкәрім Алаш Орда үкіметі жарияланатын 5-13 желтоқсанда Орынборда
өткш II жалпықазақ сиезіне арнайы шақырылады. Алаш партиясының Семей
обл ыстық комитетіш ақынның езіне жақын тартқан 4 шәкірт-інісіні ң (Ахметжан
Қозыбағарүлы, Түрағүл Абайүлы, Халел Ғаббасүлы, Анияр Молдабайүлы)
кіргені де біраз жайды аңғартса керек. Осы түста ол: «Окыған жастьщ етегін,
Қабыл алдым жетегін, Босқа жатып нетемін» деп жазды.
1917 жылы қараша-желтоқсан айларында земство сайлауы болғанда,
Ш.Қүдайоердіүлы Семей >ездік земствосына ИІыңғыс болысынан сайланады.
Ертерек, 1878-1880 жылдары Шыңғыстаудың болысы болып, ел билсу ісін
тәжірибесімш өткергш ақын жаңа заманның да билігін көреді. Облыстық
земствоға бірнеше рет қатысады. М.Боштайүлы басқарған облыстық қазак
сотының мүілесі болады. Осы шамада аталған сот земство мәртебесі аясында
Алаш Орданың атынан сот билігіне қатысып отырғанға үқсайды. Біраз
зерттеушілер «Алаш Орданың қазысы, биі болды» деуі сондықтан. Ахат
Шәкорімүлы естеліктерінде де осындай мәлімет бар.
1918 жылы Алаш қаласында большевиктер қолынан қапыда қаза болған үлт
сардары Қази Нүрмүхамедұлының жаназасында Ш.Қүдайбердіүлы «Өзінің
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ұлтшылдығын сөзбет емес, іспш дәлелдеді. ... Құдай тағала қазақка шын үл
бергшіне бүгін ғана көзім жетті» деп аталы сөзін айтты.
1919-1931 жылдары акын біраз уақыт шығармашылықпен айналысып, «Таң»,
«Қазак тілі» басылымдарымен арала сыгі тұрады. 1924 жылы Г ерманиядан келген
профессор Макс Кучински Қ.Кемеңгерүлының жол бастауымен Ш әкәріммш
дидарласады.
1930 жылы үлкен үлы Ғафур Семей түрмесінде қорлықпен қаза болғанда,
ақын Шақпақтыдағы қыстауында өмірден баз кешіп, қайғымен жатып қалады.
ОГПУ мүнда да тыныштық бермейді. Оның «Елсізде калған мен бір шал»
дейтіні - осы шақ. 1931 жылы 2 қазанда ауданға бет алып келе жаткан ақынды
ОГПУ каныпезерлері екі рет атып, мерт қылады. Қүркүдыққа тасталған оның
сүйегін баласы Ахат 1961 жылы аршып алып, мүсылман ғүрпымен Абай
зиратының қасына қайта жерлейді.

Д.Қамзабекулы

Қ¥ЛЖАНОВА НӘЗИПА
Алаш қозғалысы кезінде қайраткерлігімен көзге түскш қазақ қыздарының
бірі Нәзипа Сағызбайқызы Қүлжан жмересі 1887 жылы Торғай қаласында
туған. Аумалы төкпелі заманда ел қамы үшін күрескен қайраткерлердің бірі.
Қазақ қыздарынан шыккаи үстаз, этнограф, аудармашы, журналист Нәзипа
Сағызбайқызы 1902 жылы Қостанайдағы орыс-қазақ гимназиясын, 1903-1904
жылдары Торғайдағы қыздар училищесін бітіреді. Окып жүрген кезінен бастап
өзін үлт үшін күресуге даярлаған. Оқуын аяқтаған соң, 1905 жылы Семей
қаласындагы оқытушылар семинариясында үстаз болган. Ұстаздық жүмысты
атқара жүріп, этнография тақырыбын зерттеп, мақалалар жазып, талантын
танытқан ол 1913 жылы Орыс география қоғамының Семей бөлімшесіне,
«Азамат серіктестігі» үйымдарына мүше болады. 1914 жылы 26 каңтарда
Абайдың қайтыс болуына он жыл толуына орай әдеби кеш үйымдастырады.
1915 жылы 13 ақпанда Пертроградтагы мүсылман ауруханасы мен мүқтаж қазак
шәкірттеріне комек корсету мақсатында әдеби кеш үйымдастырады. «Қазак»,
«Сарыарқа», «Алаш» газеттерінде әйел моселелеріпе байланысты мақалалар
жазады. 1917 жылы Семей облысы қазақ сиезінің төралка күрамына енеді. 1920
жылы Қырғыз (казак) АКСР Халық агарту комиссариатының казак тілінде
оқулықтар, кітаптар шығару, баспасөз істері жөніндегі арнаулы комиссияның
қүрамында жүмыс істеген. Осы жүмыста жүріп, жаңа казақ әліпбиін енгізу
жөніндегі комитеттің қүрамына енеді.
Н.Қүлжанова - казак кыздарынан шықкан түңғыш журналистердің бірі.
1922 жылы «Еңбекші қазақ» газетінің редакция алқасының мүшесі, 1923-1925
жылдары «Қызыл Қазақстан», 1925-1929 жылы «Әйел теңдігі» журналдарында
жауапты қызметтер атқарады. «Айқап», «Қазак», «Бірлік туы», «Алаш»
басылымдарында оқу-ағарту мәселелері туралы мақалалар жариялаган.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Үзақ жыл оқытушы болып жұмыс істеген Нәзипа казақ мектептері үшін
оқулықтар жазған. 1923 жылы Орынборда «Мектептш бүрынғы тәрбие»,
1927 жылы Қызылордада «Ана мен бала тәрбиесі» атты әдістемелік кітаптары
басылып шығады.
20 Н .Қүлжанова әнші болмаса да, қазақ әндерін нақышына келтіре орындайтын
өнері болған. Ең маңыздысы - ол кісінің әншілігі емес, қазақ әндерінің нотаға
түсуіне көмек көрсетуі. Ол кісі Затаевичке «Ғайни-ау, сәулем», «Қадыр зары»
әндерін жаздырған. 1934 жылы қайтыс болған.

И.Нурахмет

Қ¥ЛМАНОВ БАҚТЫГЕРЕЙ
Алаштың белгілі қайраткері Қүлманов Бақтыгерей 1857 жылы қазіргі Атырау
облысының Теңіз ауданында туған. Ол кісінің қайтыс болған жылы туралы
дерек сақталмаған. Алаш қозғалысы кезінде елге басшы болған көрнекті қоғам
қайраткері. Ол - казақтың тә>елсіздігі үшін күрескея үлттық зиялы қауымның
көшбасшыларының бірі. Арман куған жас шағында 1887 жылы Санкт-
Петербург университетінің шығыс тілдері факультетін қызыл дипломмен
бітірген. 1888 жылы филология ғылымының магистрі ғылыми дәрежесін
қорғаған. Соқтықпалы, соқпақты заманда Қүлмановтың да бірсыдырғы тыныш
омір өткізуі мүмкін емес еді. Ол қоғамның әр саласында жүмыс істейді. 1890-
1903 жылдары Ішкі Орданың Қамыс-Самара бөлігін басқарып, білікті басшы
болады. Он жылдан артық істеген бүл қызмет оның қоғамдық мәселелерге
түсінігін одан әрі тереңдетті. Осы кезеңде ол қоғамнан мол тәжірибе жинады.
Халықтың әлеуметтік түрмыс-жағдайын, арман-мүратын жақсы түсіне білді.
Елі сенген абзал азамат 1906-1907 жылдары халқының сеиімін арқалап,
Ресейдің I және II Мемлекеттік Думаларына мүше болып сайланған. Оны
қазақ халқы өзінің мүддесін қорғай алатын сенімді азамат ретінде сайлады.
Думада ол мүсылман фракциясының мүшесі болды. Б. Қүлмановтың сол
кездегі Ресейдің басты заң шығарушы жоғары органына екі рет қатарынан
мүше болып сайлануы - оның туған халқы алдындағы перзенттік борышын
терең сезінуіне және мемлекет, қоғам қайраткері болып қалыптасуына шешуші
ықпал жасағаны сөзсіз.
Жалпы үлтжанды қазақ оқыған азаматтарының тізе қосып, елдің болашағы
жолында ерш істер атқаруы 1917 жылға келетіндігі белгілі. Осы жылдан
бастап алашшыл азамат Б.Қүлмановтың саяси белсенділігі айрықша
байкалады. Аталған жылдың 21 сәуірінде Бөкей Ордасында облыстык
қазақ сиезі өткізіледі. Осы сиездің қабылдаған қарарында:«Территорияның
ауқымдылығына байланысты халықтың шашыраңқы орналасуы Астрахан
өлкесіндегі қазақтарды бір жердш басқаруға итермеледі. Осы мақсатпен
комиссарлыққа Б.Қүлманов (1-ші Мемлекеттік Думаның мүшесі), оның
көмекшісіне мүғалім Ишанғали Меңдіханов сайланды» делінгш.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысып, жұрттың қолдауына ие болған
Б.Құлманов Бүкілресейлік мүсылмандар кеңесінің атқару комитетіне сайланып,
қазак халқының өкілі болып қызмет істейді. Сиез қаулысына Б.Қүлманов төраға
ретінде қол қойған. Бүл қүжатта Ә.Бөкейхан, Ғ.Қараш, Х.Досмүхамедүлы,
Ә.Кенесарин, М.Дулатов төрағаның серіктері ретінде көрсетілген. 121
Ол екінші жалпықазақ сиезіне арнайы шақырылған. Сиез Алашорда үкіметін
қүрып, оған төраға сайлауда Б.Қүлманов Ә.Бөкейханмен, А.Түрлыбаевпен бірге
баламалы негізде сайлауға түседі. Осы сиезде ол Алашорданың халык кеңесіве
мүше болып сайланады.
Екінші жалпықазақ сиезінде көтерілгш мәселелердің бірі Алашорданың
Түркістан өлкесін мскендегсн қазақтарды Алаш автономиясына тарту
мәселесі еді. Осы мәселеге байланысты Сырдария облысы қазақтарының сиезі
шақырылады да, оған Б.Қүлманов М.Дулатовпен, Т.Қүнанбаевпен бірге барып
қатысады.
1917 жылы Батыс Қазақстандағы Алаш қозғалысын үйымдастырушылардың
бел ортасында Б.Қүлманов жүреді. Алаш қозғалысы үшін белсенді қимыл
жасайды. Екінші жалпықазақ сиезі оны Бүкілресейлік қүрылтай жиналысына
депутаттықка кандидат етіп үсынады.
Б.Қүлманов Бөкей Ордасынан У.Танашевпш бірге Қүрылтай жиналысына
үсынылғанда, оған мынадай қысқаша мінзздеме берілгш екен: «Бақыткерей
Қүлманов - І-нші Г осударственной Думы ағзасы. Бүл күнде Бөкейлікте обласной
комиссар. Университет бітірген кісі. Былтыр 25 июнь жарлығы шыққаннан кейін
«Арыз айтасыз, мәулет сөйлейсің» деп Астрахан губернаторы Бакыткерейді
жер аударып еді. Бақыткерей Самар губерниясынан еліне бостандық туғаннан
кейін ғана қайтты».
Кейін Алашорда үкіметінің үлттық кеңесіне мүше болады. Алашорда үкіметі
таратылғанша оның қүрамында болып, халқына адал қызмет етеді.
Алаш Орда үкіметі жарияланган екінші сиезде автономия туралы қазақ
зиялыларының пікірі екіге жарылғаны белгілі. Сонда Б.Қүлманов автономияны
жариялауды жактаған топтың ішінде болды.

Е.Тілешов

Қ¥НАНБАЕВ Т¥РАҒ¥Л
ҚүнанбаевТүрағүл Абайүлы (1876-1934)- Абайдың екінші әйелі Әйгерімнен
туган баласы, ақын, орыс тілінен бірқатар көркем шығармалар аударған.
Жасында ауыл молдасынан оқып, сауат ашқан. Кейіннен өздігінш ізденіп
орысша, арабша оқып, білімін жетілдіргш. Ол 1904 жылы Күшік-тобыкты еліне
болыс болып сайланып, 1905 жылы өзінің өтінішімен болыстықтан босатылған.
1916 жылы болыс сайлауында Шыңғыс елінің болысы Біләл Қүнанбаевқа
кандидат болып сайланган. 1917-1920 жылдары ол Семей өңіріндегі Алаш
қозғалысына белссне араласып, эр түрлі жауапты қызметтер атқарған. Түрағүл
1917 жылдың желтоқсан айында өткен екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Ол «Алаш» партиясының Семейде ашылған облыстык комитетіне Ә.Бөкейхан,
Ә.Ермеков, Х.Ғаббасов, Р.Мәрсековтермен бірге мүше болып сайланады.
Түрагүл Абайүлы 1918 жылдың 6-9 каңтарында Түркістан қаласында өткен
казак-кырғыздардың Сырдария облыстық сиезіне катысады. Бүл сиезге ол
орталық Алашорда атынан Б.Қүлманов, М.Дулатовтармш бірге арнайы түрде
келген болатын. Олардын келу мақсаты, «Бірлік туы» газетінін (1918 жыл, №20)
жазуынша: «Сырдария казак-кырғыздарының Алаш автономиясына қосылуы
туралы мәселе еді».
Түрағүл бала жасынан әкесінің колында тәрбиеленген. Сондыктан да
Абайдың әрбір өлеңі қай кезде калай жазылғанын және кімге арналғанын жаксы
білгш. Ол Кәкітай Ысқақүлымш бірге 1909 жылы Абайдың түнғыш өлеңдер
жинағын Петербургте бастырып шығарған. Сондай-ақ 1927 жылы Қазак АССР
білім комиссариатына тапсырған тольщ колжазба жинақ ғылыми күндылығы
аса жоғары дерек кездері болып табылады. Түрағұлдың соңгы аталған
еңбегі бүгінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік Ортальщ музейінде
сақтаулы. Түрағүлдың Абай мүрасын жинастырып бастыруда аса күнды
мағлүматтар жазып, ақын шығармаларының текстологиялық гүпнүскасын
қалпына келтіруде абайтану ғылымына қосқан үлесі зор. Ол М.О. Ә>езовке
«Әкем туралы» дегаі колемді естелік жазып бергсн. Ол естеліктің деректерін
М.Ә}езов Абай өмірбаянының ғылыми нүсқасын жасауда және «Абай жолы»
роман-эпопеясын жазуда молынан пайдаланған. Түрағүлдың Абай туралы
естеліктерінің қысқаша нүсқасы 1933 жылы, 1940 жылы Абай шығармалары
жииағында, баспасоз беттерінде жарияланған. Түрағүл ақын болумет катар
домбыра, скригікада шебер ойнаған. Оның қызы әнші Мәкен әкесінш үйренген
Абайдың 17 әнін нотаға жаздырған. Т.Қүнанбаев А.М. Горькийдіц «Челкаш»
әңгімесін түңғыш рет қазақ тіліне аударып бастырған. А.Неверовтің «Мш
өмірге жерікпін», Джек Лондоиның «Мартин Иден» т.б. ш ы ға р м а л а р д ы
аударған.

Е. Тілешов

ЛАПИН СЕРӘЛІ
Қоғам кайраткері, шығыстанушы Лапин Серәлі Мүңайтиасүлы 1868 жылы
Қызылорда оолысы, Сырдария ауданы, Қоғалыкол ауылында туған. 1889
жылы Тапікеіггтегі Түркістан мүғалімдер семинариясын, 1891 жылы Санкт-
Петербург университетінің заң факультетін бітіргш. Лапин 1889-1892 жылдары
Түркістан семинариясында мүғалім, 1892 жылдан Самарқан облысының
әскери губернаторы жанында аудармашы, 1901-1917 жылдары Самарқан,
Сырдария облыстарында адвокат қызметін атқарды. Лапин араб, п а р с ы т.б.
шығыс тілдерін жетік білген. Гүр-Әмір, Регистан, Шаһи-Зинда к е ш сн д ер ін д егі.
Кокелташ медресесі және т.б. коне архитектуралық ескерткіштердегі араб-
тын коне емлелерімен өрнектелген жазуларды оқыды, оларды орысшаға
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
аударып, ғылыми айналымға косты. Жәдігерлердің түрғызылған уақытын,
оларды салдырған адамдардың, сәулетшілердің есімдерін (мыс., Регистан
ансамбліндегі Ширдор, Тіллә-Қари медреселерін Жалаңтөс баһадүрдің
салдырғанын) аньщтады. «Шаһнама», «Туһрат әл-Хани» дастандарының
парсы тіліндегі колжазбаларын тауып, зерттеді. Лапин ауызша тәржімалаған
Ә.Фирдаусидің «Шаһнамасын» ақын Молда Ораз казакша жырлаған. 1900-
1904 жылдары казак, өзбек, кырғыз т.б. атауларды дүрыс қолдану жөнінде
«Туркестанские ведомости», «Оренбургский листок» газеттерінде мәселе
көтерді. О ны ң ш ы ғы стан у сал асы н д ағы ж ү м ы стар ы н В.Л. В яткин,
В .В . Бартольд, Н.И. Веселовский, В.В. Розен өз еңбектерінде пайдаланған.
Лапин 1908-1910 жылдары Санкт-Петербургте түрып, З-Мемлекеттік Думаның
Мүсылман фракциясы үйымдастыру бюросында қызмет етті. Лапин халық
мүддесі үшін жүмыс атқарып (1910-1913), Түркістан генерал-губернаторының
рүксатымен казақ арасында сауда-экономикалық серіктестік күрды. Лапин
1917 жылы наурызда Ақмешіт халық өкілдері кеңесінің торағасы, шілдеден
«Шуро-и-улема» («Ғүлама қоғамы», «Дін иелерінің кеңесі») үйымына
жетекшілік етті. Сырдария қазақтарының 1917 жылы тамызда өткен сиезінде
Бүкілресейлік Қүрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде
үсынылды. Түркістан өлкесі мүсьшмандарының төртінші төтенше сиезінде
қүрылған Қоқан (Түркістан) автономиясының халық кеңесі қүрамына
сайланды. С.Лапин 1918 жылы 17 қаңтарда өлкелік Халық Комиссарлары
кеңесіне жолдаған мәлімдемесінде Қоқандағы Түркістан автономиясы мш
Ташкенттегі кеңес үкіметі арасындағы текетіресті бейбіт жолмен шешуді
көздеді. Алайда большевиктер Қоқан автономиясын қарулы күшпен күлатып
тынды. С.Лапин саяси күресті жалғастыру максатымен әуелі Бүхар әмірлігіне
өтті, кейіннен 1-дүниежүзілік соғыс түтқындарын қайтарумен шүғылданатын
неміс комиссиясының комегімеи Германияға барды. Онда неміс әскерлерінің
көмегімен Түркістандағы кеңестер билігін қүлату жолында Германия үкіметі
басшыларымен келіссөздер жүргізу мақсатында әрекеттер жасады. Олардан
қолдау таппаған соң, 1919 жылы Самарқанга оралып, белгісіз жағдайда кайтыс
болды.

Б.Қойшыбаев

МАҚ¥Л МАҒДИ
Көрнекті дін және қоғам қайраткері, Алаш қозғалысының мүшесі, қазактың
алғашқы діни қазиларының бірі Мағди Мақүлдың әзірше қай жылы туғаны
белгісіз. Нақақ атылған уақыты яки шейіт кеткш жылы - 1937 жыл. Саяси
репрессия қүрбаны. Ол Алаш автономиясы жарияланатын екінші жалпықазак
сиезінің үйымдастыру және өткізу жүмысына белсене қатысады. 1923 жылы
Қазақстандағы діни істерді кадағалау Бүкілресей және Сібір орталық діни
басқармасына (Уфа) тапсырылады. М.Мақүл осы Басқармаға қараған қазак
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
қазиы болады. Осы түстың бір «актаңдағы» бар. Ол - «Ислам мәжшісі» атты
башкүрт-казаққа түсінікті журналға қатысты жайт. Журналдың өз бетіндегі
мағлұматтарға қарағанда, 1924 жылдың аяғынан (2-саны 15.XI. 1924 жылы
басылыпты) 1930 жылдар соңына дейін шығып түрған. Басылым өз бағдарын
«дін, ахлақ, фәлсафа» деп корсетіпті. Жазба қарпі —арабша (тотеше). Аталған
журнал көбіне ислам түсініктерін, үғымдарын, дін және қоғам, дін және тарих,
дін және салт-сана қарым-қатынасын талдап-таразылайды. Басылымның
басшылығында және жарияланым авторлары ішінде Рзалдин Фахретдинов
(мүфти), Кәшіфалдин Тәржіманов (найб-мүфти) т.б. білікті, діндар азаматтар
болғаны байқалады. «Ислам мәжілісі» 6-7 мың таралыммш елге жеткен.
Журналда Алаш жүрты туралы мынадай материалдар жарияланған:
«Өзіміздің қазақ үлтымызға бір-екі сөзім», «Мәрказ діние назарәтке қазақ
халқының мүнәсибеті» (Орталық Діни басшылықпен казак халкыньщ
байланысы), «Қазакстанда дін оқыту ісі», «Діние назарәтке Жетісу,
Сырдария қазактарының һәмде Ойратски жүмһриетінде болған қазақтардың
мүнәсибеті». Авторы - Уфадағы мүсылмандардың «Мәрказ діние назарәт»
(былайша айтқанда, Бүкілресей жәш Сібір мүсылмандарының Орталык Діни
басқармасы) мекемесінде казақ қазысы болған Маһди Мағқүл (журналдағы
жазылуы бойынша). Дәл қазір біздің қолымызда Мағди Мақүл (ауызекі тілдегі
нұсқасы - Мәди Мақүл) туралы коп дерек жоқ.
«Өзіміздің қазақ үлтымызға бір-екі сөзім» атты мақаласында (1924 жыл,
караша, №2) діндар автор қазақ ішінде кеңес өкіметі жағдайында руханиятты
калай дамытуға болатынына қам жейді. Мүсылмандардың азаттьщ жолында
бірігуін тыйған (мүфтияттан шектеп) ескі хүкіметтің ащы сабағын парықтайды.
Бүл жолда қазы екі мәселені нақтылап айтады: біріншісі - қазақ жерінде әр
ауылға мешіт және мектеп салу; екіншісі - парасатты, көзі ашық имам сайлау.
М.Макүлдың «Марказ діние назарәтке қазақ халқының мүнәсибеті» (1924,
караша, №2) атты мақаласынан біз біраз тарихи мағлүмат аламыз. Мүнда 1923
жылы 10 маусымда Уфада бүкілресейлік діндар ғүламалардың сиезі өткені,
оған Семей, Ақмола, Қостанай, Бокей, Ақтөбе облыстарынан окілдер келгані,
дәл осы жолы Дін назарәтіндегі (Діни басқарма) мүфти һәм қазы сайлауға
катысып, «назарәтке тамам қосылғаны», тағы да басқа тарихи маңызды
мәліметтер берілген.
Енді тарихка кішкаіе шегініс жасайық: Ресей мүсылмандарының «Махкама
Шарғия» (орысша нүсқасы «Духовное собрание») Орынбор губерниясына
караған Уфа қаласында 1786 жылы II Екатеринаның пәрменімен ашылды. Бүл
жерде патша өкіметі де, мүсылмандар да озінше бағдар үстағаны анық. Ал
осы мекемеге қазақ жерінш шыққан зиялылар қашан кірді? Мағди макаласы
бізді осыған да дендетеді. Қазы бүй дейді: «Семипалат облысы, Пауладар
үйезінде Білән ауылы деген орында Мүса Шорманов салған мешітте имам-
мүдәріс болып, сол атырапқа діни қызмет көрсеткен Қамаралдин есімді ғалым
уә фазыл зат откш. Бү күнде оның баласы жетпіс жаста. Соның қолында
мықты Тефкилеф (Тевкелев) заманында Мәһкәме Шәрғие тараптан ержүм
Қамаралдин хазіретке берілген биік бүрынғы указ бар. Алдырып кордім: ...
сскі уақыггардан біздің қазақтар Мәһкәме Шәрғиеге қараған болған. Ләкин
 “АЛАШ” Қ0 3 ҒАЛЫСЫ
ескі царизм хүкіметі кезінде Носов уә Ильминскийлер ... миссионерлік
саясатына жорытып, Мәһкәме Шәрғиенің биік зораюына өздерінің тұтқан
бұзық саясатына қарсы бір іс көрген. Осылар біздің қазақтарды бір себеппенен
Мәһкәме Шәрғиеден айырған болар».
Осы үзіндіде есімі аталған Қамаралдин - атакты Мәшһүр Жүсіп Көпейүлы
«исламныц шамшырағы» деп сипаттап поэма-жоқтау арнаған түлғаның
(шығарма «Қамаралдин хазірет» деп аталады) дәл өзі.
Мағдидің бүл мақаласында «Қытай хүкіметінде болған Зайсан уа Алтай»
мүсылман-қазақтарының жайы да сөз болады. Мотіннеп байқалатыны,
Бүқтарма >езінің қазақтары Қытай шегіндегі қазақтарды коса отырып, Діни
басқармаға қаратуды өтініп, 1924 жылы 26 тамызда Уфаға хат жіберген. Тағы
бір дерек: 1923-1924 жылы қазақ ішінде 120-ға жуық діни кеңестер (мүшаур)
сайланған, мүфтият тарапынан Қазақстанға 348 имам, 68 мәзін (не уәкіл, не
азаншы) жіберілген.
«Қазақстанда дін окыту ісі» атты мақаласында (1925 жыл, қаңтар, №4)
Мағди қазы діни білім саласының көкейкесті мәселелеріне тоқтала отырып, оны
жолға коюдың жөн-жобасын қарастырады. Автор бұл еңбегінде де ескі өкімет
пен жаңа өкіметтің дінге дегаі көзқарасын салыстырады. Діни білім беруде
орныққан, сыннан өткен жүйеге түсуді ескертеді. Осыған байланысты Діни
басқарма мүсылман аймақтарына таратқан низам-намені (бізше бағдарлама)
мүқият үстануды ел жадына салады.
«Діние назарәтте Жетісу, Сырдария казақтарының һәмде Ойратски
жүмһриетінде болған қазақтардың мүнәсибеті» атты (1925 жыл, көкек-мамыр,
№7-8) Мағди мақаласының да тарихты таразылауға септігі бар. 1920 жылдары
бүрын Түркістан автономиялы республикасына қарап келген Сырдария, Жетісу
облыстарының Қазақстан республикасына қосылғаны белгілі. Бірақ біз осы
қысылтаяң шақта жаңадан Қазақстанға кірген екі облыс діндарлары Уфадағы
Діни басқармаға өтініш жазғанын білеміз бе? Әрине жоқ. Мағди қазының мына
мақаласында осы туралы айтылған. Сондай-ақ мүнда Ойрат автономиялы
аймағы қазақтарының да әлгіндей өтініші жөнінде жазылған. Бүлар: «Қараңғы
бір бүрышта қалған дін-қарындасыңызға Бүқтармадағы өкіліңізді жіберіп,
бізге хақтан жолбасшылық етіңіздер», - депті.
Сонымш М.Мақүлдың тарихи еңбегі аясында “Ислам мәжілісі” мен қазақ
елі байланысына қатысты төмендегідей түжырымдама жасаймыз: 1) Уфадағы
Діни басқарма мен қазақ арасындағы қарым-қатынас екі жактың мүддесіне
сай орныға бастаған және мүндай дәж кер істің басы-қасында елшіл, иманды
азаматтар жүргш; 2) Қазақ жерінде діни қызмет қауқарсыз кезінде және
большевизмнің зардапты шағында «Мәрказ діни назарәт» (Уфа) белгілі
дәрежеде рухани қауіпсіздіктің кепілі болып, барша мүсылман-түріктің бір
рухани-мәдени кеңістікте өмір сүруіне септігін тигізген; 3) «Ислам мәжілісі»
журналы - 20 жылдардағы қилы ізденістің бір тарамының айнасы және оған
қазақ тағдыры да түскен дсугс толық негіз бар.

Д.Қамзабекулы
 “АЛАШ" ҚОЗҒАЛЫСЫ
МАЛДЫБАЕВ М ¥СТАҚИ М

Малдыбаев Мүстақим - Алаш түсының көрнекті қаламгері, білім саласын

үйымдастырушылардың бірі. Уфа қаласындағы Ғалия медресесін бітірген. 1911-
126 1918 жылдар аралығы-М.Мүстақим шығармашылығының дәуірлеген түсы. Бүл
түста ол «Қазақ», «Сарыарқа» газеттері мш «Айқап» журналына мақалаларын
жариялап, талантты журналистік қырымен танылады. Мақалаларында сол
түстағы қазақ оқу-ағарту ісінің халі мен болашағы туралы талдау жасайды.
Қазақ тілін қалай дамыту керек, оның болашактың тілі болуына мүмкіндік
жасау, өндіріс пш техникаға қалай араластыру керектігі жайлы көкейтесті
мәселелерді көтереді. Қазақ әйелдерінің қоғамдағы орны мен рөлі жөнінде
де өзекжарды пікірлерін білдіріп отырады. Дін саясаты туралы талғамды
талдаулар жасады. Одан баска да қоғамдық мәні зор мәселелер төңірегінде ой
козғайды. Бір кызығы, ол шығармаларын өз атымен жарияламаған көрінеді.
Көбінде «М.М.», «Азамат Қорықбасов», «Мүстақым Ризабек», «Сәулесе»
деген бүркшшік аттармсн жариялап отырған екен.
1911 жылы Семейде «Жәрдем» баспасынан «Оқулық» атты кітабы жарык
көреді. Бүл сол түстағы айтулы оқиға еді. Қазақ балалары окулыққа зәру
кезеңде жарық көргш бүл оқулық көп адамның білім алуына жетекші қүрал
болғаны аиык. 1912 жылы Аңдамасов дегш азаматпш бірігіп «Қазақша ең
жаңа әлігіпе» дегш еңбек жазады. Ол Қазан қаласында басылып шықты. Бүл
да өз кезінің сүранысына сай, дәл уақытында жазылған оқулық болды.
1917 жылы ақпан төңкерісінен кейін Семей облысында Қазак комитеті
үйымдастырылғанда, ол сол комитеттің қүрамына енеді. Қазақ комитеттері
үлттық мәселелерді зерттеп, халыкка жетекшілік ететін үйымға айналады.
Семейде облыстык қазақ сиезі үйымдастырылады. Сиезді үйымдастырған
зиялы топтың жуан ортасында М.Малдыбаев та болды. Кешікпей еңбегі ел
назарын аударып, ол халықтың беделді азаматтарының қатарына қосылады.
Бүкілресейлік қүрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде үсыны-
лады. Мүнан соң М .Малдыбаевтың үлттық мәселелерге дегш танымы айкындала
түседі. Қазақ халқының болашағы тәуелсіздікте екенін білгеи ол Алаш партия-
сының Семейдегі комитетін қүруға ерекше еңбек сіңіреді. Алаш әскерін
жасақтауға да катынасты. Әсіресе, 1918-1919 жылдары Алаштың атты полкін
үйымдастыруға жан аямай кіріседі. Ел арасына барып, Алаш партиясынын
максатын түсіндіреді. Қазақ елін қорғайтын бірден бір үкімет Алаш екаііпс
жүрттың сшімін калыптастыру жолында үгіт-насихат жүмыстарын жүргізеді.
М.Малдыбаев өзінің өмірден алған мол білімін пайдалана отырып, қазак
арасындағы оқу-ағарту ісінің дамуы мея баспасөз қызметінің ірге тебуіне көп
күш қосқан қайраткер. Ол Алаш қозғалысы кезінде де халыкқа бастамашы
бола білді.
Кеңес үкіметі түсында Семейдегі педагогикалық колледжде, Губерниялык
халық ағарту бөлімінде жүмыс істеді, баспасөзде редактор болды. Ақыр
аяғында саяси қуғын-сүргіннің қүрбаны болды.

И.Нүрахмет
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
М ӘМ ЕТОВ АХМЕТҚАЛИ

Батыс Алашорданың қайраткері, ағартушы, ақын, журналист Мәметов

Ахметқали 1895 жылы Астрахан губерниясының Қойтоғыт ауылында туған.
Ол - әйгілі қазак батыры Мәншүк Мәметованың әкесі.
Жас кезінде өздігінен үйреніп, сауат ашады. Білімге деген ынтасының
арқасында жәдитшіл мұғалімдер ашқан ибтидия (бастауыш), рушдия (орта)
дәрежелі медреселерде оқып білім алады. 1910 жылдар шамасында Уфадағы
Ғалия медресесіне түсіп, 1915 жылы Орынбордағы «Хүсайыния» медресесіне
ауысып, сол оқу орнын тамамдайды. Медреседе оқып жүрген кезінің өзінде
«Қазақстан» газетінде алғашқы өлеңдерін жариялайды. Ғ.Қараштың «Бала
түлпар» жинағын шығарысады. 1912-1914 жылдары Қазандағы Кәрімовтер
баспасынан «Кеңес», «Ғибрат» атты өлеңдер жинағын жариялайды. 1914-1917
жылдары «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетінде өлеңдері жарияланады.
1916 жылы босқын болған кырғыздарға (қазақтарға) көмек беру үшін «Қазақ»
газетінде (1917 жыл) елге үндеу тастайды (Ә.Бөкейхан, А.Байтүрсынүлы,
М.Дулатов, Ж.Жәнібековтермея бірге). Бірінші Бүкілресейлік Мүсылмандар
сиезіне қатысқан зиялылардың жалпықазак сиезін Ташкент қаласында өткізу,
Алаш автономиясына Түркістан өңірін қосу туралы ойын қуаттайды. Бүл аса
сүңғылалықты қажет ететін күрделі мәселе еді.
Ақпан төңкерісінен кейін 1917 жылы Ташкштке барған сон, «Алаш» газетіне
мақала жазып, журналист ретінде танылады. 1917-1918 жылдары «Бірлік туы»
серіктестігіне кіреді. М.Шоқай, С.Қожанов, Х.Болғанбаев әр кездері басқарған
«Бірлік туы» газеті басқармасында жүмыс істейді. Педагогикалық макалалар
жазады. Өлеңдерінің азаматтық ә>ші күшті, өршіл ақын болып калыптасады.
Түркістан мүхтарияты (автономиясы) большевиктер тарапынан таратылғаннан
кейін, 1918 жылы күзде «Ойыл уәлаятына» барады. 1919 жылы қаңтарда
Қаратөбеде өткен облыстық жер басқармасы жиналысының шешіміне сәйкес
«Еркін қазақ» газетінің уақытша шығарушысы болып тағайындалады. 1919
жылы 26 қыркүйектен бастап осы газеттің біршше нөмірін шығарады. Батыс
Алашорда таратылғаннан кейін үкімет оның қайраткерлерін Орал каласына
апарады, олардың ішінде А.Мәметов та болады.
1920 жылы коммунистік партияға кіріи, Жымпиты >ездік ревкомының
халық ағарту комитетінің қызметкері болады. «Ерік» газетін шығаруға
көп күш жүмсайды. Орал облысы «Қызыл ту» газетінің редакторы болып
істейді. 1921 жылы губревком төралкасына мүше, РК(б)П комитетінің үгіт-
насихат бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалады. 1921 жылы партия
қатарынан шығарылады. 1923-1927 жылдары Саратов университеті медицина
факультетінде оқиды. 1927-1931 жылдары Маңғыстауда дәрігер, Семей
округтік денсаулық сақтау бөлімінің инспекторы болады, Алматыдағы қазак
тері және жүқпалы аурулар зерттеу институтын үйымдастыруға қатысады.
Орал облыстық Денсаулық сақтау бөлімі меңгерушісінің орынбасары болып
істейді. 1937 жылы түтқындалып, 1938 жылы атылады.
И. Нурахмет
 МӘМЕТОВ БАЗАРБАИ
Алаш қозғалысының қайраткері, Алашорда үкіметінің мүшесі, Жетісудағы
алғашқы қазақ заңгерлерінің бірі Мәметов Базарбай 1888 жылы Жетісу облысы
Лепсі )сзі Балқаш-Лепсі болысында туған.
1911 жылы Верный ер балалар гимназиясын бітіріп, Қазан университетіне
түседі. 1917 жылы Қазан университетінің заң факультетін өте жақсы нәтижсмен
бітіріп шығады. Қазанда оқып жүрген кезінде өзімеп пікірлес казак жігіттерімш
бірге патша жарлығымш тыл жүмысына алынған қазақ жігіттеріне бас-көз
болу, олардың отбасыларына қамқорлық жасау жөнінде «Қазак» газетінде
(№201, 1916 жыл 15 қыркүйек) Алаш жүртына ашық хат жазады. Бүл хатты
сол кезде Минскідегі «земский союздың» бас комитетінде қызметте жүрген
Ә.Бөкейхан да қолдайды. Б.Мәметов 1917 жылы ақпан төңкерісінен кейін
Қазаннан елге оралысымен, Алаш қозғалысына белсене араласады. 1917 жылы
21-26 шілде аралығында Орынбор каласыида өткен бірінші жалпықазақ
сиезіне Жетісу өкілдері қатарында қатысады. Сиез Б.Мәметовті Бүкілресейлік
қүрылтай жиналысына депутаттыққа Жетісу облысының кандидаты ретінде
үсынады, әрі Бүкілресейлік мүсылмандар кеңесіне (Шура-и-исламға) өкіл етіп
сайлайды. 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда өткен екінші жалпықазак
сиезінде кеңеске мүше болған сегіз адамның бірі - осы Б.Мәметов. Екінші
жалпықазак сиезінің шешімімен 1918 жылы 25 маусымда Алашорда үкіметінің
төрағасы Ә.Бөкейхан халық милициясын қүру туралы қаулыға қол қояды. Сол
қаулыны жүзеге асыру мақсатымш Семей қаласында капитан Х.Тоқтамышев
басқарған бірінші Алаш полкін үйымдастыруға Алаш басшылары Х.Ғаббасов,
М.Тынышбаев, А.Түрлыбаевтармен бірге Б.Мәметов те қатысты. Ол өзінің
іскерлігімда, әділдігімш көзге түседі. 1918 жылы 10-31 тамызда Лепсіде өткш
Жетісу облыстық екінші қазақ сиезінде Жергілікті кеңес мүшелігіж сайланады.
Б.Мәметов қай кезде де елі үшін игі істер тындырып, халыққа жанашырлық
танытып отырған екен. Азамат соғысы жылдарында С.Аманжоловпен бірге
Жетісу қазақтарына көмек қорын күрды. Бүл да дер кезінде жасалған қадам
еді. Алашорда үкіметінің мүшесі Лепсі көмек комитетінің төрағасы қызметін
атқарып жүргш абзал азаматты «Большевиктермен байланысы бар» дегш
айыппен Колчак үкіметі куғынға алады. Түтқыннан қалай қүтылғаны туралы
дерек жоқ. Алашорда басшылары ара түсіп босатып алса керек.
Алашорда таратылып, Жетісуда кеңес үкіметі орнаған соң, қандай қызмет
атқарғаны белгісіз. 1928 жылы түткындалып, отбасымен түрмеге қамалады.
1931 жылы Саратовқа жер аударылады. Қарақалпақстанда да қызмет атқарады.
Кейін елге оралып, Жамбыл, Талдықорған қалаларында әр түрлі қызметтер
атқарған екен. 1946 жылы қайтыс болған.

И.Нұрахмет
А х м е т Ьайі үрсынүлы, Э л и х а н Б ө к е й х а н , М ір ж а қ ы п Д у л а то в . Орынбор ңаласьі, 1913 жыл.
2. Отырғандар (солдан оңга қарай): 1) Халел Ғаббасов 2) Міржақып Дулатов 3) Ахмет Байтұрсынұлм
4) Мұхтар Әуезов. Тұрғандар (солдан оңга қарай): 1) Жүсіпбек Аймауытұлы 2) Әлкей Марғұлан 3)
Абдулла Байтасов. Қызылорда қаласы, 1926 жыл.
3. Отырғандар (солдан оңга ңарай): 1) Мұстафа Шоқай 2) Қожақұлы Осман 3) Зәки Уәлиди Тоған.
Тұрғандар: 1) Абулкадыр Инан 2) Мұстафа Шакули. Ыстамбұл қаласы, 1926 жыл.
Отырғандар (солдан оңга қарай): 1) Жақабай Әтікеұлы 2) Тұрағұл Абайұлы 3) Кокбай Жанатайүлы 4)
Мұқан (Мұхамеджан) Жәкенұлы 5) Ахмет Байтұрсынұлы.
Тұрғандар (солдан оңга қарай): 1) Елдес Омарұлы 2) Сейдәзім Қадырбайулы 3) Қажымұқан
Мұңайтпасұлы 4) Міржакып Дулатов 5) Жұбандық Балғыибайұлы. Семей қаласы, 1918 жыл.
Ортада оры нды қта отырғандар: тақиялы - М іржақып Дулатов, сол жақ жанындағы - Ахмет
Байтұрсынұлы, одан б е р г і- Райымжан Мәрсеков.
Оң жақ жерде жеке отырған: әнші - Әсет Найманбаев.
Шәуешек қаласы, 1918 жыл.
6. Отырғандар (солдан оңга ңарай): 1) А.С.Едігенов (Идигин) 2) Ахмет Бірімжанов 3) Б.Сматов 4)
М.Бекетаев 5) М.Сыздықов 6) Мұхаметжан Қаратаев 7) Ы.Тоқберлинов 8) М.Жасмағанбетов.
Тұрғандар: 2) О.Базанов 4) М.Шомбалов 6) Е.Құлпейісов. Қазан қаласы
 l -қатар (солдан оңга ңарай): 1) Әбдірахман Құдайқұлов 2) Сабыр Қапин 3) Хасан-Мәлік Ысмайылов
4) Әшім Молдабеков. 2-катар: 1) Мағжан Жұмабаев 2) Елдес Омаров 3) Мырзағазы Есполов 4) Халел
Досмұхамедұлы 5) Жанша Досмұхамедұлы 6) Кәрім Жәленов 7) Иса Қашқынбаев.
3-қатар: 1) Әлімгерей Ершин 2) Садуақас Османов 3) Зейнолла Имажанов 4) Темірбек Жүргенов 5)
Мухтар Әуезов 6) Файзолла Ғалымжанов 7) Ерғали Алдоңғаров 8) Хайролла Қаратаев 9)
Ғубайдолла Балақадыров. Ташкент ңаласы, 1923-24 жылдар.
 2-қатар (солдан оңга қарай): 1) Жұмағали Тілеулин 2) Міржақып Дулатов.
3-қатар (солдан оңға карай): 3) Әбікей Сәтбаев 4) Ахмет Байтурсынұлы 5) Смағұл Сәдуақасов.
4-қатар (солдан оңга қарай): 1) Телжан Шонанов 2) Біләл Асфендияров 3) Мәннан Тұрғанбаев 5)
Әлмағамбет Қасымов.
Қызылорда қаласы, 1926 жыл.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
МӘРСЕКОВ РАЙЫМЖАН
Алаш қайраткерлері - казақтың мүддесін көздеп, қамын жеген үлт
ойшылдары еді. Сол қайраткерлердің алдыңғы легіікзі орын алатын Райымжан . ^ „
М әрсековтің де халқы үшін атқарған жүмысы айрьщша. *^
Р.М әрсеков 1879 жылы Семей облысы, Өскемш }езі Айыртау болысында
туған. Ес жиып, ат жалынтартып мінген кезііклі бастап талаптанып, білім іздеген.
Өскемшдегі >ездік орыс-қазақ мектебін бітірген соң, Омбыдағы классикалык
гимназияға оқуға түседі. Қазақша, орысша екі тілге бірдей жетік болып,
зеректігімен жүрт назарына ілігеді. 1897 жылы гимназияны жақсы нәтижемен
бітірген ол жоғары білім алуды армандап, алғаш Қазан университетіне түседі.
1899 жылы Санкт-Петербургтегі Император университетінің заң факультетіне
ауысады. У ниверситета 1902 жылы заңгер мамандығы бойынша бітіріп
шығады. Р.Мәрсеков қазақтан шыққан білікті заңгерлердің бірі еді. Әлеуметтік
жағдай, заманның талабы Райымжанға тек қана заңгерлікпен шүғылдану
жеткілікті болмайтынын үқтырады. Ол қолына қалам алып, қазақ халқының
рухани қүндылықтары, әлетмсттік әл-ауқаты туралы мақалалар жазып,
дарынды публицист ретінде танылады.
Сол кездің өзінде 1899-1900 жылдары «Дала уәлаятының газетінде» оның
ойлы мақалалары жарық коре бастайды. Райымжан ол кездегі еңбектерінде
әйел теңдігі мәселесін көтереді. Қазақ билерінің дау шешу әдістерінің
астарын талдайды. Қазак арасындағы сайлаудың халыкты ірітуге бағытталған
жиіркенішті сырын ашып көрсетеді. Қазақ халқының тарихы мен әл^меттік
өмірін зерттеген еңбектері кезінде гылыми ортаның қызу қолдауына ие болады.
Сойтіп, 1908 жылы Орыс география қоғамы Батыс Сібір бөлімінің Семей
бөлімшесінің мүшесі болып кабылданады.
1902-1908 жылдары Семейдің округтік сотында қызмет атқарды. Ол кезде
Семей округтік сотына қазақтардың істері көп келетін. Көбінше дауласқан
екі жақтың сксуі де қазак болып келеді. Мүндай істерде Райымжан әділдік
үстанымын сақтай отырып, ағайын арасының ашылып кетпеуіне септігі тиетін
шешім қабылдауға тырысады. 1908 жылдан 1912 жылға дейін Омбының
сот палатасында жүмыс істеген. Ол қандай жүмыс істесе де, үлт тағдырына
жанашырлық пейіліеш айнымайды. 1912-1917 жылдар аралығында Семейде
заңгер, адвокат болып істеген. Бүл қызметтерде ол аскан шеіпсндігімен,
парасаттылығымен халқы үшін қызмет етеді.
1912 жылдан кейін ол қоғамға толысқан, кемел ойлы қайраткердің көзімен
қарай бастайды. 1912-1916 жылдары «Айқап» журналы мш «Қазақ» газетінде
жарық көргш патша үкіметінің отаршылдық саясатының сырын әшкерелеген
мақалалары оның жанкешті ерлігін танытады. Ол өз шығармаларында қазак
қоғамы болашақта қалай дамуы қажет деген мәселе жөнінде де толғанады.
Райымжан Алаш қозғалысына қүлшына араласып, оның жетекшілерінің
біріне айналды. Алаш үкіметіне, қазак халкына қалтқысыз адал қызмет етті.
Саяси күрес барысында өзі де кемеліне келіп толысты. Халқының жоғын
жоқтап, мүддесін қорғауды басты мақсатым деп білді.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Қ;пак халқының рухани жақтан толысуында Алаш зиялыларының орны
ерекше. Олар қоғамның кай саласында жүрсе де, халықтың үлттык өнері мш
мәдетиетін дамытуды назардан тыс қалдырмады. Солардың бірі Р.Мәрсеков
еді. Ол Семейдегі «Сарыарқа» газетін үйымдастыруға қатысты, біраз уақыт
130 жауапты шығарушысы да болды. Бүл кезде ол Алаштың белсаіді де белді
қайраткерлерінің біріне айналды.
1915 жылы «Қазак» газетінде жарияланған «Қазақ әдебиетінің жайынан»
атты макаласы қазақ әдебиетінің тарихын тану мен доуірлеу туралы ғылыми сй
бастауларының бірі болып калды.
1917 жылы Семейде қазақ комитеті күрылғанда оның төрағасы болып
сайланды. Сонымен бірге уақытша үкіметтің облыстық атқару комитетіне мүше
болады. 1917 жылы 27 сәуір мен 7 мамыр аралығында Семей облыстык қазақ
сиезі өтеді. Осы сиезді үйымдастыруға мүрындық болған және жетекшілік
еткш азаматтардың бірі ретінде тарих бетіш жазылды. Сол жылы күзде
Алаш партиясы атынан Бүкілресейлік қүрылтай жиналысына депутат болып
сайланды.
1918-1919 жылдары Семей облыстық жер басқармасының төрағасы болды.
Осындай жауапты, лауазымды қызметтерде жүріп, қазақ қоғамында жаңаша
сот қағидасын қалыптастыру, соттар үйымдастыру, Алаш әскерін жасақтау,
жер дауын шешу, елді азық-түлікпен қамту, қазақ жастарын оқыту ісін жүйелі
жолға қою сияқты үлттың көкейтесті мәселелеріне көңіл бөліп, соған пайдасы,
себі тиетін қадамдар жасап отырған.
1918-1919 жылдары Семейде Алаш әскері жасақталғанда, Р.Мәрсеков тағы
да көш басынан табылады. Алашорда атынан А.Байтүрсынүлы, М.Дулатов,
С.Аманжоловпш бірге Шә>ешек қаласындағы Ресей консулдығы арқылы
қызылдарға қарсы күрес жүргізу үшін Қытай үкіметіеен қару-жарақ алу
туралы келіссөз жүргізуге қатынасқан. Алайда, бүл келіссөздің нәтижелі
болмағаны белгілі. Өйткені А.Байтүрсынүлына 500 ат беремін деп ауызша
уәде бергш Таңғыт үкірдайдың өзін Қытай үкіметі кейін сол жомарттығы
үшін өлім жазасына кеседі. Алашорда үкіметі таратылып, Қазақ автономиясы
қүрылғанда кеңес үкіметі Алаш зиялыларына кеңшілік жасағансиды. Шын
мәнінде, ол үлтын сүйген қайраткерлерге «түзелу» орайын беру еді. Осы орайда
оларды қоғамдық жүмысқа да араластырған, солардың қатарында Р.Мәрсеков
те үкімет жүмысына тартылады. 1920 жылдан 1922 жылдың маусым айына
дейін Семей губерниялық атқару комитетінің ақпарат-нүсқау бөлімінде
нүсқаушы-тексеруші болып қызмет атқарады. Шынына келгенде, осы кезден
бастап қоғамдық саяси қызметтен шеттетіліп, кеңес үкіметінің жауы ретінде
бақылауға, кейін қуғынға үшырайды. Р.Мәрсеков 1922 жылы Қытайға қашып
өтеді. Сол жақтағы жергілікті ел оны күрметпен қарсы алады.
Р.Мәрсековтің Қытайдағы тағдыры туралы дерек аз, сол аз деректердің
өзінде қайшылықтар көп кездеседі, Р.Мәрсековтің қашан, қайда қайтыс
болғаны толық мәлім емес. Бір деректерде «Қүлжа түрмесінде өлді» делінсе,
екінші бір деректерде «Семей түрмесінде өлген» делінеді.

И.Нүрахмет
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
МЕҢДІХАНОВ ИШ АНҒАЛИ

Меңдіханов Ишанғали - қоғам қайраткері, драматург, ағартушы. Ол

1885 жылы Ордадағы екі сыныптық орыс-казақ мектебін бітірген. 1886-1891
жылдары Орынбордағы мұғалімдер семинариясында оқыган. 1891-1898
жылдары Ақтөбе қаласындағы екі сыныптық училищеде мұғалім болып
қызмет атқарған. XIX ғасырдың соңында И.Меңдіханов патша әкімшілігінің
және жергілікті басқарушылардың отаршылдық саясатына қарсы қазақтың
ұлттық мүддесін қорғаған ашық пікірлері үшін қуғынға ұшыраған. 1898
жылы мүғалімдік қызметінен кетіргш соң, 1899-1902 жылдары Ақтөбе >ездік
бітімші сотының тілмашы қызметін атқарды. 1903 жылы Меңдіханов туған
еліне оралып, Бөкей ордасын басқаратын уақытша кеңесте Б.Қүлмановтың
көмекшісі болып бекітілді. Осы жылдың 21 сәуірінде Бөкей ордасында
өткен сиезде С.Меңдешевпен, Ә.Мүсағалиевпен бірге сиез төралқасының
хатшылығына сайланды. 1918 жылы Ордада кеңес үкіметі билікке келгеннен
кейін Бөкей әскери төңкеріс комитеті баспасөз бөлімінің меңгерушісі,
кейішіеғг губерниялық ішкі істер халық комиссары болып тағайындалды.
И.Меңдіхановтың дүмше молдаларды сынаған «Малдыбай» (1912) пьесасы
баспасөзде жарияланып, ә>есқой театр сахнасында қойылған. Оның «Ғылым
иесі», «Байғүстар», «Тамырлар» пьесалары Орынбор, Қазан, Ташкшт калалары
сахналарында көрсетілген. 1919 жылы казак бүлікшілерінің қолынан қапыда
қаза табады.

Қазақстан тарихы. Энциклопедияльщ анықтамалық

МЕРГЕНОВ ЖАНҚОЖА
Мергенов Жанқожа - Батыс Алашорданың саяси қимылдарына белсене
қатынасқан қайраткер. Туған және қайтыс болған жылдары белгісіз. Білімді,
іскер, саясаткер, алғыр үйымдастырушылық қабілетімен көзге түскен адам.
1917 жылы желтоқсанда екінші жалпықазақ сиезіне құрметгі адам ретінде
арнайы шақырылып, Алашорданың уақытша кеңесінің қүрамын жасақтау ісіне
қатынасады, үлт кеңесінің жиналыс өкілі болып белгіленеді. Осыған қарағанда,
сол кезде жасы егде тартқан, елге беделді, аузы дуалы ақсақалдардың бірі
болса керек. 1918 жылы мамырда Жымпитыда өткен төртінші Орал облыстық
қазақ сиезінің торалқа төрағасының орынбасары болуы да Ж.Мергеновтің өз
түстастары қүрмет түтқан іскер азамат екенін дәлелдейді. Сол сиезде Ойыл
уәлаяты уақытша үкіметінің мүшесі болып қабылданып, Ойыл уәлаятының
ішкі істеріне жауапты болады. Сол кезде ол қазақ халқының ішкі берекесін
шайқалтпау, сыртқы жақта беделін асыру бағытында көп игі істер тындырады.
Мансап иеленіп түрған кезінде елге әділ, ағайынға мейірімді бола біледі. Ең
бастысы, Ойыл уәлаятында халыққа жағымды, үкіметке беделді адам болған.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ -ЙЭ<
Сондықтан 1918 жылы қыркүйекте Ойыл уәлаяты тараған соң да Комучпен
келісім бойынша Ойыл уәлаятының комиссары ретінде жүмыс істей береді.
1918 жылы күзде Сібір үкіметі қүрылғанда комиссариат қызметі токтатылды
Одан соң Шыңғырлау >ездік жер басқармасының төрағасы болады. 1918
U Z I жылдың аяқ шені мен 1919 жылдың басында халық милициясына жігіт алу,
азык-түлік жинау мақсатында Темір, Елек, Кобда бағытында қарекет еткен
Алашорданың жедел отрядын басқарады. Бүл ел сшіміп аркалаған азаматтың
өз үлты үшін істеген игі істерінің бірі ғана. Ж.Мергеновтің осыдан кейінгі өмірі
туралы дерек сақталмаған.

И.Нүрахмет

М¥ҚАНОВ МҰХАМБЕТҚАЛИ
Батыс Алашорданың мүшесі Мүқанов Мүхамбетқали Машқалиүлы Орал
облысы, Орал >езі, 'Гөмснгі Барбастау болысы, Қүлтай ауылында туған.
Мүқамбетқали ел ішіндегі қоғамдық қызметке ерте араласты. Әсіресе, 1905
жылы 1-орыс төңкерісі түсында Б.Қаратаевтың өз елініц сауатты, пікірлі
азаматы Әнжан Жүбаналиннің жанында жүріп, әлеуметтік іске қатысты. 1905
жылдың соңына қарай 1-Мемлекеттік Думаға Жайық қазақтарынан үйытқы
болды. Қазақ даласындағы тұңғыш саяси үйым - «Қазак конституциялык-
демократиялық партиясын» күру, оның бағдарламасын әзірлеу ісіне атсалысты.
1905 жылдың желтоқсанында казак кадеттер партиясы ресімделгет бес
облыстың (Ақмола, Семей, Торғай, Орал жәнз Жетісу) Орал қаласындағы
делегаттық сиезін үйымдастырушылардың бірі. Осы басқосуда Б.Қаратаев,
Ғ.Бердисв, Х.Досмүхамедүлы, М.Рақымберлиев, Ы.Тоқберлиновпен бірге
гіартияның 9 адамнан түратын Орталық комитетіне кірді.
1910 жылдар шамасында Қараоба болысының төрағасы Ж айтіл^
Арғыншиевтің орнына М.Мүқанов болыс болып сайланды. 1917 жылы
сәуірде откен 1-Орал облыстық казак сиезінде інісі Есқали Мүқанов Жайык
сырты казақтары комитетіне мүше, ал М.Мүқанов 1-Қараоба болысы жер
басқармасының төрағасы Әбдіхалық Нысановқа орынбасар болып сайланды.
1917 жылы шілдеде Ойыл болысында өткен 2-Орал облыстык казақ сиезіж
және Жайык сырты қазақтары жер басқармасы жиналысына қатысты. 1918
жылы мамырда Жымпитыда өткен 4-Орал облыстық қазақ сиезінде Қараоба,
Барбастау, Бөрлі, Кіндікті, Қарағаш атырабындағы отырықшы казак ауылдары
атынан Ойыл облыстық Уақытша үкіметінің (Ойыл уәлаяты үкіметі)
мүшелігіне сайланды. Алайда 1918-1919 жылдары ак казактар мен Қызыл
армияның алма-кезек жеңісі мен жеңілістері түсында екі жақтан да табылды.
Ал 1919 жылы маусым айында К.Есенғалиев басқарған Алаш милиция отряды
Бүлақсай ауылында М.Ипмағамбетов, С.Бекмағамбетовпеи бірге М.Мүқановты
да түтқындады. Жымпитыға әкелінген соң Батыс Алашорда басшылығы
алдыңғы екі түтқынды Ойыл түрмесіне жөнелтіп, М.Мүқановты босатты.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Мұндай жағдайлар ақ казактар мен большевиктер текетірескен аумалы-
төкпелі кезеңде қазак кайраткерлері колданған белгілі бір әдіс-амалдан хабар
береді. Бұған Батыс Алашорда таратылғаннан кейін М.Мұқановтың Батыс
Алашорда жауапты қызметкерлері қатарында Орынбор қаласына әкелінгші
қосымша долсл. 1920 жылы ақпан айынан бастап Қазақ өлкелік халық ағарту
комиссариатында байланыс қызметкері. Мұхамбетқали Мұқановтың бұдан
кейінгі тағдыры белгісіз.

М. Тәж-Мурат

М¥САҒАЛИЕВ ҒАБДОЛҒАЗИЗ
Тарихшы, қоғам кайраткері, заңгер Мұсағалиев (Мусин) Ғабдолғазиз 1880
жылы Бөкей ордасында туған. Алғаш ауыл молдасынан сауат ашқан Ғабдолғазиз
одан әрі Қазақ медресесіне оқуға түскен. Медресені аяқтағаннан кейін
арнайы ақсүйектер мектебінде оқиды. Каирдегі әл-Каһира университетінің
заң факультетіне оқуға түсті. Мысырдың бай кітапханасын сүзіп, халифат
дәуіріндегі қолжазбалармен танысты, түркі халқының ежелгі тарихын зерттеді.
Шетелдің 8 тілін (қытай, араб, парсы, түрік т.б.) білген.
«Гүлжиһан» атты дастанды зерттеп, қазақ тіліне аударды. Университета
бітірген соң 1909-1910 жылдары Үндістан, Пәкстан, Индожзия, Жапония т.б.
елдерді аралады. Сапардан оралған соң Жетісу облысының Қапал уезіне келіп,
«Мамания» мектебінде сабақ берді. 1912-1914 жылдары қазақ, татар тілдерінде
жарық көрген мерзімді басылымдарда қазақ халқының тарихы мен мәдениеті,
қоғамдық-саяси мәселелері туралы көлемді мақалалар жариялады. Ғылыми
еңбектерін «Мүса Ғ.», «Мүса Ғабдолғазиз», «Мусин Ғабдолғазиз» деген
аттармен жариялаған. Ғ.Мүсағалиев «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетінің
түрақты авторларының бірі болған. «Айқап» журналында оның «Тарих»,
«Қазақ жайынан», «Ухшат», «Бәдәуит һәм мәденият», «Жазу мәселесі»,
«Айқапты үлкейту қақында», «Кімге өкпелерге керек?» т.б. мақалалары
жарияланып, оларда қазақ елінің арғы-бергі тарихы мен мәдениетінің өзекті
мәселелері, шет елдермен қарым-қатынастары жөнінде мәліметтер келтірілді.
Ғ.Мүсағалиевтің «Жетісу қазақтары жайынан» атты мақаласы («Қазақ» газеті,
1914 ж.) ғылыми қүндылығын осы кезеңге дейін жоймаған. 1917 жылы Ордада
«¥раң» аталатын жартылай ресми газет шығарды. 1918 жылы сәуір-мамыр
айларында өткен Бөкей ордасы Кеңестерінің бірінші еиезіж төрағалық етті.
Мұсағалиев Ордада 2-5 қыркүйекте өткен мүғалімдердің бірінші сиезінде
төралқаның түрақты төрағасы міндетін атқарды. «Дүрыстық жолы» газетін,
«Мүғалім» атты журналды (10 нөмірі жарық көрді) шығарып, таратуға үлес
қосты. 1923 жылдан бірыңғай әдеби қызметпен айналысты. Ғ.Мүсағалиевтің
бүдан кейінгі өмірі жөніндегі деректер тым аз. 1933 жылы Алматыда қайтыс
болған.
К.Нурпейіс
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
МҰСТАНБАЕВ ЫДЫРЫС
Алашорда қайраткерлерінің бірі, абайтанушы, сыншы Ыдырыс Мүстанбаев
1898 жылы 8 қарашада қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Жарма ауданында
туған.
Бала кезінде сол елдегі Тінібай медресесінде окып, діни білім алып, кейін екі
сыныптық орыс-қазақ мектебін бітіреді. Одан соң Семей гимназиясына окуға
түседі. Гимназияны жақсы нәтижемен бітірген Ыдырыс пошта телеграфшысы
болып қызмет атқарады. Бүл жүмыс көкірегінде оты бар Ыдырыс үшін слмен
араласу, халықтың арман-мүратын танып түсінудің тамаша орайы болады.
Үнемі ел аралап жүретін ол қызметін атқара жүріп, қазақ халқының әлеуметтік
жағдайын, қоғамның ауқымын, заманның ызғарын таниды. Үлтының зарын
естиді.
1918 жылы Семейде Алаштың атты әскер полкін жасақтау жүмысы
басталғанда, Ыдырыс бар күш-жігерін салып қатысады. Алаш үкіметінің
қуаттанып күшеюін, қазақтың тә^елсіз ел болуын армандайды.
Алашорда таратылған соң да қоғамдық жүмыстардан қол үзбейді. 1919-
1921 жылдары Семей губерниялық төңкерістік комитетінің, губерниялық
атқару комитетінің мүшесі болады. Бүл жүмыстарды ол бірсыдырғы мінсіз
атқарған секілді. Соның арқасында Семей, Өскемен, Аягөз, Зайсан ^ездерінде
үйымдастырушылық, басшылық қызметтерге көтеріледі.
Қызметтегі алғырлығы, айналасымен тіл табыса білетін іскерлігі оның
беделін осіреді. Қазақ автономиялы кеңестік социалистік республикасы
күрылтай сиезіне (1920 жыл) қатысып, онда Орталық атқару комитетінің
мүшесі болып сайланады. 1921-1923 жылдары Оралда прокурор, 1924-1925
жылдары Ақмола губерниясының прокуроры болды. 1925-1926 жылдары
Сырдария губерниялық атқару комитетінің төрағасы, Қазақ орталық атқару
комитетінің нүсқаушысы қызметтерін атқарды. Лауазымды қызметтер атқарып
жүрсе де, үкімет оны нағыз адал коммунистермен тең қарамағаны тағы белгілі.
1926 жылы «Сырдария ісі», «Шаян ісіне» катысты жауапқа тартылады.
Бірақ тағылған күмән расталмай, Ы.Мүстанбаев ақталып шығады. 1926-
1927 жылдары Қазақ автономиялы кеңестік социалистік республикасының
байланыс халық комиссары болады. Осы кезде ол кеңес үкіметі үшін еңбек ету
мүмкіндігіш ие болды. 1927 жылы Семейде өткен атаман Анненковқа қарсы
сотта мемлекеттік айыптаушы болды.
Өмірінің соңғы жылдары Қызылорда мен Алматыда әртүрлі жауапты
қызметтер атқарды. Ол —өте күрделі кезеңде өмір сүрген түлға. Кеңес үкіметі
үшін қызмет етуі партияға адал сенгендігінен емес. Алашорда таратылған соң,
Кызыл үкіметтің өзіне кешірім жасап, үсынған кызметтері нен бас тарту өлімге
апаратын жол еді. Екіншіден, бүл жүмыстарды алашордашылар істемесе,
кеңесшіл кызылдар істер еді. Ал бүл қазақ халқына тиімді болмайтын,
сондықтан аз да болса халыққа пайдалы істерді істей берудш басқа үтымды
жол жоқ еді. А.Байтүрсынүлы, Р.Мәрсеков секілді Алаш зиялыларының да
кеңестік жүмыстарға араласуының сыры осында болатын.
 л: “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Ы.Мүстанбаев әдеби сынға өзіндік үлес қосып, қазақ әдебиетінің
тағдырына катысты талас-тартысқа белссне араласты. Абай, А.Байтүрсынүлы,
М.Жүмабаевтардың шығармаларын таптық түрғыдан талдап, олардан
идеологиялық кателіктер іздейтіндердің шабуылынан қорғап, ара түседі. Сол
аркылы өзінің алашшыл идеясын танытты. Кеңес үкіметі Ы.Мүстанбаевтың
әдебиет майданындағы көзқарасынан-ақ оньщ түбегейлі идеясын аңғарса
керек. Алайда, оған басты қауіп одан келген жоқ. Кеңес үкіметі өзінің түбегейлі
мақсатын іске асыруға келгенде ешкімге жол бермейтін. Қазақстандағы жер
мәселесінде үкімет жергілікті халықпен тіпті санаспады. Жер түгел үкіметтің
меншігі болды, оның сыртында бүл жерлерді жергілікті халық емес, үкіметтің
шапагаты кімге ауса, сол ғана пайдаланатын болды. Ауылдағы тап тартысы да
қазақтар үшін тиімді болған жоқ. Ол ә\слі ежелден тату-тәтті өмір сүріп келгш
ағайын арасына жік салды. Кедейлерді байларға қарсы қойды. Байлардың бар
мүлкі тәркіленіп, өздері жер аударылды. Социалистік эксперименттердің бәрі де
қазақ халқынын мүддесінг қайшы келді. Голощекиндік «кіші октябрь» саясаты
қазақ халқы үшін зүлмат сойқанның өзі болды. Мүндай сүмдыққа ұлтыма
пайдам тие ме деген болмашы үмітпен кеңестік қызметте жүрген Алашорда
зиялылары төзе алмады. Ендігі жерде үміттің оты сөніп бара жатқанын көрген
олар ашық карсылық көрсете бастайды. Ы.Мүстанбаев та «кеңес үкіметіне
қарсы шыққан» деген айыппен қудаланып, бірнеше рет партия қатарынан
шығарылды. Сталиндік қуғын-сүргіннің оны айналып өтуі мүмкін емес еді.
Солақай зүлым саясат 1937 жылы 15 қарашада үлтын сүйген үлкен жүректі
азаматты жалмап тынды.

И.Щрахмет

М¥ХИТОВҒҮБАЙДОЛЛА
Мүхитов Ғүбайдолла Мүхамбетжанүлы (Шоңүлы) 1896 жылы Орал облысы
Ілбішін )езі Жақсыбай болысына қарасты Ақбақай ауылында туған. Батыс
Алашорданың белгілі қайраткері.
Қазақтың біртуар сазгері, атакты әнші Мүхит Мерәліүлының бәйбішесі
Ермектен үш үл туған. Сол үшсуінің үлкші —Мұхамбетжан. Ғүбайдолла —сол
Мүхамбетжанның үлы. Бала кезінде Жақсыбай болыстык орыс-қазак мектсбінсн
оқыпты. Орыс тілін сонда үйренеді де, кейін Орал мұғалімдер семинариясына
түсіп, білімін жетілдіреді. Семинарияны жақсы нәтижемш бітіріп, елде мүғалім
болып жүмыс істейді. Мүғалім бола жүріп жастарға ата тарихы, елдіктің іргелі
мәселелері туралы үнемі айтып отырады. Мүндағы мақсаты елді ояту болатын.
1916 жылы Батыс майданында тыл жүмысына Жайық өңірінен барған кдзақ
жастарына жүзбасы болды. Осы жүмыста ол жастарға бас-көз болып, демсу
көрсетеді. 1917 жылы жазда елге оралған соң, Алаш қозғалысына араласып
кетеді. Мамандығы мүғалім ол үгіт-насихат жүмыстарын жүргізуде көгі
күш шығарады. Қазақ атқару комитеті және жер басқармасы жүмысына да
араласады. Осы жүмыстардың бәрінде ол өз біліктілігін көрсетіп отырған.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ ^ <

1918 жылы мамырда Жымпитыда откен төртінші Орал облысы казак сиезіне
катысты. Сол жылы жазда Ойыл бекінісінде ашылған бірінші казак кавалерия
юнкерлік мектебінде оқып, оны 1918 жылы прапорщик ш ш імш бітіріп
шықты. Алаш полктеріне алынған қазақ жігіттерін әскер өнеріне үйрететін
36 нүскаушы болады. Жымпитыдағы Алаш полкінде қызмет етіп, Ойылдағы
Батыс Алашорда халық әскері штабы жанындағы офицер ретінде жаңадан
әскер бөлімдерін жасактаумен, күзет жүмыстарымен айналысты. 1919 жылы
көктемде Қаратөбеде өтксн бесінші Орал облыстық қазак сиезінің қарарымен
Ойыл маңында халық әскери жасақтарын қүрысты. Кейін Батыс Алашорданың
отрядтарын басқарады. 1919 жылы кеңес үкіметі жағына шығуды қолдаған
екен. Алаш әскері қарусыздандырылғаннан кейін елден шеттетіліп, Орынборға
әкетіледі.
Ғүбайдолла музыкаға қабілетті адам болған. Мүхит әндерін ел арасында
үгіттеп, таратқан адамдардың қатарында Ғүбайдолла мен інісі Лүқпан
Мүхитовтар да бар. 1922 жылы Орта Азияға қызыл командир болып келеді.
1924 жылдан кейін елде әртүрлі жауапты қызметтер атқарады.
193 7 жылы «халық жауы» ретінде 10 жылға жер аударылады. Екі жылдан соң
бостандыкка шығады. Кейін Алматы облысы Қапал қаласында педагогикалық
училищеде оқытушы болады.

И.Нүрахмет

Н¥РМ¥ХАМЕДОВ ХАСЕН
Нүрмүхамедов Хасен 1900 жылы қазіргі Ақмола облысы Есіл ауданында
туған. «Алаш» партиясының мүшесі болған. Атбасарда мүғалімдер курсында,
Омбыда партия-кеңес қызметкерлерін даярлайтын курста оқыды. 1926 жылы
Орынбор жүмысшы факультетін, 1930 жылы Мәскеуде К.А. Тимирязев
атындағы ауылшаруашылық академиясын бітіргш. 1919-1920 жылдары
Атбасар уззінде мүғалім, 1920-1921 жылдары ^ездік партия комитетінің
казақтар секциясын басқарды, Азамат соғысына қатысты. 1922-1923 жыл­
дары «Еңбекші қазақ» газеті редакциясының алқа мүшесі, әрі «Қызыл
Қазакстан» журналының редакторы. 1923-1928 жылдары Қазақ АКСР-і егін
шаруашылық халық комиссариатында, Семей және Ақмола губернияларында
лауазымды қызметтер атқарды, 1930-1932 жылдары Мәске/дегі үжымшар
ғылыми-зерттеу институтының директоры, 1933-1937 жылдары Қазақ АКСР-і
Мемлекеттік жоспарлау комиссиясы төрағасының орынбасары, Бүкілодақтық
ауылшаруашылық ғылымдары академиясының Қазақ бөлімі төралқасының
төрағасы, Шығыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің төрағасы, Қазак
КСР-і Даісаулық сақтау халық комиссары қызметтерін атқарды. 1937 жылы
қазанда түтқындалып, ату жазасына кесілген.

Қазаңстан. Үлттық энциклопедия

 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Н¥РМ¥ХАМЕД¥ЛЫ ҚАЗЫ
Қазы Нұрмұхамедүлы 1896 жылы Семей >езі Еңірекей болысында дүниеге
келгш. Бала кезінде Семейде екі сыныптық мектепті бітіріп, бірер жыл
елінде мұғалім болып істейді. 1915 жылы Семейде семинарияға (мұғалімдер
даярлайтын болу керек) оқуға түседі. 1917 жылы семинарияда окып жүріп,
елдің сол кездегі мүддесі үшін милиция болып жүмыс ісгеугс жазылады. Ол
қызметте алғырлығы, тапқыр, ойшыл, батылдығымен ел назарына ілігеді.
Қазыдан зор үміт күткш Алаш басшылары оны 1918 жылдың қысында
Семейдегі Алаштың атты милициясына бастық етіп тағайындаған.
Адам маңдайына жазылған тағдырдан қашып қүтыла алмайды. Бірақ алдына
қойған белгілі мақсаты бар кісі сол мақсатына жетпей де қоймайды. Бір қызығы
өмірлік мақсатына жету үшін әр адамға әртүрлі жол берілген. Оған үзак уақыт
еңбектің арқасында жетуге болады, кездейсоқ сын сағаттағы ерлігімен де
жетуге болады. Қазының арманы мш мақсаты Алаш жүрты үшін жанын пида
етіп, елін бақытқа жеткізу еді. Ол арманына жас өмірін қүрбандыққа шала
отырып жетеді. Бірак, еліне оның тірі жүргені керек еді.
1918 жылы 6 наурыз күні таңертең Қазы күндегі әдетінше Алаш
қаласында атты милицияның сарбаздарын жаттықтырып жүреді. Бүл жай ғана
денешынықтыру машығы болғандықтан, олар қарусыз жүрген. Кенеттен 15 солдат
келіп, Алаш әскерлерінің жаттығу жасауына қарсылық көрсетеді. Қарусыз
дене машығымен айналысып жүрген Алаш жігіттері қорқып қалады, алды қаша
бастайды. Қазы - жастайынан ақкөңіл, талапты, үлтшыл болып ержеткен, үлт
мүддесі үшін аянбайтын қызу қанды ақылды азамат. Қызылдардың сүсынан
қорқып қашқан солдат елге қорған бола алмайтынын түсініп, жігіттердің
намысын оятып, жауларының алдында төменшіктем^те үйреткісі келсе керек.
Жігіттерге тоқтау айтып, жазықсыз бола түрып, қызылдардың алдында қоян
жүректік корсетпеуге шақырады. Бүл жай ғана тоқтау айту емес, азаматтарды
жүрек тоқтатуға, батылдыққа жетелегендік, рухани күш беру еді. Соны сезген
қызылдың солдаттары Қазыны атып кетеді.
1918 жылы 7 наурызда Алаштың үлт үшін жанын қиған түңғыш қүрбаны
Қазы Нүрмүхамедүлы жерлеееді.
Жерлф' кезінде Шәкәрім қажы елдің алдында сөз сөйлеп Қазы өлімінің
қасиетті өлім екенін айтыпты. М.Дулатов та өлең оқыпты. Қазы өлгшде Алаш
үкіметі марқүмның басына белгі тас қояды, ақша жинап отбасына көмектеседі.
Інісін оқыту үшін стипендия бөледі. Алаш басшылары Қазы өліміне байланысты
болыпевиктерге наразылық білдіреді. Бүл оқиға Алаш тарихында «тұңғыш
қүрбан» деген атпш қалады.

И. Нүрахмет
АЛАШ” Қ0 3 ҒАЛЫСЫ v3: ^ « # " М•*»•'». »« R ч* • Л 'I S c V J i x ^ ^ ч Э в в ^ ^ Ч ^ - ж М О и » '

ОМАРОВ ЕЛДЕС
Алашорданың көрнекті қайраткерлерінің бірі педагог, публицист Елдес
Омаров қасиетті Торғай топырағында, Қостанай \сзінің, Дамбар болысының
екінші ауылында 1892 жылы туған. Балалық шағы ауылда өтіп, ат жалын тартып
мінген кезінде Қостанай қаласындағы екі сыныптық орыс-қазақ мектебінде
оқыган. 1907 жылы мектепті бітіріп, Орынбордағы орыс-қазақ мұғалімдер
мектебіне оқуға түседі. 1911 жылға дейін сонда оқиды. Жаратылысынан өте
зерек болған ол мектепті өте жақсы нәтижемен бітіріп шығады.
Е.Омаров - Алашорда үкіметін қүруға бар қажыр-қайратын жүмсаған
адамның бірі. Уақытша үкімет қүрылған кезде ол Торғай >ездік комиссарының
көмекшісі, сонымен бірге облыстық азаматтық істер комитетінің төрағасы
болады. Бірінші және екінші жалпықазақ сиездсріне қатысты. Қостанайда
өткен Қостанай \езі қазақтарының төтенше сиезінде «Жер мәселесі туралы»
баяндама жасайды. Алаш қозғалысын үйымдастыру кезінен бастап Алашқа
адал қызмет етіп келе жатқан, сөзге шешен, іскер, ойшыл азаматтың ецбегін
Алашорда басшылары жоғары бағалайды. Ел сеніміне ие болып, Алашорданың
Қостанай угідік атқару комитетінің төрағасы міндетін атқарады. Кейін Торғай
облыстық жер басқармасы төрағасының орынбасары, төрағасы болады.
1920 жылы Орынборда халық ағарту комиссариатында инструктор,
кеңестік партия мектебінде оқытушы болып жүмыс істейді. Бүл міндеттерді
ол екі жыл атқарды. Осы кезде ол көптеген ғылыми мақалалар жазып, батыл
публицист ретінде танылады. 1922 жылы Қазак халық ағарту комиссариатының
академиялық орталығына қызметке алынып, 1926 жылға дейін сонда істейді.
Оның педагогикалық еңбек жолы осылай жалғасады. Қазақ (ол кезде қырғыз
деп аталған) халыкка білім беру институтында (КИНО) оқытушы болып, саяси-
әлсуметтік, оқу-ағарту және тіл білімі мәселелеріне арнап көптеген мақалалар
жазады. Қазақ тілінде физика, геометрия оқулықтарын жазып, математикалық
терминдердің қалыптасуына зор үлес қосады. 1924 жылы маусымда өткен Қазак
білімпаздарының тобында Елдес Омаров қазақ тілі грамматикасы туралы
баяндама жасайды. 1926-1929 жылдары саяси қуғынға үшыраған Омаров
Ташкент педагогикалық институтында, Орта Азия мемлекеттік университетінің
шығыс факультетінде оқытушы болып жүмыс істейді. Сол жылдары қазақ
мектептеріне арналған геометрия оқулығының 2-кітабын жазады. Сингирдіц
физика оқулығын қазақ тіліее аударады. Бүл ретте оны жай ғана оқытушы
дегеннен гөрі үлағатты үстаз деген жөн.
1929 жылдың соңында түтқындалып, 1930 жылы сәуір айында ату жазасына
кесілді. Кейіннен он жылға Архангельскіге жер аударылып, 1933 жылы ақталып
шығады. 1934-1935 жылдары Қазақ мемлекеттік медицина институтында қазак
тілінаі сабақ береді. Қазақ тілі оқулығын жазады. 1935-1937 жылдары ҚазМУ-
де қазақ тілі кафедрасыныц доценті болып қызмет атқарады. Қазақ мектептеріне
арналған орыс тілі грамматикасын және «геометрия есептері» окулығын жазды.
Саяси қуғын-сүргінге үшырап, 1937 жылы 2 желтоқсанда қайтыс болды.

И.Нүрахмет
 f ** si #-'* * *f*
I- *v'^ mit4,*= К-^
* % *-*
J%ъ с г и4
pEs•- . '
jttu і ь
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ОМАРОВ САЛЫҚ
Алашорданың батыс бөлімшесінде қызмет еткен қоғам қайраткері Омаров
Салық - атақты Сырым Датұлының шөбересі. Атасы Қазы Сырымұлы да,
әкесі Омар Қазыұлы да сөз ұстаған шешен, ел билегеи адамдар екш. Әкесі Омар
Өлеңті болысының бастығы болыпты. Туған жылы белгісіз, Орал облысы
Жымпиты )езі Өлеңті болысы Жетікөл ауылында дүниеге келіпті. Салықтың
қанша оқығаны туралы нақты дерек жок, алайда оқыған, білімді азамат болғаны
анық.
С.Омаров 1917 жылы сәуірде өткш бірінші Орал облысы казақтарының
сиезіне арнайы шақырылып, сол сиезде Жайык сырты қазақтарының облыстык
комитетіне мүше болып сайланады. 1917 жылы Жымпиты \сздік атқару
комитетінің жаңа аумақтық м еж ел^ саясатына қарсы шығып, бүрынғы
аумақтық болыстық бөлістерді сактап қалуды жақтаған. Өйгкені жаңа аумақтық
бөлім қазақ халқының мүддесіне тиімсіз еді. 1917 жылдың басында земстволық
сиез шақыруға байланысты қүрылған Жымпиты )сздік үйымдастыру комитетіж
кіреді. 1918 жылы ақпанда Қаратөбеде өткен үшінші Орал облыстық қазақ
сиезінде Жайық сырты казақтарының бөлек болыс болу ниетін қолдаған, жаңа
болыстықтың құрылуына байланысты елге түсетін салықты жүмыла көтеруді
үсынған. Жаңа қүрылып жатқан Алаш оскерінс 200 ат берген. 1918 жылы
мамырда өткш төртінші Орал облысы қазақтарының сиезінде Алаш үкіметі
мен Әскери үкіметі арасындағы шартты бекітуге мүдделі болып белсенділік
танытады. Сол сиезде Ойыл уәлаяты уақытша үкіметіне мүше болады. Жаңа
үкіметтің күрамында жер пайдалану мәселесіне жауапты болды. Батыс
Алашорда таратылған соң Орал губерниясының төтенше комиссиясы жағынан
үсталып, концлагерьге камалады.
1920 жылы 5 жылға бас бостандығынан айырылады. Ә.Әйтиев пен
С.Арғыншиеваратүсіп, ол жазаданқүтқарады. Онанкейінелдешаруашылықпен
айналысады. 1928 жылы мал мүлкі тәркіленіп, «жартылай феодал», «Алашорда
белсендісі» ретінде үй ішімен Жетісу округіж жер аударылады.
Онда барған соң шаруашыльщпен айналысып, елдің қүрметіне ие болады.
1937 жылы (1938 жыл деген де дерек бар) Жетісудан Челябіге он жылға жер
аударылады. 1941 жылы сонда қайтыс болады.

И. Нурахмет

ОРАЗАЕВ М¥СТАФА
Оразаев Мүстафа (1891 - 1970) Ахмет ишан Оразайүлының баласы. Бүхара
қаласындағы діни медреседе оқыған. Уфа қаласындағы медресе «Ғалияда»
атақты ақын М.Жүмабаевпен бірге окиды. «Қазақ» газетін шығару ісін
үйымдастырушылардың бірі. Ә.Бөкейханның Думада қазақ өкілі болуын
қуаттап, «Жүрт жаксыларына ашық хат» деген үндеуін жариялаған. Ә.Бөкейхан,
М.Дулатовпен бірігіп «Алаш үлына» деген үндсу хат жазып жариялаған.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ОРАЗАЙ¥ЛЫ АХМЕТ
Белгілі меценат, Алаш қозғалысын қолдаушы, «Қазақ» газетін шығаруға
қаржылық көмек көрсеткен қайраткер Ахмет Оразайұлы 1861 жылы Сырдария
140 )езі Зіңкетер елді-мекенінде туған. Әкесі Оразай (1807-1898) - өңірге аты
белгілі діндар, зиялы кісі болған. Қайраткер жасынан әкесінш сауат алған.
Кейін Бұхарада оқыған. Елге діни сауатты азамат болып оралып, Орталық
Қазақстанмен шектес Сарысу, Телікөл маңайында мешіт, медресе салдырып,
қазақ халқының білім дәрежесін көтеруге атсалысқан.
1881-1883 жылдары екі мәрте Меккеге қажылық сапармен барған. Ыстамбұл,
Қазан, Уфа, Шығыс мұсылман елдері қалаларынан ислам әдебиетін алдыртып,
әр елдегі діни ғұламалармш байланыс жасап тұрған. Діни сауаты, рухани
беделі, зиялылығы мен жалпы парасаты Ақмола, Торғай жұртшылығының
аузында жүрген. Медреселерін жәдитшілдік жүйеге қүрып, Қырым татарынан
шыққан қайраткер Исмаил Ғаспыралының ағартушылық бағытын қатты
қолдаған. Мысалы, Ахмет ишан медресесіне шақыртқан мүдәрис И.Сайфуддин
- осындай жәдитшіл оқыған еді. Торғай >езі Қызылшеңгел болысында түрып
жатқан қайраткер 1906-1914 жылдар да Ресей қалаларында өткен Мүсылмандар
сиезіне қатыеа алмаса да, оның шешімдерін сараптап, өз бетімен ізденіске толы
жүмысгар істеген. 1910 жылдардың басында Ә.Бөкейхан, А.Байтүрсынүлы,
М.Дулагов сынды жаңашыл қайраткерлермен танысып, үлтты ояту күресіне
- Алаш козғалысына ниеттес екенін білдіреді.
Алаш зиялылары қазақ байлары мен оқыған-діндарларының жаңа
жағдайдағы азаматтық үстанымы қандай болу қажеттігін айтады. Ишан жиған
барлық каржысын және пікірлестерінің де қаржысын саяси газет шығару үшін
жүмсауға әзір екенін жеткізеді. Сөйтіп, А.Байтүрсынүлы мен А.Оразайүлының
атынан Орынбор гешрал-губернаторына «Қазақ» атты газет ашуға өтініш
жасағаны туралы хат жолданады.
Патша үкіметінің жоғарғы Баспасөз басқармасы рүқсатнаманы 1913 жылы
5 қаңтардағы бүйрығымен бекітеді. Мүнда окіметтің ресми жарлықтарын,
Мемлекеттік Дума жұмысын, ішкі-сыртқы жаңалықтарды, қазақ түрмысын,
мәдшиетін, шаруашылығын, оқу-ағарту еаласын, денсаулық пш малдәрігерлік
ісін, жергілікті хабар-ошарларды, қүлақтандыруларды, хабарламаларды
жариялап түруға мүрсат берілетіні жазылған. «Қазақ» 1913-1918 жылдары
жалпы қазақтың «көзі, қүлағы һәм тілі» (А.Байтүрсынүлы) болып, елдің көзін
ашқаны белгілі.
Газетте А.Оразайүлының да мақалалары, ой-пікірі жарияланып түрды.
Қайраткер мүның сыртында жергілікті жерде суландыру және денсаулық
сақтау жүмыстарын үйымдастырып, халыққа қамқорлық көрсетті. 1927 жылы
Телікөл бойында қайтыс болды.

Д. Қамзабекүл ы
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ПОТАНИН ГРИ ГО РИ Й

Орта Азияның табиғатын, ондағы халықтардың этнографиясын, ауыз

әдебиетін терең зерттегш білгір ғальш, саяхатшы, географ, ең ба стысы , . ,
Шоқанның, Алаш қайраткерлерінің үлкш сыбайлас досы Григорий Николаевич
Потанин 1835 жылы Павлодар ^езінің Ямышево мекенінде туған.
1852 жылы Омбыдағы кадет корпусын бітіріп, 1853-1858 жылдары Семейде,
Омбыда әскери қызмет атқарған. 1859-1861 жылдары Петербор университетінің
жаратылыстану бөлімінде оқыған.
1861 жылы студшттердің толқуына қатысканы үшін Сібірге жер аударылған.
1863-1864 жылдары Орыс география қоғамының Зайсан көлі мен Тарбағатай
тауын зерттегш арнайы экспедициясының қүрамында болған. 1865 жылы
«Сібірдің тә>ел сіздік қоғамы» атты жасырын үйымға қатынасқаны үшін қамауда
отырған. 1876-1889жылдарыарасындаалдыменМонғолияныңсолтүстікбатысы
және Тува, содан кейін Солтүстік Қытай, Шығыс Тибет, Орталық Монғолияны,
Үлкен Кинган тауын зерттегш экспедицияның қүрамында болған, Орта Азия
мш Сібірдің түңғүс-мәнжүр, түркі-монғол т.б. халыктарының фольклоры мш
этнографиясы туралы мол материалдар жинаған. Сол өңірдің табиғаты мш
онда жасайтын халықтардың тарихын, түрмыс-тіршілігін адал зерттегш ғалым.
Ол «Орта ғасырдағы Еуропа эпосының шығыс сарындары» (1899), «Қазактыц
еоңғы ханзадасының үйінде» (1896) қатарлы қүнды еңбектер жазған. Түркі
халықтарының ауыз әдебиетін көп жинаған, сол еңбегінің негізінде «Қазақтың
жәш Алтай халықтарының аңыздары, аңыз әңгімелері және ертегілері» атты
еңбек жазған. 1886 жылы Үлкен Константинопль медалімш марапатталған.
Г.Потанин қазақ халқыныц адал досы болды, қазақ ауыз әдебиетін зерттеуге
Комақты үлес қосты. Бір ғана мысад «Қозы Көрлеш - Баян Сүлу» жырының бір
нүсқасын ел аузынан жинап жариялаған. Сондықтан казак халқы Потанинді
ерекше қүрметтеді. Алаштың ардақты перзенті А.Байтүрсынүлы Потанин
туралы өлең жазды. 1917 жылы 21-26 шілдеде ашылған бірінші жалпықазақ
сиезінде Г.Потанинді Бүкілресейлік құрылтайға депутат етіп үсынды. Ол қазақ
елінш үсынылған 81 депутат қатарында Семей облысының атынан шыкты.
Екі халықка бірдей адал қызмет еткен орыс халқының талантты үлы
1920 жылы Ресейдің Том қаласында дүниеден озды.

И. Нүрахмет

САБАТАЕВ САТЫЛҒАН
Сабатаев Сатылған Жетісу облысы Верный уезі Үлкш Алматы болысының
жетінші ауылында туған. Ол - үлт кайраткері, Алаш козғалысына қатысушы.
Жоғары білімді агроном және тіл маманы.
1895 жылы Верныйдағы үлдар гимназиясын бітіргш соң, білім іздеп
Ресейге кетеді. 1898 жылы Мәскеудегі Лазаревский атындағы шығыс тілдер
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ .

институтын бітіріп шығады. Мүнан соң 1915 жылы Петровско-Разумовский

атындағы академияны бітірген. Осы жылдары Мәске/ университеті жанындағы
жаратылыстану, антропология және этнография ә>есқойларының мәжілісіне
қатысып, «Қазақтардың сот ісін жүргізуі», «Торғай облысы Қостанай >езі соты
142 қазактарының ақсақалдар және араагайындық соты деген тақырыптарда
баяндама жасап, жүрт назарына ілігеді. Ол Абайдың «Жаз», М .Дулатовтың
«Мүң» атты өлеңдерін қара сөзбен аударып, көрнекті шыгыстанушы
А.Н. Веселовскийдің қүрметіш шыгарылған «Әл-шархият» (Мәскеу, 1914)
жинағына енгізеді.
1899 жылдан 1901 жылга дейін екі жыл Жетісу облысы Пішпек >ездік
баскармасының аудармашысы болып қызмет істейді. 1901 жылы Жаркснткс
ауысыи, 1906 жылға дейін Жаркент \сздік басқармасының аудармашысы
болады. Қосымша Жетісу облыстық қоныс аудару мекемесінде қызмет
істейді.
С.Сабатаевтың мамандығы мен оның мүмкіндігін ескерген сол кездегі Жетісу
облыстық басшылығы 1906 жылы оны Егіншілік және жерге орналастыру бас
баскармасына қызметке ауыстырады. Екі жыл сол мекемеде жүмыс істейді.
1916-1917 жылдары Jlenci угзінің ауылшаруашылық мекемесінде қызмет
істеген.
Патша үкіметі күлаған соң С.Сабатаев Алаш қозгалысына белсене араласады.
Ол ұлттың бүгаудан қүтылуын армандайды және сол сәт туды деп қарайды.
Сондықтан өзінің бар күш-жігерін Алашорда үкіметін қүруга жүмсайды.
С.Сабагаевтың бүл еңбегі оның ел арасындағы беделін асырады.
1917 жылдың 5-13 желтоқсанында өткен екінші жалпықазақ сиезінде
Алашорда үкіметіне мүше болып қабылданады.
1918 жылы қаңтарда Верный қаласында өткаі Жетісу облысы қазактарының
екінші сиезіне қатысады. Содан бастап автономия күру, милиция жасақтау
жүмыстарымш айналысады. Верныйдагы Алаш зиялылары мен қазақ-
орыстардың іс қимылынан кауіптешен қызылдар 1918 жылы 9 наурызда
О.Әлжанов, Ы.Жайнақов, С.Сабатаев сияқты Алаш азаматтарын түтқынға
алады. С.Сабатаев 17 сәуірде түрмеден босатылып, Семейге кетеді. Семейге
барған соң тағы да Алаш үкіметінің жүмыстарын атқарады.
1918 жылы 10-31 тамызда Алашорданың Лепсі >езінде Жетісу облысы
казақтарының сиезі өтеді. Сиезде ол облыстық комитеттің мүшесі болыи
сайланады. Семейде бірінші Алаш әскери полкін жасақтау ісіне қатысады.
1918 жылғы 1 қараша күні Алашорда кеңесі Сібір үкіметіисп С.Сабатаевтың
ауылшаруашылық бөлімінің бас маманы болуына рүқсат алады.
Кеңес үкіметі орнаған соң ол Қарқаралыда өз мамандығы бойынша қызмет
істеп жүреді. 1921 жылы 15 сәуірде Қарқаралы маңында Ботақара деген жерде
түқым алып келуге бара жаткан С.Сабатаевты ақтардың соңына түскен қызыл
әскерлер жазықсыз атып кетті.

И.Нүрахмет
 ' f “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
САРБӨПИН Н¥ҒЫМАН
Алаш қозғалысына катысушы, қазақтың арнаулы білімді алгашкы әскери
мамандарының бірі Нүғыман Сарбөпин 1890 жылы Орал облысы Ілбішін >езі
Соналы болысында туған (қазіргі Қаратөбе ауданы). Тегі -Байүлына жататын
алаша руының кенжеғара атасы. Әкесі Жайьщ сырты қазақтары тарихында
өзіндік орны бар, үзақ жыл аға султан, болыс болған, әдетте үрпақтарына
мираскорлық жолмш берілетін дворян атағын қазақтан алғаш иеленушілердің
бірі - Мүхамеджан. Өз әулетінаі шыққандардың Санкт-Петербург, Мәсксу
әскери жоғары оқу орындарына түсуіне патша өкіметінің ресми рүқсатын алған
Мүхамеджан немере інісі, кейін патша армиясының полковнигі шшін алған
Сабыр Сарығожиннен кейін үлы Нүғыманды Санкт-Петербургтегі Александр
кавалерия училищесіне түсірді. Арғы атасы Исатай-Махамбет көтерілісі
тарихынан мәлім старшина Сарбөненің атына жазылған Нүғыман 1910 жылы
ш амасы нда училищені бітірген соң, Ресей-Қытай ш екарасында түрған
553 -жаяу әскер полкіне қызметке жіберілді. 1914-1917 жылдары 1-дүниежүзілік
соғысына қатысты. 553-полк қүрамында мүсылмандардан қүралған жеке
ротаны басқарды. Соғысты штабс-капитан шенінде аяқтап, Батыс майданнан
Мәскеуге келді. Ондағы Уақытша үкімет органы жанынан күрылған мүсылман
комиссиясына қызметке түру жөнінде үсыныс жасалғанына қарамастан,
1917 жылы жаз айында Орынборға келді. Осында А.Кенжин, Н.Төреқүлов,
Т.Жаманмүрынов, М.Сейдалин, М.Есполовтардың үйытқы болуымен ашылған
«Еркін дала» үйымына Т.Түрмағамбетов, Ж.Жәнібеков, С.Кәдірбаев қатарлы
жастармен, Ә.Бөкейхан, А.Байтүрсынүлы, М.Дулатов секілді кайраткерлермен
бірге мүше болып кірді. Қауым бағдарламасына сәйкес мәдени-ағарту
жүмыстарымен, мектеп, баспасөз органдарын ашу, оқу қүралдарын шығару,
драмалық үйірмелер күру, шәкірттерге жәрдем беру ісімен шұғылданды.
1918 жылдың басында Ә.Жангелдиннің, Н.Төреқүловтың Орынборда орнаған
кеңес өкіметіне қызмет ету жөніндегі үсынысын кабылдамай, Оралдағы
Алаш қозғалысына қосылу ниетімен жолға шығады. Жолшыбай Елек қаласы
большевиктер қолына көшкендіктен Орынбор маңындағы 1-Бөрте болысының
3-ауылында амалсыз кідіреді. Оны орынборлык казак-орыс Н.Каширин
отрядының бір бөлігі «Орал казактарымыз» деп алдаусыратып ұстап алып,
қорлап өлтірді. Сол 3-ауыл маңында жерленген. Соңында зайыбы Зинаятта
Рамазанова ж әш қызы қалды.

М Тәж-Мурат

САРЫҒОЖИН САБЫР
Алашорда үкіметі үшін қызмет еткш, тағдыры қьізык түлғалардың бірі
- Сабыр Сарығожин. Оның кашан туғаны туралы дерек жок, 1925 жылы
Үлыбританияда қайтыс болған.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Сабыр бала кезінде Оралдағы реалды әскери мектебіне түсіп, оны аса
жақсы нәтижемен бітіріп, Мәсксудегі жоғары әскери мектепке жолдама алады.
Осы арада айта кететін жайт, С.Сарығожиннің аталған оқу орындарына кдй
жылдары түскені, қашан бітіргені белгісіз. С.Сарығожин Мәскеудің жоғары
әскери мектебін үздік бітіреді. Бірақ бүл оған пайда бермейді. Оның алғырлығы
мен тапкырлық талантына қызыккан патша жандармдары Сабырды елге
кайтармай, өздері үшін қызмет істетудің қамын жасап, Мәско/і е алып қалады.
Сонымен, ол көп жылдар Мәске/де Ресей патшасы әскерінде қызмет етеді.
С.Сарығожиннің елге қашан оралғаны да анық емес. 1918 жылы Жымпитыдағы
Алашорда үкіметінің әскери комиссары болып тағайындалады. Ол жүмысты
бір жыл атқарады. Сол кезде Алаш әскерінің кәсіби деңгейін көтеру үшін барын
салып жүмыс істесе керек. Алашорда таратылып, қызыл үкімет орнай бастаған
кезде бүрын ақ патша әскерінің қүрамында жүмыс істеген, кейін Алашорданың
әскери комиссары болған адамды қызыл үкіметтің аяусыз жазалайтынын сезсе
керек, 1919 жылдың күзінде Қара теңіз арқылы шетел асып, Ұлыбританияға
жетеді. Лондонда не істеді, қалай өмір сүрді - ол жағы бізге белгісіз. 1925
жылы қайтыс болғаны туралы ғана дерек бар.

И. Hyp ахмет

СӘРСЕН¥ЛЫ БИАХМЕТ
Алаш қозғалысының қайраткері Биахмет Сәрсенүлы 1885 жылы Семей
облысы Зайсан уезі Нарын болысында (қазіргі Шығыс Қазақстан обл Ақсуат
ауд.) туған. 1905-1909 жылдары Семей мүғалімдер семинариясында оқиды.
Мүны бітірген соң 5 жыл мүғалім, 3 жыл болыстық кеңесте кызметкер болады.
1917 жылы ақпан төңкерісінен кейін ол Семей облыстық Қазак комитетіне мүше
болып сайланып, Павлодар \езіндс жергілікті комитетгер қүруға атсалысады.
1917 жылы Алаш партиясы қүрылатын бірінші жалпықазақ сиезінің де, Алаш
автономиясы жарияланатын екінші жалпықазақ сиезінің де үйымдастыру
және өткізу жүмысына белсене қатысады. Алашорда үкіметі - ¥ л т кеңесі
анықталатын екінші сиез қүрамында А.Байтүрсынүлы, М.Жүмабаев, Е.Омаров,
Т.Шонанүлылармен бірігіп Білім комиссиясына кіреді. 1919 жылы Семей
облыстық жер басқармасы халық ағарту бөлімінің қазақ болімшесіне басшы
болып тағайындалады. Осы кезде Семейде жаңадан ашылған мүғалімдер
курсында, өзі оқыған мүғалімдер семинариясында әр түрлі поннаі сабақ береді.
Қаладағы моден и үйымдардың жүмысына атсалысады. «Қазақ», «Сарыарқа»
газеттеріне мақала жазып түрады. Оның «Автономия кеңесі», «Біріккен елде
береке бар», «Азық-түлік», «Русияда осы күнде зор мәселе - азық-түлік» т.б
жарияланымдары сол шақта қазақ қоғамына үлгілі істерді нүсқады. 1920 жылы
Орынборда Қазақ автономиялық республикасы жарияланғанда, оны жаңа
астанаға қызметке шақырды. Алғаш Соғыс комиссариатының саяси білім
болімін басқарды. Сонан кейін Халық ағарту комиссары А.Байтүрсынүлының
шақыруымаі білім саласына ауысып, комиссариат алқасының мүшееі,
әлеуметгік тәрбие бөлімінің баешысы, мектеп істері бөлімінің меңгерушісі
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
секілді сол уақыттың жауапты кызметтерін абыроймен атқарды. Осы уақытта
Орынбордағы мұғалімдер курсында, Қазақ халыққа білім беру институтында
(КИНО) үстаздык етеді. Мүрағат деректерінде қайраткерге физика, математика
пәндерінен мектеп оқулығын жазуға үсыныс жасалғаны көрсетілгш. Ғалым-
үйымдастырушы ретінде ол Қазак ғылым комиссиясының, Академиялық 1145
орталыктың нетізін қалауға атсалысты. Сол кездегі мерзімді басылымдардан
қайраткердің отандық мектеп жүйесін қалыптастыруға аянбай күш-жігер
жүмсағанын, өлкеде алғашқы әскери және кәсіптік оқу орындарын ашуға
бастамашы болғанын оқимыз. Қазақта кеңестік-пролетарлық асыра сілте/
саясаты салдарынан 1931-1932 жылдардағы қырғынға дейін 1921 жылы
алапат ашаршылық болғаны мәлім. Осы кезде елді түрлі індеттер жусатып
кетті. Қайраткер 1921 жылы 36 жасында халыққа тиген оба ауруынан қайтыс
болды. Оның қазасына Алаш қайраткерлері «бір жүлдызымыз сөнді» деп қатты
қайғырды.

Д. Қамзабекүлы

СӘТБАЕВ ҚАНЫШ
¥ л ы ғалым-геолог, қоғам қайраткері, гдалогия-минералогия ғылымдарының
докторы, профессор Сәтбаев Қаныш Имантайүлы 1899 жылы 12 сәуірде
Павлодар облысы Баянауыл ауданы Ақкелін болысы, Шадра (қазіргі Сәтбаев)
ауылында туған. Қазакстан FA-сын үйымдастырушылардың бірі және тұңғыш
президенті (1946). КСРО FA-ның академигі (1946; 1943 жылдан корреспондент
мүшесі), Қазақстан ҒА-ның академигі (1946), Тәжікстан ҒА-ның қүрметті
мүшесі (1951). Қ.Сәтбаев қазақтан шыққан түңғыш тау-кен инженер-геологы,
Қазақстан ғылымының атасы, Қазақстан геологтері ғылыми мектебінің
негізін қалаушы, Қазақстандык металлогения ғылымының негізін салушы.
Сәтбаевтың атасы Сәтбай Шотықүлы (1823-1902) Баянауыл өңіріж танымал,
қадірменді азамат болған. Ол қажылық сапары кезінде Меккеде кайтыс болып,
сонда жерленген. Қаныштың әкесі Имантай Сәтбайүлы (1845-1928) Омбы
қаласындағы медреседе білім алған. Сәтбаевтың анасы Әлима Исақызы (1860-
1904) Қаныш бес жасқа келгенде қайтыс болған. Жас Қаныш Имантайдың
бәйбішесі Нүрым Тасболатқызының (1850-1929) тәрбиесінде өсті. Сауатын
ауыл молдасынан ашқан Сәтбаев 1911-1914 жылдары Павлодардағы орыс-
қазақ мектебінде бастауыш білім алды. 1914 жылы Семейдегі мүғалімдер
семинариясына оқуға түсті. Онда Ж.Аймауытүлы, М.Ә)езов сияқты көрнекті
қайраткерлермш бірге оқыған. Семинария қабырғасында өз әріптестерімен
бірге Семейде үйымдастырылған қайырымдылық мақсаттағы шараларға
қатысты. 1915 жылы Семейде И.Қүлжанованың жетекшілік етуімен өткізілген
кеште Қ.Сәтбаев Абайдың өлеңдерін мәнерлеп оқумен көзге түседі. Ол
Ш.Қүдайбердіүлымен тығыз байланы ста болып, оның ш ығармаш ы лы ғын
ж оғары бағалады. 1917 жылғы Ақпан төңкерісін зор куанышпен кабылдап,
жаңа үкімет қазақтарға бостандық әкеледі деп түсінді. Соған орай сол түста
қүрылған Семей облыстық Қазақ комитеті жүмысының нәтижелі жүруіне
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
септігін тигізді. Алаш қозғалысы кайраткерлерінің іс-әрекетінг колдау көрсетті.
1918 жылы семинарияны бітіргш соң Семейде педагогикалык курста мұғалім,
1920-1921 жылдары Баянауылда халық судьясы болды. 1921 жылы Баянауылға
емделуге келген геолог, ғалым М А . Усов жас Сәтбаевтың геолог болуына
үлкш эсер етіп, туған елінің қазба байлыктарын зерттеуге ынталандырды.
1921 жылы күзде Қ.Сәтбаев Томск технологиялык институтының тау-кен
факультетіне оқуға түсті. 1926 жылы институтты бітіргш соң Қазак АКСР-
і Халык шаруашылық орталык кеңесінің үйгаруымен Мәскеу қаласына
“Атбасцветмет” тресінің геология бөлімін басқаруға жіберілді. Бүл треске
Жезқазған мыс кен орындарын, Байқоңыр көмірін зерттеу және Қарсақбай
мыс зауытының қүрылысын жүргізу жүктелген еді. Сәтбаев бүл істі қарқынды
жүргізу мақсатында Қазақстанға қайтып оралды. 1929 жылы Қарсақбай мыс
комбинатының геология барлау бөлімінің бастығы қызметіне тағайындалды.
Көп үзамай комбинаттың бас ггологы болды. 1941-1964 жылдары КСРО
ҒА Қазақ бөлімшесінің күрамындағы Геология ғылымдары интитутының
директоры, КСРО FA-ның Қазақ бөлімшесі президиумы төрағасының
орынбасары (1941-1942), төрағасы (1942-1946), Қазакстан ҒА-ның президенті
(1946-1952) болды. 1952 жылы әміршілдік жүйшің тарапынан қысымға
үшырап, қызметінен шеттетілді. Қызметтен босаған еоң Қазақ КСР Геология
институтының директоры болып еңбек етті. 1955 жылы Қазақ КСР ҒА-ның
президенттігіне қайта сайланып, бүл қызметті өмірінің соңына дейін атқарды.
Қ.Сәтбаевтың негізгі ғылыми еңбектері кентасты кендер геологиясы мен
Қазакстанның минералды рееурстарын зерттеуге арналган. Жезқазған кшін
зерттеу және Орталық Қазақстанның (Сарыарқаның) металлогендік және
болжам картасын жасауда (1952-1958) көп еңбек сіңірді. 1926-1929 жылдары
кені мардымсыз өңір болып саналган Жезқазганды ірі мыс кентасты аудан
катарына көтеруде Сәтбаевтың еңбегі өте зор (ақиқат қоры бүрынғысынан
2,5 есе көп екшін анықтады).
Қ.Сәтбаев минералдық шикізаттарга бай Сарыарқа, Кенді Алтай т.б.
аймақтарды ерекше назар аударып зерттеді.

А.Нүрлыбаев, К.Салықов

СӘТПАЕВ ӘБІКЕЙ
Сәтпаев Әбікей Зейінүлы 1881 жылы қазіргі Павлодар облысы Баянауыл
ауданы Қ.Сәтпаев атындағы ауылда дүниеге келген. Алдымен өзінің отбасында
сауат ашқан ол Семей мүгалімдер семинариясында оқиды. Орыс тілі мен
әдебиеті және тарих пәндерінің мүғалімі. Оқу бітірген соң Павлодардың орыс-
қазақ училигцесінде сабақ береді. Алаш қозғалысы түсында ол Алаш партиясы
атынан Қүрылтай жиналысына депутаттыққа үсынылған. Екінші жалпықазак
сиезінде «Шура-и-исламға» депутаттыққа үсынылған. Кеңес үкіметі жылдары
Ә. Сәтпаев халыққа білім беру саласында жемісті еңбек етті. 1920-1921 жыл­
дары Семейдің губерниялық халыққа білім беру бөлімінің төрагасы болды.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЬІСЬІ
Одан кейін өзі окьіған мұғалімдер семинариясында оқытушылық жұмыста
болды. Ал 1922 жылдың желтоқсан айынан бастап жаңадан ашылған Семей
педагогикалык техникумының директоры болды. Ол бұл қызметті 1927 жылдың
аяғына дейін атқарды. Бүдан соң ол Омбының жұмысшылар факультетінде
сабақ берді. Сол кездегі кеңестік жүйе Алашорда қозғалысына қатысқаны 147
үшін айыптай бергш соң, Қырғызстанға көшіп, казіргі Бішкек каласындағы
педагогикалық институтта жүмыс істеді.
Ә.Сәтпаев «Таң», «Сана» т.б. басылымдарда оқу-ағарту мәселелеріне
арналған біркатар мақалалар жазды.
1937 жылы түтқындалып, ату жазасына кесіледі.

Е. Тілешов

СЕЙДАЛИН ЖАНСҰЛТАН
Алаш козғалысы кайраткерлерінің бірі Сейдалин Жансүлтан 1856 жылы
Қостанай қаласында туған. Өз заманында қазақ қоғамының дамуы үшін, қазақ
халқының мүддесі үшін аянбай еңбек еткен қоғам қайраткері. Заң ғылымынан
магистрлік қорғаған түңғыш қазақ азаматы. Қазақ заңгерлерінің төлбасы.
Бала кезінде Орынбор қаласындағы орыс-қазақ гимназиясын күміс медальмен
бітірген ол 1878 жылы Қазан университетінің заң факультетіне түседі. Оқуда
алғыр, зерек, ойшыл қазак жігіті 1883 жылы университета заң ғылымының
магистрі дәрежесімен бітіріп шығады.
Университетті бітірген соң Орынбор қаласына келіп, 1883-1886 жылдар
арасында губернатордың ерекше тапсырмалар жөніндегі көмекшісі болады.
Одан кейін Қапал >езінде, Ақмола \сзінде судья, Троицк қаласында округтік
соттың мүшесі болып жүмыс істейді. Сот ісіне сіңіргш еңбегі үшін 1889 жылы
«колледжский асессор» дәрежесін алды. Алайда ол патша өкіметінен канша
атақ алса да, негізгі мақсатым - үлтым үшін қызмет ету деп біледі. Өзі ғана
емес, інісі Жиһанша Сейдалин мен кызы Мариям Сейдалинаның үлтшылдық
бағыт үстануына да ықпал етеді.
1912 жылы 4-Мемлекеттік Думаның қарауына қазақ даласында әдет-ғүрып-
қа негізделген «билер сотын» жойып, оның құзыретін шаруалар сотына беру
туралы жоба үсынылғанда, Жансүлтан Сейдалин оған батыл қарсы шығады.
Себебі бүл Қазақ халкының дәстүрлі әдет-ғұрыптық қүқық жүйесін бүзатын
жоба еді. Жобаны үсынушылар қазақ коғамына орыс заңдарының үстемдік
етуіне негіз жасауды көздеген болса керек. Ғасырлар бойы қолданыста келген
дәстүрлі қүқык жүйесінің бүзылуы үлттың дағдысына сай келмейтіні және ел
арасына сызат түсіретіні анық еді. Осыны аңғарған сүңғыла заңгер жобаға
батыл қарсы шығып, орыс заңдарының қазақ халқының өміріне үстемдік етуін
тсжсу үшін күреседі.
1919 жылы қайтыс болған.

И.Нурахмет
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
СЕЙДАЛИН ЖАНША (ЖИҺАНША)
Алаш қозғалысы, Алашорда үкіметі туралы сөз қозғаған кезде Жиһанша
есімін атамай кету әбестік болар еді. Олай дейтініміз, Алашорда туралы
зерттеулерде бүл адамның аты сирек кездеседі. Сейдалин Жиһанша Әлмүхамет-
үлы 1877 жылы Қостанай каласында туған. Ат жалын тартып мінген кезінде
Неплюев кадет корпусында, Орынбордағы гимназияда оқыған. Сол кезден-ак
орыс тілін жақсы меңгереді. 1900 жылы Санкт-Петербург университетінің заң
факультетіне түсіп, 1904 жылы оқуын үздік аяқтайды.
Адамзат қоғамының көзге көрінбейтін, қағазға жазылмаған ерекше
бір заңдылықтары болады. Сол заңдылықтардың бірі - заман еркі мықты
талантты түлғалардың басын ауыр сынаққа салып, рухани арқауын ширатып
отыратыны. Осындай сын Ж.Сейдалиннің өмірінде де жиі кездесіп отырады.
Ол университетті тамамдаған соң, туған жерге оралып, ел үшін адал қызмет
етсем дегш арманына бірден жете алмады. Санкт-Петербург университетінің
заң факультетін бітірген жас жігіт арнаулы жолдамамен Кавказға, Қара теңіз
жағалауындағы Озургель шаһарына кетеді. 1910 жылға дейін заң қызметкері
болып сол жақта жүмыс істейді. Туған елден алыста, жат ел, жат жерде өткен
алты жыл ішінде ол көп нәрсені көңіліж тоқиды. Басқа жүрттардың тіршілігімен
танысады. Өз елінде қандай артықшылық, қандай кемшілік бар екенін таниды,
қазақ қоғамына не керек екенін, оған қалай жетуге болатынын түсінгді. Елге
оралган соң университеттен алган білімін, өмірден жиған тәжірибесін қазақ
халқының болашағы, елдігі жолына арнайды. Ағасы Сейдалин Жансүлтан
елім дегенде етінен ет кесіп беретін үлтшыл да батыл азамат болған, сондықтан
Жаншаның халықты бақытқа жеткізу жолындагы алгашқы қадамы өз оулетінен
колдау табады. Бүл үлкен демеу болады. Алдында асқар таудай Жансүлтан агасы,
артынан ерген Мариям қарындасы бірі канат, бірі шалғы болып Жаншаның саяси
көзқарасын қуаттап, бастаған ісіне дем беріп отырган. Сөйтіп, Сейдалиндер
әулетінен Алаш үшін арын да, жанын да қүрбан етуге даяр үш бірдей күрескер
шыққан скен. Жанша елге оралған соң қазақ қогамының мүң-мүқтажына көңіл
бөле жүріп, елдегі саяси жағдайды аса қырагылықпен бақылап отырады. Ол ел
тагдырына эсер ететін ірі мәселерден бастап, жеке адамдардың өміріне ықпал
ететін үсақ мәселелерге дейін назардан тыс қалдырмайды. 1916 жылы маусым
айында тыл жүмысына адам аду туралы патша жарлыгы шығады. Бүл жарлық
- қазақ халқы үшін нагыз нәубеттің хабары еді. Тыл жүмысы дегеніміз - қазак
жастарын қарусыз жау огының өтіне айдау болатын. Өйткені, тыл жүмысына
алынган қазақ жастары окоп қазуға міндетті болды. Ал, соғыс майданында
қарусыз жер қазумш айналысқан адамның бір аяғы жерде, бір аяғы көрде
түратыны белгілі. Одан қолына қару алып, соғысқа қатынасу әлдеқайда жеңіл
болар еді. Патша үкіметі саясатының астарында ж жатқанын қазақ зиялылары
халыққа үғындыра бастайды. Осы кезде Жиһанша да патша жарлығын қатаң
сынға алады. Б.Қаратаевпен бірге қазақтан тыл жүмысына адам алуды тоқтату
жөнінде «Қызылдар туралы еске алатын жазбалар» атты өтініш жазып, Ресей
үкіметіж жолдайды.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Орыс ғалымы Н. Мартыненко құрастырған «Алашорда» атты кітапта 1913
жылы маусымның 2-күні генерал-майор Бабичтің Орынбор жандармына
жолдаған қүпия мәліметі берілген. Онда қырғыздар (қазақтар) арасында
жалпықазақ сиезін өткізу туралы сөз тарап жүргені, ол идеяның авторы
Троицк қаласында түратын Жанша Сейдалин екені жазылған. Сонымен бірге 149
«Сейдалин сиез өткізу үшін үкіметтен рүқсат сүрамақшы, сиез осы жылдың
тамыз немесе қыркүйек айларында Орынборда өтеді, сиезге заңгер Райымжан
Мәрсеков пен Бакытжан Қаратаев қатысатыны белгілі және олар Барлыбек
Сыртановты шақырмақшы» деп жазады. Сиезде келімсектерден қазақ жерін
қайтарып алу, Мемлекеттік Думада казактан депутат болуы және дін мәселелері
қаралатындығын да жазады. Сол жылы 11 маусымда Орынборға жазган
Ротмистр-Астраханцевтің қүпия мәліметінде жалпықазақ сиезін ашу мәселесі
туралы үгіт қазақ арасына түгел тарағаны, сиездің ашылатын уақыты, орны,
қаралатын мәселелері корсетілі еп. Бір қызығы, онда да сиез ашу туралы идеяның
Жанша Сейдалиннен шыққандығы жазылады. Соңында сиезге қатысатын
Ж.Сейдалин, Р.Мәрсеков, Б.Қаратаевтар туралы мәлімет беруінөтінеді. Бірінші
жалпықазақ сиезінде қазақ облыстарынан қүрылтай жиналысына сайланатын
депутаттардың тізімі жасалады, сол тізімде Ж.Сейдалин де болады.
Алашорда таратылып, кеңес үкіметі орнағаннан кейін Алаш қайраткерлері
әлі де болса өз халқына пайда тигізу мақсатымен жаңа үкіметке қызмет еткені
белгілі. Сол қатарда Сейдалин де ағарту және жер мәселесі комитетінде
жауапты кызметтер атқарады.
Ж.Сейдалин 1923 жылы дүниеден өтеді. Ол - өз заманының талабына сай
әлеуметтік саяси мәселелерді шешуде қүнды ойлар үсынған адам.
Ж.Сейдалиннің: «Азып-тозып кетпеске не амал бар?», «Бас қосу»,
«Балмүхамет Тәшшовке жауап», «Сьез туралы», «Үлгі аларлық іс», «Жер
жайынан бір екі ауыз сөз», «Шаһар Троицк, 1 декабрь, 1913 жыл», «Эке
мен бала» т.б. мақалалары оқу-ағарту, елді сауаттандыру сиякты өз кезінің
шиеленіскен, күрделі, өзекжарды әлсуметті к мәселелерін қозғаған еңбектер. Бүл
еңбектері автордың үлттың жоғын жоқтаған қайраткерлік келбетін айқындай
түскен.

И.Нүрахмет

СЕЙІТОВ АСЫЛБЕК
Сейітов Асылбек Жаманүлы 1894 жылы 22 каңтарда Омбы қаласында
Батыс Сібір генерал-губернаторы кеңсесі аудармашысының отбасында дүниеге
келген. Алаш қозғалысы қайраткерінің бірі. Ол алдымен орыс мектебінде, содан
соң Омбының классикалык ерлер гимназиясында оқыды. 1911 жылы Омбы
гимназиясын бітіріп, Том мемлекеттік университетінің медицина факультетіне
оқуға түскен. 1916 жылы Ақмола >езінде ауылшаруашылығы бойынша санақ
жүмыстары жүргізілгенде А.Сейітов оның оңтүстік бөлігі комиссиясын
басқарады. Оны 1917 жылы бітіріп, Павлодар облысындағы Баянауыл бекетінде
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
дәрігер болып жүмыс істеді. Халык арасында жиі кездесетін сүзек, безгек,
тырысқак ауруларына қарсы медициналык көмек ісін үйымдастырды. Сондай-
ақ, осы жылдары коғамдык саяси өмірге араласып, алдыңғы қатарлы зиялы
кауымның қатарынан көрінді. 1917 жылы сәуірдің соңы мамырдың басында
150 өткен ақмола облыстык Қазақ сиезінде алдымш хатшылыққа, сиез соңында
төрағаның орынбасарлығына сайланған. Ал, 1917 жылы Орынборда өткш
бірінші жалпықазақ сиезіне қатысып, онда ол төралқа қүрамында М.Дулатовпш
бірге хатшылыққа үсынылады. Осы сиезде А.Сейітов Ақмола облысы атынан
Құрылтай жиналысына депутаты ққа сайланған. Осы Қүрылтайға сайланған
депутаттарға баға берілгенде «Қазақ» газеті ол туралы: «Асылбек Сейітов - жас
доктор, қыз мінезді, ақ қағаздан ақ, үлтшыл жас. Областной қазак комитетінде
председатель орынбасары» - деп жазған еді. А.Сейітов Алашорданың Ақмола
облыстық комитеті басшыларының бірі бола отырып, үлт-азаттық қозғалысына
үлкш үлес қосты.
1921 жылы Орынборда өткен Қазақстан дәрігерлерінің сиезіне, 1922 жылы
Қазақ АКСР-і кеңестерінің снезіне делегат болып қатысты. Ол Баянауылда бас
дәрігер қызметін атқарған. 1922 жылдан бастан 15 жыл бойы Семей қаласындағы
губерниялық денсаулық сақтау басқармасының бастығы болып жүмыс
істеді. Семей облысында туберкулезді емдейтін «Ауыл» және «Березовка»
санаторийлерін ашуға атсалысты (ол емдеу орындары осы күнге дейін жүмыс
істейді). 1937 жылы Қазақ КСР-і Денсаулық сактау халық комиссариатының
жоспарлау-қаржылау болімінің меңгерушісі, Алматы қаласындағы №5
емхананы алғаш үйымдастырушылардың бірі және оның бас дәрігері болды.
Оның «Таң» журналы беттерінде жарияланған публицистикалық мақалалары
бар.
1937 жылы 1 желтоқсанда үсталып, 8 желтоқсанда ату жазасына кесілді.
Оның туған бауырлары Мүсылманбек және Мүратбек те «Алаш» партиясының
мүшелері ретінде репрессияға үшырады.

Е. Тілешов

СЕРКЕБАЕВ БЕКМҰХАМЕД
Бекмүхамед Қүсайынүлы Серкебаев - қазақ қоғамы үшін орны ерекше
түлғалардың бірі. Ол - Алаш қайраткері, жазушы-драматург, журналист, үстаз
және қазақтың біртуар әншісі Ермек Серкебаевтың әкесі.
Бекмүхамед Қүсайынүлы 1892 жылы Омбы облысында, Омбы өзенінің
оойына орналасқан Полобин деген ауылда дүниеге келген. Бала кезінде
М.Жүмабаевпен бірге Уфа қалаеындағы «Ғалия» медресесінде оқыпты.
Медреседе оқып жүрген кезінде Башқүрт ақыны Ш.Бабич екеуі «Шытымыр»
агты сатиралық журнал шығарады. Бүл қазақ оқырмандарына арналған
түш ыііі сықақ журналы еді. «Айқап», «Қазақ» газеттерінде өлеңдер, мақалалар
жариялайды. Ол 1912 жылы «Жер дауы», 1913 жылы «Қызыл бүзау», 1914
 АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
жылы «Әйел теңдігі», 1915 жылы «Ғазиза» атты спектакльдер жазады. Сонымен
бірге, 1915 жылы «Жылқышы күні», «Дәметкен» атты әңгімелер жариялайды.
1916-1918 жылдар аралығында Омбы гимназиясын бітіріп шыккан соң,
мүғалімдік кызмет атқарады. Қазақ халқының үрпак тәрбиесіне біркісілік
үлес коскан үлт үстаздарының бірі. Ол өмірінің қырық жылын үстаздықпен
өткізеді.
Бекмүхамед Қүсайынүлы заманында казак баспасөзінде өзіндік із калдырған
талантты журналистердің қатарынан орын алады. Омбы облысында шыққан
«Кедей сөзі», «Бостандық туы» газеттерінде жүмыс істейді. Сөйтіп, казак
халқьшың тә)елсіз ел болу жолындағы алғашқы ой-пікірлерінін жарыкқа
шығып, елге тарауына себепкер болған. 1917 жылы 5-13 желтоқсанда
өткш екінші жалпыказак сиезінде «Алаш» партиясын күру туралы қаулы
қабылданады. Осыдан кейін жергілікті комитеттер үйымдастырыла бастайды.
Алаш партиясының Омбы облыстык комитеті қүрылғанда А.Сейітүлы,
М.Жүмабаев, Е.Итбаев т.б. бірге Бекмүхамед Қүсайынүлы комитет мүшелігіне
сайланады.
Алашорда таратылып, кеңес үкіметі орнаған кезде Бекмүхамед Қүсайынүлы
өзіж жүктелген міндеттерді атқара жүріп, жазушылықпш шүғылдана береді.
«Қызыл Қазақстан», «Әдебиет майданы» журналдарында «Ат тауы» (1924),
«Қүла тай» (1927), «Соңғы соккы» (1932) т.б. әңгімелері жарияланады. 1935
жылы А.Неверовтің «Ташкент - тоқ қала» повесін аударған.
1976 жылы Алматы қаласында кайтыс болған.

И.Пурахмет

СҰЛТАНБЕКҰЛЫ ЖАҒЫПАР
Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері Жағыпар Сүлтанбекүлы 1898
жылы Қостанай \езі Аманқарағай болысында туған. Қостанайдағы екі сыныптык
орыс-қырғыз мектебін бітіргш. Осында мүғалімдер курсында окыған. 1915
жылдан бастап жергілікті жерлерде сабақ бергш. Жасынан халыкты ағарту,
ояту істеріне тілеулес болған. «Қазак» газеті мш Алаш қозғалысының мақсатын
елге таратуға күш салған. 1920-1922 жылдары ^ездік халык ағарту бөлімінің
меңгерушісі, Аманқарағай болыстық атқару комитетінің төрағасы, 1922
жылы Қостанай губерниялық атқару комитетінің хатшысы болып істегш.
Осы уақытта республика орталығынан арнайы іссапармен келген кайраткер
С.Садуакасүлымен танысып, өңірді дамыту туралы ой-пайымымен бөліседі.
1923 жылы губерниялык Жер-су мекемесінің бастығы, туберниялык атқару
комитеті төрағасының орынбасары, 1925 жылы Ақмола губерниясына
(Петропавл) жіберіліп, Жер басқармасының меңгерушісі болған. 1926 жылы
Ақтөбе губерниялық атқару комитетінің төрағасы, 1926-1927 жылдары Қазак
автономиялық республикасы Егін шаруашылығы халык комиссары, 1927-
1929 жылдары Қазақ ауыл-село одағы мен өлкелік мал өсірушілер одағының
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
төрағасы, 1930-1931 жылдары Қарқаралы аудандық атқару комитетінің, 1931-
1932 жылдары Кеген аудандық атқару комитетінің төрағасы, 1932 жылы
«Қазқұрылысматериалдары» бірлестігінің басшысы, Жеңіл өнеркәсіп халық
комиссариатының алқа мүшесі, Алматы облыстық атқару комитеті жеңіл
өнеркәсіп бөлімінің меңгерушісі, 1932-1935 жылдары «Қарағанды көмір»
тресі директорының орынбасары, 1935-1936 жылдары Ішкі сауда халық
комиссариаты жоспарлау-каржы бөлімінін, бастығы қызметтерін атқарады.
Қайраткер Қостанайдағы жылдарында «Ауыл» газетінің өрісін кеңейтуге
көп атсалыскан. Сондай-ақ, республикалык басылымдарда да оның мақалалары
жарияланып түрған. «Қазақстан шаруасының жайы, оның мүқтажы»,
«К вопросу о казахизации аппарата», «Атбасар _\сзінде» атты еңбектерінде
қайраткер ел шаруашылығының мәселелерін және оны шешудің жолдарын
жүйелі көрсетеді. Білгір маманның «Егіндік-інабындық жерлерді бөлу туралы»
(1927), «Малшаруашылық серіктігін үйымдастырудың пайдасы» (1930) атты
кітапшалары өз түсында үлкен сүранысқа ие болған. Әсіресе, қайраткердің
1925 жылы жазған «Бүрын һәм қазірде жер саясаты» атты зерттеуі - отандық
ғылымның елсулі табысы. Мүнда ол жер саясатындағы отаршылдықтың
зардаптарын жүйелі зерделейді. Бүл еңбекті С.Садуақасүлы, М.Дулатүлы
жоғары бағалады. 1936 жылы қарашада үсталып, 1937 жылы акпанда
атылған.
Д.Қамзабекүлы

CYJIEEB БІЛӘЛ
Сүлеев Біләл қазіргі Алматы облысы Ақсу ауданы Қапал ауылының
Баянжүрек деген жерінде туған. Ол ақын, ағартушы, журналист, драматург, өз
кезінде жүрттың ықыласына бөленген көрнекті қоғам қайраткері, сегіз қырлы,
бір сырлы азамат болған.
Бала кезінде әкесі Сүлей Майлыүлынан оқып, сауатын ашады. Кейін
«Мамания» медресесіш оқуға түседі. Сонда бірер жыл оқыған соң, зеректігімен
көзге түскш Б.Сүлеевті «Мамания» медресесін үйымдастырушылардың бірі
Маманүлы Есшғүл болыс өз қаражатымен «Ғалия» медресесіне оқуға жібереді.
Медресені жақсы оқып бітіреді де, 1913 жылы Орынбордағы мүғалімдер
семинариясына оқуға түседі. Оны 1916 жылы бітіріп, оқытушылық мамандық
алып шығады.
1916 жылы маусымда патша казак жастарын майданның қара жүмысына
алу туралы жарлық шығарады. Б.Сүлеев майданға (қара жүмысқа) алынған
қазақтарға мыңбасы болып Минск қаласына кетеді.
Төңкеріс жылдары Қапалдағы татар мектебінде оқу ісін басқарушы болып
қызмет етеді. 1918 жылдан бастап халықты сауаттандыру жүмысына араласып,
1927 жылға дейін Жетісу өлкесінде қазақша мектеп ашу ісімен айналысты.
Оның күш салуымен қазак ауылдарында екі жылдық бастауыш мектеп, аудан
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
орталықтарында жеті жылдық орталау мектеп, облыста тоғыз жылдык орта
мектеп ашылады. Б.Сүлеев өзі ашқан мектептерде кейбір пәндерді орыс
тілінде оқыту ісін жолға кояды. Бүл мектептерден оқыған қазақ жастары Кеңес
одағының барлық қалаларындағы жоғары оқу орындарына оқуға түсуге дайын
болады.
1928 жылы Ақтөбе облыстық оқу бөлімінің меңгерушісі болып бір жыл
істейді. 1930 жылы Семей педагогикалық институты қүрылды. Б.Сүлеев оның
түңғыш ректоры болды. Ректор болып жүрген кезінде қамауға алынып, 1932
жылы қыркүйектің бесінде босатылды. 1932 жылы ол жансауғалап Мәскеуге
кетуге мәжбүр болды. Екі жылдай Мәскеудің өндіріс орындарында, мәдени-
ағарту саласында қарапайым қызметтер атқарды. 1934 жылы Қарақалпақ
автономиясы кеңестік социалистік республикасына халық ағарту комиссары
болып барады. Бүл лауазымды жүмысты 1937 жылға дейін атқарды.
Сүлеев қоғам қайраткері ғана емес, көрнекті әдебиетші, сықақшы ақын,
көсемсөз шебері, талантты драматург болды. Семинарияда окын жүргет кезінен
бастап өлең, әңгіме жазып, өзінің талантын жетілдіріп, қаламын үштайды. Ол
Орынбордағы «Қазақ» газетінде қосымша жүмыс істеп, «Матай», «Қаптағай»
деген бүркеншік аттармш өлең, мақалаларын жариялап отырды. Газетте істей
жүріп А.Байтүрсынүлының тәрбиесін қабылдап, кең тынысты қайраткер
болып жетіле бастайды.
Татардың «Шура» журналының 1916 жылғы 3-санында тар өрісті татар
үлтшылдарына қарсы «Науширван әпенді макаласы жайлы» атты ғылыми
мақаласын жариялады. Бүл мақала кезінде Б.Сүлеевтің атын шығарған
еңбектердің бірі болды. Татар тілінде шығатын «Шура» журналы және «Вахит»
газетінде Б.Сүлеевтің мақалалары мен өлеңдері жиі жарық көріп тұрған.
«Картаға салынған қатын» атты өткір әжуаға қүрылған комедиясы 1921
жылы сахналанып, Алматыда бірнеше рет қойылған. 1922 жылы Жетісудағы
алғашқы жер бөлінісіне арнап «Қабанбай мш Сазанбай» атты үзақ сатиралық
поэма жазды.
«Қаптағай», «Бүйрас» деген аттармш «Қыз бен жігіттің айтысы», «Қазақтың
жиырма төрт бас алқа дыбысы», «Қайтсең де көсем боларсың» (1922),
«Нақысбек» (1922), «Жүт жеті ағайынды», «Қазақ мүғаліміне» (1923) атты
сықақ өлеңдер жазады.
Б.Сүлеевтің қоғамның көлеңкелі түстарын аяусыз сынап жазған өлеңдері
мен мақалалары сол кезде жүрттың іздеп оқитын шығармаларына айналды.
Әдеби шығармаға өз дәуірінің көркемдік талабымен, әдебиеттің сол кездегі
даму деңгейімен қарайтын болсақ, Б.Сүлеевтің әдеби шығармалары сол түстың
сүранысына жауап беретін көркем шығармалардың катарында болғанына көз
жеткіземіз.
1937 жылдың соңында екінші рет қамауға алынып, саяси қуғын-сүргін
қүрбаны болды.

И.Нурахмет
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
СЫРТАНОВ БАРЛЫБЕК
Сыртанов Барлыбек 1866 жылы бүрынғы Жетісу облысы, Қапал >езі,
Арасан болысында дүниеге келген. Қоғам қайраткері. Әкесі Сыртан халыкқа
беделді болган. Оған арнап Жамбыл 1881 жылы «Сыртанға» атты өлең
шығарған. Сыртанов Верныйдагы ер балалар гимназиясында орта білім алып,
1886 жылы Санкт-Петербург университетінің шығыстану факультетіне окуга
түседі. Ол студенттік шағында сондагы жоғары оку орындарында окып жүрген
М.Сералин, Б.Қаратаев, А.Теміров, Б.Қүлманов секілді қазақ жастарымен
бірлесіп, «Жерлестер» атты үйірме қүруга атсалысты. Бүл үйірме мүшелері
студент жастарға көмек көрсетуді үйымдастырумш бірге саяси-әлеуметтік
мәселелерді кызу талқыга салды. Университета аяқтағаннан кейін Б.Сыртанов
1891-1894 жылдары Ташкент қаласында Түркістан генерал-губернаторының
қазыналық палатасында қызмет етті. 1894 жылы 29 қыркүйекте Жетісу әскери
губернаторының бүйрығымш облыстық басқарманың іс жүргізу бөлімінің
меңгерушісі болып тағайындалды. Мүның артынша ерекше тапсырмалардың
кіші шенеунігі қызметін атқарды. Ол Жетісу облыстық басқармасында кызмет
ете жүріп, Ресей шен^ніктерінен жәбір көрген қазақ халқының өкілдеріне
көмек көрсетуді оз борышы санады. 1903-1907 жылдары Б.Сыртанов Ресей мен
Қытай шекараеының межесін тексеру ісіне атсалысты. Патша өкіметінің орыс
шаруаларының Жетісу өңіріне қоныс аударып, жергілікті халықтың мал бағуға,
егін егуі е жарамды жерлерін тартып алуына наразылық танытты. «Айкап»
журналында казак халқының әле/меттік-саяси мәселелеріне қатысты мақалалар
жариялады. Сол түстағы жергілікті халықтың мүң-мүқтажын айқындау,
әрі оны шешу жолдарын карастыру мақсатында жалпыказақ сиезін шақыру
мәселесін көтерді. Оның мүндай үсынысы С.Лапин, Р.Мәрсеков, Ж.Сейдалин
және Б.Қаратаев секілді қазақ зиялылары тарапынан қолдау тапты. 1910-1913
жылдар аралығында Б.Сыртанов өз тарапынан қүпия түрде қазақ өлкесін
Ресейдің отары қатарынан шыгаруды көздеген Жарғы әзірледі. Бүл Жарғыда
казак жері Ресей отары емес, доминионы (достастық қүрамына енген мемлекет,
мысалы, Австралия одағы, Жаңа Зеландия - Ред.) болу керектігі көрсетілді.
1914 жылы 26 қазанда ол ауыр наукастан қайтыс болды.

Э.Шашаев

ТАНАШЕВ УӘЛИТХАН
Уәлитхан Шарафиддинүлы - Алашорданың күрескер азаматы, көрнекті
қоғам қайраткері. Арғы атасы Бекпембет би Атырау қазақтарына аты шыккан,
балықшылыкпен шүғылданып, елді кәсіпке үйреткен, елге сыйлы дәулетті адам
екеи. Оның Шолтыр, Танаш атты екі үлы болады, Уәлитхан осы Танаштың
нсмерссі екш. Уәлитхан Шарафиддинүлы 1887 жылы Атырауда балықшы
кәсіпкер отбасында туған. 1899-1908 жылдары Астрахан гимназиясынан сегіз
 “АЛАШ” Қ0 3 ҒАЛЫСЫ
сыныптық білім алады. 1909 жылы Қазан университетінің заң факультетін
бітіреді. Ол 1913-1917 жылдары Қазан каласында адвокат болып жұмыс
істеген.
1917 жылы туған еліне келіп, әртұрлі кызметтер атқарады. Астраханға
оралған соң заңгерлікпш айналысады, сол кездеп бастап төңкеріс жолына
түседі.
Ол өзінің ақыл-парасатын туған халқының бакытқа жету жолына арнаған.
1917 жылы 1-8 сәуірде Орынборда откен Т орғай облысы казақтарының сиезінде
мәжіліс төралкасы төрағасының орынбасары болады.
1917 жылы 21 сәуірде өткен Бөкей Ордасы қазактарының сиезінде президиум
төрағасы болады. Осы сиезде ол Бөкей жер басқармасының төрағалығына
сайланып, Бөкей ордасы өңірінен Бүкілресейлік мүсылмандар кеңесіне өкілдікке
ұсынылады. Ж.Досмүхамедүлы екхуі кеңестің атқару комитетіне кіреді де,
Бөкей ордасынан депутаттыққа өтеді.
1-11 мамыр аралығында Мәскеудеөткен Бүкілресейлік мұсылмандар сиезінің
атқару комитетіне мүше болады. Киевте тамыз айында өткен бүкілресейлік
мүсылмандар күрылтайына қатысады. Ел сенімін арқалаған У.Танашев
Ж.Досмүхамедұлы және Ж.Ақпаевтармен бірге Петроградтағы «Шура-и
исламдағы» Алашорда үкіметінің өкілі болып тағайындалады. Бүл жүмысты
абыроймш аткарған У.Танашев 1917 жылы 5-13 желтоксанда Орынборда
өткен жалпықазақ сиезінде Алашорда үкіметінің министрі болып сайланады.
1918 жылы 8 маусымда Самара қаласында қүрылтай жиналысы мүшелерінің
комитетінде (Комуч) ол ел мүддесін қорғауға көп күш салады. Челябіде өткен
Комуч пш Сібір үкіметінің мәжілістеріне қатысады.
8-23 қыркүйек аралығында Уфадағы бүкілресейлік уақытша үкімет - Уфа
дирекциясы қүрылған мәжіліске катысады. Одан соң Ә.Бөкейхан баскарған
Алашорданың шүғыл мәжілісіш қатысады. Ол жиналыстаЖ.Досмүхамедұлы,
Х.Досмүхамедүлы, А.Бірімжанов, Ә.Ермеков, М.Тынышбаевтармен бірге
«Ойыл уәлаяты» таратылып, Бөкей ордасы мен Ойыл уәлаяты, Маңғыстау усз і
мен Торғай облысының Ақтөбе, Ырғыз \ездерін басқару үшін Алашорданың
батыс бөлімшесін күруды қолдаған. 1918 жылы 18 қарашада Омбыдағы
Дирекция қүлап, үкімет билігі адмирал Колчактың колына өткш кезде
Алашорда үкіметі жаңа үкіметпен келіссөз жүргізуге ниеттенді. 1919 жылы
11 ақпанда өткен ведомствоаралық құрылым жөніндегі отырыста Ә.Бөкейхан,
А.Түрлыбаев, У.Танашев Колчак өкілдерімш келіссөзге барады.
1919 жылы Алашорда таратылып, Алаш қозғалысына қатынасқандарға
кешірім жасалған соң, У.Шарафиддинұлы АКСР-ін үйымдастыру жүмысымен
және республикальщ мемлекеттік баспа бөлімдерін күрумш айналысады.
Орынборда қазақ әскеритөңкерістіккомитеті қүрамындажүмыс істеп, орталық
атқару комитетінің мүшесі болады. 1920 жылы 25 кыркүйекте республикалық
әділет халық комиссариатының орынбасары қызметіне тағайындалды. Осы
кезде ел үшін аса маңызды бірнеше заң актілерінің қабылдануына ыкпал етеді.
1922 жылы 9 қарашадан бастап үлт істері жөніндегі халык комиссариаты
жанындағы ҚАСР өкілеттігі басшысының орынбасары, кейін федералдық
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
комитетте жер мәселесі туралы жоғары бақылаудың ерекше алқасында қызмет
атқарды.
Осыдан кейін У.Танашев Татарстандағы Қазан каласына қайын жұртына
кетеді. 1924-1937 жылдары Татар автономиясы кеңестік социалистік респуб­
ликасы жоғары сотында адвокат болады. 1937 жылы бүрынғы алашордашыл
қайраткер ретінде түтқындалады. Артынан түтқыннан босатылады. Бірақ, 1949
жылы сол айыппен тағы түтқындалып, 1955 жылға дейін Краснояр өлкесіш
жер аударылады. Айдауда қара жүмыс істейді. 1957 жылы Татар АКСР-інің
жоғары сот төралқасының шешімімш ақталады. Сол жылы зейнетке шығады.
1968 жылы Қазан қаласында дүние салады.

И.Нурахмет

ТӘТІБАЕВ ҚАЗМ¥ХАМЕД
Батыс Алашорда қайраткері, қазақтың алғашқы арнайы білімді әскери
мамандарының бірі Қазмүхамед Тәтібаев 1885 жылы Орал облысы, Ілбішін
>езі, Өріктікөл болысының 6-ауылында туған. Әкесі Мүқан Гурьев-Орал
аралығында түйемен кіре тартып, балық тасыған. Қ.Тәтібаев Өріктікөлдегі
екі сыныптық болыстық орыс-қазақ мектебін (1902), Електегі үш сыныптық,
қалалық орыс-қазақ училищесін (1905) бітірді. Училищеден «бастауыш
училище мүғалімі» атағымен шығып, Орал облысында ауылдық, болыстық
мектептерде және Түркістан өлкесіндегі орыс-түзем мектептерінде мүғалім
болды (1905-1916). 1916 жылы бүратана халықтан тыл жүмысына адам
алу басталған кезде Ташкент әскери училищесі жанындағы прапорщиктер
мектебіне түсті. 1917 жылы акпанда мектепті бітірген сон, Парсы майданына,
9-Түркістан бригадасының қарамағына қызметке жіберілді. Онда қазан айына
дейін 3-полк жанындағы әскери көлік бөлімінің бастығы болды. Сол жылғы
қараша айында денсаулығына байланысты демалыс алып, елге келді. Жолда
Темір \езіне қарасты Жүрын стансасында Ойылда жиналыс өткізіп келе
жатқан Ж.Досмүхамедүлымен кездесті. Оның Жайық сырты қазақтарының
милициясына жүмысқа шақырған үсынысын қабылдап, әскери бөліміне қайтпай
қалды. 1918 жылдың басында Жаһаншаның тапсырмасымен Жымпитыға қару-
жарақ жеткізді. 1918 жылы Қаратөбедегі З-Орал облыстық қазақ сиезіне, 1918
жылы мамырдағы 4-Орал облыстық қазақ сиезіне Өріктікөл болысынан делегат
болып қатысты. Қазақ өлкелік әскери комиссариатында Саяси басқарма
меңгерушісінің көмекшісі (1920, каңтар), кітапхана нүсқаушысы (1920,
ақпан) болды. Бүдан кейін елге оралып, Жымпиты уездік атқару комитеті
төрағасының орынбасары болды. 1920 жылы тамыздан заң орындарында: Орал
губерниялық ревтрибунал мүшесі (1920, тамыз - 1921, маусым), ревтрибунал
және губерниялық сот мүшесі (1921, шілде - 1922, сәуір), 1922 жылы өткен
2-РК(б)П Бүкілқазақ конференциясының делегаты болды. 1921-1922 жылдары
қазақ жігіттерінш қүралған эскадронға басшылық етіп, Сапожников бүлігін
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
басуға қатысты, чекистердің Кнопка басқарған бронды отрядымен, Ялов
бастаған эскадронымен бірге Сарафанкин жасағының Тополевкаға (Топайлы),
Киселев отрядының Бударинге, Серов жасағының Жымпитыға шабуылын
тойтаруға қатысты. 1922 жылғы сәуірден - 1923 жылғы желтоқсанға дейін
Орал губерниялық соты төрағасының орынбасары, төрағасы (1923, желтоқсан 157
- 1925, қаңтар), Сырдария губерниялық сотының мүшесі (1925, маусым - 1925,
қараша), Сырдария губерниялық бақылау комиссиясының төралқа мүшесі
(1925, қараша - 1926, сәуір), Сырдария губерниялық сотының төрағасы (1926,
сәуір - 1927, мамыр), Қазақ Юстиция халкоматы Мемлекеттік нотариаты
қосалқы бөлімінің меңгерушісі (1927, мамыр -1927, қараша), 1928 жылы БК(б)П
Қазак өлкелік комитетінде нүсқаушы қызметтерін атқарды. Одан әрі БК(б)П
өлкелік комитетінің окімімен бүл қызметтен босатылып, партиядан шығарылды.
Халық ағарту комиссариаты саласында жүмыс істе/ үшін Орынбор қаласына
жіберілді. 1930 жылдары сталиндік куғын-сүргін зардабын шегіп, үзақ жыл
айдауда болды. Кейінгі жылдары Орал облысында, туған ауылында түрды.

М. Тәж-Мурат

ТОҚТАБАЕВ КӘРІМ
XX ғасырдың басында өмірі күреспен өткен, күрделі түлғалардың бірі
Тоқтабаев Кәрім Досжанүлы бүрынғы Торғай облысы, Торғай >езінің Шүбалаң
болысындатуған. 1909 жылы Орынбордағы Қазақ мүғалімдер мектебін бітіреді.
1909 жылдан бастап 1912 жылға дейін Тосын болыстық мектебінде мүғалім
болады. 1912-1919 жылдары Торғай қаласындағы медресе жанынан ашылған
орыс сыныптарының меңгерушісі болып тағайындалады. Сонымен бірге
Торғайдың жоғары бастауыш мектебінің математика және физика пәндерінің
оқытушысы болады. 1917-1919 жылдары Торғайдан шыққан үлт қайраткерлері
- А.Байтүрсынүлы мен М.Дулатовқа жәрдемдесті.
Мұғалімдік қызметті ол жаны сүйіп, бар ынтасымен істейді. К.Тоқтабаев
үшін мектеп өзінің алған білімін жастарға беріп, үрпақ тәрбиелейтін орын ғана
емес, халықты ояту идеясын жастарға сіңіретін, Алаш жүртының мүддесі үшін
күресетін саяси мінбе болды.
Ақпан төңкерісінен кейін 1917-1918 жылдары ол саяси күреске бет бүрады.
Алаш қозғалысына араласып, Торғай кеңесіне мүшелікке алынады.
Ксйіннен кеңес үкіметі жағына шығады. 1919 жылдан 1921 жылға дейін
Семей губерниялық халық ағарту бөлімінің меңгерушісі болып қызмет
атқарады. 1921 жылы Көкшетау >езінің азық-түлік комиссары болып бір жылдай
жүмыс істейді. Қазақ орталық атқару комитетінің Қызыл керузі уәкілі болады.
1922-1924 жылдары Қазақ автономиясы кеңестік социалистік республикасы
Халық ағарту комиссарының орынбасары, саяси ағарту жүмыстары бас
басқармасының бастығы болады. 1924-1925 жылдары Қазақ орталык атқару
комитеті егін шаруашылығы халық комиссариаты жерге орналастыру бас
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
басқармасының меңгерушілігіне көтеріледі. Бір жылдан кейін 1925 жылы
Семей губерниялық атқару комитетінің төрағасы болып тағайындалады.
1927 жылы Қазақ орталық атқару комитеті халық ағарту, Егін шаруашылығы
комиссары кызметтеріне тағайындалып, бұл міндетті 4 жыл атқарады. 1931
158 жылдан бастап үш жыл КСРО БРОАК жанындағы Қазақстанның өкілі
болып Мәсксу қаласында түрады. Алматы облысындағы «Дегерес» қосалкы
шаруашылығының меңгерушісі болды.
Кеңес үкіметі Тоқтабаевты лауазымды жүмыстарға қойса да, оның сонау
баста алашшыл болғанын үмытпайды. 1933 жылы казанда түтқынға алынады.
Алашордашыл дегш кылмыс тағылып, 1934 жылы сәуірде бес жылға бас
бостандығынан айырылады. 1934 жылы мамырда Воронеж каласына жер
аудару жазасымен ауыстырылып, 1936 жылы айдауда қайтыс болды.

И.Нурахмет

ТОҚТАМЫШЕВ ХАМИТ
Алашорда үкіметінің әскери қайраткері Тоқтамышев Хамиттің туған
және өлгш жылдары белгісіз. Әскери шені - капитан (кейбір деректерде
подполковник). Алаш милициясын үйымдастыруға белсене атсалысты. Оның
басшылығымш Семейде қүрамында 38 офицер мш 750 жауынгері бар 1-Алаш
полкі қүрылды. Өскеменде Алаш автономиясының әскери оқу орнын ашуға
жетекшілік етті. Уақытша Сібір үкіметімен және атаман Б.В. Анненковпен
тығыз байланыста болды. «Сарыарқа» газетінде Алаш милициясының кеңестік
билікпш жүргізіп жатқан күресі жайында бірқатар мақалалар жарияланды.
Жетісу өңірінде Қызыл армиямен болған соғыс қимылдары кезінде Алаш
әскеріне басшылық жасады.

С.Рустемов

ТОРАЙҒЫРОВ C¥JITAHMAXM¥T
Қазақ әдебиетінде алаштық идеяны қалыптастыруға қалтқысыз еңбек
еткш ақын, ағартушы Сүлтанмахмүт Торайғыров 1893 жылдың 28 қазанында
қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Уәлиханов ауданында дүниеге келгш.
С.Торайғыров алғаш әкесінш хат танып, 13 жасынан Мүқан, Әбдірахман,
Тортай дегш молдалардан дәріс алды. 1912 жылы Троицкідегі Ахун
Рахманқүли медресесіпе түседі, бірақ мүнда бір жылдай оқыған ол өкпе
ауруының зардабынан оқудан шығып қалады. Торайғыров енді медреседегі
оқуды қойып, орысша оқу іздейді. Қала маңындағы елде жаз бойы бала
оқытады. Осы кездш ақындыққа дш қойып, 1912-1913 жылдар аралығында
«Оқып жүрген жастарға», «Тәліптерге» («Шәкірттерге»), «Ендігі беталыс»,
«Оқудағы мақсат не?», «Анау-мынау», «Мағынасыз мешіт», «Шығамын тірі
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
болсам адам болып», «Жазғы қайғы», «Кешегі түс пен бүгінгі іс» т.б. өлеңдері
мен «Зарландым» атты үзақ очеркін жазады. 1913 жылдың күзінде Троицкіге
қайтқан Сүлтанмахмүт «Айқап» журналына жауапты хатшы болып жүмысқа
орналасып, өзінің мақалаларын жариялайды. Журналда аз ғана уақыт қызмет
еткен ақын 1914 жылы жазда туған елі Баянауылға оралады. Ел ішінде мәдени-
ағарту жүмысын жүргізетін «Шоң серіктігі» деген үйым ашпақ болғанымен,
ісі жүзеге аспады. Осы жылы орысша оқу іздеп Семейге барған Сүлтанмахмүт
діттегш оқуына түсе алмай, біраз дағдарысқа үшырайды. 1916-1917 жылдардың
қысында Томскіде орысша оқиды. 1917 жылғы ақпан айындағы тоңкерістен
кейін Семейде жаңа күрылған Алаш партиясы мш Алашорда үкіметінің
жүмыстарына қатынасып, «Алаш үранын» жариялады. Бірак ауруы асқынып
кеткендіктен оқуды да, жүмысты да тастап, 1918 жылы сәуірде біржола еліне
оралады.
Сүлтанмахмүт патша тағы қүлаған шаттьщты шақта түңғыш бүкілқазақтык
әнүран - «Алаш үранын» жазып, үлттың рухын аспандатты:
Алаш туы астында,
Күн сөнгенше сөнбейміз.
Енді ешкімнің алашты,
Қорлыгына бермейміз!
Адамдьщтың жолына,
Баст аган ерлер соңында,
Басқага көңіл бөлмейміз,
Қандай шайтан келсе де,
Алдауына көнбейміз.
Ө м р ж ерден кеттік біз,
Бул заманга ж еттік біз!
Ж асайдьі алаш, өлмейміз!
Ж асасы н алаіи, ж асасын!
Сөйтіп, қазақ әдебиетінде бүкілалаштық ойдың іргетасының калануына
негіз салды.
С.Торайғыровтың «Таныстыру» поэмасы жариялылықтың жарық сәулесі
түскенше жабық шығармалар сөресінен орын алып, оқырманнан жасырын
тасада қалды. Бүл поэма Алашорда басшыларын дәріптейтін, байшылдык-
үлтшылдық пиғылды әспеттейтін зиянды шығармалар деген ат қойылып, айдар
тағылып, түтқындық күй кешті.
Әдебиет тарихындағы ақтаңдақтар жойылған бүгінгі таңда «Таныстыру»
мен «Айтысты» қалың оқырман қауымның зер салып, оқуы жөн.
«Таныстыру» 1917 жылдың күзі мш 1918 жылдың кысында Сүлтанмахмүт
Абай елінде болған кезде жазылған.
Ақпан төңкерісіькн кейін Орынборда (1917, шілде) Кеңестердің Бүкіл-
қазақстандық I сиезі, сол жылдың желтоқсанында тағы да Орынборда II сиезі
өтті. Қазақстан облыстарында қазақ (кырғыз) комитеттерін сайлауға кызу
дайындық жүріп жатты. Семей облысы қазақтарының сиезі 1918 жылдың 14(1)
наурызында белгіленді. Төңкерістен соң елді жаңа жолға бастайтын азаматтар
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ Л--,,.-'* Ч и -fecS;.»»

кімдер деген сүрақ түрды. С.Торайғыровтың «Таныстыру» поэмасы тура осы

сауалға жауап бергендей еді. Бүл поэмасында ақын Алаш қайраткерлерін елге
таныстырады. Ә.Бөкейханов, А.Байтүрсынүлы, М.Дулатовтардың «бірі —күн,
бірі - шолпан, бірі - ай» екшдігін жазады. Бүлардан басқа поэмада Әлімхан
160 Ермеков, Халел Ғаббасов, Шәкәрім Қүдайбердіүлы, Райымжан Мәрсеков,
Нәзипа Қүлжанкеліні, Нүрғали Қүлжанүлы, Мүқыш Поштайүлы, Әнияр
Молдабаев, Иманбек Тарабаев, Жақып Ақпайүлы, Биахмет Сәрсенов, Сатылған
Сабатаевтардың есімдері аталып, олардың казақ халқының тәушсіздігі
жолындағы еңбектерін саралайды.

А.Еспембетов

ТӨЛЕБАЕВ МЫРЗАХАН
Батыс Қазақстанда Алаш қозғалысына белсенз қатынасқан, елі үшін көп игі
істер тындырған адамның бірі Төлебаев Мырзаханның қашан туғаны да, қашан
қайтыс болғаны да белгісіз. 1916 жылы патша жарлығымен тыл жүмысына
алынған Жетісудың қазақ жігіттерін майданға бастап барып, тілмаштык қызмет
атқарган деген дерек бар. Ағартушылық-демократиялық бағыт үстанған қазақ
жастарының «Еркін дала» қауымына мүше болган. 1917 жылы 21-26 шілдеде
Орынборда өткен жалпықазақ сиезіне Жетісудан делегат болып қатынасып, осы
жиындаБүкілресейлікқүрылтайжиналысыныңдепутаттығына кандидат болып
үсынылған адамның бірі. Соған қарағанда, өз кезінде ел тізгінін ұстаған білікті
адам болса керек. 1918 жылғы 26 наурызда Төлебаев Верныйда өткен Жетісу
мұсылман солдаттары мен жүмысшыларының жиналысында большевиктердің
түтқынындағы жергілікті Алашорда қайраткерлері О.Әлжанов, Ы.Жайнақов,
С.Сабатаевты сотқа дейін облыстық мүсылман үйымдарының кепілдігімен
босату жөнінде үсыныс кояды. Ол сөзіне ел тоқтайтын, халыққа жанашыр
адам болған. Алашорданың Қапал >ездік кеңесіне мүше болып жүргш кезінде
жергілікті Алаш милициясын жасақтауға белеете атсалысқан, сондай-ак,
1918-1920 жылдары азамат соғысынан титықтаған қазақтарға көмек корсету
үшін Қапал комитетін қүрған. 1919 жылы 27 ақпанда «большевиктермен
байланысы бар» деген жел^мен Колчак үкіметі түтқынга алады. Елі үшін туған
ердің тағдырына алаңдаған М.Тынышбаев араша түсіп, Колчак үкіметінің
басшыларына хат жолдап, оны босатуды талап етеді. Кейін түрмеден босатылып,
елге келеді. 1913 жылы Верный қаласында Романовтар әулетінің 300
жылдыгына орай Жетісу облысының ауылшаруашылық көрмесінде жергілікті
қазақтардың салт-дәстүрін, түрмыс-тіршілігін бейпелсй гін (фотограф Лейбин)
бөлім үйымдастырған, көрме туралы фотоальбом қүрастырган (ол әліге дейін
сақтаулы).
Төлебаевтың кейінгі тағдыры туралы дерек кездеспейді.

И.Нүрахмет
Солдан оңга ңарай: 1) Алпысбай Қалменов 2) Ахмет Бірімжанов.
Санкт-Петербург, 1906 жыл.

Бірінші қатарда ортада отырған Ахмет Байтұрсынұлы.

 Отыргандар (солдан оңга қарай):
1) Халел Досмұхамедұлы 2) Нұрғали Ипмағамбетов.
Тұрған: Ғұбайдолла Бердиев.
Санкт-Петербург қаласы, 1908 жыл.
М ұхтар Әуезов пен Смағул Сәдуакасов. Семей қаласы, 1921 жыл
Солдан оңга қарай: 1) Ғазымбек Бірімжанов 2) М іржақып Дулатов 3) Ахмедсафа Ж үсіпүлы.
Ташкент қаласы, 1923 жыл
 Әлихан Бөкейхан Халел Досмүхамедұлы
- Алаш қозғалысының көсемі, - Алаш қозғалысы
Алаш орда үкіметінің төрағасы жетекшілерінің бірі.

Ахмет Байтұрсынұлы М іржақып Дулатов

- Алаш қозғалысының - Алаш қозғалысы
рухани көсемі. жетекшілерінің бірі.
 Мұстафа Шоқай Жанша Досмұхамедұлы
- ¥лт-азатты қ қозғалыс - Алаш қозғалысы
жетекшілерініц бірі. жетекшілерінің бірі.

Уәлитхан Танашев - Алаш

М ұхаметжан Тынышбаев қозғалысы жетекшілерінің бірі,
- ¥лт-азатты қ қозғалыс Бөкей Ордасы облыстық қазақ
жетекшілерінің бірі. сиезінің төрағасы.
 Халел Ғ аббасов - Алаш
қозғалысы жетекшілерінің бірі, Жақып Ақбаев
Алаш орданың Семей облыстық — Алаш қозғалысы
комитетінің төрағасы. жетекшілерінің бірі.

Айдархан Тұрлыбаев - Алаш

Әлімхан Ермеков қозғалысы жетекшілерінің
- Алаш қозғалысы бірі, Ақмола облыстық қазақ
жетекшілерінің бірі. сиезініц төрағасы.
 Бақтыгерей Қүлманов Ахмет Бірімжанов
I Мемлекеттік дума мүшесі. - 1 Мемлекеттік дума мүшесі.

Алпысбай Қалменов Базарбай Мәметов

I М емлекеттік дума мүшесі. - Алаш қозғалысы
жетекшілерінің бірі.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ТӨРЕҚҰЛОВ НӘЗІР
Көржкті мемлекет және қоғам қайраткері, елші, ғалым Нәзір Төреқұлов
1892 жылы Түркістан маңындағы Қандоз дегш жерде туған.
1900-1903 жылдары Қоқандағы медреседе, 1903-1905 жылдары осындағы
орыс-түзем школында, 1905-1913 жылдары Қоқан коммерция училищесінде,
1913-191 бжылдарыМәск^коммерцияинститутыныңэкономикафакультетінде
оқыған.
1916 жылы Минскіде Батыс майданындағы «Земсоюзда» нүсқаушы болған.
Сол жылы «Еркін дала» атты жасырын үйым қүрған. 1917 жылы Орынборда
өткш бірінші жалпықазақ сиезіш катынасқан. Сол жылы бүкілресейлік
«Земсоюздың» Торғай облысындағы нүсқаушысы, 1918 жылы «Қазақ мүңы»
газетінің редакторы (Орынбор), Қоқан совдепі ревкомының хатшысы, «Халық
сөзі» газетінің редакторы (Қоқан), 1918-1919 жылдары Ферғана облыстық
ревкомының төраға орынбасары, төрағасы, халык ағарту комиссары, осы жылы
Түркістан OAK мүшесі, 1920 жылы Түркістанның халық ағарту комиссары,
«Вестник просвещения и коммунистической культуры» журналының редак­
торы, 1920-1922 жылдары Түркістан OAK төрағасы, сол шақтағы барша
сиездерге қатысушы, 1922 жылы КСРО халықтары орталық баспасы басқарма-
сының төрағасы (Мәскеу), 1923 жылдан осында «Темірказык» журналының
редакторы қызметтерін атқарады.
1924 жылы Орынборда өткен Қазақ білімпаздарының бірінші сиезіне
қатынасады. 1922 жылдан жаңа түрік әліпбиін шгізу комиссиясының төрағасы
болып сайланады.
1926 жылы Бакуде түріктанушылардың сиезіне катысып, латын қарпі
туралы сөз сөйлейді.
1928 жылы Орталық жаңа түрік әліпбиін шгізу комиссиясының күрамына
ежді. 1928 жылы Сауд Арабиясындағы КСРО-ның бас консулы, КСРО-ның
осы елдегі төтшше елшісі және өкілетті министрі болып тағайындалады.
1936-1937 жылдары Москва м ш Ленинградта Шығыс халыктары
институтының ғылыми қызметкері, оқу ісі жөніндегі проректоры. Қайраткер
ғалым ретінде отандық тіл білімі саласына үлкш үлес қосты. Оның «Жат
сөздер», «¥лт мәселесі және мектеп», «Қазақ-қырғыз үшін жаңа әліпби»
сынды еңбектері мш өзге де макалаларында емле, әліпби, терминология
жүйесі ғылыми шгізде талданып отырады. Сондай-ак каламгердің әдебиет
туралы пікірлері де ерекше. Ол С.Сейфуллиннің «Асау түлпар», «Бақыт
жолына» атты шығармаларына, өзбек қаламгері А. Қадыридің еңбектеріне сын
жазды. Өзбектің «Инкилоб» атты журналына жазған ислам діні, жәдитшілдік,
Түркістан тарихы туралы мақалалары ғылыми нактылығымен көзге түседі.
Қайраткер 1937 жылы 15 шілдеде үсталып, 3 қарашада атылды.

Д. Қамзабекүлы
АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ )v S ^ £X ? ^ г .' :
ТҮРҒАНБАЕВ МӘННАН
Мәннан Тұрғанбайұлы Тұрғанбаев 1886 жылы Семей губерниясы
Қарқаралы уезі Абыралы болысының «Сарыапан» ауылында туған. Алғашқыда
Мәннан оқу іздеп, Семей қаласына барып, Кәмәлиден хазіреттен арабша дін
оқуын оқиды. Алты жылдай Семейдегі медреседе оқиды. 1906-1910 жылдар
аралығында туған ауылында ұстаздық қызмет атқарады. 1910 жылы Уфадағы
«Ғалия» медресесіне түсіп, оны 1915 жылы бітіріп шығады. Ел ішіндегі 1916
жылғы жарлықка қарсы дүрбелең мен күйзеліс күйлер Мәннанға өз ықпалын
тигізбей қоймайды. Осы кездерде ол Орынборда Ахмет Байтүрсынүлының
жетекшілігімш шыға бастаған «Қазақ» газетіне шақырылады. Алаштың
біртуар түлғасы Әлихан Бөкейханның бастауымен Түркияға сапарлап, Каирдегі
мүсылман рухани академиясы мен Стамбулда қысқа мерзімді курстардан өтеді.
1917 жылы Орынбордан Семейге келіп, «Сарыарқа» газеті редакторының
орынбасары ретінде Санкт-Петербургтегі екі жарым айлық курстан өтеді. 1917
жылғы сәуір айында өткен Семей облыстық қазақ сиезінде комитет мүшесі
болып сайланады. «Айқап», «Абай» т.б. басылымдарда өзекті ой қозғаған
мақалалары жарық көрді. «Абай» журналының 1918 жылғы 2 санында
«Үлтшылдық» мақаласы жарияланады. 1918 жылы Алашорданың атты әскер
полкіне қабылданады.
1917-1919 жылдары Семейдегі (Алаш қаласындағы - Жаңасемей бөлігі)
педагогикалық курстың меңгерушісі ж әш осы курстың мүғалімі. 1919 жылдың
маусым айында қайта Орынборға шақырылып, ондағы «¥ш қын» газетінде
редакторлық қызмет атқарады. Мектеп оқулықтарын жазады. 1919 жылы
«Қазақ тілі» газетінің жауапты редакторы, түңғыш шыгарушы болған. 1920
жылға дейін Ж.Ақпаевпен бірге халық соты кеңесінің мүшелігіне бекиді. Қазақ
автономиясы жариялануына байланысты, 1920 жылы жалпы қазақ кеңестерінің
бірінші сиезіне Семейден делегат болып сайланады. 1922 жылдан бастап халық
соты төрағасының орынбасары, әрі қазақ ісі жөніндегі азаматтық бөлімнің
меңгерушілік міндеттерін атқарады.
1926 жылдан Ә.Ермеков жетекшілік ететін Қарқаралы педучилищесінің оқу
бөлімінде үстаздық қызмет атқарған. 1928 жылы М.Түрғанбаев Семейге қайта
оралды. Облыстық соттың орынбасары, қалалық оқу бөлімінің инспекторы
болады. 1930 жылдың 4 сәуірінде ОГПУ сот коллегиясының үкімімен
М.Түрғанбаев Семейде қамауга алынып, Қапал түрмесіш айдалады. 1932
жылы айыптары дәлелденбегендіктезн түрмеден босатылады. 1932-1936 жылдар
аралыгында Алтай өлкесіндегі Ойрат автономиялық облысының Усть-Кант
аймагы Түрата ауылындағы жеті жылдық мектепте оқытушы болып жүмыс
істеген.
Жарық көріен еңбектері: «Пайғамбар заманы», «Тіл қүралы», «Есеп»,
«Этика» т.б. 1937 жылғы 20 тамызда ату жазасына кесіледі.

С. Тәбәрікулы
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ТҰРЛЫБАЕВ АЙДАРХАН
Алаш козғалысының көрнекті кайратксрі, заңгер Тұрлыбаев Айдархан
1877 жылы Ақмола облысы Көкшетау >езі Мезгіл болысында туған. 1897
жылы Омбы гимназиясын тамамдаған. 1897-1902 жылдары Санкт-Петербор
университетінің заң факультетінде окыған. Дәл осы оқу орындарында онымен
бір мезгілде кейін қайраткер, қаламгер болып қалыптасатын Р.Мәрсеков
те білім алғаны мәлім. Университеттен кейін жас заңгер Омбының заң
орындарына қызметке жіберіледі. Адвокат ж әш «присяжный поверенный»
болады. Заңгердің қайраткерлігі жөнінде «Қазақ» газеті 1917 жылы былай деп
жазды: «Айдархан 1- һәм 2-Гос.Думаға лайық еді...».
1917 жылы 25 сәуір мен 5 мамыр аралығында Омбыда Акмола облыстық
қазақ сиезі өткенде, ол осы жиынға төрағалық етеді. Осы жолы әр >езден келгш
150 делегат А.Тұрлыбайұлын Ақмола облыстык қазақ комитетінің төрағасы
етіп сайлайды. 1917 жылы Алаш партиясы құрылатын I жалпықазақ сиезінің
де, Алаш автономиясы жарияланатын II жалпықазақ сиезінің де ұйымдастыру
және өткізу жұмысына белсене катысады.
Ол I сиезде Ақмола облысынан Бүкілресейлік құрылтайға және Бүкілресей-
лік мүсылмандар сиезі - «Шора-и-исламға» делегат болып белгіленгді. II сиезде
Алашорда үкіметі - Үлт кеңесіне Ақмола облысынан мүше болып сайланады.
Бір айта кетер жайт, осы сиез үкімет төрағасын сайлағанда, Айдархан
Ә.Бөкейхан, Б.Қүлмановтармен бірге баламалы негізде үсынылады. Дауыс
нәтижесінде А.Түрлыбаев Әлиханнан кейін екінші орын алады. Большевик пен
Алаш ашық күрескен жылдары қайраткер Х.Ғаббасүлы, Б.Мәмбетүлы сынды
азаматтармен бірігіп Семейде бір үлт полкін жасақтауға жәрдемдеседі. 1919
жылы ақпанда Омбы қаласы нда Колчак үкім еті ішкі істер м инистрінің
оры нбасары П.Ф.Коропачинскийдің төрағалық етуімен алдын-ала талданған
«Қазақ халқының әкімшілік-шаруашылық қүрылымы туралы мәселе»
бойынша Ә.Бөкейхан, У.Танашевпен бірлесіп сындарлы ой айтады. Кеңес
өкіметі түсында ол Омбы қаласының түрлі заң орындарында адвокат, кеңесші,
сот жүргізушісі болып қызмет атқарады. Саяси қуғын-сүргін оны жазбай
танып, 1934 жылы абақтыға жабады. Мұнда 6 ай азап шегеді. 1937 жылы қайта
үсталып, ату жазасына кесіледі. РФ Омбы облысы федералдық қауіпсіздік
қызметі мүрағатында «кеңес өкіметіне қарсы саяси-төңкерістік әрекеті үшін»
деген айыппен түтқындалған А.Түрлыбаев пен оның серіктеріне қатысты tom­
tom «істер» сақталған.

Д.Қамзабекулы

ТЫНЫСТАНОВ ҚАСЫМ
Көрнекті Алаш қайраткері, қырғыз үлты елшілдік қозғалысының көшбасшы-
сы Қасым Тыныстанов 1901 жылы бүгінгі Қырғызстан жерінде туған. Алғаш
мүсылманша хат танығаннан кейін, орыс тілін жекелеген мүғалімдерден
АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ Nw-fctf Mw* yfi

у йpen гсн. Мүнан соң алты сыныптык «түзем школында» окып, оны 1918-
1919 жылдары бітірген (Пішпекте болса керек). 1919 жылы республикадағы
жергілікті үлт мамандарын даярлау жоспарына сәйкес, ол Түркістан кеңестік
автономиясының орталығына курсқа, жүмысшы факультетіне жіберіледі. 1921
жылы Ташкенттегі өлкелік Қазақ-қырғыз халык ағарту институтына түседі.
Осында 1924 жылға дейін оқиды. Осы түста бүгінгі қырғыз зерттеушілері біле
бермейтін Қ.Тыныстановтың айрықша шығармашылық өмірбаяны басталады.
Қырғыз азаматы 1922 жылы 4 желтоксанда Ташкентте ашылған «Талап»
мәдшиетті көркейтушілер үйымының баскарма мүшесі болып сайланады.
Мүны көрнекті Алаш қайраткері Х.Досмүхамедүлы басқарғаны, осында
М.Тынышбайүлы, М.Жүмабаев, М. Ә>езов сынды азаматтар жүмыс істегені
белгілі. Тағы бір айрықша дәлел, Қасымның алғашқы өлеңдері қазақтың «Жана
өріс» газетінде басылған (мүны қырғыз зерттеушілері «Өріс» деп қате жазып
жүр). «Жаңа өріс» - Ташкентте 1920 жылы 18 сәуір мен 27 шілде аралығында
шыққан газет. Ол - тарихи «Ақжол» газетінің ізашары, дәлірек айтсақ «Жаңа
өріс» кейін жалғасын тауып, «Ақжол» деген атпен шыққан.
1924 жылы Ташкштте Түркістан мемлекеттік баспасынан Қ.Тыныстанов-
тың «Қырғыз тілінің хрестоматиясы» атты алғашқы педагогикалык еңбегі
жарық көреді. 1925 жылдың басында ол К.К. Юдахинмен бірігіп орыс
графикасының негізінде қырғыз әліпбиінің алғашқы нүсқасын жасайды. Ғалым
осы жобасын 1926 жылы Бакуде өткен түріктанушылардың I сиезінс үсынады,
бірақ ол қаралмайды. Осы басқосуда ғалым «Жаңа алфавитті түзудің негізгі
принцигітері» атты баяндама жасайды. 1926 жылы Мәскеудің «Күншығыс»
баспасынан қайраткердің «Ересектер үшін әліпби» атты еңбегі жарык көреді.
Мүнан кейін ғалым бірыңғай сол кез үшін іргелі зерттеулер жасаумен болады:
Қырғызстан астанасынан 1927 жылы «Қырғыз тілінің грамматикасы», 1934
жылы «Қырғыз әдеби тілінің жаңа орфографиясының жобасы», «Қырғыз
тілінің морфологиясы», 1936 жылы «Қырғыз тілінің синтаксисі» атты кітаптар
жариялайды.
Қ.Тыныстанов 26 жасында Қырғыз АСР-інің халық ағарту комиссары
болып тағайындалады. Қайраткер жонс ғалым ретінде қырғыз тілінің
дыбыстық қатарын, грамматикасын және әдістемесін ғылыми жүйеге түсіріп,
қырғыз ғылыми тілінің негізін қалыптастырады. Ол К.Юдахин, В.Бартольд,
Е.Поливанов сынды әлемге белгілі ғалымдарды қырғыз тарихы мен әдебиетін,
тілі мен этнографиясын зерттеуге және дүниежүзіне насихаттауға жүмылдыра
алды.
Қасымның туған ел і мен түрік жүрты алдындағы айрықша еңбегі - поэзиядағы
ізденістері. Оның алғашқы жыр кітабы «Касым ырларынын жыйнагы» деген
атпш М әск^дің «Күншығыс» баспасынан 1925 жылы жарық көрді. Оның
алғысөзін Қырғыз ғылым комиссиясының мүшесі Б.Даниярүлы жазған (осы
жинак дәл осы атпен 2001 жылы Қырғызстанда А.Ақаевтың алғысөзімен қайта
жарық көрді). Мөсксу жинағына ақынның 1920 жылдан бастап жазған өлеңдері
ш гят Ол осы кітабындағы «Алашқа» атты өлеңінде тарихтың тағылымды
кезеңі мш ауыр шағын салыстыра еске алып, елді серпілуге шақырады.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
«Қаламға», «Айға», «Бұлбұлға», «Күйемін», «Бөбек тербеткенде», «Жастарга»
т.б. өлеңдерінде сезім мен сыршылдықты катар үстап, оқырманға салмақты ой
салады. Ал «Жаңыл мырза» поэмасында тарих қойнауына терең бойлап, үлтқа
кажет елшілдікті, жауапкершілікті асқақтата жырлайды.
Қ.Тыныстановтың 1932 жылы жазған «Академиялық кештер» атты пьесасы
«идеалистік үстанымы үшін» кезінде қатты сыналғанға үқсайды.
1935 жылы Фрунзеде «Манас» жырына байланысты түңғыш бүкілодақтық
конференция өтеді. Оның жүмысына Е.Поливанов, М.Ә>езов т.б. ғалымдар
қатысады. Осы ғылыми жиында Қ.Тыныстанов манастанудың жаңа міндеттері
туралы баяндама жасайды. Ғалымның осы және бүған дейінгі шынайы, ғылыми,
елшіл пайымы саяси қуғын-сүргін жылдары алдынан шықты. Оған «үлтшыл,
кеңестік үлт саясатына қарсы, пантюркист» деген айыптар тақты. 1937 жылы 1
тамызда үсталып, өлім жазасына кесілді.

Д.Қамзабекулы

ТЫНЫШБАЕВ МҰХАМЕДЖАН
Алаштың ірі қоғам және мемлекет қайраткері, тарихшы, ағартушы, түңғыш
темір жол инженері Мүхамеджан Тынышбаев 1879 жылы 12 мамырда Жетісу
облысы Лепсі >езі Мақаншы-Садыр болысында (қазір Алматы облысы
Қабанбай ауданы) туған. Ауыл молдасынан хат таныған сон, 1890 жылы
Верный ерлер гимназиясының даярлық сыныбына қабылданады. Мүхамеджан
Тынышбаевтың тағдыр-талайы біл ім мен ағартуға, ұлттық теңдік пеи өркениетке
үмтылған қазақ халқының тағдырымен бір. Даярлық сыныпты қоса есептегенде,
10 жыл аталған гимназияда окыған М.Тынышбаев оны үздік (алтын медальмен)
аяқтайды. 1900 жылы оқушыны үлтқа бөліп алаламайтын, білімдіні қадірлейтін
гимназия директоры М.В. Вахрушевтің Жетісу губернаторына дәлелдеп жүріп
стипендия бөлгізуінің арқасында (ол шақта мемлекет есебінен оқу тек осылай
жүргізілген) Мүхамеджан император I Александр атындағы Петербор темір жол
транспорты институтына қабылданады. Бүл институтты 1906 жылы бітірген.
XX ғасырдың басында Ресейге ептеп батыс демократиясының лебі жеткен-ді.
Бүл осы империядағы зиялыларды оятты. Мысалы, 1905 жылы Ресей, Ә.Бөкейхан
айтқандай, “түңғыш және соңғы рет Еуропа болды” . Яғни, сол жылы 17 казанда
патшаның манифесі жарияланып, елге біраз сөз, сй бостандығы берілгш-тін. Ал,
1906 жылы Ресейде түңғыш Мемлекеттік Дума шақырылды. Осындай тарихи
окиғалардын ортасында жүрген Мұхамеджан Тынышбаев саяси күрестін
әліппесін үйрене бастады. Мүны жас кайраткер тез меңгерді. Оның саяси
жетілгенін растайтын деректер аз емес. Мысалы, ол 1905 жылы қазақ сынды
шет үлттарды биле/де өкіметтің әскери тәртіптен арылып, азаматтық жолға
түсуін үсынған дәлелді хатын министрлер комитетінің төрағасына жолдаған.
Сондай-ақ, сол жылы қарашада автономияшылардың бірінші сиезіне қатысып,
«Қазақтар жоне азаттық қозғалысы» атты баяндама жасаған («Русский
Туркестан», № 1,1906). БаяндамасындаМ.Тынышбаевбылай дейді: «Үкіметтің
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
нені көздегені белгілі: біріншіден, жабайы да тағылық репрессияларымш және
гіл. салт-сана, дін һәм руханият атаулыны орыстандырмақ; екіншіден, түрлі
әкімшілік шаралармен, әкімдермен, срежелермен қазақты қүқыксыз, заңнан тыс
етпек; үшіншіден, оларды қаны сіңген, сүйегі көмілген өз жерінен айырып, шөл-
шөлейт жерге қуып, өлім қүшағына тапсырмак. М іж, казак бүрынғы дербестігі
мен еркіндігінің орнына, орыс бодандығына қантөгіссіз кіргендігінің ақысына
ж алғандығы» («История казахского народа», А., 1993, с. 25-26).
Қайраткердің осы рухтағы өткір мақалаларының бірі - «Қазактыц казіргі
жағдайы мен өмірге қажетті сүранымының жалпы сипаттамасы» деп аталады
(«Уралец», 1905, № 252). Бүл М.Тынышбаевтың 1993 жылғы жинағына енбей
калыпты. Мақалада автор халқының ауыр жағдайға таи болу себебін ж әж
одан қүтылудың жөн-жобасын үсынады. Осындай ашық пікіріжн соң, патша
тыңшылары Мүхамеджанның артынан аңду қояды.
М.Тынышбаев 1906 жылы елге келіп, біраз уақыт Жетісу теміржолын
жобалау ісіж қатысады. I Мемлекеттік Думаның қуғындалғанынан хабардар ол
ел қүқына қажетті табанды коғамдык-саяси жүмысымен көріжді. Нәтижесінде
1907 жылы 28 жасында II Мемлекеттік Думага Жетісу облысы атынан депутат
болып сайланады. Сөйтіп, шді ол биік саясатқа көтеріледі. Алайда II Думаны
да патша қуғындап таратады. 1907 жылы 3 маусымдағы жарлығымен империя
исі қазақ сынды шет үлттарды (ресми жер иелігі жоқ үлттарды) Думаға сайлану
күқынан айырады. Бүл жағдай қазақ зиялыларының ашу-ызасын тудырғаны
тарихтан мәлім (елді ояту рухындағы еңбектер осы кезден денірек жариялана
бастайды).
Дума таратылған соң М.Тынышбаев қайта кәсіби қызметіж кіріседі. Енді ол
Түркістан генерал-губернаторлығы қарамағындағы аймақтыңтеміржол қүрылы-
сына инжежр ретінде атсалысады. 1907- 1914 жылдар аралығында Әмудәрия
үстіж салынған көпір қүрылысына, Ұрсат (Урсатьевск) - Әндіжан теміржол
күрылысына жетекші маман, бас инженер есебінде қатысады. Теміржол
саласына байланысты еңбегін ғана парықтағанның өзінде М.Тынышбаев -
Кіндік Азия көлемінде еленуге лайықты инженер-теміржолшы.
1914 жылы қайраткер Жетісу темір жол қүрылысына қайта ауысады. Бүл
жолы ол Арыс - Әулие ата учаскесінің басшысы және бас инжежрі болып
кызмет атқарды. Осы шақта инженер Мүхамеджанға Ташкент Мүғалімдер
институтына оқуға бармақ болып каржыдан қысылып жүрген Т.Рысқүлов
үшырасады.
Бүл 1915 жыл еді. М.Тынышбаев бір кезде өзі де осылай қиналғаны есіж
түсіп, Түрарға әжептәуір ақша үсынады және мүндай керекті қаражатты кейін
де адресіж салып түратынын айтады. Екі азаматтың осы риясыз көңілі адал
бауырластыққа үласады.
Елшіл Мүхамеджан XX ғасырдың 10 жылдары Орынборда шығып түрған
«Қазақ» газеті тоңірегіндегілермен де араласып-хабарласып түрады. Аталған
газетте публицистің «Соғысушы патшалар әскері», «Сүңгуір қайық», «Темір
жол һәм Еуропа соғысы», «Соғыс кемелері һәм мина», «Барлыбек Сыртанов»,
«Садуақас Шалымбеков» т.б. мақалалары жарық көреді.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
М.Тынышбаевтың саясат сахнасында аса күрескерлік танытқан уақыты
- 1916-1917 жылдар. 1916 жыл оқиғасы түсында ол «Қазақ» тобында болды.
Сол себепті де Қытайға кетуге мәжбүр болған қандастарын елге қайтару
жүмысының жуан ортасында жүрді.
Мүхамеджан анықтаған мына дерек кісіні селт еткізбей қоймайды: Жетісуға 16
қатысты 44 болыс елде 47 мьщ 759 түтін болған, соның 40 мың 250 түтіні
қашып-босқан, ал өлгет адамның саны 95200 («Қазақ», 1917, № 254). Бүл да
алапат қырғын еді.
1917 жылы сәуірде Уақытша үкімет М.Тынышбаев пен О.А. Шкапскийді
Жетісу облысындағы комиссарлар етіп тағайындайды. Түркістан автономиясы
1917 жылы қараша айының соңында Қоқан қаласында жарияланғанда,
қайраткер осы автономия үкіметінің төрағасы (премьер-министр) болып
сайланды. Алайда Қоканда қүрылған Түркістан автономиясы бірер ай ғана
өмір сүріп, болыиевиктер тарапынан аяусыз жанышталды. Алаш партиясы
қүрылатын бірінші жалпықазақ сиезіне де, Алаш автономиясы жарияланатын
екінші жалпықазақ сиезіне де Жетісу облысы атынан қатынасты. Соңғысында
ол ¥ л т кеңесі (Алаш Орда) қүрамына кірді.
Күрделі кезеңде түрлі саяси-мемлекеттік жүйеде қилы жауапты іс жасаған
қайраткердің үлтқа болысқан еңбегі нәтижесіз емес еді. Мүхамеджанның
орасан жүмысын былайша топтап-таразылауға болады:
1. саяси қайраткер ретінде қүкы аяққа тапталған үлтының теңдігі жолында
дәйекті іс аткарды;
2. маман-теміржол инженері ретінде төңкеріске дейін де, одан кейін де
шойын жолды салуда үлт мүддесін бірінші кезекке қойды;
3. публицист ретінде орыс тілінде шыққан мақалаларында Петербордың
зиялы қауымына патша шенеуніктерінін әділетсіздігін жеткізсе, қазақ тіліндегі
мақалаларында қандастарына теңдік алудың жөн-жобасын көрсетті;
4. тарихшы ретінде қазақ елінің көж дәуірден бүгінге дейінгі шынайы
тарихын жасаудың батыл бағыттарын іс жүзінде анықтап берді.
1921-1922 жылдары Түркістан кеңестік автономиясының Жер-су комис-
сариатында су шаруашылығын басқарды. Ал, 1925-1932 жылдар аралығында
Қазақстан кеңестік автономиясында жаңа астананы (Қызылорда) жасақтау
ісінің бас инженері, Түркістан-Сібір қүрылысының жетекші маманы қызметін
атқарды. 1922 жылы Ташкентте қүрылған «Талап» атты мәдени-ағарту
үйымына баскарма мүшесі болып сайланады. Осы шақта ол бірнеше тарихи
еңбек жазды.
Оның ел алдындағы елеулі еңбегі - Түркістан-Сібір теміржол қүрылысына
маман ретінде қатынасуы еді. 1932 жылы сәуір айында түтқындалып, Москсу-
Донбасс теміржол қүрылысына жүмысқа жіберілді. Бүдан қайтып елге
келгенде, 1937 жылы қарашада қайта түтқындалып, ату жазасына кесілді.

Д. Қамзавекулы
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ТІЛЕУЛИН ЖҰМАҒАЛИ
Алаш қайраткері, күрескер, қазақтың аса талантты аудармашысы, білікті
дәрігер Тілсулин Жүмағали 1890 жылы Ақмола облысы, Көкшетау }сзі,
Айыртау болысының Жаманшүбар ауылында туған.
Ж.Тілеулин қазақ халқы үшін көп игілікті істер тындырған үлттың үлағатты
перзенттерінің бірі.
1913 жылы Орынбор әскери мектебін бітірген. 1913-1917 жылдары
Петропавл >езінде фельдшер болып жүмыс атқарған. Үлт азаттығын мүрат
түтқан Жүмағали 1917 жылы Омбы қаласында Алаш партиясының Акмола
облысындағы бөлімшесін күруға қатынасып, күрескерлігімен көзге түседі.
Алаш ісіне, үлт мүратына адал екендігін ісімш дәлелдейді. Осы жылы Омбы
қаласында өткен екінші жалпықазақ сиезінде Алашорда үлттық үкіметіне мүше
болып қабылданады. Алаш үкіметі таратылғанша үлт қайраткерлері қатарында
ел азаттығы жолында батыл күреседі.
1919-1921 жылдары Петропавл қаласында \ездік жер баскармасында,
Кокшетау >езінің денсаулық сақтау бөлімінде жүмыстар істейді.
1922 жылы Петропавлдағы мүғалімдер даярлайтын үш жылдык курсты
басқарады. Осы кызметтердің бәрінде де ол біліктілік танытып, көздеген
межеден көрініп отырған. Жүмағалидың қызметке шебер басшы, тәжірибесі
мол, білікті маман екенін таныған А.Байтүрсынүлы 1923 жылы оған қазақша
медициналық оқулықгар жазу міндетін жүктейді.
1924 жылы Орынборда «Гигиена», 1926 жылы Мәскеуде «Жүқпалы аурулар»,
«Қотыр және жүқпал ы аурулар, оларға қарсы қолданатын шаралар», 1926 жылы
Орынборда «Дшсаулық» атты кітаптары жарық көреді. Ол қазақтың алғашқы
буын аудармашыларының бірі, әсіресе оның медициналық кітаптарды қазақ
тіліне аударуы қашанда маңызын жоймайтын үлкен еңбек еді.
Ж.Тілеулин 1924 жылы «Көз ауру - трахома» (Мәска/), «Мерез» (Мәскеу),
1927 жылы «Қолдағы хайуандардан адамға жүғатын аурулар» (Мәске/) атты
кітаптарды қазақ тіліне аударады.
1927-1930 жылы Ақмола губерниясында және Петропавл аумақтық
денсаулық сақтау округінде меңгеруші болып қызмет істеген.
1930 жылы 5 маусымда түтқындалады. Оған «1918-1920 жылдар Кеңес
үкіметіне қарсы қарулы күрес және өкіметке қарсы ұлтшыл үгіт-насихат
жүргізді, шетелдік орталықтармен байланыста болды» деген айып тағылады.
1932 жылы 5 жылға бас бостандығынан айырылып, Воронеж облысына жер
аударылады. 1932 жылдан бастап Қырғызстанда дәрігер болып жүмыс істеген,
1938 жылы Қырғызстанның Новотройцк ауданында аурухана меңгерушісі
болып жүрген кезінде түтқындалып, ОГПУ «үштігінің» шешімімен атылады.

И.Нүрахмет
 t #*=>: ■
“%а*чГч
“АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
ХАСАН XA3IPET
Батыс Алашорда діни қайраткері, мұхтасиб Хасан Нұрмұхамедов Орал
облысы, Гурьев }езі, Тайсойған болысында туған. Тайсойған-Бүйрек қүмын қыс
қыстап, Қаратөбе, Ойыл өңірін жаз жайлаған Нұрмүхамед байдың баласы. Тегі
- Байүлына жататын шеркеш руы.
Бастауыш ибтидай, орта рушдия медресесін аяқтағаннан кейін 1901 жылы
Бүхар қаласындағы жоғары дәрежелі діни білім беретін Мір-Араб медресесін
тәмамдаған. Тайсойған құмында медреселі мешіт үстаған. Х.Досмүхамедұлы
арқа сүйегш ықпалды адамдардың бірі.
1917 жылы сәуірде Орал қаласында өткен 1-Орал облыстық қазақ сие-
зінің делегаты. Осы жиында Бүкілресейлік мүсылмандар сиезіне Орал
облысынан делегат болып сайланды. Сол жылы мамыр айында Мәскхудс өткен
Мүсылмандар сиезінен соң осындағы казақ делегаттарының кеңесіне қатысып,
кеңес қаулысымен 1917 жылы 1 тамыз - 10 қыркүйек аралығында Ташкент
қаласында жалпықазақ сиезін өткізуді қолдады.
1917 жылы желтоқсанда Орынбор қаласында өткен 2-Жалпықазак сиезінің
делегаты. Сиезде Алаш автономиясын дереу жариялауды және автономияға
Түркістан қазақтарын қосып алуды жақтап дауыс берді.
1917-1919 жылдары Ойылда, Қаратөбеде, Жымпитыда отксн облыстық
қазақ сиездерінің делегаты, 4-Орал облыстық қазақ сиезінің қарарымен
қүрылған «Ойыл уәлаяты» Уақытша үкіметінің жанынан ойылдық мүхбар
Сағидолла Ізтілеуовтің торағалық етуімш ұйымдастырылған Дін істерін
баскару жөніндегі комиссияның мүшесі, «Ойыл уәлаятыньщ» Тайссйған,
Бүйрек, Кермақас, Қызылқоға, Қарабау өңіріндегі мүхтасибы. 1919 жылы 10
желтоқсанда Қызылқоға ауылында өткен Батыс Алашорда қала және ауыл
земство өкілдері мен зиялы қауым өкілдерінің, ел ақсақалдарының бас косуына
қатысып, кеңес жағына шығуды жақтады. Батыс Алашорда таратылған соң
Тайсойғандағы мешітінде діни істермен айналысты. 1925 жылдан бастап өзге
діни қайраткерлермен бірге өкімет тарапынан қатаң бақылауға алынып, діни-
рухани қызметіне шектеу қойылды. Уезд орталығы Гурьевке келіп, дүркін-
дүркін белгіленіп түру талап етілді.
Ақыры 1937 жылы түтқындалып, Орал қаласындағы ел аузында «Қырық
түрба» аталатын губерниялық түрмеге қамалды. «Маңғыстаулық мүхтасиб
Хади Сүлтанов, белгілі Оразмағамбет молда Түрмағамбетов, имам Әбі
Өтемағамбетовпен бірлесіп жапон тыңшысына агент болды, ақ эмигрант
Мүстафа Шоқаймен астыртын байланысты» деген айып тағылды. Сонымен
бір мезгілде Хасан хәзіреттің туған-туысқандары жоне Қаражан Сарбөпиев,
Нүғыман Хасанов, Мырзағали Иманғазиев, Қосмүкан Маманов секілді
пікірлес, таныстары қудаланды. Белгілі «Хасан хазірет мешіті» бүзылып, жок
етілді. Хасан хазірет КСРО Жоғарғы соты әскери коллегиясы «үштігінің»
қаулысымен 1938 жылы акпанда атылды.

М. Тәж-Мурат
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ХОДЖАЕВ УБАЙДУЛЛА
Өзбек халқының көржкті қоғам кайраткері, Түркістандағы жәдидтік
қозғалыс жетекшілерінің бірі, публицист Ходжаев Убайдулла 1878 жылы
170 Ташкентте туған. Ташкент каласындағы орыс-түзем мектебінде бастауыш
білім алып, 1897-1907 жылдары Ташкент қаласы басқармасында тілмаш болып
қызмет етті.
1908-1912 жылдары Саратов қаласындағы Заң институтында окыды. Студент
кезінде-ақ түркі-мүсылман халықтарының арасында мәдени-ағартушылық
бағыттағы іс шараларды жүзеге асыруды жақтап, қоғамдык өмірге белсеве
араласты. Осы мәселе бойынша орыс жазушысы Л.Н. Толстоймен пікір алысып,
хат жазысып түрды.
1913 жылы Ташкент округтық сотына адвокат болып қызметке орналасты.
Адвокат ретінде жергілікті өзбек, қазақ халықтарының мүддесін қорғап,
отарлық билік орындарын жайлаған парақорлықты сынға алды.
Мүсылмандық оқу орындарына қолдау көрсету мақсатында «Үміт» және
«Түран» деп аталатын үйымдардың ашылуына жетекшілік етті.
1914 жылы «Садом Туркистон» газетінің редакторы болды. Патша өкіметінің
он алтыншы жылғы көтеріліске қатысушыларды жазалауына ашық қарсылық
танытты.
1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін М.Шоқаймен бірге Түркістан өлкесі
мүсылмандарының бірінші сиезіне қатысты, Уақытша үкіметті колдады.
Бүкілресейлік мүсылмандардың бірінші сиезіне қатысып, онда бүкіл-
ресейлік мүсылмандар кеңесіш мүше болып сайланды.
Түркістан өлкесі мүсылмандарының орталык кеңесін қүруға атсалысып,
М.Шоқай, М.Тынышбаев т.б. қайраткерлермен бірге Түркістан өлкесі
мүсылмандарының төртінші сиезін өткізуді үйымдастырды.
Түркістан автономиясының жариялануын қолдап, оның Ұлттық мәжілісінің
қүрамына сайланды жәпе жаңадан қүрылған автономияның әскери министрі
қызметін аткарды.
Түркістан автономиясының тапсырмасы бойынша Кавказға барып, ол жерде
жарияланған Әзірбайжан Демократиялық Республикасымен байланыс орнату
жөнінде келіссөз жүргізді.
Кеңес өкіметі Түркістан автономиясын әскер күшімаі қүлатқаннан кейін
түтқынға алынды. 1930 жылы «үлтшыл» ретінде айыпталып, қайтадан
сотталып, түрмеде кайтыс болды.

Е.Қалданов
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ШОҚАЙ МҰСТАФА
Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, түрік халқының даңқты
күрескері Мүстафа Шоқай 1890 жылы Сырдария губерниясы Ақмешіт >езіне лпл
қарасты (қазір Шиелі ауданы) Наршоқы дегеіі жерде туған. Ауыл молдасынан
хат танығаннан кейін 1902 жылы Ташкенттегі ерлер гимназиясына оқуға
қабылданады.
1912 жылы Санкт-Петербург Императорлық университетінің заң факуль-
тетін бітірген. Ағылшын, француз, түрік, өзбек, орыс тілдерін білген.
Студенттік жылдары империя астанасындағы демократиялык козғалыстарға
қатысады. Ақпан төңкерісіне дейін Алаш көшбасшысы Ә.Бөкейханмен бірге
Ресей Мемлекеттік Думасының мүсылман фракциясында хатшы кызметін
атқарады. 1916 жылғы дүрбелең кезінде Түркістан және жалпы қазақ жеріндегі
бассыздықтарды әшкерелеп, Мемлекеттік Думаға арнайы күжатты мәліметтер
үсынады. Сөйтіп, осыған байланысты комиссия қүруға себепші болады.
1917 жылы төңкерістер түсында мықты Түркістан мемлекетін қүру идеясын
үстанады.
Т ашкентте «Бірліктуы» газетінашады. Орынбор даты Алаш қайраткерлерімен
тығыз байланыс үстайды. Алаш партиясы қүрылатын бірінші жалпықазақ
сиезінің де, Алаш автономиясы жарияланатын екінші жалггыказак сиезінің
де үйымдастыру және өткізу жүмысына белсене қатысады. Алғашқы сиезде
«ПІора-и-ислам» жүмысына қатысатын 8 қазақ өкілінің бірі болып сайланады.
Екінші сиезде Алашорда үкіметі - Үлт кеңесіне Сырдария атынан кіреді. 1917
жылы Жаңа Марғүланда өткен өлкелік мүсылмандар кеңесінде қайраткер
Бүкілтүркістандық мүсылмандардың қүрылтайын Қоқан қаласына шақыру
туралы бастама көтереді. Қарашада Қоқанда Түркістан автономиясын жариялау
шарасына бастан-аяқ қатысады.
Түркістан аймағы үшін осы ерекше жиын - 1917 жылы 26 қараша күні
Қоқанға шакырылған өлке мүсылмандарының ІҮ төтенше күрылтайы еді.
Аталған қүрылтай 26-27 караша аралығында өтті (жаңаша ресейлік жыл
санау бойынша 9-10 желтоқсан). Бүған Сырдария, Закаспий, Самарқан,
Ферғана, Жетісу облыстарынан 200-ден аса делегат қатысты. Олардың үлттық
қүрамы да айрықша: қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз, әзірбайжан, тәжік, орыс,
украин, поляк, еврей т.б. Бүл оның халық деген үғымды Түркістанның тарихи
тағдырымш байланыста қарағанын көрсетеді.
Осы жиын делегаттары 27 қараша күні «Түркістан территориялык
автономиясын» жақтап, дауыс берді. Өз атымен айтсақ —Түркістан мүхтарияты.
Аталған IV қүрылтай Түркістан автономиясының немесе Түркістан
мүхтариятының «Халық кеңесін» (мүны бүгінгі парлам ента! салыстыруға
болады) сайлады. Оған 36 түркістандық (Түркістанның жергілікті халкынан
шыққандар) және 18 өзге үлт өкілдері енді. Халық кеңесінің төрағалығына
- Серәлі Лапин, кеңес басшылығы қүрамына - Мүстафа Шоқай, Үбайдулла
Хожаев, Махмүтқожа Бехбуди сайланады.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Түркістан автономиясының Халық кеңесі үкімет жасақтауды колға алды.
Мүны олар «уақытша үкімет» деп белгіледі. Сонымш Түркістан үкіметінің
мүшелері мына түлғалар: Мүхамеджан Тынышбайүлы - Үкімет төрағасы және
ішкі істер министрі; Мүстафа Шоқай —¥лтты к кеңес төрағасы және сырткы
істер министрі; Шаһислам Шахиахметов Үкімет төрағасының орынбасары
және қаржы министрі; Әбдірахман Оразайүлы - кейінгі ішкі істер министрі;
Үбайдулла Хожаев - әскери істер министрі; Насырхан төре - халық ағарту
министрі; Мірәділ Мырзахметов - оле/мегтік істер министрі; Хидаятбек
Юргули Ағаев - ауылшаруашылығы министрі; Әбитжан Махмүт - азық-түлік
министрі; Саломон Гердцфельд - азшылық үлт өкілдерінің министрі.
Осы кезде М.Шоқай бастаған зиялылар азшылық үлт өкілдері көшбасшы-
ларына ғасырлар бойы азаптанған Түркістан тағдырына және шөре-шөре
болып қалған өз тағдырына ақыл көзімен қарауды сүрады. Осыған байланысты
кейін бір еңбегінде Мүстафа 1917 жылы Петерборда болған бір пікірталасты
есіее алыпты. Мәселе мынада екен, Уақытша үкімет Түркістанға жүмыс күшін
апару жайын қарайды. Сонда түркістандықтар жағдайды ушықтырмау үшін
алдағы 25 жылда өлкеге жүмысшыларды әкелмеуді сүраған. М.Шоқай ондай
күш қажет болса, «орыстардың орнына татар мен башқүртты жіберу» мәселесін
күн тәртібіне қояды...
Ал енді М.Шоқай түркістандықтардан тек жақсылық көрді д<у де ақылға
сыйымсыз. «Бірлік туы» газетіне 1918 жылы 18 наурызда жарияланған «тау
арасынан» жасырын жолданған әйгілі хатында оны Гаухана, Маймүбәрак,
Қүмбаста сарттары қалай өлтіре жаздағаны жазылған. Түркістан автономиясын
қырған болыневиктік қара күш пен жергілікті бағдарсыз оспадар күштің
айырмасы шамалы еді.
1918 жылы қаңтарда Түркістан автономиясының алғашқы үкімет басшысы
М.Тынышбаев өз еркімен жүмыстан босағанда, М.Шоқай осы қызметке
сайланады. Болыневиктер бүл автономияны ақпанда қанды қырғынмен таратты.
1918 жылы қыркүйекте қайраткер Самарада бас қосқан Ресейдің азаттық
жолындағы күрескерлерінің Қүрушы мәжілісіне (Комуч) қатысады. 1919 жылы
ақпанда Түркістан мемлекеті бағдарын одан әрі қозғау үшін Бүхар әмірлігі
мш Закаспийдегі ағылшын корпусы басшылығымен келіссөзге Ашхабатка
келеді. Сол жылы Баку мен Тифлисте сәл аялдап, (гүржі жерінде «Яни
дүния», «Шафак» атты газеттер шығарысып, «Вольный горец» басылымына
атсалысады) Стамбүлға аттанады. Түркия арқылы алгаш Германияға, сонан
соң Францияға барып орныгады. Эмиграцияда «Жаңа Түркістан», «Жас
Түркістан» журналдарын шығарып, кеңестің озбыр саясаты туралы зерттеулер
жазады. Қайраткер 1941 жылы 27 желтоқсанда Берлинде жүмбақ жағдайда
қайтыс болады.

Д.Қамзабещ лы
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ШОНАН¥ЛЫ ТЕЛЖАН
Көрнекті Алаш қайраткері, тіл білімі саласын ұйымдастырушы, ғалым
Телжан Шонанұлы 1894 жылы Торғай облысы, Ырғыз >езі, Аманкөл болысы
(қазіргі Ақтөбе облысы Ырғыз ауданы) №4 ауылда туған. 1908-1912 жылдары
Ырғыздагы орыс-қырғыз училищесінде окып, 1912 жылы Орынбордағы
Мұғалімдер институтына түседі. Мүнда 4 жыл оқып, 1916 жылы мүғалім
болып шығады. Мүнан кейін ол 1920 жылға дейін Тоқырауын болысындағы
№3 ауылда үстаздық етеді.
Қайраткердін елсулі еңбегі, үйымдастырушылық қабілеті ел көзіне ерте
ілініп, 1917 жылы бірінші жалпықазақ сиезівг де, екінші жалпықазақ сиезіне
де шакырылады. Соңғысында Алашорданьщ Білім комиссиясының комиссия
мүшесі болып сайланады. 1920 жылы ол Семей губерниялық төңкерістік
комитетінің шет ұлттар бөліміне аудармашы болып шақырылады. Сол жылы
Қазақ автономиялық республикасы қүрылғанда, ол Халық ағарту комиссариаты
жанындағы Академиялық орталықтың маманы ретінде ғылыми жүмысқа
тартылады.
Қайраткер 1924 жылы 12-17 маусымда Орынборда өткш Қазак
білімпаздарының бірінші сиезіне қатысыи, нақты салалар бойынша сөз сөйлейді.
1920 жылдары ол Қазақ өлкесін зерттеу қоғамының жүмысына да атсалысады.
1923 жылы осы қоғамның тарих-археология секциясы мен этнография секциясы
біріккенде, ғалым оның төраға серігі болып сайланады.
1926-1929 жылдары Қызылордада Халық ағарту комиссариатында жауапты
қызмет атқарады. Осы шамада Қазақ мемлекеттік педагогика институтын
экстерн жүйесімен бітіреді әрі сонда сабақ береді. 1934 жылдан Қазак
мемлекеттік университетінде қазақ тілінен доцент болып жүмыс істейді. Ғалым
жазған «Сауаттан», «Жаңалық», «Тіл дамыту», «Оқу күралы», «Қазак тілі»,
«Жаңа арна», «Бастауыш мектептеріндегі қазақ тілінің әдістемесі», «Шала
сауатты ересектер үшін оқу қүралы», «Орыстар үшін қазақша әліппе», «Қазақ
тілінің оқу қүралы», «Учебник казахского языка для взрослых» т.б. еңбектер
халқымыздың сауатты болуына, дүниеяі тануына көп ықпал етті. Оның емле,
әліпби, терминология жүйесі бойынша жариялаған жүмыстары сол кезде одақ
көлемінде түріктанушылар тарапынан лайықты бағасын алды.
Қайраткер әдебиет мәселесін де зерделеп отырды. «Абай кітабын бастыру
керек», «А.Б. Байтүрсынов», «Сәкеннің тілі туралы», «Бейімбет», «От басында»
атты мақалаларында руханияттың өзекті қырларын сөз етті. Қайраткердің
саяси-тарихи білік дәрежесін көрсететін іргелі еңбегі — 1926 жылы жарык
көрген «Қазақ жері мәселесінің тарихы» атты зерттсуі. Ол 20-жылдары саясат
теперішін аз көрмеді. Ақыры 1937 жылы 21 шілдеде үсталып, 1938 жылы
27 ақпанда атылды. Қайраткердің жары галым Шаһзада да сол шақта өлімге
кесілді.

Д.Қамзабекулы
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ МҮШЕЛЕРІ

2. Абылаев Айтқали - Алашорда офицері. Батыс Қазакстан облысы.
Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 100-101 б.
3. Абылаев Сүлтанмүхамет - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатыскан.
4. Абылайханов А ,- Семей облыстық қазақ сиезінде облыстық қазақ
комитетіне сайланған. Алаш қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 229 б.
5. Абылайханүлы Миғаш - Алашорданың Ақмола облыстық комитетініц
мүшесі. С.Сейфуллин. Көптомдық шығармалар жинағы. 1 том. Алматы:
Қазығүрт, 2004. 257 б.
6. Ағабаев Ерғүлай - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
7. Айбасов Бірмүхамед - «Алаш» партиясының Ақмола облыстық
комитетінің мүшесі. «Қазақ» тазеті, 18.12.1917 №254.
8. Айдабосынов Өмірәлі - Екінші жалпықазақ сиезіж қатысқан.
9. Айзонов Сегізбай - Бірінші жалпықазақ сиезінг қатысқан.
10. Аймағамбетов А қкенж е-Алашордажасағының қүрамында қызылдарға
қарсы қол бастаған. Қазакстан. Ұлттық энциклопедия. Алматы: «Қазак
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 1 том. 134 6.
11. Аймаев Әбубәкір - Торғай облысы қазақтарының сиезіне Омбы
облысынан қатыскан. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүраст. К.М. Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 174 б.
12. Аймауытүлы Жүсіпбек - Семей облыстық қазақ сиезінде облыстык
қазақ комитетіне сайланған. Алаш қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар
жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 229 б.
13. Айсарин Дәулетияр - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
14. Ақаев Серікбай - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
15. Ақаев Хасен - Қарқаралы қүзырхатын үйымдастырушылардың бірі.
Алашордаға қолдау көрсеткен. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. Алматы:
«Қазақ энциклопедиясыныц» Бас редакциясы, 1998, 1 том, 167 б.
16. Ақатов Нүрмүхамед — Түркістан аймағы қазақ-қырғызыныц жалпы
жиылысына Перовск >езінен қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
17. Ақбаев Өбділхамит —Алаш қозгалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
18. Ақбаев Ш. —Бөкей Ордасы облыстық қазақ сисзінс қатысып, сиезге
қатысушыларды күттықтап соз сөйлеген. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 76 б.
19. Акжолов Есет - Екінші жалпықазақ сиезіш қатысқан.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
20. Ақжолов Жәміл - Алашорданың Қостанай >езінің сиезінде \сздік қазақ
сотына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко.
Алма-Ата: Айкап, 1992, с.81
21. Ақпаев Жақып - Бірінші жалпыказақ сиезіне қатысқан.
22. Ақпанов Шәріп - Семей облыстық казақ сиезінде хатшы болып ^
сайланған. К.Нүрпейісов. Алаш һәм Алашорда. Алматы: Ататек, 1995. 105 б.
23. Ақынбеков Еркінбек - Сырдария облысы қазак-қырғыздарының
сисзіне қатысушы. Қазақ үлт-азаттық козғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
24. Алдабергенов Серқүл (Серіқүл) - Екінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан.
25. Алдияров Әбубәкір - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
26. Алдоңғаров - Алаш қозғалысына қатысушы. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мш материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 297 б.
27. Алмасов Омар -Екінш і жалпықазақ сиезіне қатысқан.
28. Алматов Әбділқадыр - Торғай облысы қазақтарының сиезінде \ез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
29. Алпыспаев Оразғали - Семей қаласының Заречно-Слободка (кейіннен
Алаш қаласы) ауданында қүрылған қазақ комитетінің мүшесі. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 507 б.
30. Алтыбаев Дәулетбар - Түркістан Уақытша Ұлт Кеңесіне сайланған.
Қазақ үлт-азаттық козғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 236 б.
31. Аманжолов Садық Аюкеүлы - Бірінші жалпықазақ сиезіне катысқан.
32. Анағаев - Алашорданың Атбасар ^ездік қазақ комитетінің мүшесі.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 216.
33. Аңдамасов Ахметжан - Семей облысынан «Алаш» партиясын
қолдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазақ» газеті.
Қүрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
34. Арабаев Ишанғали - Екінші жалпықазақ сиезіне катысқан.
35. Аралбиев Мүхамед Әмір - Түркістан аймағы казак-кырғыздарының
жалпы жиылысына Наманган )езінен қатысқан. Қазак үлт-азатгық козғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
36. АрғыншиевН .-О ралоблы сы казақтарыныңсиезіндекомитетхатшысы
болып сайланған. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М. Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 61 б.
37. Арғыншиев Ермүхамед - Алаш козғалысына қатысушы. Қазақ үлт-
азаттық козғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 63 б.
38. Арынғазыүлы Камаладин - «Алаш» партиясының Торғай облыстық
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті 14.11.1917 № 250
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
39. Арыстанов Өтеғали - Батыс Алашорда әскери бөлімдерінің жетекшісі.
Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 124 б.
40. Асанов Дүйсенбай - Алаш сарбазы. Алаш козғалысы. Қүжаттар мен
материалдар жинағы. Алматы: Ел-шежіре, 2007. 3 том, 2 кітап. 249 б.
41. Асанов Қалдыбай Батыс Алашорда кайраткері. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 141 6.
42. Асқақұлы Сүлтанғазы - Торғай облысы қазактарының сиезінде
мүсылман сиезіне өкіл болып сайланған. «Қазақ» газеті. Қүрастырғандар
Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының»
Бас редакциясы,1998. 376 б.
43. АсфендияроваГүлсім - БүкілресейлікҚүрылтай жиналысына Түркістан
аймағы қазак-қырғыздарының атынан депутаттыққа үсынылған. Қазақ үлт-
азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 98 б.
44. Асфендияров Санжар - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
45. АтамбаевЕсенбай-А л а ш қаласыДумасыныңмүшесі. А лаш қозғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 507 б.
46. Атамбеков Сапарғали - Үржар >ездік атқару комитетінің хатшысы.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 117 6.
47. Атаниязов Өтешқали - Бөкей Ордасы облыстық қазак сиезінің қаулысы
бойынша Орталык Комитет қүрамында болды. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 193 6.
48. Атшыбаев Беркінғали - Батыс Алашорда қайраткері. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 146-147 б.
49. Атшыбаев Мүқаш - Батыс Алашорда қайраткері. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 147-148 б.
50. Ахмедиев Ысқак - Семей қаласыныц Заречно-Слободка (кейіннен Алаш
каласы) ауданында қүрылған қазақ комитетінің мүшесі. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мда материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 506 б.
51. Ахметшин Х.А. - Орал облысы қазақтарының сиезінде комитет
хатшысы болып сайланған. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 61 б.
52. Ахметжанов Қайырша - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
53. Ахметов Ілияс - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан. Үлттық
энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 1
том, 167 б.
54. Ахметүлы О. —«Алаш» партиясының Ақмола облыстық комитетініц
мүшесі. «Қазақ» газеті, 18.12.1917 №254.
55. Ашкайский - Жетісу облысынан «Алаш» партиясы атынан Қүрылтай
жиналысына үсынылған депутат. «Қазақ» газеті 14.11.1917, № 250.
56. Әбдікәрімов - Семей облыстық қазақ сиезінде кандидаттыққа
үсынылған. Алаш қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы:
Алаш, 2004. 1 том, 229 б.
 “АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
57. Әбдікәрімов А. - Бөкей Ордасы облыстық қазақ сиезіне қатысқан.
Қазак ұлт-азаттык қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 76 б.
58. Әбдірахманов Бейсетғали - Алаш қозғалысына қатысушы. Батыс
Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 155 б.
59. Эбенов И.А. - Орал облысы казактарыньщ сиезінде облыстық
комитетке сайланған. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 262 б.
60. Эбенов Хабиболла - Бөкей Ордасы облыстық қазақ сиезінің қаулысы
бойынша Орталық Комитет қүрамында болды. Қазақ үлт-азаттык қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 193 б.
61. Эбсеметов - Сырдария облысы қазақ-қырғыздарының сиезіне
қатысушы. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
62. Әділов Аскар - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
63. Әділов Әбдуэли - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
64. Әділов Байсейіт - Ақмола облыстық қазақ комитетінің мүшесі.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 84 б.
65. Әділов Дінше (Дінмүхамед) - «Алаш» партиясының Ақмола облыстық
комитетінің мүшесі. Қазақстан. Үлттық энциклопедия. Алматы: «Қазак
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 1 том, 641 б.
66. Әділов Ике - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан. Ұлттық
энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклоиедиясының» Бас редакциясы, 1998.
1 том, 641-642 б.
67. Әжібеков Мүка - Жетісу облысы Жаркент уззіндеі і Алашорда мүшесі.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Курастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 118 6.
68. Әжігереев Сейітхан (Сейітжан) - Екінші жалпыказак сиезіне қатысқан.
69. Әленов - Орал облыстық казақ сиезінде Азаматтық комитет қүрамына
кірген. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 60 б.
70. Элжанов Отыншы - Бірінші жалпықазақ сиезіж катысқан.
71. Әлиакбаров Жанғали - Семей облыстық қазақ сиезіне катысушы.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 196 б.
72. Әлиханов Фазылағзам - Алаш козғалысының қайраткері. Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 96 б.
73. Әлмамбетов Әулиехан (Ә>елхан) - Алашорданыц Қостанай угзінін
сиезінде ^ездік қазак сотына сайланған. Алашорда. Сборник документов.
Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с.81
74. Элниязов Тобанияз - Алашорда қозғалысының қайраткері.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Д.Сүлейменова Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы — өлке тарихының
қүрамдас бөлігі. Алматы: Арыс, 2007. 61 6.
75. Әлібеков Әлиасқар - Батыс Алашорданың мүшесі. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 165 б.
76. Әлібеков Ғүбайдолла (Ғабдолла) — Бірінші және екінші жалпыказақ
сиездеріне қатысқан.
77. Әлімбекүлы Иман - «Алаш» партиясының Семей облыстык комитетінің
мүшесі. «Қазақ» газеті, 02.12.1917, №253.
78. Әлімбеков Қашымбек - Түркістан аймағы қазақ-кырғыздарының
жалпы жиылысына Сырдария облысы Әулие-Ата угзінсн қатыскан. Қазақ үлт-
азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 207 б.
79. Әлімхан Торе - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатыскан.
80. Эминов Мырзасабыр - Сырдария облысы қазақ-кыргыздарының
сиезіне қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
81. Эпсалямов Асылхан - Алаш козғалысына қатысушы. Алаш козғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2007. 3 том, 1 кіт., 128 б.
82. Әубәкіров - Батыс Алашорда әскери бөлімдерінің жетекшісі. Батыс
Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 124 б.
83. Ә>езов Мүхтар - Алашорданың Семей облыстық комитетінің мүшесі.
М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы: Санат, 1995. 313 б.
84. Бабатаев Жүніс - Омбыда өткен қазақ жастарының сиезін шақырып,
даярлау жүмыстарын үйымдастырушы. Қазак үлт-азаттык қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 37 б.
85. Бабкин - Жетісу облысынан «Алаш» партиясы атынан Қүрылтай
жиналысына үсынылған депутат. «Қазақ» газеті 14.11.1917, № 250.
86. Байбосынов Байқуан - Түркістан аймағы қазақ-кырғыздарынын
жалпы жиылысына Қазалы \езінен қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
87. Байғарин Қазбек - Алашорданың Атбасар уездік комитетінің мүшесі.
Алаш қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005. 2
том, 428 б.
88. Байғаскин Есім - Алаш қозғалысының қайраткері. Қазақстан. Үлттык
энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1999. 2
том, 52 б.
89. Байғурин (Байғарин, Байғорин) Әлжан Махмүтүлы - Алаш
қозғалысыныц қайраткері. Қазақстан. ¥лтты қ энциклопедия. Алматы: «Қазак
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1999. 2 том, 52 б.
90. Байдоллаев Алғабек—Алаш козғалысынақатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
91. Байдосов Ризабай - Торғай облысы қазақтарының сиезінде }ез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
92. Байділдин Әбдірахман — Ақмола облысында қазақ комитетін
ұйымдастыруға атсалысқан. Алашорда делегациясы құрамында Уфа, Самара
калаларына барған. Қазақстан. ¥лтты қ энциклопедия. Алматы: «Қазак
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1999. 2 том, 253 б.
93. Байзақов Мәуленқүл - Екінші жалпықазақ сиезіне катыскан.
94. Баиров - Семей облыстық казақ сиезінде облыстық Қазақ комитетіне
кандидаттыққа ұсынылған. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар
жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 298 б.
95. Байсейітов Сейітжаппар - Түркістан Уақытша Үлт Кеңесіне сайланған.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 105 б., 221 б.
96. Байтақов Бакытжан - Алаш қозғалысына катысушы. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 171 6.
97. Байтасов Абдолла - Алаш қозғалысын қолдап, қазақ комитеттерін
күруға атсалысқан. Қазакстан. Ұлттық энциклопедия. Алматы: «Қазак
энциклопедиясыныц» Бас редакциясы, 1999. 2 том, 71 б.
98. Байтүрсынүлы Ахмет - Бірінші ж әж екінші жалпықазак сиездеріне
қатысқан. «Алаш» партиясы бағдарламасын жасаушылардың бірі.
99. Балғымбаев Әбдіғали - Алаш қозғалысының қайраткері. М.Е.Әбдешев.
Қазақ порттерініц тарихы. Алматы: Алматыкітап, 2008. 125 б.
100. Балтанов Ералыжан - Жымпитыда өткш облыстық қазақ сиезінде
қүрылған Ойыл Уәлаяты үкіметініц қүрамында болған. Қазақ ұлт-азаттык
қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4
том, 71 б.
101. Баржақсин Ахмет - Алаш қозғалысына катысушы. Алаш козғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том, 325 б.
102. Барлыбаев Ахметолла - Екінші жалпықазак сиезіне қатысқан.
103. Басығарин Жүсіпбек - Торғай облысы қазақтарының сиезіне катыскан.
Қазақ. Алматы: «Қазақ энциклопедиясыныц» Бас редакциясы, 1998. 374 б.
104. Батырбеков Жүмабек - Сырдария облысы қазақ-кырғыздарының
сиезіне қатысқан. Қазақ үлт-азаттық козғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
105. Батышүлы Кәрім - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
106. Ба>шов Қүл - Екінші жалпықазақ сиезінс қатысқан.
107. Бәдісов Иманқүл - Павлодарда ашылған Алашорданың улдік кенесінің
мүшесі. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 123 б.
108. Бәйтенов Ысмайыл - Алашорданың Қаркаралы комитетінің мүшесі.
Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап,
1992. с. 85
109. Бегімбетов Нысанғали - «Алаш» партиясының мүшесі. «Қазак» газеті.
Қүрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998. 395 б.
110. Бейсекеев Әбілқадыр - Алаш қаласы Думасының мүшесі. Алаш
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
507 б.
111. Бейсенов Бақтығали - Алаш қозғалысына қатысушы. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 183 б.
112. Бекентаев Қүсайын - Екінші жалпыказақ сиезіне қатысқан.
113. Бекмұратов Айткұл - Торғай облысы қазақтарыныц сиезінде \ез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
114. Бекмүхамедов Шавкат - Торғай облысы қазактарыньщ сиезінде
торалқа хатшысы болған. Қазақстан. Үлттық энциклопедия. Алматы: «Қазак
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1999. 2 том, 258 б.
115. Бекпенбет Қажы - Сырдария облысы қазақ-қырғыздарының сиезіне
қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
116. Бектүров Еле/сіз - Торғай облысы қазақтарының сиезінде }ез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыншко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
117. Бектүрсынов Пазылбек - 1918 жылдың қазақ айында Түркістанда
откен қазақ сиезіне қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
118. Бекімов Молданияз - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
119. Бердалин Қабыш - Екінші жалпықазак сиезіне катысқан.
120. Бердиев Әшір - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының жалпы
жиылысына Перовск >езінен қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
121. Бердиев Ғүбайдолла - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
122. Бестаев Уәли - Семей қаласының Заречно-Слободка (кейіннен Алаш
қаласы) ауданында қүрылған қазақ комитетінің мүшесі. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 507 б.
123. Бимағамбетов Нүрғали - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
124. Бисебеков Балтай - Алаш офицері. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 163 бет.
125.Божаев Әбділрахим - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарынын
жалпы жиылысына Ташкент уізінаі қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозгалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
126. Болатқанов Асауқат —Семей қаласының Заречно-Слободка (кейіндаі
Алаш қаласы) ауданында қүрылған қазақ комитетінің мүшесі. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мш материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 507 б.
127. Болатмүқанов Башабек —Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
128. Болатпаев Ахметшейх — Алаш қаласы Думасының мүшесі. Алаш
қозғалысы. Қүжаттар мш материалдар жинағы. Алматы: Алаш 2004. 1 том,
507 б.
129. Болатүлы Айтмүхамет - Семей облысынан «Алаш» партиясын
колдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазақ» газеті.
 ^ и ^ ^ Л Ч ) < ІС І( Л І Ч *Л XT^N “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Құрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазак
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
130. Болғанбаев Хайретдин Әбдірахманұлы - Бірінші және екінші
жалпықазақ сиезіне катысқан.
131. Боштаев А. - Семей облыстық қазақ сиезінде облыстық қазақ комитетіне
мүше болып сайланған. Алаш қозғалысы. Қүжаттар мш материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 337 б.
132. Боштаев Мүқыш - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
133. Бөкейхан Әлихан - Алашорда үкіметінің төрағасы. Бірінші және
екінші жалпықазақ сиездеріне қатыскан. «Алаш» партиясы бағдарламасын
жасаушылардың бірі.
134. Бөкейханов Ғүбайдолла - Алаш қозғалысына қатысушы. Алаш
қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
499 б.
135. Бөкеев Шәңгерей - Бірінші жалпықазак сиезі атынан Қүрылтай
жиналысына үсынылған. «Қазак» газеті. Қүрастырғандар Ү.Субханбердина,
С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы,
1998.4 12 6.
136. Бөлеков - Алашорданың Ақмола комитетінің мүшесі. Алашорда.
Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992.
с.85
137. Будамбайүлы Қалдыбай - Семей облысынан «Алаш» партиясын
колдаи, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазақ» газеті.
Қүрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Саков. Алматы: «Қазак
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
138. Буданов Аймахан - Алаш қаласы Думасының мүшесі. Алаш козғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 507 б.
139. Б үралқиевМ үстаф а-А лаш қозғалысынақатысушы. Қазақстантарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
140. Бірімжанов Ахмет Қорғанбекүлы - Бірінші жалпыказақ сиезіне
қатыскан.
141. Бірімжанов Ғазымбек- Алаш қозғалысының кайратксрі. Алашорданың
Башқүрт үкіметі жанындағы уәкілі. «Алаш» партиясы бағдарламасын
жасаушылардыц бірі. Қазақстан. Үлттық энциклопедия. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1999. 2 том, 515 6.
142. Гостев Капитон Дмитриевич - Алаш қаласы Думасыньщ мүшесі. Алаш
қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
507 6.
143. Грязев К.Ф. - Алаш қаласы Думасыньщ мүшесі. Алаш козғалысы.
Қүжаттар м ш материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 507 б.
144. Гуторов - Алаш депутаттар кеңесінің өкілі. Алаш козғалысы. Қүжаттар
мш материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том, 135 6.
145. Габбасов Халел - Семей облысы комитетінің төрағасы. Бірінші және
екінші жалпықазак сиездеріне қатысқан.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
146. Ғабдолғаниев Ғұмыр - Торғай облысы казақтарының сиезіне катысқан.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 174 б.
147. Ғабдоллин Қалдыбай - Жетісу облысы бойынша «Алаш» партиясы
атынан Қүрылтай жиналысына үсынылған депутат. «Қазак» газеті 14.11.1917,
№ 250.
148. Ғ абдуллинК енж еғали-Алаш қозғалысына катысушы. Алашқозғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том, 343 б.
149. Ғабдуллин Камалетдин - Екінші жалпықазак сиезіне катыскан.
150. Ғайсин Жәнібек - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
151.Ғайсин Қажығали - Бөкей Ордасы облыстық қазак сиезіне катысқан.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 192 б.
152. Ғалымжанүлы Файзолла - Екінші жалпықазақ сиезін ұйымдастырушы-
лардың бірі. С.Сейфуллин. Коптомдық шығармалар жинағы. Алматы: Қазығүрт,
2004. 1 том, 107 б.
153. Дандыбаев Сәлмүхамед - Тортай облысы қазактарының сиезінде
>ез комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник докумштов. Составитель
Н.Мартыншко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
154. Дәуренбеков Жақып - Торғай облысы қазақтарының сиезінде >ез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник докумштов. Составитель
Н.Мартыншко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
155. Дәшкеүлы Қағазбек - Алаш офицері. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 163 бет.
156. Дермінов Сүлтанбек - Атбасардағы Алаш әскерінің бастығы. Алаш
козгалысы. Құжаттар мш материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том,
426 6.
157. Диваев Шәкір - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
158. Досжанүлы Ғабдүлкәрім (Ғабдолла) - Екінші жалпықазақ сиезіне
катысқан.
159. Досжанов Сағындық - Екінші жалпыказақ сиезіне қатысқан.
160. Досжанова Аққағаз - Торғай облысы қазақтарының сиезінде
мүсылман сиезіне окіл болып сайланған. «Қазақ» газеті. Қүрастыргандар
Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының»
Бас редакциясы, 1998. 376 б.
161. Досмүхамедов Әбділрахман —Түркістан аймағы қазак-қырғыздарыныц
жалпы жиылысына Ташкшт чезінш қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозгалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
162. Досмүхамедов Бораш - Ойыл қазақ комитетінің төрағасы. Алаш
козғалысы. Қүжаттар мш материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
224 6.
163. Досмұхамедүлы Жаһанша —Бірінші және екінші жалпықазақ сиездеріне
катыскан. Алаш қозғалысы косемдерінің бірі.
164. Досмүхамедүлы Халел —Батыс Алашорданың төрағасы. Бірінші және
екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан. Алаш қозгалысы көсемдерінің бірі.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
165. Досымбақов Г. - Алаш қозғалысына қатысушы. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2007. 3 том, 2 кіт., 177 б.
166. Дуалқарнин - Бірінші жалпыказақ сиезіне қатысқан.
167. Дулатов Міржақып - Алаш қозғалысы көсемдерінің бірі. Бірінші жәнв
екінші жалпықазақ сиездеріне катыскан. «Алаш» партиясы бағдарламасын 183
жасаушылардың бірі.
168. Дулатов Аскар - Алаш қозғалысыньщ қайраткері, Міржақып
Дулатовтың туған ағасы. Қазакстан. ¥лттық энциклопедия. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2001. 3 том, 295 б.
169. Дултыбаев Жазыбай - Семей қаласының Заречно-Слободка (кейіннен
Алаш каласы) ауданында күрылған қазак комитетінің мүшесі. Алаш козғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 507 б.
170. Дүйсебаев Кәрім - Семей облыстык қазақ сиезінде облыстык
Қазақ комитетіне кандидаттыкқа үсынылған. Қазақ үлт-азаттык қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 198 б.
171. Дүйсебайүлы Төлембай - Алашорданың Жетісу комитетінің мүшесі..
Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап,
1992. с.86
172. Дүйсенбаев Сыздық - Кокшетау >ездік «Алашорда» Советінің
үйымдастыруымен өткен сиезге катысқан. Қазақ ұлт-азаттық козғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 1216.
173. Дүйсембіүлы Сыдық - «Алаш» партиясының Семей облыстык
комитетініц мүшесі. «Қазак» газеті, 02.12.1917, №253; Семей облысынан
«Алаш» партиясын қолдап, «соған ереміз» деп арнайы хаг жазушылардыц
бірі. «Қазак» газеті. Қүрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов.
Алматы: «Қазак энцикдопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
174. Дүйсенбаев Ракымжан - Бірінші жалпықазақ сиезіне катысқан.
175. Дясасыбеков Габдужукур - Алаш қаласы Думасының мүшесі. Алаш
қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
507 б.
176. Елшіүлы Сағынай - Екінші жалпықазак сиезіне катыскан.
177. Емқабайүлы Нүсіпбек - Алаш қозғалысына катысушы.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 297 б.
178. Ережепүлы Әбдікәрім - Алаш козғалысына қатысушы. С.Тәбәрікүлы.
Қайран, Мәннан. Алматы: Қағанат, 2002. 216 б.
179. Ержігітов Иманберді (Имамберді) - Екінші жалпыказақ сиезіне
қатысқан.
180. Ермағанбетүлы Нүрғали - Орал облысынан «Алаш» партиясы атынан
Қүрылтай жиналысына үсынылған депутат. «Қазақ» газеті 14.11.1917, № 250.
181. Ермаков Александр Ильич - Алаш қаласы Думасының мүшесі. Алаш
қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
507 б.
182. Ермеков Әлімхан - Бірінші және екінші жалпықазақ сиездеріне
қатысқан. Алаш қозғалысы көсемдерінің бірі.
 й» Л*
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ ' Чаг-^й*5-

183. Ермүхамедов Нұрым - Торғай облысы қазақтарының сиезінде >ез

комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник докумдатов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
184. Ерсінүлы Әбдірахман - Алаш қозғалысына катысушы.
184 Қазак ұлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 297 б.
185. Есенбайүлы Майлыбай - Семей облысынан «Алаш» партиясын
қолдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазак» газеті.
Қүрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Саков. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясыныц» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
186. Есенғүлов Еүмар (Омар) - Бірінші жалпықазақ сиезіне катысқан.
187. Есеиғүлов Қүрман - Алашорданыц Семей облыстык комитетінің
мүшесі. М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы: Санат, 1995. 313 6.
188. Есенқүлов Керей - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
189. Есенғүлов Түбек - Бірінші жалпықазақ сиезіее қатысқан.
190. Есмағамбетов Қадырбай - Батыс Алашорда әскери бөлімдерінің
жетекшілері. Батыс Қазақстан облысы. Энциклоп. Алматы: Арыс, 2002. 124 б.
191. Есмағамбетов Теміржан - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазакстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
192. Есмолдин Тасмүхамед - Алашорданыц Қостанай комитетінің мүшесі.
Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап,
1992. с.86
193. Есполов Мырзағазы - «Алаш» партиясының Торғай облыстык
комитетінің мүшесі. «Қазак» газеті 14.11.1917 № 250
194. Естанов Махамбет - Бөкей Ордасы облыстық казақ сиезінің қаулысы
бойынша Орталық Комитет күрамында болды. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы.
Қүрастырған К.М. Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 193 б.
195. Есімханов Нәдірше Сүлтангерейүлы - Алаш қозғалысына катысушы.
«Халық милициясын» басқарған. Д.Сүлейменова Алашорданыц Батыс бөлімінің
тарихы - өлке тарихының қүрамдас бөлігі. Алматы: Арыс, 2007. 64 б.
196. Есіркепүлы Бисеке - Семей облысынан «Алаш» партиясын
қолдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазақ» газеті.
Қүрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазак
энциклопедиясыныц» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
197. Ешбатыров Бедияр — Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарынын
жалпы жиылысына Гниіко п \счІно і қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
198. Ешмүхамедов Ғүбайдолла-қазы - Екінші жалпы қазақ сиезіне
қатысқан.
199. Жайнақов Ыбырайым - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан. Жетісу
облыстық қазақ комитетінің төрағасы.
200. Жайтілеуов Сүлтан - Батыс Алашорда үкіметі жанындағы дін істері
жөніндегі комиссия хатшысы. Батыс Қазақстан облысы. Э н ц и к л о п е д и я .
Алматы: Арыс, 2002. 137 б.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
201. Жаканов Сейітжан —Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
202. Жақбаев Түсіпбек - Алаш козғалысына катысушы. Қазақ үлт-азаттык
қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4
том, 117 6.
203. Жақыпбаев Нүсіпбек (Түсіпбек) Екінші жалпықазақ сиезіне қатыскан.
204. Жақыпов Н. - Жетісу облыстық қазақ сиезінің хатшысы. Жетісу.
Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2004. 315 6.
205. Жалпақов Тәжмүхамбет - Батыс Алашорда офицері. Батыс Қазақстан.
Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 263 б.
206. Жаманмүрынов Тел - Бірінші жалпықазақ сиезіж қатысқан.
207. Жаманов Үмбет - Алаш козғалысына қатысушы. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мш материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2007. 3 том, 2 кіт., 218 6.
208. Жамашев Тақбергеи (Тәңірберген) - Екінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан.
209. Жанайдаров Омарбек Мейрамүлы - Алашорданың Атбасар >ездік
комитетінің мүшесі. Алаш қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2005. 2 том, 426 б.
210. Жанайдаров Сейілбек Мейрамүлы - Бірінші, екінші жалгіықазак
сиездеріне қатысқан.
211. Жанатайүлы Көкбай - Семей облысынан «Алаш» партиясын
қолдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазақ» газеті.
Қүрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
212. Жанбаев Есет - Екінші жалпыказак сиезіне қатыскан.
213. Жанғазин Кәрім - Атбасар >ездік казақ комитеті жетекшілерінің бірі.
Қазақ үлт-азаттык қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 21 б.
214. Жанғалинов Ғүмар - Бірінші жалпыказак сиезіне катыскан.
215. Жанқарин Ілияс (Жанғарин) - Екінші жалпықазак сиезіне катыскан.
216. Жанқадамов Бижанғали - Батыс Алашорда қайраткері. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 266 б.
217. Жанқорашев Сатаркүл - Бірінші жалпыказак сиезіне катыскан.
218. Жантасүлы Сәдуақас - «Алаш» партиясының Ақмола облыстык
комитетінің мүшесі. С.Сейфуллин. Көп томдык шығ. жинағы. Алматы:
Қазығүрт, 2004. 1 том, 125 б.
219. Жантөрин Сәлімгерей - Алашорда үкіметімен тығыз карым-катынаста
болып, қолдау көрсеткен. Қазақстан. Үлттық энциклопедия. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2001. 3 том, 545 б.
220. Жантуаров Рысай - Алаш козғалысына катысушы. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 415 6.
221. Жантілеуов Шайхы - Алаш қозғалысына катысушы. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 269 б.
222. Жәждібаев Түрмүхамет - «Алаш» партиясы багдарламасын
дайындаушылардың бірі. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с.91
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
223. Жәкежанов Мұқан - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазак ұлт-азаттык
козғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4
том, 124 б.
224. Жәлелдинов Мұхтар - Павлодарда ашылған Алашорданың угздік
Кеңесінің мүшесі. Қазақ үлт-азаттық козгалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 123 б.
225. Жәленов Кәрім - Батыс Алашорда қайраткері. Батыс Қазакстан облысы.
Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 275 б.; Қазақстан. Үлттык энциклопедия.
Алматы: «Қазақ энцпклопедиясының» Бас редакциясы, 2001. 3 том, 615 6.
226. Жәленов Ханзада - Бокей Ордасында откен облыстык қазақ сиезінде
орталык комитет күрамында болган. Алаш қозгалысы. Қүжаттар мен
материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 270 6.
227. Жәнібеков Омар - «Алаш» партиясыныц Торгай облыстык комитетінің
мүшесі. «Қазақ» газеті. 14.11.1917 № 250
228. Жәнібеков Жанүзақ - «Алаш» партиясыныц Торгай облыстык
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті 14.11.1917 № 250
229. Жетегенов Молдаш - Алаш қозгалысына қатысушы. Алаш қозгалысы.
Құжаттар мш материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 415 6.
230. Жетпісбаев F. - Орал облысы қазақтарының сиезінде комитет хатшысы
болып сайланган. Қазақ үлт-азаттық козғалысы. Қүрастырган К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 61 б.
231.Жетпісов Ғаббас - Батыс Алашорда қайраткері. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс. 2002. 283 б.
232. Жиенқүлов Мүстафа - Алаш қозгалысына қатысушы. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мш материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 415 б.
233. Жолдыбаев Молдагали - Алаш қозгалысына қатысушы. Батыс
Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 275 б.
234. Жолтүров Халық — Жалпы қазақ сисзінс депутаттыққа үсынылған.
«Қазак» газеті. Қүрастыргандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Саков.
Алматы: «Қазак энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998. 412 б.
235. Жүбанәлин Әнжан - «Ойыл уәлаяты» уақытша үкіметініц қүрамында
болган. Д.Сүлеймшова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы - өлке
тарихының қүрамдас бөлігі. Алматы: Арыс, 2007. 63 б.
236. Жүлдызов Д. - Орал облыстык қазақ сиезінде облыстык комитетке
сайланган. Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы - елке
тарихының қүрамдас бөлігі. Алматы: Арыс, 2007. 42 6.
237. Жүмабаев Магжан — Бірінші және екінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан
238. Жүмабеков Бижан — Түркістан аймагы қазақ-қырғыздарының
жалпы жиылысына Перовск угіінеп қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 6.
239. Жүмағалиев Б. - Орал облыстық қазақ сиезінде облыстық комитетке
сайланган. Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы - өлке
тарихыныц күрамдас бөлігі. Алматы: Арыс, 2007. 43 б.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
240. Жұмалиев Мауби (Жұмашев Мәуби) — Екінші жалпықазақ сиезіне
катысқан.
241.Ж ұманов Әлжан - Көкшетау }езінде болған басқосуда төрағалыққа
сайланған. Қазак ұлт-азаттык козғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 119 6.
242. Жұмашұлы Нақберген - Екінші жалпықазақ сиезіне катыскан. Қазақ үлт-
азаттык қозғалысы. Қүрастырган К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 303 б.
243.Ж ұрымов Мырзағүл - Торғай облысы қазактарының сиезінде >ез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыншко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
244. Жүндібаев Әбділхамит (Ғабдулхамит) - Екінші жалпықазак сиезіне
қатысқан. «Алаш» партиясы бағдарламасын жасаушылардың бірі.
245. Жүнісов Ахметәлі - Алаш козғалысына катысушы. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мш материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 415 6.
246. Жүсіпүлы Темірші - Семей облысынан «Алаш» партиясын
колдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазак» газеті.
Қүрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
247. Жылқыайдаров Әлш - Алашорданың Атбасар >ездік казак комитстінің
мүшесі. Қазақ үлт-азаттьщ козғалысы. Қүрастырған К.М. Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 21 б.
248. Залиев Нүғыман — Бөкей Ордасы облыстық казак сиезінің қаулысы
бойынша Орталык Комитет қүрамында болды. Қазак үлт-азаттық козғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007, 4 том, 193 б.
249. Зиновьев- Алашдепутаттаркеңесініңөкілі. Алашқозғалысы. Қүжаттар
мен материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том, 135 б.
250. Зілкарин Ахмет - Торгай облысы казактарының сиезінде \ез
комиссиясына сайланган. Алашорда. Сборник докумштов. Составитель
Н.Мартыненко Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
251. Ибраһимов Сейітжаппар - Түркістан аймагы қазак-кырғыздарының
жалпы жиылысына Сырдария угзінеіі қатыскан. Қазақ ұлт-азаттык козғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 207 6.
252. Ибраһимов Хүсайын —Бірінші жалпықазак сиезіне қатыскан.
253. Иманбаев Әбубәкір —Торғай облысы қазактарының сиезіне катысқан.
«Қазақ» газеті. Қүрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов.
Алматы: «Қазақ энциклопедиясыныц» Бас редакциясы, 1998. 374 б.
254. Иманғазиев Төлеген - «Алаш» партиясының, Батыс Алашорда мүшссі.
Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 303-304 б.
255. Имашев - Алаш депутаттар кецесініц өкілі. Алаш қозғалысы. Қүжаттар
мш материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том, 135 6.
256. Ипмағамбетов Нүргали - Бірінші және екінші жалпықазақ сиездеріие
қатысқан.
257. Итбаев Ережеп - Бірінші жалпықазақ сиезіне катысқан.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
258. Ищанов X. - Алаш қозғалысына катысушы. Д.Сүлейменова
Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы — өлке тарихынын күрамдас бөлігі.
Алматы: Арыс, 2007. 99 б.
259. Кәдірбаев Сейітқазы - Торғай облысы қазактарының сиезінде
мүсылман сиезіне өкіл болып сайланған. «Қазақ» газеті. Қүрастырғандар
Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының»
Бас редакциясы, 1998. 376 б.
260. Кәкенүлы Ахмст-кажы - «Алаш» партиясыныц Акмола облыстык
комитетінің мүшесі. «Қазак» тазеті, 18.12.1917 №254.
261.Кәкішов А. - Зайсан >езі қазақ-кырғыздарының сиезіне қатысқан.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 253 б.
262. Кэлменов А. - I Мемлекеттік Думаның мүшесі. Торгай облыстык
казак сиезінде орынбасарлыкка сайланган. Қазақ үлт-азаттык қозғалысы.
Қүрастырган К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 41 б.
263. Кәрібаев Нүрлан - Алаш козғалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
264. Кәрібеков Жәмшид - Бірінші жалпықазақ сиезіне катысқан.
265.Кәшімұлы Сәлім - Алашорданың Көкшетау зездік комитетінін
төрагасы. С.Сейфуллин. Көптомдық шыгармалар жинагы. Алматы: Қазыгүрт,
2004. 1 том, 258 б.
266. Кейешев Семейбай - Алаш қаласы Думасының мүшесі. Алаш
козгалысы. Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
507 б.
267. Кейкин Бакыткерей - Торгай облысы қазақтарының сиезінде >ез
комиссиясына сайланган. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
268. Келгенбаев Сүлеймен - Бірінші жалпықазақ сиезіпе қатысқан.
269. Кемеңгеров Қошке - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
270. Кемпірбаев Ысқақ - Алаш әскерінін жауынгері. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 318-319 6.
2 7 1. Кеиесарин Аталық - Торғай облыстық қазақ сиезінде Ақтөбе >езі
бойынша комиссияға сайланган. Алаш қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар
жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 233 б.
272. Кяксарин Әзімхан - Бірінші және екінші жалпықазақ сиезіне
катысқан.
273. Кенжалиев Адпан —Батыс Алашорда әскери далалық сотының мүшесі.
Қазақ үлт-азаттық козғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 1716.
274. Кенжебаев Дархан —Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
275. Кшжебаев Жақып - Торғай облысы қазақтарының сиезінде >ез
комиссиясына сайланган. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
276. Кенжин Аспандияр - Екінші жалпыказак сиезіне катыскан.
277. Керейбаев Сейінже - Алаш баспаханасының бастығы. Қазақ үлт-
азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 164 бет.
278. Керейбаев Ш. Семей облыстық қазақ сиезінде Облыстық казақ 189
комитетіне кандидаттыққа ұсынылған. Қазақ ұлт-азаттық козғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 198 б.
279. Коденцов Иван Иванович - Алаш қаласы Думасыньщ мүшесі. Алаш
қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
507 б.
280. Кебеков Кенжебай - Семей қаласының Заречно-Слободка (кейіннш
Алаш каласы) ауданында қүрылган қазак комитетінің мүшесі. Алаш козғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 506 б.
281. Көздекенов Мүқан - Батыс Алашорда әскери бөлімдерінің жетекшісі.
Батыс Қазакстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002, 124 б.
282. Көзеев Қарабай - Алаш қозғалысына катысушы. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 321 б.
283. Көпжасаров Ескендір - Батыс Алашорда әскери далалык сотының
төрағасы. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 1716.
284. Көтібаров Әлмүхамед - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
285. Көтібаров F. - Түркістан Уақытша ¥ л т Кеңесіңе Таіикситгеи сайланған.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырган К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 236 бет.
286. Көшеков Ижан (Иман) - Екінші жалпыказак сиезіш катыскан.
287. Көшербаев Ыдырыс - Алашорданың Қостанай комитетінің мүшесі..
Алашорда. Сборник докумштов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап,
1992. с.81
288. Көшімов Мүхамедсәлім - Көкшетау )езі «Алашордасынын» төрағасы.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 119-121 6.
289. Кудряшов Василий Семшович —Алаш қаласы Думасыньщ мүшесі.
Алаш қозғалысы. Құжаттар мш материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004.
1 том, 507 б.
290. Күдербеков - Алашорданың Jlenci >ездік кеңесінің мүшесі. Алаш
қозғалысы. Қүжаттар мш материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том,
320 б.
291. Күдерин Жүмахан - Алаш қозғалысына катысушы. Қазакстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалык- Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
292. Күзембаев Меңдібала - Түркістан Уақытша ¥ л т Кеңесіне сайланған.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 236 б.
293. Күзембаев Омархан - Семей облыстық казак сиезіне катыскан.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 196 б.
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
294. Күлеев Бернияз - Екінші жалпықазақ сиезінг қатыскан.
295. Күнжарықов Ж. —Сырдария облыстык казақ-кырғыздарының сиезіне
қатысқан. Қазақ үлт-азаттык козғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
296. Күрлеуітов Балға - Екінші жалпықазак сиезіне қатыскан.
297. Күсемісов Салмақбай - Бірінші жалпықазак сиезіне катысқан.
298. Күсепқалиев Ахметше - Алашорданың Батыс бөлімінің үкіметін
қолдап, каржылай көмек корсеткен. Д.Сүлеймагова Алашорданың Батыс
бөлімінің тарихы - өлке тарихының қүрамдас бөлігі. Алматы: Арыс, 2007.
299. Күсепқалиев Дәулетше (Күсшғалиев) — Екінші жалпықазак сиезіне
қатысқан.
300. Кішкенбаев Оразбай - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
301. Қадырбаев Сейдәзім (Кәдірбаев Сейітәзім) - Бірінші және екінші
жалпықазақ сиездеріж қатысқан.
302. Қазанғапүлы Имамбазар - Семей облысынан «Алаш» партиясын
қолдап, «соган ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазак» газеті.
Қүрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазак
әнциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
303. Қадыров Әбдікәрім- Түркістандаөткен жиналысқа катысқан. Қазақ үлт-
азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 109 б.
304. Қалменов Алпысбай - Алаш козғалысы жетекшілерінің бірі. Бірінші
Мемлекеттік Думаның мүшесі. Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия.
Алматы: Арыс, 2002. 375 б.
305. Қалменов Нүрмүхамед - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
306. Қалмүхамедов Жүмағалы - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының
жалпы жиылысына Ферғана облысы Әндіжан у л іш і қатысқан. Қазақ үлт-
азаттық қозгалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 208 б.
307. Қалыбаев Қүлнәзір - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
308. Қангерейүлы - IV Орал облыстық қазақ сиезіне қатысқан. Қазақ үлт-
азаттық қозгалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 66 б.
309. Қапсаламов Шәймерден - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
310. Қаратаев Б. - Орал аймағын басқару жөніндегі Азаматтық комитеттің
күрамында болган. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 70 б. 221 б.
311. Қаратілеуов Сәлімгерей - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
312. Қаратаев Мүрат - Алаш қозғалысына қатысушы. Д.Сүлейменова
Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы — өлке тарихының қүрамдас бөлігі.
Алматы: Арыс, 2007. 64 б.
313. Қараш Ғүмар - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
314. Қаржаубаев Рахметолла — Орал облысы қазақтарының сиезінде
облыстық комитетке сайланган. Алаш қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар
жинагы. Қүрастырған М. Қойгелдиев. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 262 б.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
315.Қарманов Сейілхан — Торғай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник докумштов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
316. Қарпықов Салық Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан
317. Қасаболатов Есенғали Керейұлы - Батыс Алашорда кайраткері. Батыс 191
Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 358-360 б.
318. Қасқабаев Хасан - Алаш козғалысына қатысушы. Алаш қозғалысы.
Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том, 324 б.
319. Қасымов Ибраһим - Бірінші жалпықазак сиезінг катысқан.
320. Қасымов Мұзафар - Алаш қозғалысына қатысушы. Алаш қозғалысы.
Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том, 369 б.
321. Қашқынбаев Иса Таумышұлы - Бірінші жалпыказақ сиезіне катысқан.
322. Қашқынбаев Мардан - Бөкей Ордасы облыстық қазақ сиезінің қаулысы
бойынша Орталық Комитет қүрамында болды. Қазак ұлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 193 б.
323. Қисықов Иса - Ұлттық істер жөніндегі халык комиссариатының
құрамында болған. Алаш қозғалысы. Құжаггар мш материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 499 б.
324. Қисықов Тұрмұхамет - Торгай облысы қазактарының сиезінде \сз
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыншко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
325. Қияқов Ж. - Семей облыстык қазақ сиезінде облыстык Қазак комитетіне
кандидаттыққа ұсынылған. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 198 б.
326. Қодаров Қарасай - Алаш қозғалысына катысушы. Батыс Қазакстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 363 б.
327. Қожабеков Баймырза - Түркістан аймағы казақ-қырғыздарыныц
жалпы жиылысына Ташкент угзінеп катысқан. Қазақ үлт-азаттық козғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
328. Қожаев Ғабдолла - Бірінші жалпыказак сиезіне қатысқан.
329. Қожамбердіүлы Қүсайын —«Алаш» партиясының Ақмола облыстык
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті, 18.12.1917 №254.
330. Қожамқүлов Әшір - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
331. Қожанов Сүлтанбек - Бірінші жалпықазақ сиезіне катысқан.
332. Қожықов Қоңырқожа - Бірінші жалпықазақ сиезіне катыскан.
333. Қозанов Мірғали - Торғай облысы қазақтарының сиезінде >ез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник докумштов. Составитель
Н.Мартыншко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
334. Қозыбағаров Ахметжан - Бірінші жалпықазак сиезіне катыскан.
335. Қозыбаев Жүсіп - Көкшетау >ездік «Алашорда» советінің
ұйымдастыруымш өткш сиезге катыскан. Қазақ үлт-азаттык козғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 1216.
336. Қондыбаев Отарбай-кажы - Екінші жалпықазак сиезіне қатыскан.
337. Қосдәулетов Еабдол-Ғалым - Қуанай хазіреттің баласы. «Ойыл
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
уәлаяты» Уақытша үкіметі қүрамына мүше болған. Батыс Қазақстан облысы.
Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 419 б.
338. Қосдәулетов Қуанай хазірет - Батыс Алашорда қайраткері. Батыс
Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 366 б.
339. Қосуақов Ахметкерей - Екінпіі жалпыказак сиезінг қатыскан.
340. Қоскеев - Алашорданың Торғай комитетінің мүшесі. Алашорда.
Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992.
341. Қосшығүлов Қүрманғали - Алаш козғалысына катысушы. Қазақ үлт-
азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 83 б.
342. Қосшығүлүлы Шаймерден - І-ІІ Мемлекеттік Дума мүшесі, Ә.Бокейхан
тапсырмасымен Түркияға барған, Алашқа тілеуқор қайраткер. Д.Қамзабекүлы.
Алаш және әдебиет. Астана: Фолиант, 2002. 100 б.
343. Қошанов Сейдахмет - Торғай облысы қазақтарының сиезінде >ез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
344. Қуанышев Зарқүм - Түркістан аймағы қазақ-кырғыздарының
жалпы жиылысына Перовск \езінсп қатысқан. Қазақ үлт-азаттык қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
345. Қүдайбергенов А.Х. - Жетісу облыстық қазак сиезінде төраға
орынбасары болып сайланған. Жетісу. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2004.
346. Қүдайбердіүлы Шәкәрім - Алашорданыц Семей облыстық комитетініц
мүшесі. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 85 б.
347. Қүдіреттіллаев Ахмет - Сырдария облыстық қазақ-қырғыздарыныц
сиезіне қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 109 б.
348. Қүлғарин Бекқожа - Семей қаласыныц Заречно-Слободка (кейіннен
Алаш қаласы) ауданында қүрылған қазақ комитетініц мүшесі. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 506 б.
349. Қүлжанов Нүрғали - Семей облыстық қазақ комитетінің мүшесі.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 87 б.
350. Қүлжанова Нәзипа - Алашорданыц Семей облыстьщ қазақ сиезінг
катысқан. М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы: Санат, 1995, 229 б.
351.Қүлманов Бақтыгерей - Бірінші және екінші жалпықазак сиездеріне
катысқан.
352. Қүлшықов Ақдәулет - Торғай облысы қазақтарының сиезінде >ез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992, с. 26
353. Қүнанбаев Түрағүл Абайүлы - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
354. Қүрманғалиев —Жымпитыда откш қазақ сиезінде қүрылған Уақытша
Ойыл Уәлаяты үкіметініц мүшесі. Қазақ үлт-азаттық козғалысы. Қүрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 71 б.
 •' • “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
355. Лапин Серәлі - Сырдария облыстық Құрылтай жиналысына кандидат-
тыққа белгілшген. Қазақ ұлт-азаттық қозгалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 216 б.
356. Лекеров Әлмүхамед - Торгай облысы қазақтарының сиезінде уез
комиссиясына сайланган. Алашорда. Сборник документов. Составитель 193
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
357. Мақатов Райымбек - Алашорданың Қостанай комитетінің мүшесі.
Алашорда. Сборник докумштов. Составитель Н.Мартывмко. Алма-Ата: Айкап,
1992. с.86
358. Мақүл Мағди - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан
359. Малдыбаев Мүстаким - «Алаш» партиясыныц Семей облыстык
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті, 02.12.1917, №253.
360. Малкин Омар - Алаш қаласы Думасының мүшесі. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 507 б.
361. Малқашев Ибрагим (Ыбырайым) - Екінші жалпыказақ сиезіне
қатысқан.
362. Малласаламов Бірхан - Түркістан аймагы қазак-қыргыздарының
жалпы жиылысына Наманган >езінен қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозгалысы.
Қүрастырган К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
363. Мангелдин Алдабек - Бірінші жалпықазақ сиезінде Самарқаннан
Қүрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде үсынылган.
К.Нүрпейісов. Алаш һәм Алашорда. Алматы: Ататек, 1995. 118 6.
364. Манкеев Ғ. - Алаш қозгалысына қатысушы. Д.Сүлейменова
Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы - өлке тарихының курамдас бөлігі.
Алматы: Арыс, 2007. 99 б.
365. Масанов Айдарбек - Алашорданыц Қостанай комитетінің мүшесі.
Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап,
1992. с.86
366. Мәмбеев Әбдірәсіл - Бірінші жалпыказақ сиезіне катысқан.
367. Мәметов Ахметқали — Алашорда қайраткері. Қазақстан. Үлттык
энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2002.
4 том, 422-423 б.
368. Мәметов Базарбай - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
369. Мәрсеков Райымжан — Семей облысынан «Алаш» партиясы атынан
Қүрылтай жиналысына үсынылган депутат. «Қазақ» газеті 14.11.1917, № 250;
Алашорданыц Семей облыстык комитетініц мүшесі. «Қазак» газеті 2.12.1917.
№253.
370. Мәулімберді кажы - Орал облысы қазақтарының сиезінде Мүсылман
сиезіж делегат болып сайланган. Алаш козгалысы. Қүжаттар мсзі материалдар
жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 264 б.
371. Мергшов Жанкожа - Екінші жалпықазак сиезіне қатысқан.
372. Мецдалиев Хамидолла - Бөкей Ордасы облыстык казак сиезінің
қаулысы бойынша Орталық Комитет қүрамында болды. Қазақ үлт-азаттық
қозғалысы. Қүрастырган К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007.
4 том, 193 6.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ V^sAe»- '- . ^ ^ •ів А ^

373. Меңдешев Сейітқали - Бөкей Ордасы облыстык казак сиезінде

хатшылыкка сайланған. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 76 б.
374. Меқціханов Ишанғали - Бөкей Ордасы облыстық казак сиезінде
хатшылыққа сайланған. Қазақ ұлт-азаттық козғалысы. Құрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 76 б.
375. Мешінбайүлы Садық (Мешелбаев Сыздық) - Бірінші жалпыказак
сиезінг катыскан.
376. Молдабаев М.М. - Семей облыстық қазақ комитетінің мүшесі. Алаш
қозғалысы. Қүжаттар мш материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
500 6.
377. Молдабайүлы Әнуар - «Алаш» партиясының Семей облыстық
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті, 02.12.1917, №253.
378. Молдыбаев Иса - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
379. Молқашев Ибрагим - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
380. Мунвар Кари - «Шураи Исламистер» сиезінің басшысы. Қазак үлт-
азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 23 бет.
381.Мурзин Ғазиз - Алаш қозғалысына катысушы. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мш материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2007. 3 том, 2 кіт., 175 6.
382. Мурзин Мүхтар - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
383. Мүздыбайүлы Қүрманбай - Семей облысынан «Алаш» партиясын
қолдап, «соған ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазақ» газеті.
Қүрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазак
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 6.
384. Мүканәлиев Әміржап- Бөкей Ордасы облыстық қазақ сиезінің қаулысы
бойынша Орталық Комитет қүрамында болды. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 193 б.
385. Мүқанов Есқали Машқалиүлы - Орал облысы қазақтарының сиезінде
облыстық комитетке сайланган. Алаш қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар
жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 261 б.
386. Мүқанов Мүхамбетқали Машқалиүлы - Алаш қозғалысына қатысушы.
Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 399 б.
387. Мүқашев Ғабдолла - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
388. Мүқышүлы Еркосай - «Алаш» партиясының Ақмола облыстық
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті, 18.12.1917 №254.
389. Мүңайтпасов Әбдірахман - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
390. Мүратжанүлы Әбдірахман - Ақтөбе >ездік Алашорда бөлімінің мүшесі.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 114 6.
391. Муратов Төреқүл - Алаш қозғалысына катысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
392. Мұртазин Ғабдрахман —Екінші жалпықазақ сиезіне қатыскан.
393. Мұсағалиев Ғабдолғазиз - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
394. Мұсатаев Шайхы - Алашорданыц Семей облыстық комитетінің мүшесі.
М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы: Санат, 1995. 313 б.
395. Мүстанбаев Ыдырыс Алаш қозғалысының қайраткері. Қазақстан.
¥лттьщ энциклопедия. Алматы: «Қазак энциклопедиясыныц» Бас редакциясы,
2002. 4 том, 620 б..
396. Мүхитов Ғүбайдолла - Батыс Алашорда үкіметініц мүшесі. Батыс
Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 402-403 б.
397. Мүхитүлы Нәжіп - Екінші жалпықазақ сиезіж қатысқан. Қазақ үлт-
азаттық козғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 303 б.
398. Мырзаев Уақбай - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарыныц жалпы
жиылысына Қазалы >езінен қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы.
Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 б.
399. Мырзабеков Біржеке - Торгай облысы қазактарының сиезінде >ез
комиссиясына сайлашан. Алашорда. Сборник докумштов. Составитель
Н.Мартыншко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
400. Мырзагалиев Хафиз - Батыс Алашорда қайраткері. Р.С.Мажитов
Жаханша Досмухамедов. Алматы: Арыс, 2007. с. 96.
401. Мырзақасымов Заһиралдин - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
402. Мырзалин Жаналы - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан
403. Нарботабеков Ташболатбек - Бірінші жалпықазак сиезіне қатысқан.
404. Нақымжанов - Алаш қозғалысына катысушы. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мш материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2007. 3 том, 1 кіт., 129 б.
405. Несіпбаев А. - «Ойыл уәлаяты» үкіметініц елшісі. Қазақ үлт-азаттык
қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007.
4 том, 71 бет.
406. Ниязбекүлы Снят - Жетісу облысы бойынша «Алаш» партиясы атынан
Қүрылтай жиналысына үсынылған депутат. «Қазак» газеті 14.11.1917, № 250.
407. Ниязов Батырқайыр - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатыскан.
408. Ниязов Н. - Алашорданыц Jlenci >ездік комитетініц мүшесі. Алаш
қозғалысы. Қүжаттар мш материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том,
3196.
409. Нүралин Төлебай - Омбы облыстык казақ комитетінін мүшесі.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 84 б.
410. Нүралыханүлы Сәлімгерей - Бөкей ордасынан «Алаш» партиясы
атынан Қүрылтай жиналысына үсынылған депутат. «Қазақ» газеті 14.11.1917,
№ 250.
411. Нүрмағанбетүлы Есенгали - «Алаш» партиясыныц Торғай облыстык
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті, 14.11.1917, № 250.
412. Нүрмүхамедов Әшім - Алашорданыц Семей облыстык комитетінің
мүшесі. М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы: Санат, 1995. 313 б.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ ' ~ ~ ~ 1* - • •
413. Нүрмүхамедүлы Қ азы - Алаш сарбазы. «Қазақ» газеті. Қүрастырғандар
Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазак энциклопедиясының»
Бас редакциясы, 1998. 432 б.
414. Нүрмүхаметүлы Хасен - Екінші жалпықазақ сиезіне қатыскан.
415. Нүрпейісов - Алаш қозғалысына катыскан. Қазақ үлт-азаттык коз-
ғалысы. Қүраст. К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 71 б.
416. Нүрсейітов Мүртаза - Екінші жалпықазақ сиезіне катысқан.
417. Омаров А. - Қостанайда өткен төтенше >ездік казак сиезінің
үйымдастырушысы. Қазак үлт-азаттық козғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 116 6.
418. Омаров Әшім - Алашорданыц Ақмола облыстык комитетінің мүшесі.
С.Сейфуллин. Көп томдық ш ығармалар жинағы. Алматы: Қазығүрт, 2004.
1 том, 129 б.
419. Омаров Елдес (Еүмаров) - Екінші жалпықазақ сиезіне катыскан.
«Алаш» партиясы бағдарламасын жасаушылардың бірі.
420. Омаров Салык - Батыс Алашорда қайраткері. Батыс Қазақстан облысы.
Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002,421 б. Қазақ халқыныц атақты биі, батыры,
қогам қайраткері Сырым Датүлының шөбересі. Д.Сүлейменова. Алашорданыц
Батыс бөлімініц тарихы - олке тарихыныц қүрамдас бөлігі. Алматы: Арыс,
2007. 96 б.
421. Оразаев Әбдірахман (Әбдірахманбек) - Бірінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан.
422. Оразаев Қүлмүхамед - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақ үлт-
азаттық қозғалысы. Қүрастырган К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 83 6.
423. Оразаев Мүстафа - Алаш қозғалысына катысушы. «Қазақ» газеті.
Қүрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазак
энциклопедиясыныц» Бас редакциясы, 1998. 458 б.
424. Оразайүлы Ахмет - Семей облыстық қазақ комитетіне сайланған.
Қазақ үлт-азаттык қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 198 б.
425. Оразалыүлы Жүмабай - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
426. Оразалин Ыдырыс - Семей облыстық қазақ сиезінде хатшылыққа
сайланған. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 196 6.
427. Оразов Елжан - Бірінші жалпықазак сиезіж қатысқан.
428. Оралбиев Кішкентай - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының
жалпы жиылысына Қазалы >езінен қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы.
Қүрастырған К.М. Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 бет.
429. Ордабаев F. - Жетісу облыстық қазақ сиезінде төраға орынбасары
болып сайланған. Жетісу. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2004. 315 6.
430. Ордабаев Мұхаметжан - Торғай облысы қазақтарының сиезінде
>ез комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненка Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
 * ' • •' "Л з і “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
431. Орманбаев Ахметқали - Алаш офицері. Қазақ үлт-азаттық козғалысы.
Құрастырған К.М. Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007, 4 том, 193 бет.
432. Орманбетов Нарманбет - Қарқаралы қазақ комитеті төрағасының
орынбасары. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы:
Алаш, 2004. 1 том, 248 б.
433. Отарбаев Жарылғасын - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
434. Өлкешев Ғабдулғазиз - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
435. Өскшбаев Базыкен - Семей облысынан «Алаш» партиясы атынан
Құрылтай жиналысына ұсынылған депутат. «Қазақ» газеті 14.11.1917, № 250.
436. Өтегенов Садық - Бірінші жалпықазад сиезіж қатысқан.
437. Өтемісов Ержан - Торғай облысы қазақтарының сиезінде \сз
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
438. Өтепбертенов Жанқасқа - Торғай облысы қазақтарының сиезінде
>ез комиссиясына сайланган. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
439. Өтепов Т. - Алаш қозғалысына қатысушы. Алаш қозғалысы. Құжаттар
мш материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том, 436 б.
440. Потанин Григорий Николаевич - Бірінші жалпықазақ сиезі атынан
Құрылтай жиналысына Семей облысынан үсынылған. Қазақ ұлт-азаттық
қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007.
4 том, 276 бет.
441. Пробкин - Жетісу облысынан «Алаш» партиясы атынан Қүрылтай
жиналысына үсынылған депутат. «Қазақ» газеті 14.11.1917, № 250.
442. Райымбеков Ахмет - Семей облысынан «Алаш» партиясы атынан
Қүрылтай жиналысына ұсынылған депутат. «Қазақ» газеті 14.11.1917, № 250.
443. Рақымберлиев М. - Орал қаласындағы делегаттык, сиезді
үйымдастырушылардың бірі. «Қазақ конституциялық-демократиялық
партиясы» Орталық комитетінің мүшесі. Батыс Қазаксган облысы.
Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 399 б.
444. Рогачев - Алаш депутаттар кеңесінің өкілі. Алаш қозғалысы. Қүжаттар
мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том, 135 б.
445. Сабатаев Сатылған - Екінші жалпықазақ сиезіне қатыскан.
446. Сағымбаев Жәнібек - Бірінші жалпықазак сиезіш қатысқан.
447. Садуақасүлы Смағүл - Ақмола облыстык Алаш комитетінің мүшесі,
алашшыл «Жас азамат» үйымын қүрушы. С.Сейфуллин. Тар жол, тайғақ кешу.
Алматы: Қазкөркем әдебиет, 1960. 240 б.
448. Сайдалыүлы Аскат - Алашорданың Ақмола облыстық комитетінің
мүшесі. С.Сейфуллин. Көп томдық шығармалар жинағы. Алматы: Қазығүрт,
2004. 1 том, 257 б.
449. Салаубаев Теміршам - Торғай облысы қазақтарының сиезіне катысқан.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 174 б.
450. Саматүлы Мүхтар - «Алаш» партиясыныц Ақмола облыстык
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті, 18.12.1917 №254.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
451. Самыратбеков Ғали — Алаш әскерінің офицері. Қазак ұлт-азаттық
қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007.
4 том, 163 бет.
452. Сапақов Рақымбай - Алашорданыц Семей комитетінің мүшесі.
Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап,
1992. с.85
453. Сармоллин Қадым - Бокей ордасынан «Алаш» партиясы атынан
Қүрылтай жиналысына үсынылған депутат. «Қазақ» газеті 14.11.1917, № 250.
454. Сарбасов Нүрмүханбет - Бокей Ордасында откен облыстық казак
сиезінде орталық комитет қүрамында болган. Алаш қозғалысы. Қүжаттар мен
материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 270 б.
455. Сарбөгіин Нүғыман - Алаш козғалысына катысушы. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 458 б.
456. Сарыбопиев Т. - Орал облыстық қазақ сиезінде облыстық комитетке
сайланған. Д.Сүлеймшова. Алашорданыц Батыс бөлімінің тарихы - өлке
тарихының күрамдас бөлігі. Алматы: Арыс, 2007. 42 б.
457. Сарығожин Сабыр - Алаш қозғалысына катысушы. Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 4626. Жымпитыдагы Алашорда
үкіметінің эскери комиссары. Д.Сүлейменова Алашорданыц Батыс бөлімініц
тарихы - өлке тарихыныц қүрамдас бөлігі. Алматы: Арыс, 2007. 98 6.
458. Сарымолдаев Қабылбек - Түркістан аймагы қазақ-қырғыздарының
жалпы жиылысына Сырдария >езінен қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы.
Қүрастырган К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 207 бет.
459. Сарымсақов Иманбек - Екінші жалпықазақ сиезіш қатысқан.
460. Сауранбаев Дүр - Бірінші жалпықазақ сиезінг қатысқан.
461. Сафарбаков Гаяс - Алаш қаласы Думасыньщ мүшесі. Алаш қозгалысы.
Қүжаттар мш материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 507 б.
462. Сәдуақасов Смагүл - Алашорданыц Ақмола облыстық комитетінің
мүшесі. С.Сейфуллин. Коп томдық шыгармалар жинагы. Алматы: Қазығүрт,
2004. 1 том, 2576.
463. Сәрсшбаев Д.С. - Орал облысы қазақтарыныц сиезінде облыстык
комитетке сайланган. Алаш қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 261 б.
464. Сәрсенбайүлы Хасен - Қостанайда откен >ездік сиезге қатыскан.
Қазак үлт-азаттық қозгалысы. Қүрастырган К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 115 бет.
465. Сэрсшов Д. - Семей облыстык қазақ сиезінде облыстык казак
комитетіне мүшелікке сайланған. Қазақ үлт-азаттық қозгалысы. Қүрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 198 бет.
466. Сәрсенүлы Биахмет - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
467. Сәтбаев Ибрагим - Алаш қозгалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық аныктамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
468. Сәтбаев Қаныш - Алашорданыц Семей облыстық комитетініц мүшесі.
М.Қойгелдиев. Алаш қозгалысы. Алматы: Санат, 1995. 313 б.
 469. Сәтпаев Ә бікей-Семей облысынан «Алаш» партиясы атынан Құрылтай
жиналысына ұсынылған депутат. «Қазақ» газеті 14.11.1917, № 250.
470. Сейдалин Жансүлтан - Алаш қозғалысының кайраткері. Қазақстан.
¥лтты қ энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы,
2005. 7 том, 629 б.
471. Сейдалин Жиһанша - Алаш қозғалысының қайраткері. Қазак сиезін
үйымдастыруды алғаш көтерушілердің бірі. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия.
Алматы: «Қазак энциклопедиясыныц» Бас редакциясы, 2005. 7 том, 629 б.
Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап,
1992. с.с. 13-14, 16-19. «Қазақ» газеті. Қүрастырғандар Ү.Субханбердина,
С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ энциклопедиясыныц» Бас редакциясы,
1998. 52-53 б.
472. Сейдалин Зүлқарнайын - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
473. Сейдәліүлы Асхат - Омбыда өткен қазақ жастарыныц сиезін
үйымдастырушылардыц бірі. Қазақ үлт-азаттык козғалысы. Қүрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 37 бет.
474. Сейдолла ишан - «Ойыл уәлаяты» үкіметініц мүшесі. Қазак үлт-
азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 71 бет.
475. Сейітов Асылбек Жүманүлы - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
476. Сейітов Мүсылманбек Жүманүлы - «Алаш» партиясының Ақмола
облыстық комитетініц мүшесі. «Қазақ» газеті, 18.12.1917 №254.
47 7. Сейітов Мүратбек Жүманүлы - «Алаш» партиясыныц Ақмола обл ысты к
комитетініц мүшесі. «Қазақ» газеті, 18.12.1917 №>254.
478. Сейітов Хожааан - Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының жалпы
жиылысына Перовск ^езінен қатысқан. Қазақ үлт-азаттык козғалысы.
Құрастырған К.М. Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 бет.
479. Серғазин - Алашорданыц Торғай комитетініц мүшесі. Алашорда.
Сборник документов. Сост. Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с.85
480. Серкебаев Бекмүхамбет - «Алаш» партиясының Ақмола облыстык
комитетінің мүшесі. «Қазак» газеті, 18.12.1917 №254.
481. Смағүлов Мәнке - Екінші жалпықазак сиезіне катыскан.
482. Солтаев Максүт - Алаш козғалысының қайраткері. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 361 б.
483. Солтанайүлы Жэнек - Алашорданыц Хальщ кенесіне сайланған. Алаш
қозғалысы. Қүжаттар мш материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том.
484. Сүбханов С. - Орал облысы қазақтарының сиезінде Мүсылман сиезіне
делегат болып сайланған. Алаш козғалысы. Қүжаттар мш материалдар жинагы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 264 б.
485. Сүлтанбекүлы Жағыпар - Алаш қозғалысына катысушы, Алаш
қайраткерлері белгілегш казак жері мен шекарасын зерггсуші. Д.Қамзабекүлы.
Руханият. Алматы: Білім, 1997. 129 б.
486. Сүлтантеміров К ө м е к -Алашорда офицері. Алаш қозғалысы. Қүжаттар
мен материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2007. 3 том, 2 кітап, 210 6.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
487. Сүлеев Біләл - Алашорданың Жетісу облыстық кеңесінің мүшесі.
Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыншко. Алма-Ата: Айкап,
1992. с.87
488. Сыдықов Ғабдулкәрім - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатыскан.
489. Сыпатаев С. - Семей облыстық қазақ сиезінде Облыстық Қазақ
Комитетіне мүшелікке сайланған. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 198 бет.
490. Сыртанов Барлыбек - Қазаксиездеріншакыруі адайындыкжұмыстарын
жүргізушілердің бірі. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова.
Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 24 бет.
491. Табынбаев Емберген - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
492. Тақымбаев Сейітказы - Семей қаласының Заречно-Слободка (кейіннен
Алаш каласы) ауданындақүрылған қазақ комитетінің мүшесі. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 507 б.
493. Талгамбаев - Алашорданың Қостанай комитетінің мүшесі. Алашорда.
Сборник документов. Сост. Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с.85
494. Танашев Уәлитхан - Бірінші жоне екінші жалпықазақ сиезіне
қатысқан.
495. Таңқыбаев Тәжігали - Батыс Алашорда әскери бөлім жетекшісі. Батыс
Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 124 б.
496. Тарабаев А. - Семей облыстық қазақ сиезінде облыстық Қазақ
комитетіне мүшелікке сайланган. Қазақ үлт-азаттық қозгалысы. Қүрастырган
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 198 бет.
497. Таржанов X. - Орал облысы қазақтарының сиезінде Мүсылман сиезінг
делегат болып сайланган. Алаш қозгалысы. Қүжаттар мен материалдар жинагы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 264 б.
498. Тасбаев Ризаул - Түркістан аймагы қазақ-қырғыздарының жалпы
жиылысына Қазалы >езінен қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы.
Қүрастырган К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 бет.
499. Тасқарин Мүхамед - Торғай облысы қазақтарының сиезінде >ез
комиссиясына сайланган. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
500. Тасымов Х.У. - Орал облысы қазақтарының сиезінде облыстык
комитетке сайланган. Алаш қозгалысы. Қүжаттар мен материалдар жинагы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 261 б.
501. Таукин Қүрмаш - Семей қаласының Заречно-Слободка (кейінпен Алаш
қаласы) ауданында қүрылган қазақ комитетінің мүшесі. Алаш қозгалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 507 б.
502. Тәңірбердіүлы Дінислам - Семей облысынан «Алаш» партиясын
колдап, «соган ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазақ» газеті.
Қүрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
503. Тәржіманов Ж. - Жалпы мүсылман сиезінің қазақ өкілдері. Қазақ үлт-
азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 266 б.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
504. Тәтіүлы Ораз-Торғай облысы қазақтарының сиезінде мүсылман сиезіне
өкіл болып сайланған. «Қазақ» газеті. Қүрастырғандар Ү.Субханбердина,
С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы,
1998.376 6.
505.Тәтібаев Қазмүхамед - Алашорданыц үлтгық әскери бөлімінің z
командирі. К.Нүрпейісов. Алаш һәм Алашорда. Алматы: Ататек, 1995. 203 б.
506. Телтаев Қасымбай - Жетісу облысы Пржевал yrsi қазақ комитетінің
төрағасы. Алаш қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы:
Алаш, 2004. 1 том, 306 б.
507. Темірбаев Файзолла - Торғай облысы қазақтарының сиезінде >сз
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник докумштов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата:Айкап, 1992. с. 26
5 08. Теміров Әбжан - Көкшетау >езінде өткен баскосуға катысқан. Қазақ үлт-
азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 120 бет.
509. Теміров Ғабдолла - Торғай облысынан «Алаш» партиясы атынан
Қүрылтай жиналысына үсынылған депутат. «Қазақ» газеті 14.11.1917, № 250.
510. Теміртанов Байғазы - Жалпы мүсылман сиезінің қазақ өкілдері.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 266 б.
511. Тергеусізов Иса - Екінші жалпықазақ сиезіне катыскан.
512. Тоқбайүлы Ермүхамед - «Алаш» партиясының Ақмола облыстык
комитетінің мүшесі. Алаш қозгалысы. Қүжаттар мен материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 314 6.
513. Тоқберлинов И.Т. - Орал облысы қазақтарының сиезінде облыстык
комитетке сайланган. Алаш қозгалысы. Қүжаттар мш материалдар жинагы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 261 б.
514. Тоқтабаев Досжан - Торгай облысы қазақтарының сиезінде >ез
комиссиясына сайланган. Алашорда. Сборник докумштов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
515. Тоқтабаев Кәрім - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
516. Тоқтабаев Мүқан - Семей облыстык қазак сиезінде облыстык Қазақ
комитетіне мүшелікке сайланған. Қазақ үлт-азаттық козғалысы. Қүрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 198 бет.
517. Токтамышев Хамит - Алашорда әскери бөлімінін басшысы.
К.Нүрпейісов. Алаш һәм Алашорда. Алматы: Ататек, 1995. 187 б.
518. Токтыбаев Иса - Түркістан аймағы қазақ-кырғыздарының жалпы
жиылысына Жетісу облысы Пішпек >езінсн катыскан. Қазак үлт-азаггық
қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007.
4 том, 208 бет.
519. Топаев Ысхан - Орал облысы қазақтарының сиезінде облыстык
комитетке сайланган. Алаш қозгалысы. Қүжаттар мш материалдар жинагы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 262 б.
 >■
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
520. Торайғыров Сүлтанмахмүт —«Алаш» партиясының Семей облыстық
комитетінің мүшееі. Алаш қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар жинағы.
Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 500 б.
521. Торсанүлы Қази - «Алаш» партиясының Ақмола облыстық комитетінің
202 мүшесі. С.Сейфуллин. Көп томдық шығ. жинағы. Алматы: Қазығүрт, 2004.
1 том, 125 б.
522. Төлебаев Қайролла - Торғай облысы қазақтарының сиезінде >ез
комиссиясына сайланған. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыншко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
523. Толебаев Мырзахан - Бірінші жалпықазак сиезіне қатысқан.
524. Төреқүлов Нәзір - Бірінші жалпықазақ сиезіш қатысқан.
525. Төтебаев Қуат - Батыс Алашорда әскери далалық сотының мүшесі.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 1716.
526. Түзмүхамедов Телмүхамет - Алаш қаласы Думасының мүшесі. Алаш
қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
507 6.
527. Тұмақов - Алашорданыц Омбы комитетінің мүшесі. Алашорда.
Сборник документов. Составитель Н..Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992.
с.86
528. Түнғашин Ахмет - Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
529. Түрғанбаев Мәннан - Семей облыстық қазақ сиезіне қатысқан.
М.Қойгелдиев. Алаш қозгалысы. Алматы: Санат, 1995. 229 б.
530. Түрғымбаев Нүрымхан Омарүлы - «Алаш» партиясының мүшесі.
С.Тәбәрікүлы. Қайран, Мәннан. Алматы: Қағанат, 2002. 216 6.
531. Түрлыбаев Айдархан - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
532. Түрмүхамедов Есенғали - Бірінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
«Алаш» партиясы бағдарламасын жасаушылардың бірі.
533. Түрымов Керей - Торғай облысы қазақтарының сиезінде бюро мүшесі
болып сайланған. «Қазақ» газеті. Қүрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов,
Қ.Сақов. Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1998. 376 б.
534. Түрымтаев С. - Алаш қозгалысына қатысушы. Д.Сүлейменова
Алашорданыц Батыс бөлімінің тарихы - өлке тарихының құрамдас бөлігі.
Алматы: Арыс, 2007. 99 6.
535. Түяқов Ғабдолла - Алашорданыц Қостанай у;зі бөлімінің хатшысы.
Алашорда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап,
1992. с. 76-79
536. Тыныстанов Қасым - Алаш қозғалысын қолдаған қырғыз қайраткері.
Д.Қамзабекүлы. Алаш ж әш әдебиет. Астана: Фолиант, 2002. 334 б.
537. Тынышбаев Мүхаметжан - Бірінші жалпықазақ сиезіж қатысқан. ¥лт-
азаттық қозғалысы көсемдерініц бірі.
538. Тыныштықбайүлы Бейсенбай - Ақтөбе уезі Алашорда бөліміне
сайланған. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана:
Астана полиграфия, 2007. 4 том, 114 бет.
 “АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
539. Тыштыбаев Қожаберген - Торғай облысы қазақтарының сиезінде
уез комиссиясына сайланган. Алашорда. Сборник докумштов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
540. Тілеубергенов Ж. - Жалпы қазақ сиезін ұйымдастырушылардың бірі.
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Құрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 27 бет.
541.Тілепин Б.П. - Орал облыстык казақ сиезінде қазақ комитетінг
кандидаттыққа үсынылған. Алаш қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар
жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 262 б.
542. Тілеулин Жүмағали - Бірінші жалпықазақ сиезіне катысқан.
543. Уәлиханов Махмуд - Көкшетау \ездік «Алашорда» Советінің
үйымдастыруымен өткен сиезте қатысқан. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 121 бет.
544. Уймумбаев Нечкей - Алаш қаласы Думасыньщ мүшесі. Алаш
қозғалысы. Қүжаттар мш материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 507 б.
545. Үзақбеков А бдолла- Алаш қозғалысына қатысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
546. Үйықбайүлы Нүсіпбек - Екінші жалпыказак сиезіне қатысқан.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 303 б.
547. Үкібаев Қаражан - Семей қаласыныңЗаречно-Слободка (кейіннен Алаш
қаласы) ауданында қүрылған қазақ комитетінің мүшесі. Алаш қозғалысы.
Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 507 б.
548. Үмбетбаев Алдабергш - Алаш қозғалысына катысушы. Қазакстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
549. Хажибеков Баймырза - Түркістан аймағы қазак-қырғыздарының
жалпы жиылысына Ташкент >езінен қатыскан. Қазак үлт-азаттык қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 бет.
550. Халмырзаев Әбдулласул - Түркістан аймағы казақ-кырғыздарының
жалпы жиылысына Наманган упінен қатысқан. Қазақ үлт-азаттык қозғалысы.
Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 208 бет.
551. Хамитов Нәжіп - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
552. Хасан Хазірет, Хасан Нүрмүхамедов - Екінші жалпыказак сиезіне
қатысқан. Алаш қозғалысына катысушы. Батыс Қазакстан облысы.
Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002. 511 6.
553. Хасанов Ғабдолғазиз - Торғай облысы қазақтарының сиезіне қатысқан.
Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 174 б.
554. Хасенов Шайқүл - Торғай облыстык қазак сиезінде Ырғыз >сзіікзі
комиссия күрамына сайланган. Алаш козғалысы. Қүжаттар мш материалдар
жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 233 б.
555. Ходжаев Убайдулла - Бірінші жалпықазақ сиезі атынан Қүрылтай
жиналысына Сырдария облысынан үсынылған. Алаш козғалысы. Қүжаттар
мш материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 367 б.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
556. Шағымарданов Сағадат - Екінші жалпықазақ сиезіне қатыскан.
557. Шахулев Тамимдар - Алаш қозғалысына қатысушы, 1916 жылы
Минскіде Ә.Бөкейхан маңындажүрген. Х.Болғанбаев шығармалары. Т ағылымы.
Қүрастырған Д.Қамзабекүлы. Астана: Парасат әлемі, 2005. 67, 212 б.
558. Шектібаев Сейсенғали - Алаш қозғалысына қатысушы. Алаш
козғалысы. Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2005. 2 том,
383 б.
559. Шендириков Степан Никифирович — Жетісу облысынан «Алаш»
партиясы атынан Қүрылтай жиналысына үсынылған депутат. «Қазақ» газеті
14.11.1917, № 250.
560. Шәпенова М. - Орал облыстык қазақ сиезінде қоғамдағы қазақ әйелінің
жағдайын дәл сипаттайды. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүрастырған
К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия, 2007. 4 том, 61 бет.
561. Шәріпов Сабыр - Көкшетау >езінде өткен басқосуға қатысқан. Қазақ үлт-
азаттық қозғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 120 б.
562. Шоуменов Намазбай - Екінші жалпықазақ сиезіне катысқан.
563. Шебалин П.И. Жетісу облысынан «Алаш» партиясы атынан Қүрылтай
жиналысына үсынылған депутат. «Қазақ» газеті 14.11.1917, № 250.
564. Шегіров Ахмет - Екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
565. Шевченко Павел Николаевич - Алаш қаласы Думасының мүшесі. Алаш
козғалысы. Қүжаттар мен материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том,
507 6.
566. Шманов Өтегүл - Торгай облысы қазақтарының сиезінде >ез
комиссиясына сайланган. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26
567. Шоқай Мүстафа - Бірінші және екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан.
¥лт-азаттық қозгалыс косемдерінің бірі.
568. Шолтыров Хамит - Қүрылтай жиналысына депутат ретінде үсынылган.
Алаш қозгалысы. Қүжаттар мен материалдар жинагы. Алматы: Алаш, 2004.
1 том, 356 б.
569. Шомбалов Мәжит - Бөкей Ордасы облыстық қазақ сиезінің мүшесі.
Қазак үлт-азаттық қозгалысы. Қүрастырган К.М.Ілиясова. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том, 76 б., 192 6.
570. Шонанүлы Телжан - «Алаш» партиясыныц Торғай облыстык
комитетінің мүшесі. «Қазақ» газеті 14.11.1917 № 250
571. Шотин Жүмахан - Торғай облысы қазақтарының сиезінде >ез
комиссиясына сайланган. Алашорда. Сборник документов. Составитель
Н.Мартыненко. Алма-Ата: Айкап, 1992. с. 26.
572. Шүгыл қажы - Алашорда үкіметі жанындагы діндарлар кеңесініц
мүшесі болған. Алашорданың Батыс бөлімінің үкіметіне қаржылай көмек
көрсеткен. Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімі — өлке тарихының
қүрамдас бөлігі. Алматы: Арыс, 2007. 62 б.
573. Шүлембайүлы Жаңбырбай - Семей облысынан «Алаш» партиясын
қолдап, «соган ереміз» деп арнайы хат жазушылардың бірі. «Қазақ» газеті.
 УС “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Қүрастырғандар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сақов. Алматы: «Қазак
энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998. 426 б.
574. Чайкин Вадим - Бірінші жалпықазак сиезіш қатысқан.
575. Челвов Төлебай - Семей қаласының ЗаречноСлободка (кейіннен Алаш
қаласы) ауданында қүрылған казак комитетінің мүшесі. Алаш қозғалысы. 205
Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 507 б.
576. Ыбыраев Акбар - Алаш козғалысына катысушы. Қазақстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
577. Ысқақов Даниял - Алаш козғалысына қатысушы. Қазакстан тарихы.
Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна, 2006. 40 б.
578. Ысқақов Сүлтанғазы - Екінші жалпықазақ сиезіне катысқан.
579. Ысқақүлы Кәкітай - Алаш қозғалысына қатысушы. Алаш қозғалысы.
Қүжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 135 б.
580. Ізбасаров Жүсіп - Алашорданыц Ақмола комитетінің төрағасы.
С.Сейфуллин. Көптомдық шығ. жин. Алматы: Қазығүрт, 2004. 1 том, 257 б.
581. Ізтілеуов Сағидолла - Жымпитыда өткен облыстык қазақ сиезінде
күрылған Ойыл уәлаяты үкіметінің қүрамында болған. Р.С.Мажитов. Жаханша
Досмухамедов. Алматы: Арыс, 2007. с.85.
582. Юсипов (Усіпов, Жүсіпов) Шынтай - Бөкей Ордасы облыстық казак
сиезінің қаулысы бойынша Орталык Комитет қүрамында болды. Қазақ үлт-
азаттық козғалысы. Қүрастырған К.М.Ілиясова. Астана: Астана полиграфия,
2007. 4 том, 193 б.
583. Юсупов Әбдірахман - Семей облыстык казак сиезінде облыстык Қазақ
комитстіне мүшелікке сайланған. Алаш қозғалысы. Қүжаттар мен материалдар
жинагы. Алматы: Алаш, 2004. 1 том, 337 б.

Дайындаган Е. Тілешов
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ Г - \ с X v Ч

АЛАШТАНЫМ
«Абай» - Семейде 1918 жылы ақпан-қазан айларында 12 саны жарық
көрген ғылыми-әдеби, шаруашылык журналы. Шығарушысы - «Жанар»
ұйымы және «Уак қарыз» серіктігі. Редакторы - Жүсіпбек Аймауытүлы.
Жауапты шығарушылардың бірі - М.Ә>езов. Журнал ақын, сйшыл Абайды
- үлттың биігі, кемеңгері деп есептеп, ел ж әш руханият жайын осыған сай
байыптауды көздеген. МүндаЖ.Аймауытүлы, М.Э\езов, М.Дулатүлы, Ғ.Қараш,
М.Түрғанбайүлы т.б. авторлардың мақалалары жарияланған.
Д.Қамзабекулы

Абдуллин Хамза Жармұхамедұлы 1919 жылы Солтүстік Қазақстан

облысы, Булаев ауданы, Калинин ауылында туған. Петропавл агротехникумын,
Омбы қаласындағы ауыл шаруашылық жүмысшылар факультетін бітірген.
Солтүстік Қазақстан облыстық халық ағарту бөлімінде қызмет атқарған.
Алматыда коммунистік журналистика институтында окыған. 2-дүниежүзілік
соғысқа қатысып, түтқынға түскш. Түтқындар лагерінш Алаш қайраткері
М.Шоқайдың бастамасымен күрылған «Түркістан легионы» күрамына алынған.
Соғыс аякталған соң елге оралып, әкімшіл-әміршіл жүйенің саяси кугын-
сүргінін бастан кешірді. Ол - Мүстафа Шоқай, Мағжан Жүмабаевтардың өмірі
мш шыгармашылығына байланысты деректі еңбектердің авторы.
Қазақ әдебиеті. Энциклопедияльщ аньщтамальщ

Автономияшылдар одағы - XX ғасырдың басында Ресей империясынын

қол астындагы үлттар мен үлыстардың өзін-өзі билеуін қамтамасыз етуді
көздеген қогамдық саяси үйым. Бүл үйым саяси күрескер, поляк ғалымы,
профессор И.А. Бодуэн де Куртенэнің жетекшілігімен 1905 жылы қарашада
Санкт-Петербургте қүрылды. Оның қүрылуы империядағы түз халықтарын
азаттық күресте бір-біріш жақындастыратүскен ірі саяси оқиға болып табылады.
Одақтың күрылуы мш кызметіне жалпыресейлік мүсылмандық қозғалыстьщ
А.Ибрагимов, А.Топчибашев, С.Жантөрин сиякты көржкті қайраткерлері
де атсалысты. Жантөрин одақ бюросының мүшесі болды. 1905 жылғы 19
қарашада Санкт-Петербургте өткен автономияшылдар сиезіне М . Тынышбаев
қатысты. Оның міндеттері белгіленген бүл сиезге поляк, әзербайжан, армян,
грузин, белорус, украин, еврей, латыш, татар, қазак халықтары атынын 83 өкіл
қатысты. Автономияшылдар сиезі «Ресей империясындағы барлык үлттар
орыс мемлекетін республикалық негізде қүруға атсалысты. Ресей мемлекеті бір
орталықка катаң багындырылмаган федеративтік түрде болып, әр үлт өз істерін
өздері басқаратын автономия алсын» деген қарар қабылдады. Автомияшылдар
 АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
оның мүшелері Столыпин өктемдігі түсында қуғын-сүргінге үшырап, Бодуэн
де Куртенэ абак гыға жабылды. Сөйтіп, одақ өз жүмысын тоқтатты.
С.Рустемов

«Азамат» серіктестігі —Орынборда 1913-1918 жылдары «Қазақ» газетіне

қүрылтайшы, дем^тиі болған серіктестік. Оны қүрган, қалыптастырған -
үлт зиялылары. Серіктестік жарнасы 100 сом болып белгілентеа 1917 жылы
оның мүшесі 106 адамға жеткен. Сол кездің заңдылығына сәйкес, мемлекет
қаржыландырмайтын басылымдар осындай серіктіктің көмегімш жүмыс
істеген. Тарихтан мәлім жәйт, «Қазақ» патшалық саясатқа қарсы мақалалары
үшін 4-5 мәрте үлкен айыппен жабылған. Сонда оның қайта ашылуы үшін
төленетін мол қаржыны (бір деректе «әр кездері 50, 1500, 3000, 4550 сом
айыппүл тағылғаны» айтылады) үлт аукаттылары берген. «Қазақ» газетінде
«Азамат» серіктестігінг шамасына қарай жарналық қаржы аударып, мүше
болған азаматтардың аты-жөні үзбей жарияланып түрған.
Д.Қамзабекулы

«Айқап» журналы - 1911 жылдың қаңтары мен 1915 жылдың кыркүйегі

аралығында Троицк қаласынан кейде айына бір рет, кейде екі рет шығып түрған
қазақтың алғашқы қоғамдық саяси және әдеби-мәдени журналы. Редакторы -
көрнекті көсемсөзші, акын, зерттеуші Мүхамеджан Сералин. Журналды шығару
ісіне татар үлтының зиялылары біршама каржылай-рухани көмек көрсеткен.
Басылымның 88 саны жарық көрген. Журналда А.Байтүрсынүлы, М.Дулатүлы,
Ш.Қүдайбердіүлы,С.Торайғырүлы,Б.Өтетіле/үлы,С.Дөнентайүлы,Қ.Кемеңгер-
үлы, Ә.Ғалимүлы т.б. қалам қайраткерлерінің еңбектері жарияланған. «Айқап»
үлт тарихы мен моден исті такырыбын да біршама зерделеген. Қалайда журнал
XX ғасыр басында казақтың саяси, мәдени деңгейінің осуіне айрықша ықпал
еткш. Басылым атына келсек, қазақтың «әй, қап!» дсгсн өкінішке толы сөзінен
туған. Яғни, мақсаты - окініштің орнын толтыру болған. Ал, «Айқапқа» айдын
әрі пана Троицкі Қостанай-Торғайға жақын, әрі сол кезде бүл өңір түтасымен
Орынборға қараған еді. Соңғысының кейін астана болып кетуінің де сыры
осында.
Д.Қамзабекулы

«Ақжол» газеті-Қазакстанның коғамдық-саяси ойыныңжәне мәдени-ағарту

ісінің дамуына ықпал еткен газет. 1920-1925 жылдары Ташкентте Түркістан
Компартиясы ОК мен ТүркАКСР-і ОАК-нің органы, 1925-1926 жылдары
Шымкентте БК(б)П Сырдәрия губкомының органы ретінде шығарылды.
Алғашқы редакторы - Сүлтанбек Қожанов. Кейін газетті шығарушы,
редакторлардың ішінде Н.Төреқүлов, С.Оспанов, И.Тоқтыбаев т.б. болды.
Оның жүмысына М.Дулатов, Ж.Аймауытов, Х.Досмүхамедов, І.Жансүгіров,
А.Байтүрсынүлы, Б.Сүлеев, Т.Шонанов т.б. казак зиялыларының улкен
шоғыры араласқан. Басылым беттерінде Алаш қозғалысының қайраткерлері
қазақ халқыньщ мүддесіж қатысты такырыптарды козғап, күнды макалалар
жариялады. Газеттің саяси-идеялык бағыты күрылтайшыларына үнамады.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ V
*я»Й*и C ^ s ^ * - _1
С --*’ Й»«а^ч3яда=-

Оның жұмысына көп кедергілер жасады. Коммунистер «кызыл» дегет сөзі

бар атауды алмай, газеттің «Ақ жол» атануының өзінен күдікті мән іздеді.
Осыған орай Қожанов «Ақ жол» біздің ақ батамыз, ак жүрегіміз, ак көңіліміз
екшін қазақ-қырғыз жүрты ақылымен біліп, жүрегімш сезеді» деп жазды
208 (1921, №115, 7 желтоқсан). 1925 жылы 29 мамырда И.В. Сталин РК(б)П Қазак
өлкелік комитетіне жолдаған «Қазақ баспасөзі туралы» хатында «Ақ жол»
мен «ақгвардияшыл эмигрант» Мүстафа Шоқай арасында идеялық бірліктің
байқалатындыгын жазып, партияда жок интеллигенттерді коммунистік
басылымға жолатпауды талап етті. Сталиннің хаты ескі интеллигенцияны
қуғындауға жол ашып, 1920 жылдардың алғашқы жартысында Қазақстанда
жарық көрген үлттық басылымдарға үлкен соққы болып тиді және жариялылык
пен демократия атаулыны әміршіл-әкімшіл жүйемен ауыстыруға негіз берді.
«Ақ жол» газеті халык алдындағы борышын адал орындаған, үлттың рухын
көтергсн басылымдардың бірі болды.
Р. Әлмүханова

Ақмола облысы - Батыс Сібір (Дала) гееерал-губернаторлығының

қүрамындағы облыс (1868.10.21). Оған Көкшетау, Атбасар, Ақмола >ездері
маі Омбы және Петропавл қалаларындағы Сібір казак әскерлерінің 1-6 полк
округтарының біраз жер иеліктері қосылды. Орталығы Омбы қаласы болды.
1869 жылы 1 каңтарда облыс әкімшілік жағынан біржолата қалыптасты.
Оның қүрамында 5 >езд (Омбы, Петропавл, Көкшетау, Сарысу (1878 жылы 13
қыркүйектен бастап Атбасар), Ақмола) кірді.
Қазақстан тарихы. Энциклопедиялық анъщтамалъщ.

Ақмола облыстық қазақ сиездері. Бірінші сиез 1917 жылдың 25 сәуір-7 ма-
мыр аралығында Омбы қаласында өтті. Сиез төрағасына А.Түрлыбаев, төраға
орынбасарларына Е.Итбаев пш М.Дулатов сайланды. Сиездің күн тәртібіндегі
негізгі мәселелер: білім беру; әйел мәселесі; сот; земство; баспасөз; азық-түлік;
уақытша атқару комитеттерін қүру т.б. Ақмола облысы қазақтарының сиезі
мазмүны жағынан Торғай сиезіне жақын қаулы-қарарлар қабылдады. Сиездің
соңғы мәжілісінде Омбы облыстық қазақ комитеті қүрылды, оған төрағалыққа
Айдархан Түрлыбаев, орынбасарлыққа Сейілбек Жанайдаров, Асылбек
Сейітов, мүшелікке тағы жеті адам бекітілді. Олардың арасында Мағжан
Жүмабаев, Байсейіт Әділов сияқты белсенді жастар да бар еді.
Ақмола облысы қазақтарының екінші сиезі қыркүйек айында өткен деген
мәлімет айтылады, бірақ ол жөнінде деректер болмай отыр. Мүнан кейін
Омбы қаласында үлттық Алаш партиясын қүруға арналған Қүрылтай өтті.
Қүрылтайда Омбы қаласында партияның облыстық комитетін қүру жөнінде
қаулы қабылданды, оның төрағасы болып А.Сейітов сайланды.
Ғалымдардың айтуы бойынша, Ақмолада өткен облыстық қазақ сиездерінде
басқа облыстармен салыстырғанда жеке мәселелер қатарында жүмысшылар
және әйел мәселесіне көбірек көңіл бөлінген.
К.Ілиясова, Г.Әріпбекова
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Алаш автономиясы- 1917 жылдан кейінгі тарихи күжаттарда, газет-журнал
материалдарында қолданылатын саяси атау. Негізі, дәл осы атаумш автономия
бірден күрыла салмаған, басты күш саяси аумалы-төкпелі шақта қазақты әр
елде қалдырмай біріктіруге жүмылдырылды. 1917 жылы 13 желтоқсанда Алаш
Орда үкіметі жарияланған. Ал, Алаш автономиясын жариялау Түркістандагы ^
жағдайға сәйкес кейінге қалдырылған. Өйткші қазақ қайраткерлері үшін үлттың
және жердің түтастығы аса маңызды іс болды. Қоқанда жарияланған Түркістан
автономиясы немесе Түркістан мүхтарияты 1917 жылдың 27 қарашасынан
(10 желтоқсанынан) 1918 жылдың 11 ақпанына дейін өмір сүріп, соңында
болыиевиктердің аяусыз күшімеи таратылды. Бір жайт, осы автономияның
басшылығында жүргш М.Шоқай бір мезгілде Алаш Орданың да мүшесі
(министрі) болып сайланды. Бүл саяси шүғыл қадам еді. Тарихи II жалпықазақ
сиезінде (Орынбор, 1917 жыл, 5-13 желтоқсан) осы Алаш автономиясын
тездетіп жариялау-жарияламау мәселесі дауысқа салынды. Көпшілік (ішін-
де Ә.Бөкейхан, А.Байтүрсынүлы, М.Дулатов, Х.Ғаббасұлы, М.Мақүл,
Х.Болғанбай т.б. бар) жағдайға қарап кейін жариялауды жақтады. Азшылык
(ішінде Х.Досмүхамедүлы, Ж.Досмүхамедүлы, У.Танашүлы, Ғ.Жүндібайүлы,
Ғ.Қараш т.б. бар) тездетіп жарияламасақ, Түркістан автономиясына кірейік
десті. М.Шоқай, Ә.Кенесарин, А.Шегіров қалыс калды. Нәтижесінде Түркістан
қазағын қосып алып, автономия жариялауға 1 ай мерзім берілді. Бір ай ішінде
қосылу ісі жүрмесе де автономия жарияланатын болып шешілді. Осы үшін 1918
жылы 5 қаңтарда шақырылған Сырдария сиезіне «бірігу мәселесін қозғау үшін»
Б.Қүлманов, М.Дулатов, Т.Қүнанбайүлы арнайы жіберілді. Бүл жиында табиғи
талас-тартыстан кейін Түркістанның оқығандары қосылуға ықылас танытса
керек. Бірақ жағдай ауыр еді. Көзделгш бір айда косылу жайы сол күйінде
өзгеріссіз қалды. Түркістан автономиясы да амалсыз жүмысын тоқтатты.
Қазак қайраткерлері автономия жариялау үшін қайта жиналған жок- II сиездің
қаулысы күшінде қалып, енді ресми қағаздарда «Алаш автономиясы» деп
жазылатын болды. Тіпті осындай мер табаны да мүрағаттардағы қүжаттарда
сақталып қалған.
Д.Қамзабекулы

«А лаш » газеті — 1916 жылдың 26 қарашасынан 1917 жылдың ортасына

дейін Ташкентте шығып түрған апталық газет. Редакторы —Көлбай Төгісүлы,
шығарушысы — Мэриям Төгісова-Қапсаламова. 1917 жылғы 22-санынан
бастап редакторы - Т.Жанбайүлы. Кейбір зерттеушілердің еңбегіне Караганда,
осы жылы күзде газет бастапкыда Омбыға, сонан соң Петропавлға көшсе
де, К.Төгісүлының белсенді саясатқа кіруіне байланысты жабылып қалады.
Бүл қайраткер «Алашты» шығарып жүргенде әлі «Үш жүз» партиясын
қүрыса қоймаған еді. Сондықтан ол баскарған басылымга Т.Жомартбайүлы,
А.Мәметүлы, Ж.Сейдалин, С.Дөнентайүлы, Ш.Айманүлы, Б.Күлейүлы,
Б.Майлин, І.Жансүгіров, А.Баржақсин, Ж.Аймауытүлы мен М.Ә>езов,
Н.Қүлжанова, Ж.Бабатайұлы т.б. қаламгерлер мақалаларын жариялап отырды.
Мүнда XX ғасыр басындағы оянуларды сипаттайтын біршама еңбек бар.
М.Төгісова театр туралы бірнеше мақала жазған. Саяси мәселеде К.Төгісүлы
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Алаш зиялылырымен ортак пікірге келе алмаған. «Алаш» газеті - ұлт
баспасөзінің бір ізденісі.
Д.Қамзабекулы

«Алаш» ғылыми-зерттеу институты мш ғылыми орталығы - соңғы

жылдары жасақтала бастаған ғылыми мекемелер. Алматыда «Алаш» тарихи
зсрттсу орталығы (президеяті —Хайролла Ғабжалилов, ғылыми жоба жетекшісі
- Т.Омарбеков), Астанада JI.H. Гумилев атындағы Е ¥У жанында «Алаш»
мәдениет және рухани даму институты (директоры - Д.Қамзабекұлы) жұмыс
істейді. «Алаш» ТЗО жалпы ұлт тарихы мш казақтың этногенездік тарихын
(шежіре) зерттесе, «Алаш» МРДИ ұлт зиялылары мұрасын түжырымдык
тұрғыдан қарастырып, оны оқулықтар, танымдық еңбектер, басқа да шаралар
арқылы республикаға, шетелдерге насихаттаумен шұғылданады.
Д.Қыдырәлі

«Алаш» журналы - 2005 жылдың тамыз айынан бастап шығып келе жаткан
тарихи-этнологиялық ғылыми журнал. Құрылтайшысы «Алаш» қорынын
тарихи зерттсу орталығы. Журнал екі айда бір рет Алматы каласынан шығып
тұрады. Журналда қазақ тарихының өзекті мәселелеріне арналған ғылыми
мақалалар басылады. Басылымда Алаш қозғалысының тарихына байланысты
бірқатар материалдар жарық көрген.
Е. Тілеіиов

Алаш қаласы - Семей қаласының жанындағы Заречная слабодканы

Алаштың орталығы ретінде жариялап, оны «Алаш» қаласы деп атаған.
Бұл туралы 1917 жылдың 29 шілдесінде Заречная слабодка тұрғындары
жиналысының «Алаш қаласы туралы» хаттамасынан оқимыз. Хаттама соңына
төраға ретінде Р.Мәрсеков қол қойған. Оны Алашорда төрағасы Ә.Бөкейханның
«Алашорда» үкіметінің іске кіріскендігі туралы Орынборға жіберген жедел
хатынан да көреміз. Онда: «Екінші қазақ-қырғыз сиезінің қаулысы бойынша 24
июньде Алашорда «Алаш» қаласында іске кірісті» - деп жазылған. 1917 жылдың
19 қарашасында Алаш қаласының Думасына депутаттар сайлауы өткізілген.
21-22 қарашада осы Думаның алғашқы отырысында оның төрағалығына
Б.Сәрсенов сайланған.
Е. Тілешов

Алаш қозғалысы - Ресей империясындағы қазақтың саяси-демократиялык

қозғалысының атауы. Ғалымдар арасында мұның басталуы туралы қилы пікір
бар. Бірі 1902-1903 жылғы христиандандыруға қарсы қозғалыстан, екіншісі 1905
жылғы Қарқаралы «петициясынан», үшіншісі 1917 жылғы ақпан төңкерісіжн
бастауды ұсынады. Біздіңше, оның тарихи негізі Ресей отаршылдығының қазак
жеріндегі аса асқынған кезеңінен басталады. Мұны кешенді түрде қарау қажет.
Ресейлік түрлі саяси партияда болған Алаш қайраткерлерінің қызметін де
аталған қозғалыстан бөлек қарай алмаймыз. 1917 жылы Алаш партиясының
қүрылуы мш Алаш Орданың жариялануы бүл қозғалысты рәсімдеді.
Д. Қамзабекул ы
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
«Алаш козғалысы. Движение Алаш» - қүжаттар мш материалдар жинағы.
Оны Ш.Уәлиханов атындағы Тарих жэне этнология институты дайындаган.
Жинақ үш томнан түрады. Бірінші томға 1901-1917 жылдың қараша айы
аралыгындағы қүжаттар, екінші томға 1917 жылдың желтоқсаны - 1920
жылдың мамыры аралығындағы қүжаттар, үшінші томның бірінші кітабына 2 1
1920-1928 жылдар аралығындағы қүжаттар, екінші кітабына 1929-1932 жылдар
аралығындағы қүжаттар енгізілген. Жинактың қүрастырушылары: К.Нүрпейіс,
Ш.Б.Тілеубай,Қ.С.Алдажүманов,Р.Қ.Қанғожиева,М.Қойгелдиев,С.Қ.Рүстемов,
Е.Сайлаубай, У.Томахико (Жапония), Е.В.Чиликова, Е.М.Грибанова,
Н.Р.Жағыпаров (жауаптылар), А.С.Зүлқашева, Ә.Т.Сүлеймшова.
Е. Тілешов

Алаш милициясы, халықтық милиция - 1917 жылы желтоқсанның 5-

13 күндері Орынборда өткш екінші жалпықазақ сиезінің шешіміне сәйкес
қүрылған Алаш автономиясының қарулы жасактары. Негізінен, атты әскер
түрінде жасақталатын халыктык милиция қатарына әскери кызметті атқаруға
жарамды 20 мен 35 жастың арасындағы ер азаматтар алынатын болды.
Бөкей, Орал, Торғай, Ақмола, Семей және Жетісу облыстарындағы милиция
қызметкерлерініц жалпы саны 13500 болсын делініп, эр облыс бойынша
өскер қатарына шақырылғандар саны мына мөлшерде белгіленді: Бокейде
- 1000, Оралда - 2000, Торғайда - 3000, Ақмолада - 4000, Семейде - 1500
және Жетісу облысында - 2000 адам. Ә. Бөкейхановтыц 1919 жылғы ақпанныц
11-інде Колчак үкіметінің ресми делегациясымен жүргізген келіссөздерінде
келтірілгш мәліметтеріне қарағанда сол кезде азамат соғысы майдандарында
Қызыл Армияға қарсы күреске қатысқан Алаш карулы күштерінің саны 3000-
нан асқан. Алашорданыц таратылуымш бірге ол қүрған «халыктык милиция»
бөлімдері де таратылды.
К.Нурпейісов

Алаш Орда - 1917 жылы 5-13 желтоксан аралығында Орынборда өткен

екінші жалпықазақ сиезініц шешімімен қүрылған қазақтың автономия бағытын
үстанған үкіметініц аты. Оныц аталымы тарихи Алтын Орда, Ақ Орда, Көк
Орда нускаларымсн үқсас. Орда - ежелгі түрік-моцғол тілінде орталық, кіндік
дегш мағынаны берген атау. Тіпті кецестік қазақтыц кіндік қаласы атанған
Қызылорда (Қызыл Орда) атауын да осы өреде қарастыруға болады.
Алаш Орда - ¥ л т кецесініц қүрамына мына кайраткерлер сайланды: төраға
(казіргіше премьер-министр) - Элихан Бөкейхан, мүшелері (министрлер)
- Уәлитхан Танашов, Халел Досмүхамедүлы, Айдархан Түрлыбаев, Ахмет
Бірімжанов, Халел Ғаббасов, Салық Аманжолов, Мүстафа Шокай, Жаһанша
Досмүхамедүлы, Әлімхан Ермеков, Мүхамеджан Тынышбаев, Жақып Ақпасв,
Базарбай Мәметов, Отыншы Әлжанов. Мүшелікке кандидаттар (министрлердіц
орынбасарлары): Иса Қашқынбаев, Нүсіпбек Жакыпбайүлы, Ережеп
Итбаев, Сатылған Сабатаев, Есенғали Қасаболагов, Батыркайыр Ниязов,
Мүқыш Боштаев, Сейілбек Жанайдаров, Сәлімгерей Нұралыханүлы, Омар
Алмасов, Сейдәзім Қадырбаев, Аспандияр Кенжин, Молданияз Бекімов, Есен
Түрмағамбетов, Жаиеке Сүлтанайүлы (кырғызша аты - Жақып Солтонайүлы).
АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ "-а -О -
Оқу комиссиясының мүшелері: Ахмет Байтүрсынүлы, М ағжан Ж үмабаев,
Елдес Омаров, Биахмет Сәрсенүлы, Телжан Ш онанүлы.
Алаш Орданың демократиялык, теңдік бағытын үстанғанын мына жағдай
да көрсетеді. Ол жалпы үкімет мүшелерінің (ағзасының) саны - 25 болсын деп
белгілеп, мүның 10-ын қазақ арасында түратын өзге ұлт өкілдеріне калдырган.
Ал, даді жоғарыдағы Ә. Бөкейхан бастаған 15 үкімет мүш есінің біреуі қырғыз
үлтының өкілі екенін ескерсек, сонда басқа үлт үшін берілген орын 11
болып шығады. Осы сиез Алаш Орданың уақытш а орны деп Семей қаласын
белгілеген.
Д. Қ амзабекул ы

Алашорданьщ Батыс бөлімі, Күнбатыс Алашорда, Батыс Алаш орда -

XX ғасыр басында Батыс Қазақстан аймағында орнаған үлттық-мемлекеттік
«Алаш автономиясының бір қанаты (немесе қүрамдас бөлігі)». 1918 жылы
қыркүйекте У фа Директориясын қүру м әж ілісіж Алаш орда үкіметі тарапынан
12 делегат қатысты. Олар 11 қыркүйекте автономиялык үкімет төрағасы
Әлихан Бөкейхановтың ж ә ж Халел, Ж аһанш а Досмүхамедовтер (Орал),
Бақтыгерей Қүлманов, У әлитхан Танашев (Бөкей ордасы), Сағындык Досжанов
(Орынбор), Есенғали Түрмүхамедов, Бижан Ж анқадамов (Ақтөбе), сондай-
ақ Ахмет Бірімжанов (Торғай), Әлімхан Ермеков, М үхаметжан Тынышбаев
(Жетісу) сияқты үкімет мүшелерінің қатысуымен төтенше мәж іліс өткізді.
М әжілісте Алаш автономиясынын, жергілікті басқару жүйесі туралы мәселдаі
талқылап, бүрынғы «Ойыл уәлаяты» У ақытш а үкіметін тарату, оның орнына
Алашорданың Батыс бөлімін қүру туралы шешім шығарды. Ол ресми түрде
«Алаш автономиясының батыс бөлігін басқару жөніндегі бөлімш е» деп аталды.
Оның төрағалығына Ж .Досмүхамедүлы сайланды. Алаш орданьщ Батыс
бөлімінің әкімшілік қүзіретіж бүрынғы «Ойыл уәлаятыны ң» ж ер іж қоса Бөкей
ордасының, Ақтөбе, Ы рғыз узздерінін (Закаспий облысы) аумағы кірді. Яғни
Уфа мәжілісінің ш еш іміжн кейін бүрын «облыстық қазақ комитеті», «Ойыл
уәлаяты» аталған Күнбатыс Алашорданьщ жер аумағы 2 есе өсіп, түрғын
халқының жалпы саны 1,5 млн. адамға жетті.
Ғ.Әнес, М. Тәэіс-Мурат, М .Ізімулы

«Алаш» партиясы - 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынборда өткен екінші

жалпықазақ сиезінде қүрылған қазақтың түңғыш үлттық-демократиялык
партиясы. Партия бағдарламасы осы жылы 21 қараш ада «Қазақ» газетінде
жарияланды. Бағдарлама қүрылымы «М емлекет қалпы», «Ж ергілікті
бостандық», «Негізгі күкық», «Дін ісі», «Б илікһәм сот», «Ел қорғау», «Салық»,
«Ж үмысшылар», «Ғылым-білім үйрету», «Ж ер мәселесі» атты 10 бөлімнен
түрады. М үнда Алаштың демократиядық ж ә ж қүқықтық бағыт үстанатыны
анык жазылған. Партия мүшелері ел ісіне, халықаралық байланысқа адалдығын,
жауапкерш ілігін танытты. ¥ л т қайраткерлері 1930 ж ә ж 1937 жылы жаппай
түтқындалып, саяси түрғыдан репрессияланғанда, осы партияға кіргш і айып
ретінде тағылды.
Д.Қамзабекулы
 © “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Алаш партиясына арналған өлеңдер - «Алаш» партиясының, Алашорда
үкіметінің қүрылуына байланысты, оны қүттықтаған, үлт тә)елсіздігіне
үлкен сенім артқан бірқатар өлеңдер шамамсн бір мезгілде жарық көрді.
С.Торайғыровтың «Алаш үраны», Ғ.Қарашүлыньщ «Алашқа», «Алаштың
азаматтарына», С.Дөнентаевтың «Азаттық күні», Н.Наушабаевтың «Алаш 213
ордаға», Ә.М әметовтың «Алашқа сәлем», Ж А ймауытовтың «Әскер марселье-
засы», «¥ран», Н.Наушабаевтың «Алашордаға», Б.М айлиннің «Бүл дәуірді
күн бар екен көретүғын...» деп басталатын, қырғыз ақыны Қ.Тыныстановтың
«Алачқа» өлеңдері Алаш козғалысының сипатын поэтикалық жағынан таныта
аларлық тарихи туындылар болды. Бұл өлеңдердің барлығында халықты
бостандыққа, бірлікке, теңдікке, азаттық үшін күреске иіақыру идеясы басым.
Бүл ш ығармалар сол дәуірдің ұраны іспетті болып, халықтың еңсесін көтеруге,
елдің ертеңіш сенімін арттыруға зор үлес қосты.
Е. Тілешов

«Алаш» партиясының бағдарламасы - алғаш рет 1917 жылдың

қараш асында «Қазақ» газетінде жарияланған. Оны жасаушылар Ә.Бөкейхан,
А.Байтүрсынүлы, М .Дулатов, Е,Ғүмаров, Е.Түрмұхамедов, Ғ.Жүндібаев және
Ғ.Бірімжанов. Бағдарлама мынадай тараулардан түрды: мемлекет қалпы,
жергілікті бостандық, ж гізгі хүқық, дін ісі, билік һәм суд, ел корғау, салық,
жүмысш ылар, Ғылым-білім үйрету, Жер мәселесі. Бүл бағдарлама өзінің
мақсаты мен мазмүны жағынан сол дәуірдегі саяси-қоғамдық қажеттіліктерді
толы қ қанағаттандыра алатын күжат болып табылады. Алашорданың бүл
маңызды әрі басты күжаты, оның демократиялық, гуманистік принциптерге
негізделген саяси қүрылым екандігін көрсетеді.
Е. Тілешов

«Алаш» партиясының облыстык комитеттері - 1917 жылдың қазан-

желтоқсан айларында ашылған жергілікті органдар. Семей облыстық комитеті
Ә.Бөкейханның катысуымен 12-13 қазанда ашылды. Оның қүрамына Х.Ғаббасов
(төраға), А.Қозыбағаров, С.Дүйсенбин, Ә.Ермеков, Р.М әрсеков, И.Әлімбеков,
Т.Қүнанбаев, М .М алдыбаев, Ә.Молдабаев, Б.Сәрсенов, Ақмола облыстык
комитеті күрамына А.Түрлыбаев (төраға), А.Сейітов, Е.Итбаев, М .Жүмабаев,
Қ.Кеменгеров, Б.Серкебаев, М .Саматов, Е.Мүқышев, Д.Әділов, Ж.Тілеулиев,
Б А йбасов, Қ.Қожамбердиев, Қ.К әкш ов, Торғай облыстык комитеті қүрамы-на
Ә.Бокейхан (төраға), А.Байтүрсынүлы, М .Дулатов, А.Бірімжанов, Ж .Ж әнібек-
үлы, Е.Омаров, О.Ж әнібеков, Ғ.Жүндібаев, С.Досжанов, Ғ.Бірімжанов,
Қ .А рынғазов,Ғ.Досжанов,Т.Ш онанов,Е.Н үрмақамбетов,М . Есполов сайланды.
«Алаштың» облыстық комитеттері сол кезеңде үлт-азаттык қозғалыстың
өрістеуіне, халық арасында үлкен беделге ие болуына зор үлес косты. Облыстык
комитет мүшелері Екінші жалпықазақ сиезіне қатысып, Алашорда үкімегінің
орнауында үлкен рөл атқарды.
Е. Тілешов

«Алаш» партиясының шарты 1917 жылғы қараша айында «Сарыарқа»

газетінде жарияланды. Бүл «Алаш» партиясының жарғысы іспетті қүжаттың
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
басында: «Алаш партиясының толы қ ш артнамасы О рынборда жасалатын
болды. Даяр болғанда жұртка жарияланады. Қазіргі шарты - кіндік комитеттің
бұл жасалған шарт уакытша областной комитеттің айтқанын екі қылмайтын,
бұйырғанын дәл орындайтын» деп келетін сөйлемдер бар. Яғни, ол партия
214 бағдарламасы қабылданғанша жүретін қүжат болған. Қүжат томендегідсй
баптардан түрады: мемлекеттік билеу түрі, жер мәселесі, солдаттык мәселе,
жергілікті мекемелер, сот мәселесі, дін мәселесі, жүмысшы мәселесі, оку
мәселесі, бас бостандығы, жиылыс бостандығы, баспасөз бостандығы, жүру-
түру бостандығы, одақтасу бостандығы. Қүжат «Алаш» партиясының Семей
облыстык комитеті тарапынан қабылданған.
Е. Тілешов

«Алаш» серіктестігі - Петропавлда 1918-1919 жылы «Жас Азамат» газетін

шығаруға қаржы бөліп отырған серіктестік. Сірә, басында ол Омбыда қүрылса
керек. Серіктестік жарнасы 50 сом болып белгіленген. «Жас Азаматтың»
жылдық бағасы - 20 сом, жарты жылдығы - 11 сом, үш айлығы 6 сом болғанын
басылым бетінен окимыз. Дерек ретінде корсетейік, 1919 жылы С.Садуақасүлы
бастаған топ журнал шығаруды қалайды. Сонда қаржы сүраған Батыс Сібір
мекемесіне «Ж урналдың 1 жылғы шығыны - 200 мың сом, журнал қүны - 100
сом, 1500 кісі жазылса, бөлген ақш аларыңыз ақталады және қайтарылады»
дейді.
Д.Қамзабекүлы

Алаштану - негізі үлт қайраткерлерінің көзі тірісінде басталған зерттеу

бағыты. XX ғасырдың 20-жылдары Алаш қозғалысына байланысты
Қ.Кемеңгерүлы, С.Садуақасүлы, Т.Ш онанүлы, Ж .Аймауытүлы, С.Сейфолла-
үлы, Ғ.Тоғжанүлы, С.М үқанүлы, А.Бочаров, Н.М артыншко т.б., 30-жыл-
дары шеттеті М .Ш оқай мен елдегі С.Брайнин, Ш.Шафиро, Е.Бекш үлы,
Ғ.Мүсірепүлы, Ә.Тәжібайүлы т.б. авторлардың түрлі бағыттағы мақалалары
жарық көрді. XX ғасырдың 50-80 жылдар аралығында да Алаш түлғаларын
сынаған, қаралаған еңбектер, қанш ама зерттеулер шықты. М аңызды оқиға
ретінде елдегі профессор Б.Кш ж ебаевты ң «Өтелмеген парыз» сынды санаға
қозғау салған макаласын (1957 жыл), ш етелде (Түркия) 1973 жылы Хасан
Оралтайдың «Алаш» - Түркістан түріктерінің ұлттық үраны» атты кітабының
жарияланғанын айтуға болады. Сондай-ақ Оксфорттың Орталық Азияны
зерттеу қоғамы кеңесте окуға тыйым салынған 1920-1930 жылдардағы Алашқа
қатысты зертте/лерді қайта басты. «Ж ылымық» түсы нда бізде Ш әкәрім,
Ғүмар, Мағжан қолжазбалары баспаға даярлану жолында жабылып қалғаны
тағы да бар. Қызық жағдайда 1965 жылы Қ.Кемеңгерұлының «Алтын сакина»
жинағы шығып кеткені, М .М ағауин даярлаған Ш әкәрім өлеңдерінің 1978
жылы Л ш инград баспасынан орысша жарияланғаны тағы да бар. М үньщ
бәрі алаштанудың тарихына кіреді. 1988 жылы Қазақстан компартиясынын
қаулысынан кейін бүл салада объективті жаңа пайымдаулар көріне бастады.
Бүл бағытта тарихш ы-қоғамтануш ылардан К.Нүрпейісов, М .Қойгелдиев,
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Т.Омарбеков, Д.Аманжолова, Ә.Тәкенов, О.Сегізбаев, Қ.Ж арықбаев,
М .Бурабаев, И.Қозыбаев, С.Өзбекүлы, М .Қүл-Мұхаммед, Ө.Озғанбай,
Қ.Ахметов, Д.Қыдырәли, К.Ілиясова, С.Смағүлова, С.Иманбаева, әдебиет
тарихшыларынан С.Қирабаев, М.Базарбаев, Қ.М үхаметханүлы, Ш.Елсукенов,
Т.Кәкіш ев, Ш .Сәтбаева, Ү.Сүбханбердина, Т.Қожекеев, Б.Құндақбайүлы, 215
Р.Нүрғали, Қ.Сыдиықов, Ж.Ы смағүлов, Қ.М әшһүр-Жүсіп, А.Еспембетов,
Т.Ж үртбай,Б.Байғалиев,Б.Дәрімбет,Ө.Әбдіманов,С.Дәуітүлы,Д.Қамзабекүлы,
С.Аққүлыүлы, А.Ш әріп, Б.Әбдіғазиев, А.Ісмақ, Б.Мамыраев, Р.Тұрысбек,
Ш .Керім, М .Тәж-М үрат, М.Әбсемет, Р.Әлмүханова, тілшілерден Р.Сыздық,
М .Ж үсіпов, Ғ.Әнес, Ш .Қүрманбайүлы, О.Жүбаева, С.Ш үкірұлы жазушы һәм
журналист-зертт^ш ілерден М.Мағауин, Х.Оралтай, Ғ. Ахмедов, А.Тасымбеков,
С.Кетжеахметов, Д.Досжан, Н.Қазыбек, А.ҒІүсіпхан, Д.Әшімханүлы,
Ж .Әлмашүлы, А.Мектегг, Қ.Сак т.б. азаматтардың жұмыстары белгілі. Ең
үлкен жетістік ретінде 1990 жылдары басылған «Айкаіг», «Қазақ» жинақтарын,
Ә.Бөкейхан, М .Жүмабаев, Ғ.Қараш, Х.Досмүхамедүлы т.б. арыстардың
бір томдығы м ш таңдамалысын және соңғы жылдары жарияланған Алаш
қайраткерлерінің (М.Ш оқай, А.Байтүрсынүлы, М .Дулатов, Ж.Аймауытұлы,
Қ.Кемеңгерүлы, С.Садуақасүлы, М-Ж.Көпейүльг т.б.) көитомдығын атауға
болады.
Д. Қамзабекулы

Алаштану ғылыми зерттсу орталығы - Семей мемлекеттік педаі огикалык

институты жанынан 2008 жылы күрылған ғылыми зертгеу орталығы.
Орталықтың қүрылуына Семейдің сол жағалауы XX ғасыр басыпда Алаш
қаласы атанып Алашорда тарихында ерекше орыны болуы негіз болды.
Орталықтың директоры - Ш аңбай Түрдыкүл. Орталықтың казіргі заманғы
білімге негізделген өрісті бағдарламасы жүйелі-кешенді түрде нақтылы ғылыми
бағыттармен айқындалған. Орталықтың басым бағі.пы- Алаш кайраткерлерінін
өмірі м ш ш ығармашылығын зе р тт^. Соның нәтижесінде 100 томдык “ Алаш
қаласының кітапханасы” сериясы колға алынды.
Алғашқы 10 кітап осы жылы жарық көрмек. Орталыктьщ концептуальды
бағыты - “Алаш ” энциклопедиясын дайындау. Энциклоггедияның сөзтізбесі
толы қ дайындалып, талқылауға мамандарға үсынылды. Орталыктьщ іргелі
ғылыми-зерттеу бағыты — Алаштану мәселелері сериялық ғылыми жинағын
қалыптастыру. Алғаш қы томдары басылымға дайындалуда. Орталыктын
өзекті мәселелер бағыты - Алаш м әд аш ет тарихы журналында көрініс тауьш
отырады. Сондай-ақ, жылда дәстүрлі Алаш окулары ғылыми-теориялык
конфершциясы өтеді.

«Алаш» үғымы - казак халқының байырғы созі. Мағынасы елдік,

түтастық, бірлік, айбарлық деген бірнеше ұғымдарды жинактайды. Қазак
ішінде «алаш алаш болып, Алаша хан болғанда», «алты алаш», «алты сан
алаш», «алаш мыңы» секілді түракты тіркестер ежелден айтылады. Сондай-
ақ «Керегеміз - ағаш, үранымыз - Алаш» деген накыл-үстаным да бар. Бүдаи
 АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
шығатын қорытынды, алаш - қазақ ұлтының өте бір аяулы сөзі. Мұны қазақ
этнонимінің синонимі десек те болады.
Жалпы тілдік негізі тұрғысынан келсек, алаштың түбіріндегі «ал» - от,
01 ^ қызыл, арай дегенді білдіретін ежелгі түркі сөзі. М ысалы, Алтай, алау, алкызыл,
^ ^ албырт, аластау, албар, аламан, алөкпе, алаң, алқап т.б. сөздердің арғы түбі
«от» үғымына (қуат, күш, жігер, шапшаңдық, қызбалык, тегеурін, зор деген
мағынадағы) барып тіреледі. Отандық зерітеушілер ішінде Ш окан У әлиханнан
бастап Алаш үғымын зерделегенін байқаймыз. Ол қазақ пен алаш үғымдарын
қатар қоя отырып («начало народа казахов или алач ...»), былай деп жазады: «У
киргиз разные роды имею т свою тамгу и уран. Уран у всех киргиз есть алач».
Бүдан Алаштың - елдік-мемлекеттік рәмізге айналған үғым екені корінеді. XX
ғасырдың басында Ә.Бөкейхан бастаған үлт қайраткерлері Алаш атын партияға
да, үкіметке (үлт кеңесі) де бергенде осы үстанымды басш ы лы кка алганы анық.
Азаматтық тарихымыз үшін аса маңызды Алаш қозғалысы кезеңінде Алаш
идеясы - қазақтың үлттық идеясының темірқазығы болды. Зиялылардың Алаш
атауын таңдауы да жайдан-жай емес еді. «Керегеміз - ағаш, үранымыз - Алаш».
Кереге - мемлекет қүрылысы, Алаш - идеология. Тоқтам осындай болатын.
Алаш - жаңа түрдегі елдігіміздің, байырғы айбарымыздың рәмізі еді.
Д.Қ ам забекулы

«А лқа» ұйымы - XX ғасырдың 20-жылдары Алаш қайраткерлері бейресми

қүрған әдеби-мәдени ш ығармаш ылық ұйым. 1920 жылы болыпевиктік
диктатура толық орнағанан кейін Алаш серкесі Әлихан Бөкейхан әріптестерімен:
«Не балаларға сабақ беріп, нг жорналға, газетке мақала жазып, А лаш қа қызмет
қылмасак, не қазақ тілінде кітап жазбасақ, озге жол бізге б ө г ^ л і ғой» деп
сырласты. Алаш қозғалысының жаңа кезеңі басталды. Бүл кезеңнің рәмізді
атауы - Алқа. 1920-1924 жылдары идеясы пішіліп-сызылып, талқыланған, ал
1925 жылдың басында зиялылар арасына таратылған Алаш қаламгерлерінің
үйымдасқан шығармаш ылық жобасының аты - «Алқа» еді. Егер өкімет ресми
түрде 1919 жылдан Алаш тың іс-әрекеті түгіл атауына тыйым салғанын білсек,
бүл «Алқа» - Алаш ныспысымен үндес қана емес, оның идеясының жалғасы
болып шығады. Сондықтан да қырағы НКВД 1929 жылы Алаш арыстарын
бірінші мәрте жазалағанда, «Алқа» бағдарламасын ш ығармаш ылық үйымның
күжаты емес, саяси ұйымның күжаты деп тапты. Елшіл азаматтарға 1930-
1937 жылдары үкім шығарарда, олардың «Алқаға» кіргені, үйым мүшелерімш
араласқаны басты айып ретінде тағылды.
«Алка» дүниеге келгенге дейін олкелік баспасөзде саясатқа байланбаған
еркін шығармашылық туралы Ахмет, Ж үсіпбек, М ағжан, Смағүл, М үхтар т.б.
түлғалардың ой-пікірі жарық көрді. Осы және басқа да сүранысты ескеріп,
М әске/дегі «Күншығыс» баспасында қызметте жүргея Ә.Бөкейхан, М .Ж үмабаев
Қазақстандағы А.Байтүрсынүлы, С.Садуақасүлы т.б. қайраткерлермен
ақылдасып, жаңа әдеби үйымның бағдарламасын жасады. Ол елдегі және
сырттағы қалаларда жүрген басты 16 қаламгерге таратылды.
 3i*5> “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Руханият тарихында ешнәрсе кездейсоқ тумайды. Ш ешімді, табанды әрбір
қадамның себебі бар. 1924-1925 жылдары өмір жүзіне шыққан “Алқа” мүраты
тарихи қажеттіліктен пайда болды. Оны ешкім сырттан таңған жоқ: “Алканы”
қазақ ой-санасының сүранымы дүниеге әкелді. Ш ығармашылық қауымды ~ ._
біріктіретін жобаның хатқа түсуі - азат мүраттың, зиялы елдік нышанның ^ *'
нақтылануы еді.
Д. Қамзабекулы

Әбдешев Марат Ескетдірұлы - белгілі зергте/ші, музейтанушы. 1945 жылы

Ш ығыс Қазақстан облысы, М арқакөл ауданында туған. Әл-Фараби атындағы
ҚазМ У-дың тарих факультетін бітірген. Қазақстанның Мемлекеттік Орталық
музейінде 30 жылдан астам еңбек етіп, қазақтыңкөптеген көне мүраларын жинап,
зерттеп, анықтаған. 100-ден астам ғылыми-танымдық мақалалардың, Базарбай
М әметов, Сатылған Сабатаев, Мүхаметжан Тынышбаев, Уәлитхан Танашев,
Ғүбайдолла Бердиев, Ш афқат Бекмүхамедов т.б. Алаш қайраткерлерінің өмірі
мен ш ығармаш ылығына қатысты көптеген эндиклопедиялық мақалалардың
авторы.
Г. Әріпбекова

Әбдиманұлы Өмірхан - әдебиеттанушы ғалым, филология ғылымдараның

докторы, профессор. Ол 1953 жылы Жамбыл облысының қазіргі Тұрар
Рысқүлов ауданы Ж ақсылық ауылында дүниеге келген. 1976 жылы С.М. Киров
атындагы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетіне түсіп,
1982 жылы М .В.Ломоносов атындагы Москва мемлекеттік университетінің
журналистика факультетін бітіріп шықты. 1992 жылы «А.Байтұрсыновтың
әдеби-публицистикалық мүрасы» тақырыбында кандидаттық диссертация
қорғады. Сол уадыттан бері Қ аз¥У -діц филология факультетінде аға окытушы,
доцент, профессор болып еңбек етіп келеді. 2007 жылы «¥лт-азатты қ идеяның
XX ғасыр басындагы қазақ әдебиетіндегі көркемдік мәні мен жаңашылдык
сипаты» атты тақырыпта докторлық диссертация қоргады. Ө.Әбдиманүлы
- қазақ әдебиеті тарихының «ақтаңдақтарын» ашуга елеулі үлес қосты, Алаш
тарихын, алаш арыстары шыгармашылығын зерттеп, бірш ш е іргелі еңбектер
жазган әдебиет зерттеушісі. Ғалымның Алаш әдебиетіне арналған «Қазак газеті»
(1993), «Ахмет Байтүрсынүлы» (2007), «Қазак әдебиетіндегі үлт-азаттық идея»
(2007) атты монографиялык зерттеулері және гылыми мақалалары бар.
Е. Тііешов

Әбдіғазиұлы Балтабай 1952 жылы Қарағанды облысы Ж анаарқа ауданында

туған. Ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор. 1974-1978
жылдары Әдебиет және өнер институтында ғылыми қызметкер, 1978-1987
жылдар аралығында «Лениншіл жас», «Социалистік Қазақстан» гаіеггерінде
бөлім меңгерушісі, «Жалын» журналының жауапты хатшысы қызметгерін
атқарған. 1987-1990 Қ аз¥П У -ды ң аспиранты, 1990-1992 жылдары доценті,
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1992-1998 жылдар аралығында сол университеттің деканы болды. Қазір осы
университеттің кафедра меңгерушісі. Ш әкәрім ш ығармаш ылығына арналған
ғылыми еңбектердін авторы. Алаш қайраткерлері көркем ш ыгармаш ылығына
бойынша мақалалар жазған. Бірнеше гылыми-зерттеу енбектердің, оқулықтар
мен оқу құралдарының авторы.
Қ азақ әдебиеті. Энциклопедияльщ анықт амалық

Әбжанов Ханкелді Махмұтұлы - тарих гылы мдарының докторы,

профессор. 1953 жылы Қарағанды облысының Атасу кентінде туған. 1976 жылы
әл-Ф араби атындағы Қазақ үлттық университетін бітірген соң Целиноград
инженерлік-қүрылыс институтында (1976-1977), Әл-Фараби атындағы Қазақ
үлттық университетінде (1977-1979), ¥Ғ А Ш .У әлиханов атындағы Тарих
және этнология институтында (1979-1993), Абай атындағы Қазақ үлттық
п е д а г о г и к а л ы қ у н и в е р с и т е т ін д е (1 9 9 3 -1 9 9 9 ) е ң б е к е т т і. 1999 ж ы л д ан
JI.H . Г ум илев атындағыЕуразияүлттықуниверситетініңпрофессоры,«Еуразия»
гуманитарлық зерттеулер ғылыми орталыгы директорының орынбасары.
«Алаш жонс үлттық идея», «М иссия интеллигетции», «Алаш зиялысы», «Алаш
аманаты жәнеүлттық идея» атты макалаларьшда, А .Байтүрсынүлы, Ә.Бөкейхан,
М .Ш оқай, М .Тынышбаев, Н.Төреқүлов, С.Сәдуақасов, т.б. түлғаларға
арналған зерттеулерінде XX ғасыр басындағы қазак зиялыларының тағдыры,
коғамдық-саяси көзқарастары мен кызметі, Ресейдегі либералдық козгалыспш
ықпалдастығы, большевизммен арақатынасы, қоғамның интеллектуалдық
ojicvc'im нығайтудағы рөлі сараланған.
Е. Тілешов

Әнес Ғарифолла 1957 жылы Қүрманғазы ауданы Балқүдық ауылында

туған. Тілші-ғалым, Қазақстан Ж урналистер одағының мүшесі (1992). ҚазМУ-
ды бітірген (1979). ҚР ¥ҒА -ны ң Тіл білімі институтында гылыми қызметкер
(1980 жылдан), «Ана тілі» газетінде бөлім меңгерушісі. Репрессияга үшыраган
Қазақстан зиялыларының мүрасын зерттейтін «Арыс» қорының президент!
(1992 жылдан). Ғылыми жүмыстары қазақ тілінің тарихына, этимология
м ш лексикология, М ахамбет ш ығармаларының тілі мәселелеріне арналған.
Х.Досмүхамедовтың «Аламан» және «Исатай - М ахамбет» жинақтарын,
«Наурыз: жаңгырган салт-дәстүрлер» , «Бекет ата» кітаитарын күрастырып,
шыгарушылардың бірі. Алаш зиялыларының тагдыры туралы деректерді
жинастырып, бірнеше кітаптар қүрастырды («Ақ жол», «Тіл тагылымы» т.б.)
А.Қасенбаев

Базарбаев Мүсілім - көрнекті қогам және мемлекет кайраткері. Филология

гылымдарының докторы, профессор. 1927 жылы Қызылорда облысының
Сырдария ауданында туып, 1995 жылы А лматыда қайтыс болған. 1948 жылы
Қазақ мем лекетті к университеті филология ф акультетініңж урналистика бел імін
бітірген. «Лениншіл жас» газетінде, ҚазКСР F A Тіл және әдебиет институтында
кызмет істегш. 1956-1961 FA Тіл және әдебиет институты директорының
орынбасары, 1961-1970 аталган институттың директоры. 1970-1976 жылдары
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ҚазКСР Мәдениет министрі, 1976-1981 жылдары Сыртқы істер министрі. 1981
жылдан FA Әдебиет және өнер институтының директоры, 1988-1995 жылдары
осында қазіргі әдебиет бөлімінің меңгерушісі. «Живые традиции», «Өлең
- сөздің патшасы, сөз сарасы», «Эстетическое богатство нашей литературы»
т.б. зертт сулер м ш мектеп оқулықтарының авторы. 1980-жылдардың аяғында
Алаш арыстары ақталғанда, ғалым М.Жұмабайұлының академиялык жинағын
қүрастырумен, ақын туралы зерттеулер жазумен айналысты. Мағжанның 1992
жылғы «Таңдамалысы», 1995-1996 жылғы үш томдығы М .Базарбаевтың
алғы сөзім ш және редакциясымен жарияланды. Сондай-ак ғалым С.Жусіппен
бірге Ә.Бөкейханның «Таңдамалысына» алғысөз жазды. Әсіресе, оның жалпы
редакциялық баскаруымен шыққан «20-30 жылдардағы казақ әдебиеті: жаңаша
бажайлау», «30-40 және 50-жылдардағы қазақ әдебиеті: жаңаша пайымдау»
атты үжымдық монографиялары бүгінгі әдебиеттанудағы айрықша серпін
еді. Өмірінің соңғы жылдары жазған «Көрікті ойдан - көркем сөз», «Замана
тудырған әдебиет» атты зерттеулерінде де Алаш түсының дарынды түлғалары,
көркем де сырлы сөзі жаңаша козқараспен байыпталған.
Д. Қалпабекулы

Байғалиев Бейсшбай - белгілі мүрағатшы-ғалым, мәтінтанушы. 1944

ж ы лы Ш ығыс Түркістанның ІІІоулпск қаласында туған. «Ж ылымыктан»
кейін алғаш қы көшпен Қазакстан жағына өтіп, Семейдін Мақаншысында
орта білім алып, азамат болған. Абай атындағы Қазақ мемлекеггік педагогика
институтының филология факультетін казак тілі мен әдебиеті мамандыкы
бойынша тәмамдаған. ¥ за к жыл Алматының үй-күрылыс комбинатында жұмыс
істеген. Қазақ елордасында ескіше хаттаниты н мамандар кажет кезде ҚазКСР
Орталық мемлекеттік мүрағатына қызметке шақырылған. Осында 1983-1989
жылдар аралығында аға мүрағаттаиушы, аға ғылыми қызметкер жүмысгарын
атқарған. Алаш арыстары ақталған 80-жылдардың аяғында баспасөзде жиі
деректік мақала жариялап жүрген ғалымды академик С.Қирабаев ҚР ¥ҒА
М.О. Әуезов атындағы әдебиет жәвг өнер институтына кызметке шақырған. Ол
осында акын Абайдың 150 жылдығына арналған жаңа академиялык жинағын
даярлайтын ғылыми топқа тартылған. Ғалым Әдебиет және өнер институтында
1990 жылдан 1998 жылға дейін кызмет істеді. Алаш қайраткерлері туралы
айрықш а мақалалар жазды, Абай шығармаларының Мүрсейіт нүскасын кайта
қалпына келтіруге көп кайрат жүмсады. Зерттсуші 1998 жылы 6 шілдеде
дүниедш озды. Алматының «Арыс» баспасы Б.Байғалиевтің соңында қалған
«Абай өмірбаяны архив деректерінде» атты кандидаттык диссертациясыныц
қолжазбасын 2001 жылы кітап етіп жариялады.
Д. Қамлібекулы

«Балапан» журналы - Омбыдағы «Бірлік» жастар үйымыныц 1916-

1918 жылдары жариялап түрган колжазба әдеби журналы. Редакгоры
Қ.Кемеңгерүлы. М .Жүмабайдың «Балапан» канат какіы » a r m аллегориялык
әңгімесі осы басылым туралы. Бүл журнал жөнінде С.Садуақасүлы «бірынғай
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
беллетристика жариялайтын басылым» деп көрсетеді. Қ.Кемеңгерүлының
«Қазақ тарихынан» атты зерттеуінде «Балапанның» 1917 жылғы 5-санынан
үзінді келтірілген. М үнда қоғамның ауыр халі ащы сыналады. Бүл журнал
Алаш қа тыныс болған жас толқынның қалам тәжірибесін шыңдаған мектеп
болып тарихқа енді.
Д.Қ амзабекулы

Бейсенғали Зейнол-Ғабдея Қабиұлы - ғалым, филология ғылымдарының

докторы, профессор. 1950 жылы 21 қаңтарда Атырау облысы Қүрманғазы
ауданы Алға ауылында туған. 1972 жылы Қазак үлттық университетін
бітірген. 1972-1978 жылдары Қазак радиосында редактор, 1985-1986 жылдары
«Мектеп» баспасында аға редактор қызметтерін атқарған. 1986 жылдан Қазақ
үлттық университетінде оқытушы, доцент, профессор, 1999 жылдан «Қ аз¥У
хабаршысы» ғылыми журналы бас редакторының орынбасары, 2001 жылдан
кафедра меңгерушісі. Зерттеу жүмыстары, негізінем, қазақ прозасындағы
шеберлік мәселелерін талдауға арналған. «Сиқырлы қалам» радиопьесасы,
«Түнгі кер>ш» атты радиосценитровкасы бар.
Қазак, әдебиеті. Энциклопедиялық анықт амалық

Болыстық сиездер - 1917-1918 жылдары Қазақстанның әр жерінде болған

сиездер. Бүл сиездерде оқу, ел тыныш тығы, азық-түлік, жер, ш аруаш ылық
т.б. мәселелер көтерілді. Бұл сиездердің халықты біріктіру, оның қүқықтык
сауатын ашу, елдегі жаңалықтармен таныстыру сияқты маңызы болды.
Е. Тілешов

Бөкей Ордасы - Ресей императорының рүқсаты м ш қүрылып, 1801-1845

жылдары Еділ мен Ж айық озендері аралығында болған қазақ хандығы. Ішкі
орда немесе Бөкей хандығы деп те аталады.
1808 ж. шілденің 17-і күні патш а жарлығымен Бөкей ордасы Астрахан
әскери губернаторы мен Орынбор ш екералық комиссиясына бағындырылды.
Патша нүсқауында Бөкей ордасы Ресей империясына бағынады делінгенмен,
Бөкей сүлтан Ж айық пен Еділ аралығындағы жерде қазақ руларын өзі баскарды.
Ә\слде ордадағы үй саны 5 мыңдай болса, 1812 жылы 7500, 1819 жылы 8500,
1825 жылы 10490 үйге жетіп, халық саны 50 мыңнан асты. 1815 жылы Бөкей
хан кайтыс болды. Ж әңгір ер жеткенге дейін хандық уақытш а Бөкейдің туысы
Ш ығай сүлтанға көшті. 1823 жылы таққа Ж әңгір отырды. Ол билікті ныгайтуға
тырысты.
Бөкей ордасы жерінде 1836-1837 жылдары Исатай Тайманүлы бастаған
көтеріліс болды. Көтеріліс хан ордасын шайқалтып тастады. 1845 жылы
Ж әңгір өлгеннен кейін хандық өкімет жсйылды. Хандықтың орнына Ішкі
орданы басқару жөніндегі уақытш а кеңес қүрылып, оған патша ш акуніктері
басшылық етті.
Е.Пірімбетова, Ш .Аманж олова
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Бөкей Ордасы облыстық қазақ сиездері. Бөкей Ордасы қазақтарының
алғаш қы басқосуы 1917 жылдың20-25 сәуіраралығындаөтті.Сиезтөрағалығына
У.Танашев, мушелеріне И.М еңдіханов, С.Меңдешев, Ә.Мүсағалиев сайланды.
Сиез жергілікті басқару жүйесіндегі күрылымдық өзгерістерге байланысты
маңызды шешімдер кабылдады. Жергілікті басқару органдарын күру ісінде
аймақтағы халықтардың түрмыс-тіршілігі мен өмір салтына мән берілді.
Бөкей Ордасында болған екінші сиез 1917 жылдың 10 қыркүйегінде
зиялылар қауымының үйымдастыруымш шақырылды. Сиездің күн тәртібіне
Россиянин, саяси жағдайы, Бөкей Ордасындағы саяси жағдай, жер мәселесі,
сауда-саттық, білім беру, денсаулық сақтау т.б. мәселелер шгізілді.
Бөкей Ордасы зиялылары Кеңестермш ашық күресудің мүмкін еместігін
түсініп, күрес тактикасын өзгертуге мәжбүр болды. Сондықтан да 17 пункттен
түратын сиез қаулысының неіізінде Атқару комитетін қүрып, сол арқылы
үлттық мәселелерді шешуге әрекеттер жасады.
К.ілиясова

Бүкілресейлік құрылтай жиналысы - 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен

кейін Ресейде қалыптасқан саяси жағдайға байланысты мемлекет өмірінің
негізгі мәселелерін шешу және басқару шешімін айқындау мақсатында
шақырылған халық өкілдерінің жиналысы. Оның нақты заңды мәртебесі
2 наурызда Мемлекеттік Думаның Уақытша комитеті мен Петроградтағы
жүмысшы-солдат депутаттары кеңесінің мәжілісінде жасалды. Бүкілресейлік
қүры лтай жиналысына партиялық тізім бойынша 730 делегат сайланатын
болып белгіленді. Сайлау 17 қыркүйекте өтіп, жиналыс 30 қыркүйекте
шақырылатын болды. Бірак уақытша үкіметтің 9 тамыздағы шешімімен
сайлау 28 қараш аға қалдырылды. Ресей империясы колемінде 73 сайлау округі
қүрылды. Қазіргі Қазақстан жерінде Жетісу, Сырдария, Орал жопе Дала сайлау
округтері ұйымдастырылды. 1917 жылы шілдеде өткен жалпықазақ сиезінде
Бүкілресейлік Қүрылтай жиналысына дауысқа түсетін кандидаттар тізімі
ұсынылды. Олар Алаш партиясы атынан ұсынылатындығын қазан айында
мәлімдеді. Қазак облыстарында Алаш партиясы көпшілік дауысқа ие болды.
Қазан төңкерісі нәтижесінде орнаған кеңестер билігі 1918 жылы каңтарда
шақырылған Бүкілресейлік Қүрылтай жиналысын мойындамады. 1918 жылғы
5 қаңтарда Петроградта «Барлық билік Қүрылтай жиналысына берілсін»
деген үранмен көшеге шыкқан халыкка большевиктер үкіметі кару қолданды.
6 қаңтарда ашылған Бүкілресейлік Қүрылтай жиналысына катысуға келген
депутаттарды кеңес өкіметі қуып таратты. Сөйтіп Бүкілресейлік Қүрылтай
жиналысының іске кірісіп, алдына қойған демократиялык мақсат-мудделерді
жүзеге асыруына мүмкіндік болмады.
Л.Дипашева

Бүкілресейлік иүсылман сиездері- 1905-1917 жылдар арасында өткізілгсн

сиездер. Бірінші сиез 1905 жылы тамызда Нижний Новгород қаласында өткен.
Оған Түркістан өлкесінен, Сібірден, Қазақстаннан, Кавказдан, Қырымнан 150-ге
жуық делегат қатысқан. Сиезде Ресейдегі мүсылман халықтары өмірінің өзекті
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
мәселелері талқыланды. Бұл түңғыш сиез Ресей үкіметі рүксат берм егш діктш
жасырын түрде кемеде өткізілді. Сиезге И.Гаспиринский төрағалы қ етті.
Екінші сиез 1906 жылы каңтар айында Санкт-П етербург каласында өтті.
Оған У.Танашев, Ш .Қосшығүлүлы т.б. қазақтар катысты. Сиезде «Ресей
мүсылмандарының одағы» (Иттифах ул-муслимин) қүрылды. ¥йы м ны ң
жарғысы қабылданды. Ж арғы бойынша 16 қалада соның ішінде Оралда,
Семейде, Верныйда үйымның бөлімшелері қүрылатын болды. Бүл жиында
М емлекеттік думаға сайлау, «Конституциялық-демократиялык партиямен»
сайлау кезіндегі ынтымақтастық т.б. мәселелер қарастырылды. Үшінші сиез
1906 жылы 10-21 тамызда Нижний Новгородта өтті. Оған Ш .Қосшығүлүлы,
С.Жантөрин, Ж .Алдоңғаров т.б. қазақ зиялылары қатысты. Сиезде мүсылман
балаларының араб графикасының негізінде ана тілінде оқыту, мүсылмандардың
бірлігі, Түркістанда жеке мүфтилік ашу, саяси мәселелер көтерілді. Сиезде
«Ресей мүсылмандарының одағы» үйымының бағдарламасы қабылданды және
оның 15 адамнан түратын Орталық комитеті сайланды. Оған Қазақстаннан
С.Жанторин, Ш .Қосшығүлүлы кірді. М үсылмандардың келесі сиезі 1914 жылы
15-20 маусымда Санкт-Петербургте ІҮ М емлекеттік думадағы мүсылман
фракциясының ұйымдастыруымен өткізілді. Оған Ә.Бөкейхан, Б.Қаратаев,
Ж.Сейдалин т.б. қатысты. Сиезде «Ресей мүсылмандарының діни істері»
туралы заң жобасы дайындалды. Келесі сиез 1917 жылы 1-11 мамырда М ә с к ^ д е
өткізілді. Сиезге Ж.Досмүхамедүлы, У.Танашев, М .Ж үмабаев т.б. қатысты.
Осы сиезде Бүкілресейлік мүсылмандар кеңесі - Ш ура-и ислам қүрылды.
Е. Тілешов

«Бірлік туы» газеті - Таш кш т қаласында 1917 жылдың 24 маусымынан

1918 жылдың сәуір айының ортасына дейін шығып түрған елшіл бағыттағы
газет. Түркістандық казақ басылымы. Негізін қалаған - М. Ш оқай. Газеттің
бастапқы екі нөмірінің редакторы - М үстафа, мүнан кейінгі он төрт санына
Хайретдин Болғанбай басшылық еткен. 16-санынан бастап редактор -
Сүлтанбек Қожанүлы. Аталган басылымды қаржыландырған - «Бірлік туы»
серіктігі. Г азетте М.Ш оқай, Х.Болғанбаев, С.Қожанов, М .Дулатов, А .М әметов,
Ш .Сарыбайүлы, Қ.Күлетүлы, Ж .Басығарин, Е.Ш әрменүлы, Б.М айлин т.б.
авторлардың мақалалары жарияланған. Басылым 1917 жылдың күрделі
окиғаларын, саяси текетірестерді, әсіресе Түркістан автономиясын даярлау,
жариялау, қүру мәселесін және оның болыневиктер тарапынан күшпеи
жабылғанын көз көрген деректермен жазып отырды.
Д. Қамзабекул ы

«Бірлік туы» серіктестігі - Ташкентте 1917-1918 жылдары «Бірлік туы»

газетіне қүрылтайшы, дсмсуші болған серіктестік. Серіктестікті алғаш Садық
Өтегш үлы басқарған. Серіктестік жарнасы 10 сом болып белгіленген. Дерек
ретінде айтайық, осы апталық газеттің қүны: үш айлығы —1 сом 70 тиын, алты
айлығы - 3 сом, жарты жылдығы - 5 сом болған.
Д.Қамзабекулы
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
«Бірл ік» ұйымы - 1914 жылы Омбы каласында күрылған қазақ жастарының
ұйымы. Оның мүшелері катарында А.Сейітов, М.Жүмабаев, С.Садуақасов,
А.Баржаксин, Ш .Әлжанов, Б.Байділдин, А.Сейдалин, Қ.Кемеңгеров,
Ғ.Тоғжанов, Д.Әділов, О.Темірбеков т.б. болған. «Бірлік» қазақ халкының
мәдениетін, өнерін, әдебиетін көтеру арқылы оның үлттық санасы мен сезімін 223
оятуды мақсат етті. Осы максатка жету үшін ауыз әдебиеті үлгілерін жинап,
оларды бастырып шығаруды, ауыл мектептерін оқулықтармен камтамасыз
етуді, қараж аіка мүқтаж оқушыларға көмек үйымдастыруды колға алды.
1916 жы лы «Балапан» атты қолжазба журнал шығарды. 1917 жылы 1-4 казан
аралығында үйымның жиналысы өтіп, онда үйым мүшелері Алаш партиясына
қолдау көрсететіндіктерін білдіріп, халық арасында оның бағдарламасын
насихаттауды өз мойнына алды. «Бірлік» үйымы мүшелері 1918 жылы барлық
қазақ жастарын біріктіру үшін қүрылған «Жас азамат» үйымының күрамына
енді.
Д.Қамзабекулы

Бірінші жалпықазақ сиезі - 1917 жылы 21-26 шілде аралығында Ақмола,

Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария, Ферғана облыстарынан және Бөкей
ордасынан 20-дан астам қазақ өкілдерінің қатысуымен Орынбор каласында
өткш сиез. Ол Х.Досмүхамедүлының төрағалығымен, А.Байтүрсынүлының,
Ә.Көтібаровтың, М.Дулатовтың, А.Сейітовтың хатшылығымен өтті. Бірінші
ж алпықазақ сиезінің күн тәртібіне сол тарихи кезеңдегі елдің әлеуметтік-
экономикалық және коғамдык-саяси өміріне қатысты төмендегідей 14 мәселе
қойылды: 1. Мемлекеттік қүрылыс. 2. Қазақ автономиясы. 3. Жер мәселесі. 4.
Х алық милициясы. 5. Земство. 6. Оқу мәселесі. 7. Сот мәселесі. 8. Дін мәселесі.
9. Әйел мәселесі. 10. Бүкілресейлік күрылтай жиналысы. 11. Бүкілресейлік
мүсылмандар кеңесі. 12. Қазак саяси партиясы. 13. Жетісу окиғасы. 14. Киевте
өтетін Бүкілресейлік федералистер сиезіне және Санкт-Петербургтегі оқу
комиссиясына қазақтан өкіл жіберу. Сиез қабылданған каулы бойынша Ресей
«демократиялық федеративтік республика болып, қазак облыстары қоныс,
үлт жіг іне қарай облыстык автономия алуға тиіс» болды. Делегаттар жер
туралы мәселені аса үкыптыльщпен талкылап, 14 тармақтан түратын шешім
қабылдады. Онда: «Қазақ халқы өзіне еншілі жерге орналасып болғанша казак
жері ешкімге берілмесін» деп көрсетіліп, бүрын қазактардың пайдасынан
алынып қойған жерлерді кері қайтару талап етілді. Делегаттар «жер туралы
қазақ өз алдына заң жобасын жасасын» дегш үсыныс білдіріп, Бүкілресейлік
Қүрылтай жиналысының болашақ депутаттарына жиналыста бүл мәселші
талқылап, оған депутаттыкка кандидат етіп 81 адамнан түратын тізімді
бекітті. О лардаң ішінде Ә.Бөкейхан, А.Байтүрсынұлы, Ә.Ермеков, Х.Ғаббасов,
Ж .А қпаев, А.Түрлыбаев, А.Сейітов, М.Дулатов, А.Бірімжанов, С.Қадырбаев,
Х.Досмүхамедүлы, Ж .Досмүхамедүлы, М .Тынышбаев, Ы.Жайнақов,
С.Аманжолов, М .Ш окай, Ә.Кенесарин, Қ.Қожыков, Ғ.Оразаев, Б.Қүлманов,
У.Танашев секілді белгілі казак зиялылары болды. Сондай-ак, дспутаггыкка
кандидат ретінде үсынылғандардың арасында Г.Н. Потанин, В.Чайкин,
Т.Нарботабеков, Ә.Диваев сиякты баска үлт өкілдері де бар еді.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ О
Бүкілресейлік мүсылмандар кеңесіне сиез ш еш імімш Акмоладан
А.Түрлыбаев, Семейдш Ә.Сәтбаев, Торғайдан Ә.Байғарин, Оралдан
Досмүхамедүлы, Бөкей ордасынан У.Танашев, Жетісудан Б.М әметов,
Сырдариядан М.Ш окай, Ф ерғанадан Ғ.Оразаев сайланды. Бірінші жалпыказак
224 сиезі қазақ халқының өз алдына саяси партиясы болуы тиіс деп есептеп,
бүл партия бағдарламасының жобасын Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесіне
сайланған қазақ өкілдеріне тапсырды. Сиездің шешімі бойынша, күрылатын
партия парламенттік ш гізде демократиялық үстанымдарды басш ылыққа
алған, қазақ халқының үлттық мүддесін қорғауды мақсат түткан саяси партия
болуы тиіс еді. Сиез жүмысы барысында бір топ делегат партия күру ісіне
байланысты сөйлеген Бөкейханүлынан ресейлік кадет партиясына катынасын
ашық мәлімдеуді талап етті. Соған байланысты болаш ақ партия басшысы
кадет партиясынан шығатынын мәлімдеді. Сиез өз қаулыларында «осы
күнгі түрақты әскер орнына халық милициясы күрылсын» деп, үлттық әскер
жасақтауды, «көшпелі елдерде отырықш ылардікі секілді тоқтаусыз болыстык
земство ашылсын» деп, земстволық басқару жүйесінің қазак түрмысына
бейімделген түрін үйымдастыруды, «қазақтың народный сотын» жойып, оның
орнына «қазақ түрмысына лайық сот - айрықш а сот» күруды жақтап шықты.
Сиездің оқу-ағарту ісі, әйел теңдігі және дін мәселелері бойынша қабылданган
шешімдері қазақ зиялыларының бүл қоғамдық мәселелерді түсініп, шешуде өз
заманындағы қогамдык ойдың алдыңғы қатарында түрғандығын айғақтайды.
Оқу-ағарту ісіне байланысты «бастауыш білім жалпыға міндетті болсын,
бастапкы екі жылда оқу баланың ана тілінде жүрсін, мектеп оқулықтары және
мерзімді басылым «Қазақ» газеті емлесімен жазылсын» деп көрсетіп, ал әйел
теңдігі жөнінде «әйелдер саяси қүқықта ерлермен тең, ерге ш ығу еркі әйелдін
озінде болсын, қалыңмал жойылсын, 16-ға толмаған кы зға күда түсу болмасын,
неке қиярда әйел мен еркекті беттестіріп, ризалықтары ескеріліп отырсын» деп
қаулы етті. Сиез Ж етісу облысында туындап отырған жағдайды талқылап,
Ресей ішкі істер министрі атына: «Ж етісудағы қазақ-қырғызды атып-жанш ып
жатқан мүжықтардың және соғыстан қайтқан солдаттың қолынан қару-жарағын
жиып алып, халықты тыныштандырсаңыз екен», - деген мазмүндағы жеделхат
жолдады. Сонымен бірге Ж етісу облысындағы аш арш ылықтан қырылып
жатқан қазақ-қырғызға «алаш баласының жәрдем беруін» өтініп үндеу тастады.
Киев қаласында тамыз айында өтуі тиіс федералш ылар сиезіне Бөкейханды,
Досмүхамедүлын және Танаш евты жіберу жөнінде шешім қабылданды. Санкт-
Петербургтегі оқу комиссиясына С. Кенжеұлы баратын болып белгіленді.
Сиездің күн тәртібіндегі мәселелер бойынша қабылданған қарарлар кейінірек,
1917 жылы 21 қарашада «Қазак» газетінде ж арияланған «Алаш» партиясы
бағдарламасы жобасында басш ылыққа алынды. (Қосымшаны қараңыз)
М .Қойгелдиев

Гаспринский Исмаил 1851 жылы Украинада туған. Қоғам қайраткері,

ойшыл, жәдитш ілдіктің негізін салушы, педагог, публицист. ¥ л т ы - қырым
татары. Бақшасарай қаласындағы мүсылмандық мектепте оқып, 1865-
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1866 жылдары Мәсксудегі кадет корпусында оқыды. 1867-1870 жылдары
Қырымдағы «Занджерли» медресесінде оқытушы болды. 1871-1875 жылдары
саяхат жасап, Еуропада, Египетте, Түркияда, Үндістанда, Түркістанда болды.
1876-1883 жылдары Бақшасарай қаласының басшысы болды. 1881 жылы
Ресей өкіметінің орыстандыру саясатын, білім беру жүйесін сынға алып, 1225
Ресей империясы мүсылмандарының рухани өсуіне мүмкіндік беруді талап
еткен «Русское мусульманства Мысли, заметки и наблюдения мусульманина»
еңбегін жариялады. М үсылмандық мектептер мш медреселерде оқытудың
мазмүнын, әдістерін жетілдіруді жақтап, оларға діни сабақтармен катар
математика, гш графия, тарих, биология секілді пәндердің оқытылу қажеттігін
насихаттады. Араб әліпбиінің дыбыстык естілу ерекшеліктеріне қарай түрік
халықтарының тіліме лайықталуы керектігін үсынды. Ж әдиттік мектептер
м ш медреселерге арнап «Ховаджа субъян» («Балалар оқытушысы»), «Краед
турки» («Түрік хрестоматиясы»), «Рахбер муалими» («Мүғалімге басшылык»)
оқу күралдарын жазды. 1883 жылы 10 сәуірден бастап «Тілде, пікірде, істе -
бірлік» дегш үранмен «Тәржіман» газетін шығаруды қолға алды. Осы басылым
арқылы түрік халыктарының азаттык күресте бірлікке және оларды ортақ
әдеби тілге көшуге үндеді. 1906 жылы «Ресей мүсылмандар одағы» («Иттифақ
ул-муслимин») үйымының OK-ее сайланды. Мемлекеттік думадағы мүсылман
фракциясымен тығыз байланыс орнатып, оның кызметінің нәтижелі жүруіне
колғабыс жасады. 1910 жылы Нобель сыйлығына үсынылды. А.Байтүрсынүлы,
М .Дулатов және т.б. казак зиялылары Гаспринскийді өзіне үстаз түтты.
К.Куигожина

Дулатова Гүлнар Міржақыпкызы - журналист, әдеби мүраларды

жинаушы. Алаш қайраткері М .Дулатовтың қызы. Ол 1915 жылдың Орынбор
қаласы нда туған. 1939 жылы Алматы мемлекеттік медицина институтын
бітіргш . 1939-1987 жылдары дәрігер-дерматолог кызметін атқарған.
Г.М іржақыпкызы «Алаш» козғалысының қайраткерлері Ә.Бөкейхан,
А.Байтүрсынүлы, М .Дулатов, Ж.Аймауытов, т.б. туралы деректерді алғаш
жариялаушы. Алматыдағы Орталык мүражайға, Торғайдағы, Қостанайдагы,
Семейдегі, Астанадагы мүражайларға саяси кугын-сүргін күрбандарына
қатысты олардың жеке заттарын, кітаптар, суреттер, хаттар мен күжаттар, т.б.
көптеген экспонаттар тапсырған. Баспасөзде Г.М іржакыпқызының очерктері
м ш эсселері 1988 жылдан бастап жариялана бастады. 1995-1999 жылдары
«Свет истины» («Ш ындық шырағы») екі томдык кітабы жарык көрді. Сондай-
ақ, Гүлнар әкесінің «Оян, қазақ!» кітабын, екі томдық шығармалар жинағын,
бестомдық шыгармалар жинағын күрастырушыларының бірі.
Қазақ әдебиеті. Энциклопедиячьщ апьщтамальщ

Д үкенбай Д осж ан 1942 жылы Қызылорда облысы Жаңакорған ауданы

Қүланш ы ауылында туған. Д.Досжанов көптеген прозалық шығармалардың
авторы. Д.Досжановтың көркем шығармалары мен зерттеу сңбектерінің
тақырып аясы кең. «Отырар», «Фараби», «Ж ібек жолы» хикаяттары мш
 АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
романдарына тарихи оқиғалар арқау болса, «Зауал», «Кісі ақысы», «Дария»,
«Табалдырығыңа табын», «Ж олбарыстың сүрлеуі». «Құмда калған кемелер»,
«Мүхтар жолы», «Абақты», «Алаң», т.б. әңгіме, повесть жинактары жарык
көрді. «Абақты» атты деректі кітабында Алаш зиялыларынын қуғын-сүргінге
226 ұшырауы нақты материалдар негізінде көрініс тапқан. Қазақстан Ж азушылар
одағының М .Ә\езов атындагы сыйлығының (1987), Қазақстан М емлекеттік
сыйлығының (1996) лауреаты.
А.Қасенбаев

Бкінші жалпықазақ сиезі — 1917 жылы 5-13 желтоқсан аралыгында

Орынбор қаласында XX ғасыр басындагы қазақ қайраткерлері Алашорда
үкіметін жариялаган сиез. Бүл сиез Ресейде казан төңкерісі болып,
большевиктер билікке келгеннен кейінгі тарихи алмағайып кезеңде
үйымдастырылды. Сиез шақыру жөніндегі комиссия мүшелері Ә.Бөкейхан,
А.Байтүрсынүлы, М .Дулатов, С.Досжанов, Е.Омаров оны үйымдастыруда
айрықша белсенділік танытты. Үйымдастыру кадеті тарапынан әр \ездсн, әр
облыстық қазак кадеттерінен келетін екі өкілден бөлек 30-ға жуык кісіге арнайы
шақыру қағаздары жіберіліп, «Сарыарқа», «¥ран», «Бірлік туы», «Тіршілік»
газеттері мен әртүрлі үйымдардан бір-бір өкілдш шақырылды. Сиезге Орал,
Торғай, Акмола, Семей, Сырдария, Жетісу, Самарқан облыстарынан және
Бөкей Ордасынан барлыгы 200-ден астам өкіл қатысты. Осының ішінде
сиезге Б.Қүлманов, Ж.Досмүхамедүлы. Ғ.Қараш, Х.Досмүхамедүлы, М .Ш окай
т.б. белгілі түлғалар арнайы шақырылды. Сиездің төралқасына Б.Қүлманов
(төраға), Ә.Бөкейхан, Х.Досмүхамедүлы, Ә.Кенесарин, Ғ.Қараш сайланды.
Сиездің күн тәртібіне Сібір, Түркістан автономиясы һәм оңтүстік-ш ыгыс одақ
туралы, Қазақ автономиясы, милиция, ¥ л т Кеңесі, оқу мәселесі, үлт казынасы,
мүфтилік мәселесі, халық соты, ауылдық басқару, азық-түлік, т.б. мәселелер
енгізіліп, маңызы зор шешімдер қабылданды. Сиез әр аймақтан келген
өкілдердің өз елдерінде болып жатқан оқиғалар жайлы ақпарат берулеріпен
басталды. Одан соң Қүрылтай жиналысына сайлау жөнінде айтылды. Сиез
жүмысына Башқүртстаннан Ахмет Зәки У әлиди бастаған бірнеше қонақтар
тілектестіктерін білдіріп, қүттықтаулар айтты. Сиез Қазак автономиясы мен
милиция туралы Х.Ғаббасов жасаган баяндаманы тьщдап, осы мэселе бойынша
«Алашорда бүгінпен бастап казақ-қыргыз билігін өз қолына алады» дегш
қаулы шыгарды. М .Дулатов оқу мәселесі туралы арнайы баяндама жасап,
комиссия қүруды үсынды. Сиездегі ең басты мэселе автономия мәселесі
жөнінде Ғ.Ғаббасовпаі бірге Түркістан автономиясы жөнінде М .Ш оқай сөз
сөйледі. Осы негізгі мәселеге байланысты сиез аса маңызды тарихи қаулы
қабылдады. Онда: «Қазақ-қырғыз автономиясы - «Алаш» деп аталсын», «Алаш
автономиясының жері, үстіндегі түгі, суы, астындағы кені — «Алаш » мүлкі
болсын», «Алаш облыстарын қазіргі бүліншіліктен қоргау мақсатымен У ақытша
¥ л т Кеңесін қүруға, мүның аты «Алашорда» болсын. Алаш орданьщ агзасы -
25 болып, он орын қазақ-қырғыз арасындагы басқа халықтарға қалдырылды.
Алаш ордасының уақытш а түратын орны - Семей қаласы. А лаш орда бүгіннен
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
бастап қазақ-қырғыз халқының билігін өз қолына алды» деген тарихи шешімдер
болды. Бұдан соң Алаш автономиясын жариялау мәселесі көтерілді. Ол
бойынша делегаттардың пікірінде келіспеушілік байқалды. Ресми жариялауды
жақтаушылар: Х.Досмұхамедұлы, Ж.Досмүхамедүлы, А.Кшжин, У.Танашев,
Ғ.Қараш, С.Досжанүлы және т.б. б ар л ы ғы - 33 адам; ресми жариялауды токтата
түралық дсушілер: Ә.Бөкейхан, М.Дулатов, А.Байтүрсынүлы, Е.Омаров,
О.Алмасов, Х.Ғаббасов және т.б. барлығы - 42 адам, қалыс калғандар -
А.Ш егіров, М .Ш окай, Ә.Кешсарин болды. Нәтижесінде, «ресми жариялауды
сиез атынан сайланған қазақ-қырғыз ісін басқарушы 15 кісіге тапсыралық.
Олар біздің Уақытша үкіметіміз (Алашорда) болсын» дегш тоқтамга келді.
Сиез Сырдария облысы қазақтарыныц сиезін шакыруды кажст деп тауып, өз
араларынан Б.Құлманов, Т.Қүнанбаев, М .Дулатовты өкілдер ретінде жіберу
туралы шешім кабылдады.
Қазақ зиялылары Алаш автономиясын аяғынан тік түрғызу үшін және
болыпевиктермен күресу максатында үлттық әскер қүру және кеңестерге карсы
әр түрлі саяси күш термш одақтасу ісіне үлкен мән берді. Сиез бүл мәселен і жан-
ж ақты талқылап, қазақ милициясының әр облыс, >езд орталықтарындағы саны,
оларга әскер ғылымын үйрету және қажетті заттармен (қару-жарақ, қаржы, көлік
және т.б.) қамтамасыз ету тәртібін анықтап, «26 500 адам тіркелген халықтық
милиция күрылуы қажет» деген қаулы кабылдады. Бұл идеяны Алашорда
үкіметінің мүшесі Ж.Ақпаев үсынды. Әскер қүру ісіне қажетті қаражатты 6
облыстың қазақтары есебінен алатын болды. Алашорда үкіметі Ұлт кеңесіне
мүшелер сайланган соң (қосымшаны қараңыз), Алашорданыц төрағасын
сайлау мәселесі өткізілді. Оған Ә.Бөкейхан, Б.Қүлманов, А.Түрлыханов түсті.
Сайлау қорытындысы бойынша 79 дауыстан 40 дауыс жинаған Ә.Бөкейхан
Алаш орданыц төрағасы болып сайланды. Бүдан соң оқу комиссиясының
қүрамына А.Байтүрсынүлы, М .Жүмабаев, Е.Омаров, Б.Сәрсш ов, Т.Ш онанов
сайланды. Бүл сиез гасыр басынан бергі үлт-азаттық қозғалысының үлы
қорытындысы болды. Ол өзінің тарихи маңызы жағынан үлтымыздың сан
ғасырлық өміріндегі аса мацызды оқигалардың қатарынан орын алады.
(Қосымшаны қарацыз)
Е. Тілешов

Елеукенов Шериаздан Рүстемулы 1929 жылы Ш ығыс Қазакстан облысы

Ұлан ауданы Аршалы ауылында туган. Ғалым, филология гылымдарьніың
докторы, профессор. Қазакстанньщ еңбек сіңірген мәдениет қызметкері.
ҚазМ У-ды бітірген. 1951-59 жылдары Ш ығыс Қазакстан облысы «Коммунизм
туы» газетінде әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі, 1959-63 жылдары
ҚазМ У-дың журналистика факультетінде ага оқытушы, 1967-71 жылдары
Қазақстан Компартиясы ОК-ніц аппаратында нұсқаушы, сектор меңгерушісі,
меңгерушінің орынбасары, 1971-86 жылдары Қазақстан Басгіа, полиграфия
және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитеттің төрағасы, 1986-88
жылдары Әдебиет және өнер институтының директоры, 1997 жылдан аталған
институтта бас гылыми қызметкер. Ғылыми еңбектері казак әдебиетінің
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
тарихы м ш теориясы мәселелеріне арналған. Ш .Ел^кенов «М ағжан» атты
монографиясында Алаш қозғалысының қайраткері М ағжан Ж ұмабаевтың
шығармаларына жан-жақты талдау жасап, байыпты баға берген. Бүл
монографияға ҚР Мемлекеттік сыйлығы берілді. Зерттеуші, сондай-ак басқа да
Алаш қайраткерлері ш ығармаш ылығы жөнінде ғылыми еңбектер жазған.
Т.Ш аңбай

Еспшбетов Арап Сіләмұлы 1945 жылы Ш ығыс Қазақстан облысы

Абай ауданы Қарауыл ауылында туған. Ғалым, филология ғылымдарының
докторы, профессор, ҚР халық ағарту саласының озық қызметкері. Семей
иедагогикалық институтын бітіргш. 1967-1991 жылдар аралыгында Семей
педагогикалық институтында оқытушы, аға оқытуш ы, доцш т, аға ғылыми
қызметкер. 1972-1975 жылдары Қ аз¥У -ды ң қазақ әдебиеті кафедрасының
аспирантурасын бітірді. 1977-1978 жылдары Семей педагогикалык институты
филология факультеті деканының орынбасары, қазақ әдебиеті кафедрасының
меңгерушісі қызметтерін атқарды. 1993-96 жылдары Ш әкәрім атындағы Семей
педагогикалық институтының проректоры, Семей мемлекеттік университеті
гуманитарлық институтының ректоры. Ғылыми-зерттеу еңбектері қазақ
әдебиеті тарихы мәселслерінс арналған. 1975 жылы «С.Торайғыровтың
лирикасы» дегш такырыпта кандидаттық, 1993 жылы «С.Торайғыровтың
ш ығармашылық өмірбаяны» дегш тақырыпта докторлы қ диссертация
қорғады. А.Еспш бетовтің қазақ әдебиеттану гылымының өзекті мәселелеріне,
сүлтанмахмұттануға арналган жүзге тарта гылыми мақалалардың авторы.
Қ азақ әдебиепгі. Энциклопедияпык, анықт амалық

Жалпы Сібір сиезі - 1917 жылдың 8-15 қазанында Том қаласында

өтті. Оған Торғай, Ақмола, Семей Жетісу, Орал облыстарынан және Бөкей
ордасынан тоғыз адам қатысты. Қазақстаннан қатысушы өкілдер қазақтың
Сібір автономиясына уақытш а түрде кіргісі келетіндігін айтты. Сиездің шешімі
бойынша Сібір Кеңесі сайланып, оған Ә.Бөкейхан, М .Тынышбаев, Ғ.Ғаббасов,
Е.Итбаев, С.Досжанов ш ді. Бүл автономияға енудің мақсатын Ә.Бөкейхан:
«Біз ойладық, ә>елі Сібірге сүйшіп, тасымалдап, жалғасып көшіп кетелік: жіп
жалғап зор мемлекет күрмсуінаі қүтылып ап, отау болып соңынан бөлінелік
деп».
Е. Тілешов

Жарықбаев Құбығұл Бозайұлы 1929 жылы Ақтөбе облысы А лға ауданы

Көкбүлақ ауылында дүниеге келгш. Ғалым, педагогика ғылымдарының докторы,
профессор. Қазақстанның ецбек сіңірген ғылым ж ә ж техника қайраткері. 1946
жылы Ақтөбе мүғал імдер институтын және 1951 жылы ҚазМ У -ды бітірген. 1951-
1958 жылдар аралығында Қызылорда педагогикалық институтында ассистент,
1958-1977 жылдар аралыгында Шымкент педагогикалы қ институтында
аға оқытушы, доцш т, кафедра меңгерушісі, 1977-1987 жылдары ҚазМ У-
 ^ “АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
де доц&пг, кафедра меңгерушісі болды. 1987 жылдан ҚазҮУ-де профессор,
1998 жылдан Этнопедагогика жопе этнопсихология орталыгыньщ директоры
қызметтерін атқарады. Ғылыми-зерттеу жұмыстарының негізгі бағыты:
Қазақстандағы психологиялық ж әш педагогикалық ой-пікірлердің даму
тарихы, этнопсихология мәселелері. Ол Алаш қайраткерлерінің психологиялық 229
жәвг педагогикалық мұралары жөнінде бірқатар ғылыми еңбектер жазған.
Б.Жүсіпов

«Жас Азамат» газеті - Петропавлда жарияланып тұрған алашшыл қазақ

жастарының түңғыш газеті. 1918 жылы 30 шілдеде 1-саны шыққан. Бізге
белгілі 22-нөмірі 1919 жылы 8 ақпанда жарық көрген. Газетті шығарушы
- «Алаш» серіктігі. Басылымның шығу тарихына келсек, 1918 жылы сәуірде
Омбыда I жастар сиезі шақырылып, осында бүкіл қазақтың жастар ұйымы
«Бірлік» үйымының негізінде «Жас Азамат» ұйымы болып қайта күрылды.
Оның төрағасы - М.Мырзаүлы, басқарма мүшелері - С.Садуақасүлы,
М .Сейітүлы, Г.Досымбекқызы, Ә.Байділдаүлы. Үйым аттас газеттің редакторы
-Қ .К ем еңгерүлы . «Жас Азаматтың» 1-11-нөмірлерінің редакторы -о с ы Қошке.
Ал 12-16 нөмірлерінің редакторы - Біләл Малдыбайұлы. 17-22-санының
редакторы - қайтадан Қ.Кемеңгерүлы. Газет Алаш қозғалысының тынысы
ретінде елдік істі хаттауға, түсіндіруге, байыптауға көп жігер жүмсаған. Мүнда
Қ.Кемеңгерүлы, С.Садуақасүлы, А.Ж антәліұлы, М.Ә)езов, Б.Серкебайүлы,
Х.Ибраһимүлы т.б. айрықша бүркш ш ік атпш жазған авторлардың макалалары
жарияланған. Әр нөмірінде Алаш қозгалысының барысынан хабар беріп
отырған.
Д.Қамзабекулы

Жәдидшілдік (араб - жаңа әдіс) - XIX ғасырдың басында Ресей

империясындагы түркі тілдес мүсылман халықтары арасында өріс алған
қоғамдық-саяси және мәдени-ағартушылық қозғалыс. Алғаш 19 ғасырдың 80
жылдарында Қырым, Еділ бойы татарларының арасында қалыптасты. Кейіннен
Ж әдидш ілдік Орта Азиядағы барлық дерлік түркі халықтары арасында
жалғасын тауып, өрістей түсті. Ж әдидшілдіктің ірі өкілдері катарында
И.Гаспралы, Ш .М аржани, А.Ибрагимов, М.Абдурашидханов, М.Бехбуди,
А.Ф итрат, Ф.ХЬджаев, т.б. болды. Ағартушылық сипатта жүртен Ж әдидшілдік
қозғалыс қоғамдық өмірдегі рухани тоқыраушыльщты сынға алып, оны
жаңғыртуды көздеді. Ж әдидшілдік патша өкіметінің отарлық саясатына карсы
бағытталды.
У фадағы «Ғалия» Орынбордағы «Хусеинпия», Қазандағы «Мүхаммедия»,
Қы рғызы стандағы «Ш абдания» секілді мектеп-медреселер Ж әдидшілдіктіц
ірі ош ақтарына айналды. 1913 жылы бүкіл Түркістан өлкесінде Ж әдидшілдік
бағыттағы 92 мектеп-медреселер қызмет етті. Қазақстандағы Ж әдидш ілдік
бағыттағы мектептердің ең ірілерінің бірі —«Мамания» мектебі болды.
М. Тәж-Mypam, Т.Жексембаева
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ w - - ^ ■^✓Чл»в" "

Жетісу облысы - 1867 жылы 11 шілдеде қүрылған Түркістан генерал-

губернаторлығының қүрамындағы әкімш ілік аймак. Геж рал-губернаторлы қка
Жетісу облысынан басқа Сырдария облысы да кірді. Бүл облыстардың
шекарасы Қүрағаты мен Шу өзендері бойымен өтті. Ж етісу облысының
қүрамында бүрынғы Сергиополь (аз бөлігі Семей облысында қалды), Қапал,
Атырау округтері мен Түркістан облысының бір бөлігі (Қүрағаты өзенінің оң
жақ жағалауымен) есебінш қазақтар түратын Сергиополь (1875 жылдан Jlenci),
Қапал, Верный уездері, қырғыздар түратын Ы стықкөл (кейін Қарақол), Токмақ
(кейін Пішпек) уездері қүрылды. Жетісу облысы 1882 ж ы лға дейін Түркістан
гевграл-губернаторлығының қүрамында болып, сол жылы Ақмола, Семей
облыстарымен бірге жаңадан үйымдасқан Дала геш рал-губернаторлығының
қүрамына кірді. 1897 жылы қайтадан Түркістан генерал-губернаторлығына
енді. Жетісу облысы 1917 жылға дейін 1891 жылғы «Дала ережесі» бойынша
басқарылды.
Қазацстан тарихы. Энциклопедиялық анъщтамалъщ

Жетісу облыстык казак сиездері. Жетісу облыстык бірінші қазақ сиезі

сәуірдің 12-сі м ш 14-і аралығында Верный (Алматы) қаласы нда болды. Сиез
төрағасы болып Жетісуға кеңіган белгілі қоғам қайраткері Ы .Ж айнақов, оның
орынбасарлары болып Ғ.Үдербаев пен А.Қүдайбергенов сайланды. Сиездің
хатшылық міндеттері Қ.Ш егіров пен Н.Ж акыпбаевка жүктелді. Оған облыстың
барлық уз ідсрінсн 81 делегат катынасты, олардың үш тш екісі - 54 адам Верный
>езінің өкілдері еді. Торғай сиезімен салыстырғанда Ж етісу сиезі екі есе үзақ
мерзімге созылды, өйткш і оған қатынасушылар өз ж үмысының бес күнін
қүттықтау сөздерді тьщ дауға жүмсады.
Жетісу сиезінің делегаттары көп ж ағдайда Торғай сиезі талқылаған
мәселелерді қайталады. Олар: соғысқа, У ақытш а үкіметке, жергілікті және
өлкелік окіметке, сонымен бірге атқару комитеттері мен басқа қоғамдық
үйымдарға көзқарас, рухани-діни іс, азық-түлік мәселесі, жергілікті басқару,
сот, білім мен оқу ағарту, жер-су мәселесі, мал ш аруаш ылығы, отырықш ылыққа
кошу, заттай салық, қырғыздар мен орыстардың қарым-қатынастарын реттеудің
жолдары, босқындарды Қытайдан қайтару тәсілдері.
Ж етісулықтар рухани-дін мәселесі жөнінде басқаларға үқсамайты н ерекше
шешім қабылдады. Жетісу қазақ сиезі делегаттары, біріншіден, мүсылман дінін
православиементеңестіруүш інП етроградтамүсылмандардыңдінибасқармасын
күру қажет деп тапты; екіншіден, сиез қарарында: «...далалық Орал, Торғай,
Ақмола, Семей және Жетісу облыстарына ортақ «ерекше діни жаратылыс»
күрылсын және ол «Қазақстан» деп аталсын», - делінді. Қүжаттан келтірілген
үзіндідш көрініп түрғандай, діни мәселелерге байланысты алынған Жетісу
сиезі қарарында қазақ ж ерінж біртүтас территориялық қүрылым (қазірше
Сырдария облысы мен М аңғыстаусыз) қалыптастырып, оны мемлекетіміздің
қазіргі күнгі аты Қазақстан деп атауды үсынды.
Делегаттар 1916 жылғы үлт-азаттық көтерілісіне байланысты шиелшіскен
үлтаралық қатынастарды реттеуге үлкаі м ән берді. Осы мәселе бойынша
 -АЛАШ" қо зғалы сы

қабылданған қарарда қазақтар мен орыстар арасында өзара түсінісгік табу

жолдары мен әдістерін анықтауға, ауыл мсн кірме орыс поселкелері арасындағы
ш аруаш ылық қарым-катынастарды қалпына келтіруге куш салу қажеттігі
айтылды. Келешекте карулы қақтығыстарды болдырмау үшін облыстағы орыс
селолары тұрғындарының қолдарындағы қаруды алу кажеттілігі ескертілді. 231
Сиез күн тәртібінің соңғы мәселесі Қытайға ауып кеткен босқындарды
(1916 жылғы көтеріліс басып-жаншылғанда) қайтару болды. Осы мәселеге
байланысты сиез шешімдері негізіғш Пржевальск усіініц мәліметгеріяе
негізделді де, ішінара Верный м ш Жәркент >ездеріне қатысы бар қүжаттар
ескертілді. СиезбосқындармәселесінУақытш аүкіметтіңТүркістанкомитетінің
өз бақылауына алуын сүрады. Жетісу облыстық казак сиезінде жекелеген,
нақтылы, мәселелерге (мысалы, мал шаруашылығы, отырықшылыққа көшу
сияқты экономикалық мәселелерге) көбірек көңіл бөлінді.
М үнан кейінгі Жетісу облысы казақтарының сиезі 1917 жылдың 2 маусым
күні өткен. Бүл сиез жөнінде күжаттар кездеспейді. Келесі сиез осы жылдың
тамыз айында болды. Зерттеушілердің айтуы бойынша, онда талқыланған
басты мәселе - орыс шаруаларының казак ауылдарын тонауы еді.
Ж етісу облысындағы келесі сиез 1918 жылдың қаңтар айында С.Сабатаевтың
төрағалығымен өтті. Бүл сиездің күн тәртібіндегі негізгі мәселе казак әскерін
ж асақтау ісі еді.
Ж етісу облысындағы соңғы сиез 1918 жылдың 10-31 тамыз күндсрі
аралығында өткен. Сиездің күн тәртібіне облыста басқару органдарын кұру,
үлттық әскердің бөлімдерін жасақтау, киім-кешек, кару-жарақ және азық-
түлікпен қамтамасыз ету мәселелері енді. Осы сиезде Жетісу облыстык казак
комитеті қайта сайланып, күрамына белгілі қайраткер М.Тынышбаев кірді.
К.Ілиясова, Г.Әріпбекова

Жұртбай Тұрсын Құдакелдіұлы 1951 жылы Семей облысы Абай

ауданы Ш аған ауылында туған. Акын, жазушы, филология ғылымдарының
докторы, Қ аз¥У -ды бітіргеп. 1974-1990 жылдары «Жетісу» газетінде, «Білім
және еңбек», «Ж ұлдыз» журналдарында кызмет істеді. 1990-1998 жылдары
М.Әуезов мүражайында ғылыми қызметкер, бөлім бастығы, директор. 1998-
2001 жылдары докторант, Қ аз¥У -да оқытушы. 2001 жылдан «Отырар
кітапханасы» ғылыми-зерттсу орталығының директоры. «Жүрегімде жүмыр
жер» өлеңдер мен поэмалар, «Бесқарагер», «Дара түлға», «Жер - бесік» роман-
новелласы, «Бейуақ» роман-эссесі, «Бесігіңді түзе», «Талқы» роман-эсселері,
«М ухтар Омарханович Ауэзов», «Күйесің жүрек... сүйесің!», «Бесіңді аяла!...»
кітаптары жарық көрген. Т.Ж үртбай Алаш қайраткерлерінін шығармалары
мея өмір деректері туралы көптеген ізденістер жүргізіп, солардың нстізінде
ғылыми еңбектер жазды. Ол «Алаш ақиыктары» жинағын күрастырып, Алаш
қайраткерлерінің беймәлім шығармаларын жалпы жүртш ылыккатаныстырды.
Халықаралық «Алаш», І.Жансүгіров атындағы әдеби сыйлықтардың
лауреаты.
А.Қасенбаев
 ‘АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Жүсіпов Маханбет 1948 жылы Өзбекстан Республикасы, Бостандык ауданы,
Ғазалкент қаласында туған. Тіл білімі маманы, филология ғылымдарынын
докторы, (1993 жыл) , профессор (1993 жыл), әдістемеш і, ақын, аудармашы.
Ташкент каласындағы республикалык орыс тілі мен әдебиеті институтын
232 бітірген. (1971 жыл). 1971 жылдан бастап осы институтта (қазір Өзбектің
мемлекеттік әлем тілдер университеті) оқытушы, доцш т, профессор, қазір орыс
тілі м ж әдебиеті кафедрасының меңгерушісі.
Ж. Турлыбекова

Жүсіп Сүлтанхан Аккұлүлы - әлихантануш ы-ғалым, халыкаралык

журналист. 1962 жылы Түркістан каласында туған. 1990 жылы әл-Ф араби
атындағы ҚазМУ-дың филология факультетін бітірген. Ауғанстанда әскери
борышын өтегш. Алматыда өрт сөндіру қызметінде, Политехникалык
институттың зертханасында, Ақтауда кәсіптік-техникалық училищеде жүмыс
істеген. 1990-1995 жылдары ҚР YFA М.О. Ә>езов атындағы Әдебиет және өш р
институтында ғылыми қызметкер, 1995-1996 жылдары Өнер академиясында
кафедра меңгерушісі, аға ғылыми қызметкер, 1995 жылдан Прагадағы
«Азаттық» радиосының тілшісі. 1997-2001 жылдары осы радионың А станадағы
тілшілер косынының басшысы, 2001 жылдан П рагадағы қызметкері. 1991-
1994 жылдары ол Ресей мүрағаттарынан Ә.Бөкейханға қатысты мол мүра
тапты. 1995 жылы зерттеуші Ә.Бокейханның «Таңдамалысын» құрастырып,
бастыртты. Баспасөзде қазақ жәис орыс тілдерінде зерттеулер жазды. Осы
жылы Алаш көшбасшысының ш ығармаш ылығы мен қайраткерлік еңбегі
бойынша кандидаттық диссертация қорғады. Ғылыми ж үмысыньщ толық
мәтіні «Жүлдыз» журналында 1996 жылы жарияланды.
Д .Қ ам забекулы

Зайсан уезі қазақтарының сиезі 1917 жылдың 7-11 қыркүйек аралығында

өтіп, онда 8 мэселе бойынша 18 пунктген түратын қаулылар қабылданды. Олар:
азық-түлік, керек-жарақ туралы; қазақ халқын оқытып, тәрбие беру туралы;
халықты ағарту жолына салық алу туралы; ш аруаш ылық школдар туралы;
земство туралы; жер туралы.
Екінші Зайсан >ездік қазақ сиезі 1918 жылдың ақпан айында болды. Сиезде
қазақ істерін қазақ өкілдері басқару керектігі айтылып, осы мақсатта «Алаш
үраны» атты үйым ашылғаны, үры м ш ел бүзуш ы ларғаты йы м салыну кажеттігі
туралы қаулы қабылданып, 28 баптан түратын ереже жасалды.
К .ілиясова

Зәки Уәлиди Тоған - 1890 жылы Башқүртстан, бүрынғы Уфа губерниясы,

Стерлитамак >езінде туған. Мемлекет және қоғам қайраткері, түркі
халықтарының азаттығы жолындағы күрескер, түркітануш ы ғалым. 1908
жылы Қазақ қаласындағы Ш .М аржани медресесінде оқыған. 1909 жылы
«Қасымия» медресесіне мүғалім болып орналасып, түркі тарихынан, араб ж ә ж
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
түрік әдебиетінен дәріс берген. 1912 жылы «Түрік-татар тарихы» атты еңбегі
жарық көрді. Бүл еңбек сол кездегі жәдидтік мектеп-медреселерде негізгі
оқулық ретінде оқытылып, 1915 жәнг 1917 жылдары қайта басылып шықты.
З.Уәлиди осы еңбегі арқылы түркі халықтарының рухын көтеріп, олардың
бірлігі м ш еркіндік алуы идеясын үсынды. Ол 1916 жылы Мемлекеттік 233
думаның мүсылман фракциясында хатшылық қызмет атқарды. 1917 жылғы
ақпан төңкерісігкн кейін Башқортостанның Бүкілресейлік мүсылмандар кеңесі
атқару комитетінің мүшесі болды. 1917 жылы 29 қарашада Башкортостан
автономиясы жарияланғаннан кейін З.Уәлиди Башкортостан үкіметінде соғыс
министрі қызметін атқарды, кейін Башкортостан үкіметінің төрағасы болды.
1920 жылы Түркістан өлкесіш қоныс аударды. Мүнда Энвер Пашамен бірге
басмашылар қозғалысына көмектесті. Энвер Паша каза тапқаннан кейін,
1923 жылы наурызда Иранға өтіп кетті. 1924 жылы Берлинде Ресейлік түркі
эмигранттарының үйымын қүрды. 1925 жылы Түркия азаматтығын қабьшдап,
31 ш ілдеде Ататүрікпен кездесті. 1925-1932 жылдары Стамбүл университетінде
түрік тарихынан дәріс оқыды. 1935-1937 жылдары Бонн университетінде,
1938-1939 жылдары Геттинген университетінде кызмет етті. 1939 жылы
Түркияға оралып, Стамбүл университетінің әдебиет факультетіне тарих гіәнінің
профессоры болып орналасты. 1953 жылы Стамбүл университеті жанынан
Ислам зерггсу институтын күрып, оған өмірінің соңына дейін жетекшілік етгі.
А.Махаева

Земство - Ресей империясында 1864 жылғы реформаға сәйкес құрылған

жергілікті өзін өзі баскару органы. Қазакстанда XIX ғасырдың соңы мш XX
ғасырдың басында өрбіген үлт-азаттык қозғалыс бағдарламаларында өлкеде
Земство мекемелерін қүру басты мәселелерінің бірі ретінде қойылды. Әйгілі
Қарқаралы қүзырхатында Ресей үкіметінен қазак даласына ішкі өлкелерден
қоныс аудару саясатын догару, қазақтарды Орынбор діни басқармасы күрамына
алу т.б. мәселелермен қатар өлкеде земство мекемелерін қүру да талап етілгаі
еді. Сондай-ақ, 1905 жылы күрылған Қазақ конституциялык-демократиялық
партиясының бағдарламасында қазак жеріне земство мекемелерін күру
қажеттігі аталып көрсетілді. ¥лт-азатты қ қозгалыс қайраткерлері Қазақстанда
земство мекемелерінің қүрылуы, біріншіден, қазақтарды Ресей азаматтары
ретінде қүқы қты қ жағынан қоргауға мүмкіндік береді, екіншідш, халыққа
білім беруде, денсаулығын сақтауда және шаруашылығын жүргізуде тиімді,
үшіншіден, қазақтардың қоғамдық өмірін жандандыра түсіп, өзін-өзі баскаруға
әзірлейді деп үкты. Қ азақж ерінде земство мекемелері патша өкіметі күлағаннан
кейін, У ақытш а үкіметтің 1917 жылыгы 17 маусымдағы «Акмола, Семей,
Жетісу, Торғай және Орал облыстарында земство мекемелерін ашу туралы»
қаулысына сәйкес күрылды. Осыған орай Бірінші жалпыказак сиезі земство
мәселесін күн тәртібіне қойып, қазактардын земство мекемелерін күруга
белсш ді турде ат салысуына ерекше мән берді.
Қазақ жеріне алғашқы земство мекемесі 1917 жылғы 16 казанда Торғай
>езінде ашылды. Онын баскармасының төрағасы болып А.Бірімжанов
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
сайланды. Облыс деңгейіндегі земство басқармалары Қазақстанда 1918 жылғы
қаңтарда құрылды. 1918 жылғы 17 қаңтарда ашылған Семей облысындағы
земство басқармасының төрағасы Р.М әрсеков болды. Орал облысындағы
земство басқармасының төрағасы болып Х.Досмүхамедүлы сайланды.
Қазақ жерінде облыстық және >ездік деңгейде ашылған земство мекемелері
халықтың шаруашылығын реттеуде, оқу ісін жолға қою да елеулі жұмыстар
атқарды. М үғалімдер даярлайтын курстар, бастауыш мектептер ашты, окушы
жастарға стипендия тағайындады. Семей облысындағы земство басқармасы
тағайындаған стипендияны сол кезде Семей мүғалімдер семинариясында
окығап Ж .Аймауытов пен М.Әуззовте алып түрған.
Ғ. Төлеубекова

Кадет партиясы - Ресейде 1905-1917 жылдары жүмыс істеген

конституциялық-демократиялық партия. Бүл партия қүрамында Ә.Бөкейхан
болған. Оның «Мен Кадет партиясынан неге ш ықтым?» деген макаласы бар.
Бүл мақаласында ол «Кадет партиясы үлт автономиясына қарсы. Біз Алаш
үранды жүрт жиылып, үлт автономиясын тікпек болдық» дей келеді де Кадет
партиясыныц жолы үлттық мемлекет ж олымаг қиыспайтынын айтып: «Мен
сонан соң қазаққа Алаш партиясын ашуга тырыстым. М үны мен июльдегі
Ж алпықазақ сиезінде айтқан едім» деген болатын.
Е. Тілешов

Кәкш Амантай - Қазақстан Ж урналистер одагының мүшесі. «Арка

ажары», «Түркістан» газеттерінде, ¥ л тты қ қауіпсіздік органдарында қызмет
еткен. Сәкен Сейфуллиннің өмірі мен ш ыгармаш ылығына арналған «Последние
дни Сакена», «Қазақтың Сәкені», «Непокоренный сын степи» атты еңбектердің
және «Түркістан легионы» кітабының авторы. «Түркістан легионы» кітабы
М .Ш оқайдың бастамасымен қүрылган әекери қүрам а жөнінде деректі
материалдар негізінде жазылган. Оның еңбектерінде Алаш қозгалысына,
қайраткерлерінг қатысты мүрагат деректері бар.
Е. Тілешов

Кәкішев Тұрсынбек 1927 жылы А қмола облысы Бүланды ауданы

Даниловка ауылында туған. Ғалым, филология гылымдарының докторы,
профессор. Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым қайраткері. ҚазМ У-ды бітірген.
Студент кезінде «Лениншіл жас» газетінде бөлім меңгерушісі болып, «М ектеп»
баспасында аға редактор міндетін атқарган. 1952-1958 жылдары Қазақстан
Компартиясы ОК-нің Партия тарихы институтында гылы ми қызметкер болды.
1968 жылдан Қазақ үлттық университетінде ага оқытушы, доцент (1968-1978),
филология факультетінің деканы (1978-1986), кафедра меңгерушісі (1990-
2000) қызметтерін атқарды. Қазір осы университеттің профессоры. «Дәуір
суреттері», «С.Сейфуллин», «Сын сапары», «Оңаш а отау», «Қазақ әдебиеті
сынының тарихы» т.б. еңбектерінде қазақ әдебиеті м ш сынының тарихы
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
терең зерттелген. «Мағжан және Сәкен», «Санадағы жаралар», «Кер заманның
кереғар ойлары» атты кітаптарында Алаш зиялыларының өмір жолы мш
шығармашылығын деректер ж гізінде зерттегш.
Е. Тілешов

Келіссөздер - Алашорда үкіметінің, жетекшілерінің кеңес үкіметімен,

УақытшаСібірүкіметімен, Колчак үкіметімен,Қазақреволюциялықкомитетімең
(Қазревком) келіссөздері. 1918 жылы Ә.Бөкейхан м ш Х.Ғаббасов И.Сталинмен
келіссөздер жүргізді. Мүнда И.Сталин Алашорда үкіметін мойындай отырып,
оның кеңес үкіметін мойындауы қажеттілігін айтты. 1918 жылдың сәуір
айының басында Ж.Досмүхамедов бастаған Алашорда делегациясы Мәскеуге
келіп, Халық комиссарлар кеңесінің төрағасы В.И.Яшинмен және ¥ л т істері
жөніндегі халық комиссары И.В.Сталинмш келіссоздер жүргізді. Осы
уақытта Х.Ғаббасүлы Семейдш телеграф арқылы Кеңес үкіметінің басшысы
В.И.Лшинмен және үлт істері жөніндегі халық комиссары И.В.Сталинмш
келіссөздер жүргізді. Алашорда делегациясы Халық комиссарлар кеңесінің
кіші коллегиясында сәуір айының ортасына дейін жүмыс істеп, автономия
жонінен келісімге келе алмағанымен, шаруашылык бағытында екі жақты
келісімш артқа қол қойылды. Осы келіссөздер негізінде Алашорда жетекшілері
«Кеңес окіметін Ресейдегі барлық автономиялы халықгардың кіндік өкіметі»
деп тануға мәж бүр болды. 1918 жылы жаз айларында Ә.Бөкейхан, Ә.Ермеков,
Алаш орданыц әскери бөлімінің бастығы Х.Тоқтамышев Уақытша Сібір
үкіметімш Алашорда әскерін қүруға көмектесу жөнінде келіссөздер жүргізді.
А лаш тың әскери күрамалары ақ гвардияшылардың көмегімш қызыл армияға
қарсы соғыс қимылдарын жүргізді. Осындай келіссөздерді Жанша және Халел
Досмүхамедовтер Комучпш де жүргізді. Осы келіссөздердің нәтижесінде олар
Самарадағы Комуч үкіметінш едәуір көлемдегі кару-жарак алды. 1919 жылы
ақпан айында Ә.Бөкейхан қызыл армияға қарсы бірігіп соғысу максатында
Колчак үкіметім ш келіссөздер жүргізді. А.Байтүрсынүлының үсынысымш
1919 жылдың екінші жартысында Қазревком мш Батыс Алашорда арасында
келіссөздер жүргізу мәселесі қаралды. Осы жылдың желтоқсан айында
Қазревком өкілдері Жанша ж ә ж Халел Досмүхамедовтермш келіссөздер
ж үргізуге барды. Бүл келіссоздер барысында Алашорда жағы Қазревком
тарапынан қойылған үсыныстарға нақты жауап айтпағанын байкаймыз.
Е. Тілешов

Кшжебаев Бейсенбай — ғалым, филология ғылымдарының докторы,

профессор. 1904 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы, Ордабасы ауданы, Боген
ауылында дүниеге келген. Мәскеудсгі Ш ығыс еңбекшілері коммунистік
университетін, әдебиет институтының 2 курсын, ҚазМу-ді бітірген. «Жас
қайрат», «Л ш инш іл жас», «Кеңес туы», «Оңтүстік Қазакстан», «Социалистік
Қазақстан»т.б.газет-журналдардабөліммеңгеруш ісі,редактордыңорынбасары,
редактор қызметтерін атқарған. Қазакстан мемлекеттік біріккш баспасыныц
 АПАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
бас редакторы, 1961 жылдан Қ азак мемлекеттік университетінің кафедра
меңгерушісі. Б.Кш жебаев - казак әдебиеті тарихының мәселелеріне арналған
іргелі еңбектердің, Абай, Ж амбыл, Алаш кайраткерлері С.Торайғы ров,
■ М.Сералин, М.Ә>езов, С.Ш әріповтің өмірі мен ш ығармаш ылығы туралы
Z J O I зергтсулсрдін авторы, М .Ж ұмабаевтың ш әкірті, ұстазы туралы естелік
қалдырған.
А.Қасенбаев

Комуч - Құрылтай жиналысы мүшелерінің комитеті. 1918 жылы маусым

айында Самара каласында өздерін «уақытш а билік» деп жариялаған ак
гвардияшылар мен эсерлердің үкіметі. Олар кеңес үкіметінің декреттерінің
күшін жойып, өндіріс орындарын, банктерді, сауда орындарын иелеріне
қайтарып беру жөнінде шешім шығарды. Комучтің билігі Самара, Саратов,
Симбирск, Қазан, Уфа тубернияларына таралды. Алаш орда үкіметі Комучпен
әскери-саяси одақ күрды. Уфа директориясы қүрылған соң Комуч «Қүрылтай
жиналысы мүшелерінің сиезі» деп аталынды. Бүл 1918 жылдың желтоқсан
айында таратылды.
Г. Әріпбекова

Көкшетау уездік молдалар мш мұғалімдер сиезі 1917 жылдың тамыз

айында өтіп, ол Көкшетау қаласында зиялылар үйымын ашу, әр ауылнайда
мектеп ашу, мүғалімдер курсын үйымдастыру, білім серіктігін күру сияқты
мәселелерді көтерді.
Г.Әріпбекова

Қазақ Білімпаздарының түңғыш сиезі - Қазақстан Х алы қ ағарту

комиссариатының үйымдастыруымен 1924 жы лы 12-17 маусым аралығында
Орынборда өткен ғылыми жиын. Сиез мына мәселелерді қарастыруды
жоспарлаған: “ 1. Қазақ емлесін бірөңкейлеу. 2. Қаріп жағдайын карастыру.
3. Халық әдебиетінің халін һәм окылатын пәндерді жоспарлау. 4. Оку
һәм білім кітаптарын көбейту ш арасы н карастыру. 5. Қазак пән сөздері бір
болу мәселесі”. Сиез Орынборда ағарту қызметкерлері үйымыны ң үйінде
өтеді. Оны Халык ағарту комиссары Нүғыман Зәлиүлы ашып, комиссардын
орынбасары М олдағали Ж олдыбайүлы уәкілдерді топқа келген кісілермен
таныстырады. Олар: Мәсксудегі Күнш ығыс баспасөз тарататын кіндік
үйымнан —Әлихан Бөкейханүлы мен Н әзір Төреқүлүлы, Бүхарадағы қазақтар
атынан - М ырза Наурызбайүлы, Түркістаннан - Халел Досмүхамедүлы
м ш Ишанғали Арабайүлы, Қазақстанның аймақтьщ партия комитетінінен -
Аспандияр Кенжеүлы, Ж алпыресейлік кәсіпшілер кеңестер үйымыны ң казак
аймағы болімінш - М үхтар Саматүлы, Орынбордағы қазак институтынан
(КИНО) - М үхтар М ырзаүлы, Қ азақстан халық ағарту комиссариатынан -
А хмет Байтүрсынұлы, Елдес О марүлы, Н үртаза Ералыүлы, Н үғман Зәлиүлы,
М олдағали Ж олдыбайүлы, Қостанай гүбернелік оқу бөлімінен — Ерғали
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Алдоңғарұлы, Семей гүбернелік оку бөлімінен - Мәннан Түрғанбаев, Орал
гүбернелік оқу бөліміжн - Ныгмет Ш ағиүлы, Бөкей гүбернелік оқу бөлімінен
- Рүстем Ағыбайүлы, Қазақ аймағын зерттеп, ғылым жиятын қауымнан
- М ірж ақып Дулатов, Орынбордағы газет-журнал басқармаларынан - Рақым
Сүгірүлы. Аталған жиын казақ тілі мен әдебиетінің ғылыми жүйесі, әсіресе 23 /
әліпби, орфография, терминология, оқыту әдістемесі, ономастика т.б. салалар
бойынша маңызды қаулылар қабылдайды.
Д. Қамзабекул ы

«Қазақ» газеті - 1913-1918 жылдары Орынбор қаласында жарияланып

түрған қоғамдық-саяси ж ә ж әдеби-мәдени басылым (№1 1913 жылы 2 ақпанда
шыққан). 1915 ж ы лға дейін аптасына бір рет, одан кейін екі рет шықкан.
Бастырушысы - «Азамат» серіктігі. Газетке қаржылай көмектескендердің
көш басында М үстафа Оразайүлы бар. Жалпы 265 нөмірі жарық көрген. Гачет
рәміздік-бейш ретінде киіз үйді үсынды. Бүл - қазақ ұлты деген үғымды
берді. Оның түндігі батыстан ашылып, есігіне «Қазақ» деп жазылды. Мүны
түсіндірген үлт зиялылары «қазак ішіне Еуропа ғылым-өнері таралсын,
«Қазақ» газеті қазақ жүртына әрі мәдениет есігі, әрі сырт жүрт жағынан
күзетшісі болсын» деп жазды. «Қазақ» газетін шығаруды ұйымдастырушы,
редакторы - А.Байтүрсынүлы, оның өкілетті өкілі М.Дулатүлы болды. 1918
жылы газетті Ж анүзақ Ж әнібекүлы басқарды. Басылымда А.Байтүрсынүлы,
Ә.Бөкейхан, М.Дулатүлы, М .Ш оқай, М .Тынышбайүлы, Ш.Қүдайбердіүлы,
Ғ.Қараш, Р.М әрсеков, Ж.Тілеулин, Ғ.Мүсағалиев, М.Жүмабаев, Х.Болғанбаев,
Х.Ғаббасов, Ж .А қпаев, Ж.Сейдалин, С.Торайғыров, А.М әметов,
С.Дөнеятайүлы, Х.Досмүхамедүлы т.б. авторлардың макалалары жарияланып
түрды. XX ғасыр басында аталған газет оқығандардың, діндарлардың,
ш әкірттердің, қарапайым сауаты бар адамдардың, түтастай жалпы үлттың
ықыласпен оқитын басылымына айналды. Бүдан кейін пайда болған барша
елшіл газет-журналдар осы «Қазақтың» шекпеніжн шықты.
Д.Қамзабекулы

Қазак жастарының сиезі - 1917 жылдың қазан айында Омбы каласында

өткізілген сиез. Сиезде Ақмола облысы жастарын «Бірлік» үйымына біріктіру
мәселесі қаралды. Аталған қогамның кеңесі ай сайын Омбы қаласында өтетін
болды, Кеңес қүрамына Омбының оку орындарынан, каладан тыс үйымдардан
мүшелер енетін болды.
Е. Тілешов

Қазақ жастарының ұйымдары — 1917 жылы ақпан төңкерісінш кейін

Қазақстанның қалалары м ш елді мекендерінде қүрылган қазақ жастарының
үйымдары. Қазақ жастары, интеллигенциясы, ауыл мүғалімдері өкілдерінің
бүл үйымдары ж гізінш 1917 жылы көктем және жаз айларында күрылды.
Олар «Демократиялық оқушы жастар Кеңесі» (Омбы), «Жас казақ» (Ақмола),
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
«Жас жүрек» (Спасск), «Қазақ жастарының револю циялык одағы» (Мерке),
«Жанар» (Семей), «Талап» (Петропавл), «Бірлік» (Омбы) т.б. үйымдар болды.
Бүл үйымдардың көпшілігі алдына халык арасына газет-журналдар тарату,
халықтың сауатын ашуға көмектесу, әйел теңдігі үшін үгіт жүргізу міндеттерін
қойды. Большевиктердің басшылығымен жүмыс істеген кейбір үйымдар
(«Қазақ жастарының револю циялық одағы», «Жас қазак», «Демократиялык
оқушы жастар кеңесі») ағартуш ылық мақсаттарымш катар, үстем таптарға,
Уақытш а үкіметке карсы күрес жүргізу сияқты мәселелерді көтерді. Ал,
«Ж анар», «Талап», «Бірлік» үйымдары, негізінен, үлттык бағдарламаларды
үстанып, Алашорда өкіметімен тығыз байланыста жүмыс аткарды.
Қазацстан тарихы. Энциклопедиялық аиъщтамалъщ.

Қазақ комитеттері үлт-азаттық қозғалыстың ақпан револю циясынан кейінгі

кезеңдегі даму нәтижесі, оның өзінің түпкі, негізгі мақсаты - мемелекеттік
еркіндікке үмтылысының табиғи көрінісі, үлттық мемлекет болуға жасаған
алғашқы қадамы-тын. 11 наурызда облыстық Қазақ комитеттері Семейде
(төрағасы Р.М әрсеков) және Омбыда (төрағасы Е.Итбаев), ал осы айдың соңына
қарай Алматыда (төрағасы И.Ж айнақов) жүмыс жасай бастайды. Наурыз
айының ортасына қарай Торғай облыстық Азаматтық комитеті қүрылып, онын
қүрамына енгендердің арасында А.Байтүрсынүлы, Н.Бегімбетов, С.Кәдірбаев
және М .Түнғаншин бар еді.
Ж аңа қалыптасқан саяси жағдайда қазақ қоғамының бастауш ы саяси күшіне
айналған қазақ демократиялық интеллигенциясына күн тәртібінде түрған өзекті
мәселелерді жалпы үлттық деңгейде жинақтап, белгілі бір түж ырымдарға келіп,
бүкілресейлік Қүрылтай жиналысына, келе жатқан түбегейлі өзгерістерге
даярлық жасау керек еді. М үндай жүмысты іске асырудың тиімді қүралы
түрлі деңгейде ж иналы стар, сиездер өтк ізу болаты н. «Қ азақ» газеті 1917
ж ы лғы 9 наурыздағы санында жол қатынасының ауырлығы мен уақыттың
тығыздығына байланысты тез арада жалпы қазақ сиезін ш ақыру мүмкін
еместігін айтып, «ә>елі, қазіргі болған өзтерістердің мақсат, мағынасын түсіну
үшін, екінші, учредительное собраниеге лайық адамдар» белгіле/ мақсатында
алдымш облыстық немесе облысаралық сиездер өткізуді үсынып, оған болыс
басына ең аз болғанда екі адамнан өкіл жіберу керектігін білдіреді. Жаңа
қүрылған Қазақ комитеттері наурыз айынан бастап-ақ ол сиездерді өткізуге
дайындық жасай бастайды.
М .Қойгелдиев

Қазак конституциялық-демократиялық партиясы 1905 жы лы желтоқсан

айында Орал қаласында өткен сиезде күрьілған. Оны үйымдастыруш ылар
қатарында Б.Қаратаев, Ғ.Бердиев, М .Бақыткереев т.б. қазақ зиялылары
болды. Осы сиезде «Қазақ конституциялық-демократиялық партиясынын»
бағдарламасы және жарғысы қабылданды. Бүл қүжаттар татар тіліндегі «Әл-
ғаср-ул-жәдид» газетінде жарияланған. М әтін соңында «Қазақ конституциялық-
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
демократиялы қ партиясының» мүшелері мыналар: С.Қаратаев, Ғ.Бердиев,
М .Бақытгереев, И.Тоқбердиев, Х.Досмүхамедүлы, Н.Ипмағамбетов,
М .М үканов, Ғ.Рақымбердиев, Ізбасаров, Ү.Дүйсембин» делінген. Бағдарлама
мынадай бөлімдердсн түрады: азаматтардың негізгі еркіндіктері, патшалықтың
қалпы, халықтың өзін-өзі билеуі, сот, дін, жер, алым-салық, жүмысшьшар,
мектептер, партия жүмысы. Бүл қүжат - мерзімі жағынан Қазақстандағы
партиялар тарихындағы ең алғашқы бағдарлама. Соған карап, оны ұлт-азаттық
қозғалыстың алғаш қы кезеңіндегі маңызды окиға деп қабылдауға болады.
Е. Тілешов

«Қазакстан» газеті - 1911 жылдың 16 наурызынан 1913 жылдың шілде

айына дейін бастапқыда Ордада, кейін Оралда шығып түрған коғамдық-
саяси басылым. 18 саны жарияланған. Редакторы - Еле/сін Бүйраүлы. Газет
білім, мәдениет, отырықшылық мәселесін жиі қозғаған. Мүнда Е.Бүйраүлы,
Б.Қаратаев, Ғ.Қараш, Ш .Бөкейүлы, Ғ.Мүсағалиев, А.Мәметов, Ғ.Көпжасаров
т.б.-лардың мақалалары жарияланған. Бүл газет те үлттың оянуына, саяси
қозғалыстарға жіті карауына себепші болды.
Д.Қамзабекулы

«Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы» - «Мәдени мүра» мемлекеттік

бағдарламасы бойынша шығарылған көп томдық жинак. Осы жинақтың
төртінші томы «Қазақ сиездері» деп аталып, «Алаш» қозғалысына қатысты
қүжаттар м ш материалдардан түрады. Ж инаққа 1917-1919 жылдары сиездерін
ш ақыру қажеттілігін, күн тәртібіндегі өзекті мәселелерін, оларды шешудегі
қазақ зиялыларының үстанымдары мен қазақ қоғамын реформалау жолындағы
еңбегін, сондай-ақ өзге үлт өкілдерімш ара қатынасын жан-жакты ашып
көрсететін қүжаттар мен материалдар енгізілген. Жинаққа әр деңгейде ө гкен
қазақ сиездерінің қаулылары мен қарарлары, Алашорда үкіметінің заңдары
қазақ ж ә ж орыс тілдерінде берілгш. Жинак профессор М.Қойгелдиевтің
жетекпіілігімен және К.Ілиясованың кұрастыруымш 2007 жылы «Ел-шежіре»
баспасынан жарық коргаі.
Е. Тілешов

Қамзабекұлы Дихан — алаштанушы-ғалым, филология ғылымдарының

докторы, профессор. 1966 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында туған. 1990
жылы А бай атындағы ҚазПИ-дің филология факультетін казақ тілі м ш әдебиеті
мамандығы бойынша бітірген. 1990-1996 жылдары ҚР ҮҒА М. Ә}езов атындағы
әдебиет және өш р институтында ғылыми қызметкер, 1996-2000 жылдары
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҮУ казак әдебиеті кафедрасының мещ еруш ісі,
2000-2001 жылдары аға ғылыми кьізметкері, 2001-2004 жылдары Қазақ
үлттық музыка академиясының тіл және әдебиет кафедрасының меңгерушісі,
2004-2005 жылдары ЕҮУ гуманитарлык институтының директоры қызметін
атқарды. 2005-2006 жылдары ЕҮУ-дың оқу-әдістемелік жүмыс жөніндегі
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
проректоры. Қазір осында «Алаш» мэдениет жэне рухани даму институтыньщ
директоры. Кітаптары: “Сматұл Садуақасүлы” (1996), “Руханият” (1997),
“Алаш жэнг эдебиет” (2002), «А ғартуш ылык жэне эдебиет» (2003), «Пайым»
(2004). Ж .Аймауытұлы, Қ.Кемеңгеров, С.Садуақасүлы, Х.Болғанбаев сынды
қайраткерлердің шығармалар жинағын даярлап, алғысөз-түсініктерімен
жариялаған. М ерзімді баспасөзде үлт зиялылары туралы ты ң дерекке қүрылған
мақалалар жазып түрады. Алаш түлғаларының өмірі мен ш ығармаш ылығына
байланысты халықаралық, республикалық конференциялар, семинарлар,
м әдш и шаралар үйымдастырған.
Д.Қ ы ды рәлі

Қара Әбдіуақап 1961 жылы 19 қарашада Түркияның Стамбул қаласында

туған. 1982 жылы Боғазичи университетінің Электроника бөлімін бітірді.
Еңбек жолын Стамбүл қаласындағы Ататүрк әуежайында электроника
департаментінде техник маман болудан бастады. 1986 жылы Стамбул
университетінің тарих факультетін бітіреді. 1986-1988 жылдары Стамбүлда
«Қазақ түркілері қорында» басқару алқасы мүшелігіне сайланады. 1987-1988
жылдары Стамбүлдағы Осман Мемлекеті мүрағатында жүмыс істейді. 1988-
1995 жылдары Германияның Мюнхен қаласындағы «Азаттық» радиосының
қазақ редакциясында жүмыс істеді. 1994 жылдары М ю нхш қаласы нда «Европа
Қазақтары» дегш атпсн кітапша шығарған. 1995 жылы Германиядан Түркияға
қайтып, М имар Синан университетіне оқытуш ы және ғылыми қызметкер
ретінде жүмысқа кірді. 1997 жылы осы университетте «1986 жылғы Ж елтоқсан
оқиғалары» атты магистрлік, 2002 жылы «М үстафа Ш оқайдың өмірі мен
күресі» тақырыбында докторлык диссертация қорғады. Осы жылдың қараша
айында докторлық диссертациясы «Түркістан жалыны. М үстафа Шоқайдын,
өмірі мен күресі» деген атпш Стамбүлда жарық көрді. 2004 жылы бүл кітап
казақшаға аударылып, «М үстафа Ш оқай. Өмірі, күресі, ш ығармаш ылығы»
дстен атпен Алматыда «Арыс» баспасынан ж арық көрді.
Е. Тілешов

Қарқаралы уездік жиылысы 1917 жылдың ақиан айында өтіп, негізінен,

оқу мәселесін көтерді. Атап айтқанда, ауылнай басына бір мектеп ашу, бай
мен кедей балалары аралас оқу, өз күшімен оқи алмайтын балаларға жәрдем
ету т.б.
Г.Ә ріпбекова

Қарқаралы хүзырхаты (петициясы), Қоянды хүзырхаты — Ресей

үкіметіне қазақ халқы атынан қойылған талап, тілек. 1905 жылы 22 маусымда
Семей, Ақмола облыстарының қазақтары Қоянды жәрм еңкесінде басқосып,
Петербургке 16 мың адам қол қойған өздерінің арыз-тілектерін жіберген.
Қарқаралы хүзырхаты мазмүны мен қол қойған адамдар саны жағынан
бұған дейінгі жіберілген хүзырхаттардан әлдеқайда жоғары болды. Патша
үкіметі бұл акцияны барып түрған саяси күрес деп тауып, жергілікті басқару
 ■ “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
орындарынан бақылауды күшейтуді талап етті. Дала генерал-губернаторы
хүзырхатты үйымдастырган адамдарды анықтап, олардың үстінен іс қозғау
жөнінде Қарқаралы усзіиің бастығына нүсқау береді. Уез бастығы Оссовский
өзінің тексеру жүмыстарының барысында хүзырхатты дайындағандардың
басш ылары Ә .Бөксйхақ М.Дулатов, А.Байтүрсынүлы, Ж.Ақпаев екшдерін 1241
дәлелдеп, қазақ тілінен орыс тіліне аударған Т.Нүрекшов болғанын да
анықтап, олардың үстінен іс қозғап, арттарынан аңдушылар қойды. Кейін
мүндай хүзырхаттар Торғай, Орал облыстарында жаппай жазыла бастады.
Орал облыстарында хұзырхатты дайындауда Бақытжан Қаратаев басты рөл
атқарды. Хүзырхаттарда қазақтардың діни көзқарастарына еркіндік, бітімші
сот институттарын ш гізу, қазақ даласына орыс шаруаларын орналастыруды
тоқтату, т.б. мәселелер көтерілген. Патша өкіметі бүл қозғалыстың басында
жүрген қазақ зиялыларының іс-әрекеттерін қатаң бақылауға алған.
С.Жолдасбаев

Қирабаев Серік Смайылүлы - әдебиеттанушы-галым, ҚР ¥ҒА академигі,

филология ғылымдарының докторы, профессор. 1927 жылы Караганды
облысының Ж аңа Арқа ауданында туган. 1951 жылы Абай атындагы ҚазПИ-
дің филология факультетін қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
бітірген. Аспирантурада оқи жүріп, «Әдебиет және искусство» журналының
қызметкері болган. 1952-1955 жылдары «Пионер» журналын басқарып, 1955-
1958 жылдары «Социалистік Қазақстан» газетінің бөлімін меңгерген. 1958
ж ы лга дейін ҚазПИ-де үстаздык еткш. 1969-1988 жылдары казак әдебиеті
кафедрасының меңгерушісі болды. 1980-1985 жылдары институт проректоры
болды. 1988-1995 жылдары ҚР YFA М.О. Э)езов атындагы Эдебиет жэне
өнер институтын басқарды. Ғалым отандық әдебиеттануды С.Көбейүлы,
С.Сейфоллаүлы, Ж .Аймауытүлы, Ғ.Мүстафин туралы іргелі зерттеулерімсн
байытты. Әдебиетшінің «Өрлеу жолында», «Октябрь және қазақ әдебиеті»,
«Әдебиет және дәуір талабы», «Революция жәнз әдебиет» (2 том), «Ш ындык
пен шыгарма», «Талантқа қүрмет», «Әдебиетіміздің ақтацдақ беттері», «Кеңес
дәуіріндегі қазақ әдебиеті», « ¥ л т тә)елсіздігі ж ә ж әдебиет», «Тә>елсіздік
рухымен», «Өмір тагылымдары» т.б. зерттеу кітаптары, «XX гасыр басындағы
қазақ әдебиеті» атты Ж ОО оқулығы (Б.Кшжебавпен бірге), мектеп оқулығы бар.
1990 жылдары ұлт мәдени қүндылыктарын жинакгау мен байыптау басталғанда,
оның басы-қасында академик С.Қирабаев жүрді. С.Қирабаев кешаіді істі
үйлестірумен қабат өзі де Ж .Аймауытүлының бес томдығын даярлауға кірісіп
кетті. «Ж аңаш а бажайлау» айдарымен шыккан монографияларіа қомакты
тараулар жазды. Соңғы жылдары ғылыми орта жақсы бағалаған «Қазак
әдебиеті тарихының» 7-8 томдарын басқарды.
Д. Қамзабекулы

Қожакеев Темірбек Қожакеұлы — ғалым, филология ғылымдарының

докторы , профессор, Қазақстан Ж оғары мектебі ҒА-ның академигі, Қазақстан
Республикасы білім беру ісінің қүрметті қызметкері, Қазақстанның еңбек
 АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
сіңірген қызметкері. Ол 1926 жылы Ж амбыл облысы, Меркі ауданы,
Ойтал ауылында туған. Қ аз¥У -ды бітірген. Қ аз¥У -ды н жуналистика
факультетінде оқытушы, декан, кафедра меңгерушісі кызметтерін аткарған.
Т.Қожакеев Қазақстан Ж азуш ылар Одағы жанындағы қазак сыкақш ылар
242 қауымдастығының президш ті. Ол Алаш қаламгерлері С.Торайғыров, М.Ә>езов
туралы жазылған кітаптардың авторы. Сонымен бірге «Көк сеңгірлер» (1992)
кітабында А.Байтүрсынүлы, Ж .Аймауытов, С.Қожанов, М.Ә>езов сияқты Алаш
қайраткерлерінің өмірбаяны мен ш ығармаш ылығынан деректі мәліметтер
берілген.
Е. Тілеіиов

Қойлық уездік мұсылмандар сиезі 1918 жылдың каңтары нда болды.

Сиезде Түркістан автономиясына қосылу, милиция жасақтау, азык-түлікиен
қамтамасыз ету т.б. мәселелер көтерілді. Сиезді Ә.Котібаров басқарып,
автономия туралы баяндама жасады.
Г. Әріпбекова

ҚойгелдиевМәмбег Қүлжабайүлы -ғалым, тарих ғылымдарының докторы,

профессор. Ол 1946 жылы Ж амбыл облысы, Шу ауданы, Төлеби ауы лы ндатуған.
1968 жылы Қырғыз мемлекеттік университетін бітірген. 1971-2002 жылдары
Қ аз¥У -де, Қазақстан ОК жанындағы партия тарихы институтында ғылыми-
педагогикалық жүмыстармен айналысты. 2002 жылдан ҚР ¥Ғ А -ны ң Тарих
жэне этнология институтының директоры. XX ғасырдың алғаш қы ширегіндегі
қазак зиялыларының қоғамдық-саяси қызметін зерттсумеп шүгылданды.
Ғалым Алаш қозғалысы, Алаш партиясы жөнінде максатгы, жүйелі зерті сулер
жүргізіп келеді. Оның «Алаш қозғалысы» монографиясы (1995) алаштанудағы
бедерлі белес болып табылады. Сонымен бірге, галымның « ¥ л тты қ саяси
элита» (2004) зе р т т ^ і қазақ халқының сан ғасырлық тарихында ел билеу ісіне
ерекше еңбек сіңірген түлгалардың тарихи орнын көрсеткен маңызды ғылыми
туынды болып табылады. М онографияда автор Алаш қозғалысының көптегш
басты арналарын түжырымдамалық сипатта ғылыми ж ағынан негіздеп берді.
М .Қойгелдиев «Алаш қозғалысы. Движение Алаш» атты көптомдық қүжаттар
және көптомдық «Қазақ үлт-азаттық қозғалысы» жинақтарын қүрастыруға
жетекшілік еткен. Бүл жинақтардағы мәліметтер мен деректер алаштанудың
қалыптасуы мен дамуына үлкен жол ашты. Қазақ ғылымында Алаш қозғалысын
зерттеуцің тың тарихи әдіснамалық жолдарының қалыптасуына, оны кешенді
түрде зерттеуге ірі үлес қосып, Алаш құбылысының үлт тарихындағы
ерекше кезең екендігін дәйектсуге жаңаш а ғылы ми таны м қалыптастырды.
Ол ортағасырдың тарихи жазба жәдігері қазақтың үлы ғалымы Қадырғали
Қосымүлының «Ж ылнамалар жинағына» ғылыми түрғы дан негізделгеи баға
беріп, бүл мүраның тарихи маңызын дәйектеді.
Е. Тілешов

Қойшыбаев Бейбіт 1945 жылы Ж амбыл облысы, Сарысу ауданы, Байқадам

ауылында дүниеге келген. Ж азушы, тарих ғылы мдарының кандидаты.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
«Қазақстан пионері», «Социалистік Қазақстан», «Қазақ әдебиеті», «Әдеби қор»,
«Zaman - Қазакстан», «Діл», «Тарих ж о не саясат» газеттері мен «Білім және
еңбек», «Денсаулық», «Тіршілік» журналдарында жауапты қызметтер атқарған.
«Заңгер» журналыньщ жауапты редакторы. Бұған коса, Қазакстан Жазушылар
одағы басқармасының хатшысы, Қазақстан әдеби қоры басқармасының 243
төрағасы, ҚР Экономика және сауда министрлігі Автор құқықтарын қорғау
агенттігі бас басқармасының бастығы, әлсуметтік және гуманитарлык ғылымдар
орталығының басшысы. «Киелі мұра», «Алтын діңгек», «Біз табысар қиырлар»
т.б. прозалық кітаптардың авторы. Ол Алаш қозғалысына қатысты «Жазықсыз
жапа шеккендер» және қозғалыстың жетекшісі Әлихан Бөкейханға және
Бақытжан Қаратаевка арналған еңбектердің авторы.
Г. Әріпбекова

Қоқан автономиясы - жалпы мүндай автономия тарихта болмаған. Тарихи

аталу жөні - Қокан қаласында жарияланған Түркістан автономиясы немесе
түрік-мүсылманш а ныспысы - Түркістан мүхтарияты. Қараңыз: Түркістан
автономиясы.
Д.Қамзабекулы

Қостанай ^езі қазақтарының төтенше сиезі - 1918 жылы қазанда 100-

ден астам делегат қатысқан сиез. ...Сиезді Алашорданыц жергілікті жетекшісі
А.Алдияров ашып, «Алаш автономиясы туралы» арнайы баяндама жасады.
Сиезде сонымен бірге Байғориннің баяндамасы тыңдалды. Сиез президиум
сайлады. Оның төрағасы болып А.Бірімжанов, торағаның серігі болып
Е.Омаров, хатшылары болып Еайсин мен Түяқов сайланды. Сиезге Ыргыз,
Торғай }ездерінің өкілдері қатысты. Бүл торт күнге созылған сиез Алаш
автономиясы, қазақ полкі, Алашорданың жергілікті мүшелерін сайлау, >ездік
сот, жер мәселесі, қаржы т.б. мәселелерді қарастырды. Сиез соңында Қостанай
уезі Алаш автономиясына қосылады және Алаш үкіметін ғана мойындайды
Деген қаулы қабылдады.
Е. Тілешов

Құл-Мұхаммед Мүхтар Абрарұлы - мемлекеттік кайраткер, ғалым,

заң ғылы мдарының докторы, профессор. Ол 1960 жылы ҚХР Шәуешек
Қаласында туған. 1982 жылы Қ аз¥У -ді бітірген. 1982-1992 жылдары
«Қазақ энциклопедиясы » бас редакциясының аға ғылыми редакторы,
редакция меңгерушісі, жауапты хатшысы, 1992-1999 жылдары «Атамүра»
корпорациясының президент!, 1999-2001 жылдары ҚР Парламенті Сснатынын
Депутаты, 2001-2004 жылдары ҚР Мәдениет, акпарат және коғамдық келісім
министрі, 2004 жылдан ҚР Президентінің баспасөз хатшысы және кснесшісі,
2006-2008 жылдары Қызылорда облысының әкімі, қазір ҚР Мәдениет
және ақпарат министрі. Ғылыми-зергтсу еңбектерінің негізгі бағыты — казак
мемлекеті мен күқьіғының тарихы мен мәдсниеіі, руханият пен өркш иет
мәселелеріне арналган. ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері. М .Қүл-М үхамед
АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ <£>
Алаш қайраткерлерінің саяси-қоғамдык көзқарастарының эволюциясы жөнінде
көптеген ғылыми еңбектер жазған. Ол Алаш көсемдерінің бірі Ж .А қбаевтың
саяси-қоғамдық еңбегіне арналған зерттеудің және «Алаш қайраткерлерінің
саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы» (1998) және «Алаш»
бағдарламасы: қиянат пен ақиқат» (2000) еңбектерінің авторы. Ол Алаш
қайраткерлері мұраларын ш ығаруға ж ә ж насихаттауға үлкен үлес қосты.
Г. Әріпбекова

Құрманбайұлы Шерубай 1964 жылы Алматы облысы, Райымбек ауданы,

Қарасаз ауылында дүниеге келген. Тіл білімі маманы, филология гылымдарының
докторы, профессор. 1991 жылы Қ азМ ¥У -ді бітірді. 1991-1996 жылдары ҚР
¥ Ғ А Тіл білімі институтының кіші ғылыми қызметкері, ғалым-хатшысы.
1996-2001 жылдары Қ азМ ¥У -дің кафедра меңгерушісі. 2001-2006 жылдары
ҚР Мәдениет, ақиарат ж ә ж қогамдық келісім министрлігінде нормативтік-
лингвистикалық мәселелер басқармасының бастығы, Тіл комитеті торағасыны ң
орынбасары. ҚР Білім және ғылым министрінің кеңесшісі. ҚР Президент
әкімшілігінде кеңесші. Негізгі ғылыми еңбектері қазақ терминологиясыныц
гылыми-теориялық мәселелерін зерттеуге арналған. Ол 50-ден аса ғылыми
еңбектің, окулықтар мен создіктің авторы. Ғалым Алаш қайраткерлерінің
лингвистикалық мүраларын зсрггсуге, ғылыми жағынан д әй ек т ^ ге үлес қосып
келеді. 1996-1999 жылдары ҚР ¥Ғ А -ны ң дарынды жас ғалымдарға берілетін
арнаулы стипендиясына ие болды.
Г.Ә ріпбекова

Қүрылтай жиналысы - 1917 жылы Ресейде сайлау қүкы ғы ж гізінде

басқару түрі мен конституция жасау үш ін үйымдастырылған қүрылым.
Мүны сол кездегі саяси ағымдар мен партиялардың көпшілігі қолдаған.
Қүрылтай жиналысының сайлауы 1917 жылдың қараш а айынан бастап 1918
жылдың басына дейін жалғасты. Қүрылтай жиналысының Ресейдегі рөлін
тү сіж отырып, Алаш жетекшілері Бірінші ж алпықазак сиезінде Қүрылтай
жиналысына дайындықты және оған депутаттар сайлау мәселесін жеке мәселе
ретінде көтерді. Осы жылдың қазан айында «Алаш» партиясы атынан Қүрылтай
жиналысына Торғай, Ақмола, Семей, Орал, Жетісу облыстарынан ж ә ж Бөкей
ордасынан бірж ш е тізім бойынша депутаттар сайланды. Олардың арасында
Алаштың барлық дерлік қайраткерлері болды.
Е. Тілешов

Қүрылтай жиналысына «Алаш » партиясы аты нан аталған депутаттар

тізімі. Бүл тізім 1917 жылы күз айларында барлық облыстарда жасалған. Ол
Бірінші жалпықазақ сиезінің қаулысы бойынша ж ә ж облыстық сиездердін
шешімдері бойынша дайындалған. Облыстар бойынша толы қ тізім 1917
жылдың қазан айында «Қазақ» газетінде жарияланды. М үнда Торғай, Ақмола,
Семей, Орал, Жетісу, Сырдария, Фергана, Самарканд облыстарынан және
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Бөкей ордасынан сайланатын депутаттардың тізімі берілген. Тізімге Алаш
қайраткерлерінің барлығы дерлік енгенін байкауға болады. Қосымшаны
қараңыз.
Е. Тілешов г
А
Қыдырәлі Дархан - жәдиттанушы-ғалым, Ph.D докторы. 1974 жылы
Оңтүстік Қазақстан облысында туған. 1992-1996 жылдары М армара
университетінің (Стамбул) тарих факультетінде оқыған. М агистратураны
Егей (Измир 1996-1998) университетінде, ал докторантураны Стамбул
университетінде (1998-2001) өткш. Ш ет елде «Түркістанда жәдитшілдік
қозғалысы», «М үстафа Ш оқай және Түркістан идеясы» атты тақырыпта зерттсу
жүмысын жүргізгш . Қызмет еткен орындары: Стамбул университетінің ғылыми
қызметкері (1999-2001); Қ.А. Яссауи атындағы ХҚТУ-дың аға оқытушысы,
жетекші ғылыми қызметкері, кафедра меңгерушісі, доценті (2001-2005); JI.H.
Гумилев атындағы ЕҰУ элем тарихы және археология кафедрасының доценті,
аға ғылы ми қызметкері (2005-2006), ҚР ІТрезиденттік мәдениет орталығының
ғалым-хатш ысы, директорының орынбасары (2006-2007). Қазір ҚР Білім және
ғылым министрінің кеңесшісі. «М үстафа Шоқай». Монография (Анкара, 2001),
«М ұстафа Ш оқай» (Астана, 2001) атты танымдық кітаптардың авторы.
Д. Қамзабекулы

Қызылжар уезінің мұғалімдер сиезі. 1917 жылдың мамыр айында өткен

бүл сиезде ана тілінде оқу, орыс тілін үш жылдан кейін оқыту, мектептерді
алтыжылдық ету, мүғалімдер дайындау үшін курстар мен семинариялар
ашу, мектептерді үкімет тарапынан қаржыландыру сияқты мәселелер
қарастырылды.
Е. Тілешов

Мағауин Мүхтар Мұқанұлы 1940 жы лы Семей облысы Аягөз ауданында

туған. Ж азушы, әдебиет зертт<ушісі, ғалым. Қазақстанның халық жазушысы.
ҚазМ У-ды, осы университеттің аспирантурасын бітіргш. 1965-1986 жылдары
«Қ азақәдебиеті» газетіндебөліммеңгеруш ісі, «Ж азушы» баспасында, «Жалын»
альманағында бас редактордың орынбасары, Әдебиет және өнер институтында,
ҚазП И-де аға ғылыми қызметкер, доцент, «Ж азушы» баспасында бас редактор
қызметтерін атқарған. 1988 жылдан «Жүлдыз» журналының бас редакторы.
Соғыстан кейінгі ел емірі бейнелшгш «Бір атаның балалары», «Қияндағы
қыстау», «Ш ақан шері» атты романдары, «Аласапыран» тарихи дилогиясы
ж арық көрді. Ол «Алдаспан», «Бес ғасыр жырлайды», «Ай, заман-ай» атты
ақын-жыраулар ш ығармаларының антологиясын қүрастырды. «Еасырлар
бедері», «Қазақ тарихының әліппесі» зерттеу еңбектері қазақ тарихының 500
жылдық кезеңін қамтиды. М .М ағауин «Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет»
оқулығы мен хрестоматиясының т.б. оқу қүралдарының авторы. Ол Алаш
қайраткерлері мүраларының насихатталуына көп еңбек сіңірді. 1978 жылы
Ленинградта А лаш қайраткерлерінің мұраларына қатаң тыйым салынған кезде
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Ш әкәрім өлеңдерін орысш аға аударып шығарды. Қаламгердің соңғы жылдары
шыққан еңбектерінде алаштык идея көркемдік және публицистикалық
тұрғыдан терең көрініп жүр. Ол М емлекеттік сыйлықтың, «Түркі дүниесіне
қызмет» халықаралық сыйлығының лауреаты.
246 Е. Тілешов

Мажитов Равиль Сидагатович - тарих ғылымдарының кандидаты,

М .Өтемісүлы атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің
«Конституциялық қүқық, қүқы к жэне мемлекет тарихы мен төэриясы»
кафедрасының меңгерушісі. 1979 жылы Батыс Қазақстан облысы Бөкейорда
ауданы Сайхин ауылында туған. М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан
мемлекеттік университетінің алды мш тарих, содан соң заң факультетін бітірген.
2005 жылы Алаштың ардақты азаматы «Ж аһанша Досмүхамедовтің қоғамдык-
саяси қызметі» детен тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. Он бестш
астам ғылыми мақалалардың авторы. XX ғасыр басындағы Қазақстанның
үлттық-мемлекеттік қүрылымы мен Алаш қозғалысы көш басш ыларының
тарихын зерттеумен айналысты.
Е. Тімш ов

Мектеп-тегі Аманқос Қүлтанұлы 1954 жылы Ақтөбе облысы, Байғанин

ауданы, Ж арқамыс ауылында туған. Филология ғылы мдарының кандидаты,
доцент, ҚР Ж урналистер одағының мүшесі. 1979 жылы Әл-Фараби атындағы
Қазақ үлттық университетінің филология факультетін бітіргш. 1981-1996
жылдар ҚР ҒА-ның А.Байтүрсынүлы атындагы Тіл білімі институтының кіші
ғылыми қьпметкері. 1995-1996 жылдары Республикалық «Ж алын» журналы
проза бөлімінің меңгерушісі. 1996 жылдан бері әл-Ф араби атындағы Қ аз¥У -дін
журналистика факультетінде оқытуш ылық қызметте. А .М ектеп-тегі - Әлихан
Бөкейхан, Ахмет Байтүрсынүлы, М іржақып Дулатүлы, Халел Досмүхамедүлы,
М үхамеджан Тынышбайұлы, Елдес Омарүлы, Телжан Ш онанүлы, Смахан
Бөкейхан т.б. мүрасын баспасөз бетінде алғашқы насихаттаушылардың
бірі. А.М ектеп-тегі алаш тақырыбына байланысты зерттеу мақалалары
мерзімді баспасөз беттерінде жэне «Бес арыс», «Тіл тағлымы», «Аламан»,
«Халел таглымы», «Бекет-Ата», «Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы»,
«Антология педагогической мысли Казахстана», «Халел Досмүхамедүлынын
өмірі жэне оның ш ыгармаш ылыгы», «Ұлттық рухтың үлы тіні», «Агартуш ы
Халел» т.б. монографиялар мен гылыми-танымдық жинақтарда жарияланган.
Е. Тілешов

Мемлекеттік дума - 1906-1917 жылдардагы Ресей империясындагы

мемлекетті басқарудың конституциялық-монархиялық багыттагы заң шығару-
шы жогары өкілетті органы. М емлекеттік дума Бірінш і орыс революциясы
нәтижесінде демократиялық даму жолындагы өзгерістерді енгізуге мәжбүр
болган Ресей патшасының 1905 жылы 17 қазанда жариялаған манифесі негізінде
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
құрылды. М емлекеттік думаға Ресей мемлекетіндегі партиялар фракциялары
мш ұлттык аймақтардың өкілдері сайланды. Мемлекеттік думаға орыс тілін
білмейтіндер сайлана алмады. Мемлекеттік дума төрт рет шақырылды. Қазақ
халқы оның тек екеуіне қатысты. Бірінші мемлекеттік дума 1906 жылы 27 сәуір
- 8 шілде аралығында жұмыс істеді, бір ғана сессиясы болды. Оның күрамы
негізінш кадет, трудовик партияларынан күралды. Дума аграрлық мәсслемаі
шүғылданды. Бірінші мемлекеттік думаға Қазақстаннан 13 депутат, оның
ішінде казақ халқынан 8 депутат: Ә.Бөкейхан, А.Бірімжанов, А.Қалменов,
Б.Қүлманов, М .Тайынүлы, Ш.Қосшығүлов, С.Жантөрин, Д.Түндыт, орыс үлты
өкілдеріщ н 5 депутат: В.И. Ищерский, И.П. Лаптев, В.В. Недоносков, Н.Е.
Дыхнич, Н.Я. Коншин сайланды. Бүл думада А.Бірімжанов пш А.Қалменов
ерекше белсш ділік көрсетті. 1906 жылы 9 шілдеде патша өкіметі Бірінші
мемлекеттік думаны таратқаннан кейін, оның либералдық және социологиялық
ағымды жақтайтын мүшелерімен бірге Ә.Бөкейханов Выборг қаласында
(Ф инляндия) ж иынға қатысып, халықты салық төлемеуге, үкіметке қарыз
жәвг қосымша солдаттар беруден бастартуға шақырған наразылық үндеуіне
қол қойды. Осы үшін полиция оны да камауға алып, Самараға жер аударды.
Екінші мемлекеттік дума 1907 жылы 20 ақпан - 3 маусым аралығында жүмыс
істеп, 2 сессия, 53 мәжіліс өткізді. Оның күрамы нггізінен кадеттерден, социал-
демократтар мсн окгябристердаі түрды. Бүл Дума да аграрлык мәселені
талқылады. Қазақстаннан 13 депутат, оның ішінде қазак халқынан 6 депутат:
Ш .Қосшығүлүлы, Х.Нүркенов, Б.Қаратаев, А.Бірімжанов, Т.Аллабергенов,
М .Тынышбаев, орыс халқынан: А.К. Виноградов, И.В. Голованов, И.И.
Космодемянский, Н.Я. Коншин, И.П. Лаптев, Я.И. Егошкин, М.А. Гаврилов
сайланды. Қазақ халқынан сайланған Екінші мемлекеттік дума депутаттары
кадеттерге қосылды және мүсылман фракциясына кірді, олар Ресейдің баска
үлт қайраткерлерімен бірлесіп шет аймактарға шаруаларды қоныс аудартудың
тоқтатылуын талап етті. 1917 жылы Қазан төңкерісінен кейін 1917 жылы 18
(31) ж елтоқсанда М емлекеттік дума таратылды.
Қазақстан тарихы. Эщ иклопедиялық анықтамалық.

Мүсылман фракциясы —Ресей империясының Мемлекеттік думасындағы

мұсылмаң халықтары өкілдерінің парламенттік фракциясы (1906 - 1917). 1906
жылы 27 сәуірде оз жүмысын бастаған 1-Мемлекеттік думаға 436 депутат
сайланды. Оның 36-ы мүсылман депутаты еді. Осы мүсылман депутаттарынын
24-і ғана М емлекеттік дума жүмысына қатысып үлгерді. 1-Мемлекеттік думада
мұсылмаң депутаттар бүкіл империя мүсылмандарының мүддесін қорғау
мақсатында парламеиттік фракция қүрдьі. Ол Мүсылман фракциясы деп
аталды. 21 маусымда мүсылман депутаттардың бас косқан жиналысы отіп,
°нда М үсылман фракциясының төрағасы мен бюросының қүрамы сайланды.
Б.Қаратаев, Ы .Ж аманшалов, С.Лапин, А.Жанталин, Е.Оразаев, А.Өтегенов
секілді қазақ зиялылары мүсылмандардың дін істері мсп мекемелері жайлы
заң жобасын әзірлеуге катысты. Мемлекеттік дума мәжілістерінде М үсылман
Фракциясы мүшелері Түркістан өлкесі мен дала облыстарына өз алдына діни
басқарма құру қажеттігін, мұсылман дін иелерінің христиан-православие дін
иелерімен тең қүкықта болу мәселесін де көтерді. Түркістан, қазақ өлкесі
халықтарын М емлекеттік думадан шеттеткен, «3 маусым заңын» жоюға күш
салды. Бүл мәселені С.М ақсүдов 1912 жылы 9 маусымда өткен З-М емлекеттік
думаның соңғы мәжілісінде қозғап, «3 маусым заңының» жойылуын талап
етті. Алайда «3 маусым заңы» жойылмастан, 4-М емлекеттік думаға сайлау
Түркістан өлкесі мен қазақ облыстары хальщтарының қатысуынсыз жүрді.
1912 жылы қараша айынан өз қызметіне кіріскен 4-М емлекеттік думадағы
442 депутаттың ішінде 6 депутат қана мүсылман халықтары ның өкілі
болды. Осы 6 депутат 4-М емлекеттік думада М үсылман фракциясын күрды.
М үсылман фракциясына Қ.Тевкелев қайтадан төраға болып сайланды.
М үсылман фракциясы 4-М емлекеттік думада кадеттер фракциясымен бірлесіп,
«Мемлекеттік думаға сайлау тәртібін өзгерту туралы» заң жобасын әзірледі.
1912 жылы 1 желтоқсандағы М емлекеттік дума м әж ілісінде И .А хтямов «3
маусым заңының» ескіргендігін, заман талабына жауап бере алмайтындығын
айтып, оны өзгерту қажеттігі жөнінде мәселе көтерді. М үсылман фракциясының
үйымдастыруымен 1914 жылы 15-20 маусым аралығында Бүкілресейлік
мүсылман сиезі өтті. Бүл сиезге қатысқан 35 делегаттың қүрамында Ә.Бөкейхан,
Б.Қаратаев, С.Лапип, Ж .Сейдалин секілді, т.б. қазақ зиялылары болды.
Сиезде «Ресей мүсылмандарының діни істері туралы» заң жобасы әзірлеяіп
талқыланды. 1914 жылдан М үсылман фракциясында М .Ш оқай хатшылық
қызмет атқарды. 4-Мемлекеттік думада М үсылман фракциясы мүшелерінің аз
болуы себепті, 1916 жылы оған көмек көрсететін бюро қүру қажеттігі туды.
Мүндай бюро қүру үшін 1916 жылы ақпанда М үсылман фракциясы мәжіліс
өткізді. Оған Ә.Бөкейхан, А.Байтүрсынүлы, Ф .Каримов ж әнет.б. қайраткерлер
шақырылды. Осы мәж ілістіц үйғарымымен М үсылман фракциясына көмек
көрсететін бюро сәуір айында ашылды. Бүл бюроныц қүрамында А.Салихов,
Ш .М үхамедияров, С.Ж антөрин, Н.Қүрманғалиев, С.М ақсүдов, Ә.Бөкейхан
қызмет етті. 1916 жылы 25 маусымдағы Ресей патш асының «бүратаналарды»
майданныц тылдағы қара жүмысына алу туралы ж арлығына М үсылман
фракциясы наразылық танытты. Қ.Тевкелев п ш М.Г. Джафаров тылдың қара
жүмысына жүмыскерлер алу ісі еш қандай даярлықсыз, асығыс жүргізілейін
деп түрғанын айтып, Бас министрдің атына хат жолдады. Түркістан мен
Қазақстандағы 1916 жылғы көтеріліс кезінде М үсылман фракциясы жергілікті
халықтың мүддесін қорғау жолында аянбай қы змет етті. 1916 жылы кыркүйекте
Мемлекеттік думаның тапсырмасы мш көтеріліске байланысты оқиғалармен
болған жерінде танысу мақсатымен А.Ф. Керенский бастаған топ Түркістан
өлкесінде болып қайтты. Бүл топтың қүрамы нда М үсылман фракциясыныц
окілдерінен Қ.Тевкелев пен М.Г. Джафаров та бар еді. 1916 жылғы оқиғаға
байланысты Мемлекеттік дума мәж ілісінде М үсылман фракциясы атынан
М.Г. Джафаров баяндама жасап, патш а өкіметінің қантөтіске апарған саясатын
айыптады. М үсылман фракциясы тыл жүмысына алынғандардың мүддесін
қорғауда да көп еңбек сіңірді. 1917 жылы А қпан төңкерісі нәтиж есінде патша
өкіметі қүлағаннан кейін, М үсылман фракциясының үйымдастыруымен
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Санкт-П етербург каласында 15-17 наурыз аралығында мұсылмандар мәжілісі
өтті. Бұл мәж іліске М ұсылман фракциясының мүшелерінш басқа Ә.Бөкейхан,
М .Дулатов, Ж.Сейдалин, Зәки Уәлиди Тоған, Ф.Каримов, т.б. қатысты. Онда
м әж ілістің шешіміне сәйкес Ресей мүсылмандарының Уақытша Орталық
бюросы қүрылды. Бұл үйымға мүсылман халықтарының жаңа жағдайда
туындаған талап-тілектерін орталықтағы үкімет орындарына жеткізіп түру
және олардың іс-әрекеттерін үйлестіру міндеті жүктелді.
Қазацстан тарихы. Энциклопедиялық анықтамалъщ.

Н ұ р ға л и Р ы м ға л и 1940 жылы Семей облысы, Абыралы ауданы, Қайнар

ауылында туған. Қазақстанның белгілі жазушысы, ғалым, филология
ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҮҒА-ның Академигі, Қазақстанның
еңбек сіңірген ғылым және техника қайраткері, академигі. Тырнақалды «Сабыр
Ш арипов» атты ғылыми еңбегі 1961 жылы жарық көрді. Ондаған ғылыми-
зерттеу еңбектерінің авторы. Соңғы жылдары Р.Нүрғали Алаш қайраткерлерінің
қазақ мәдениеті мен әдебиетіне қосқан өлшеусіз үлесін жан-жақты терең зерттеп,
олар ж айында түтас концептуалды көзқарас қалыптастыруға күш салды. Бұл
ретте «Ә>езов және Алаш» (1997), «Вершины возвращенной литературы» (1998)
кітаптары жарық көрді, жаңа түрғыда жазылған «1920-30 жылдардағы қазақ
әдебиеті» үжымдық монографиясына (1997) телавтор болып қатысты. «Абай»
энциклопедиясының бас редакторы, «Мүхтар Ә\езов» энциклопедиясының
кеңесшісі. «Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры» атты көлемді монографиялық
зерттеуінде Алаш қаламгерлері Ш әкәрім, А.Байтүрсынүлы, М.Дулатов,
Ж. Аймауытов, М .Ж үмабаевтардың өмірі м ш шығармашылығы жөнінде арнайы
тараулар берілген. Ол «Алаш қайраткерлері мүрасының казіргі Қазақстанның
мәдени-рухани дамуы мен сабақтастығы» атты ғылыми-жобаның жетекшісі.
А.Қасенбаев

Нүрпейіс Кеңес Нұрпейісұлы - ғалым, тарих ғылымдарының докторы,

профессор. YFA-ның академигі, ҚР білім беру ісінің үздігі, Қазақстанның еңбек
сіңірген ғылым және техника қайраткері, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты.
Ол 1935 жылы Алматы облысы, Райымбек ауданы, Саты ауылында туған. 1957
жылы Қазақ мемлекеттік университетінің тарих факультетін бітірген. 1958
жылдан Ш .Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтында еңбек
етеді. К.Нүрпейіс көптеген ғылыми ж ә ш ғылыми-көпшілік еңбек жазған.
Олардың іш інде 20-дан астам монография мен мектептерге арналған оқулықтар
бар. Көптеген үжымдық еңбектерді, олардың қатарында академик 5 томдық
Қазақстан тарихының екі басылымын жазуға қатысқан. Ғылыми зертпулерінің
басты бағыттары: Қазақстандағы ұлт-азаттык қозғалыстар тарихы, үлттық-
мемлекеттік құрылыс пен Қазақстанның XX ғасырдағы коғамдык-саяси
өмірінің өзекті мәселелері, аграрлық және шаруалар тарихының мәселелері,
Алаш қозғалысы мен XX ғасырда Қазақстанда орын алған саяси қуғын-сүргін
тарихы, т.б. К.Нүрпейіс 1989-2005 жылдары саяси куғьін-сүргін күрбандары
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
болған Ә.Бөкейханов, А.Байтүрсынов, Ә.Ермеков, Т.Рысқүлов, М .Тынышбаев,
Х.Досмүхамедов, О.Жандосов мүраларын жариялап, бағалауға қомақты
үлес қосты. Ш ығармалары «Алаш һәм Алашорда», «Түлғалар» атты іргелі
зсрттсулері нде алаштанудың қалыптасуы мен дамуына айтарлықтай ықпал
250 жасаған тарихи түжырымдамалық негіздерді қалыптастырды. Ғалымның бүл
саладағы еңбектері алаштануға косылган аса көрнекті үлес.
Е. Тілешов

Озғанбай Өмірзақ - тарих ғылымдарының докторы, профессоры. ҚР-ның

еңбек сіцірген қызметкері. Ы.Алтынсарин атындағы академияның президенті.
50-ден астам ғылыми мақалалардың авторы. Кітаптары: «Дәуір бел-
белестерінде», «Халықтан асқан үстаз жоқ», «Ресей М емлекеттік Думасы және
Қазақстан (1905-1917)», «Қара нар керек бүл іске», «Атамекен хикаялары»,
«Рух күрескері. Духоборец». Ғалымның еңбектерінде Алаш қайраткерлерінін
саяси қызметтері мен қоғамдық істері жөнінде ғылыми қорытынды жасалған.
Е. Тілешов

«Ойыл уәлаяты» Уақытша үкіметі - XX ғасыр басында Ж айык

оңірінде орнаған мемлекеттік-автономиялық қүрылым. Ол 1918 жылы
сәуір айының соңында Ж ымпитыда өткш 4-Орал облыстық қазақ сиезінің
қарарымен қүрылды. Үкімет кұрамына 7 адам: Ж анш а Досмүхамедүлы,
Халел Досмүхамедүлы, Дәулетше Күсепқалиев, Өлеңті болысының бүрынғы
басқарушысы, С. Датүлының шөбересі Салық Омаров, Саратов университетінің
түлегі, экономист Қалдыбай Асанов, Бағдат университетінің түлегі, Қуанай
хазіреттің баласы Ғабдол Қосдәулетов мүше болды. У әлаят бірнеше \ездсрге
болінді. Әзірге солардың үшсуі ғана белгілі: Ж ымпиты \сзі (төрағасы
- Бижан Ж анқадамов), Ойыл >езі (төрағасы - Ж анғож а М ергш ов), Сағыз
>езі (төрағасы белтісіз). 1918 жылы 11 қыркүйекте Ә.Бөкейхан торағалык
етксн Ж.Досмүхамедүлы және Х.Досмүхамедүлы, А.Бірімжанов, Ә.Ермеков,
М .Тынышбаев, У.Танашев қатысқан Алаш орда үкіметінің шүғыл мәжілісінде
«Ойыл уәлаяты» үкіметі таратылды.
Ғ. Әнес, М. Тәж -Мурат

Ойыл \ездік сиезі - 1917 жылдың наурыз айында Орал облысы қазақтары
қатысқан сиез. М үнда ақпан төңкерісіж н кейінгі жағдайға сәйкес ел ішінде
тыныштық сақтау, Қүрылтай жиналысына байланысты сайлау өткізуге
халыкты үі ітгеу, облыстық сиез ашу мәселелері көтерілді. Сиезде қазақ атқару
комитеті сайланды. Оның төрағасы Х.Досмүхамедүлы болды.
Е. Тілешов

Омарбеков Талас 1948 жылы Ж амбыл облысы, Байзақ ауданы, Ақжар

ауылында туған. Ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор. ҚазПи-ДІ
бітірген. 1980-2001 жылдары ҚазПИ-де, Қазақстан КП О К жанындағы Партия
тарихы институтында, «Ақиқат» журналында, Қазақ үлттық университетінде
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ғылыми-педагогикалык шығармашылықпен айналысқан. 2001 жылдан ҚазҮУ-
дегі ежелгі және ортағасырлық Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі.
Отан тарихын кезеңдсудін тюриялық-методологиялық мәселелері бойынша
бірқатар зсрттсулер жүргізді. Қазақстанда сталиндік тоталитарлық жүйшің
орнытуы мен оның салдарын зерттегш алғашқы отандық тарихшылардың 251
бірі. Ол XX ғасырдьщ 20-30 жылдары Қазакстанда байларды тәркілсу,
шаруаларды күштеп үжымдастыру саясатының зардаптарын ашып көрсетіп,
сол тарихи кезеңде орын алған халық наразылықтарына жаңа тарихи көзқарас
калыптастырды. Т.Омарбеков зерттеулері аркылы XX ғасырдың алғашқы
онжылдықтарында қазақ халқының басынан өткш ауыртпалық кезеңдері
тылыми тұрғыдан жан-жақты көрсетілді. Оның еңбектері арқылы сол дәуірдің
тарихи шындығы ашылды. Ол «Тарих тағылымы не дейді?», «Зобалаң», «XX
тасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері», «Қазақстан тарихына
және тарихнамасына үлттық көзқарас» т.б. еңбектердің авторы.
А.Қасенбаев

Орал облыстық қазақ комитеті -1 9 17-1918 жылдары Жайык өңірінің сол

жақ жағалауын қоныстанған қазақ ауылдарын баскару мақсатында күрылған
атқару органы. 1917 жылы 19-22 сәуіраралы гында Орал қаласындаөткен Жайык
сырты қазақтарыны ң бірінші сиезінде бүрынғы Ж айық сырты бөлігін баскару
жөиіндегі уақытш а комитеттің орнына қүрылды. Комитетке мүше болып
Ж.Досмүхамедүлы, Ы.Тоқберлиев, Х.Тасымов, Т.Сарыбөпиев, Е.Мүқанов,
Д.Сәрсенбаев, Ғ.Әлібеков, Д.Күсепқалиев, Б.Ж анкадамов, Р.Қаржаубаев,
Е.Әбенов, Д.Ж үлдызов, Х.Досмүхамедүлы, Ы.Топаев, К.Жәленов, Ғ.Есенғүлов,
С.Қаратіле/ов, Б.Ж үмағалиев, С.Омаров және Б.Тілепин сайланды. Комитет
бірінші Орал облыстык казак сиезінің Ж айық сырты бөлігіндегі бұрынғы
төреш іл-бю рократтық басқару жүйесін коллегиальды халыктық баскару
жүйссінс ауыстыру жөніндегі шешімінен туындаған барлық каулы-карарды
жүзеге асы рум ш шүғылданды. Орал қаласындағьг, >ездердегі қазақ қаржысына
салынған жылжымайтын дүние-мүлікті есепке алып, қазак пайдасына кызмет
еткізу, елден ерікті жылу жинау, оқу орындарын ашу, жәрмеңкелер өткізу,
азық-түлікпен қамтамасыз ету, баска қоғамдық үйым-мекемелермен байланыс
жасау ісімен айналысты. 1917 жылы 1-5 маусымда Ойыл жәрмеңкесінде екінші
Орал облыстык қазақ сиезін өткізді, осы сиез аясында бас қоскан комитет
мүшелері жиналысында Ж айык сырты бөлігінің жер басқармасын сайлады, сол
жылы күзде Бүкілресейлік Қүрылтай жиналысы мүшелерін сайлау және екінші
жер басқармасы қүрамын сайлау науқанын өткізді. 1918 жылы 18 каңтарда
төртінш і Орал облыстык казак сиезін шақырды. Соңғы сиезде таратылып, өз
өкілеттілігін «Ойыл уәлаятының» Уақытша үкіметіне табыстады.
М.Қойгелдиев

Орал облыстык казак сиездері. Облыстык казак сиездерінің саяси

бағытын, әлеуметтік сипатын 19-22 сәуір аралығында огкен Орал облыстык
қазақ сиезінің шешімдерімен таныса отырып байқауға болады. Барлығы 800
АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
адам қатысқан бұл сиезді өткізуге белсснді атсалысқандардың арасында I
М емлекеттік Дума мүшесі А.Қалменов, заңгер Ж .Досмүхамедүлы, дәрігер
Х.Досмүхамедүлы, сондай-ақ Ғ.Әлібеков, Х.Ахмедшин, Н.А рғынш иев және
басқа интеллигенция өкілдері болды.
Негізгі мәселе ретінде алдымш мемлекеттік басқару, У акытш а үкіметке
және соғысқа қатынас мәселелеріне тоқталып, сиез «монархизмді қүлдықтың
символдық көрінісі, халықтар арасындагы өшпенділіктің көзі ретінде біржола
жойылуы керек деп санайды; қазақ халкы демократиялы қ республика идеясын
қызу қолдайды, ал үлттық-территориялық федерация немесе федеративтік-
демократиялық республика мәселесін қүрылтай жиналысы қарауына
қалдырады», деп көрсетті.
Соғыс мәселесіне байланысты сиез қаулысында «казак халқы баска
халықтармен бірге соғыстан көптеген қиынш ылықтар көріп отыр» деп көрсетіп,
оны неміс милитаризмін ж еңгш ш е жүргізуді жақтап, оның соңында «жүмысшы
және солдат депутаттары кеңесі үсынған жоғарғы адамгерш іліктік принциптер
нзгізінде» келісімшартын жасауға шақырды.
20 сәуір күнгі отырысында сиез жер мәселесін талқылап, «жер мәселесін
біржола шешу, жер кім егер оны игеруге - мейлі ол егін егу, мал әсіру, бакша
салу т.б. түрлерінде болсын - күш жүмсаған болса, соған берілуге тиіс» деп
көрсетіп, «қазақ жері оның байырғы иесі қазақтарға берілуге тиіс ж ә ш қазақ
демократиясы мүддесін қорғауға қаж ет ш аралар қарастырылуы керек» деп
көрсетті.
Сиез жергілікті баскару ісі бойынша Х.Досмүхамедүлы ж ә ш Ж.Досмүхамед-
үлылардың баяндамаларын тыңдап, «ескі бю рократиялы қ басқару жүйесін
коллегиялық халықтық басқару жүйесімен ауыстыру» жөнінде каулы
қабылдайды.
Сиезде күрылған облыстык Қазак комитеті 20 адамнан түрды. Олардың
арасында Ж .Досмүхамедұлы және Х.Досмүхамедүлы, Ғ.Әлібеков, К.Жәленов,
Ғ.Есенғүлов, С.Қаратілеуов жәнс басқа белсенді интеллигенция өкілдері бар.
Екінші Орал облыстык казак сиезі 1917 жылдың маусым айында отті.
М әліметтерге қарағанда, осы сиезде қазақтың түңғыш басқару органы - Ж айық
сырты земство управасы сайланды. Төрагасы - Д.Күсепқалиев.
1917 жылдың 18 қыркүйегінде Ж ымпиты базарында Орал облысы
молдаларының сиезі болады. Күн тәртібіне медреселерді ашу, дін жүмысының
жүргізілу жайы қойылады.
Орал облысында болған келесі сиез 1918 жылдың 17 қаңтары нда Қаратөбеде
отеді. Халел жопе Ж анша Досмүхамедүлдары сиез төрагалығы на сайланады.
Сиездің күн тәртібіндегі мәселелер әскер ж асақтау және үкімет қүру, әскерге
акш а жинау болды. Ал, зерттеушілсрдің пікіріш қарағанда, бүл сиезде екінші
земство сайлауы өтіп, оның төрағалығы на Х.Досмүхамедүлы сайланган.
Келесі Орал олыстық қазақ сиезі 1918 жылгы 18-21 мамыр күндері болған.
Делегаттар саны - 450. Күн тәртібіне шгізілген 20 мәселенің негізгілері: Россия
м ш Орал облысындағы ағымдағы ж ағдайға кезқарас, земство делегациясының
Москваға баруы жөніндегі есебі; земство мекемелерінің билігін кеңейту;
 'v ~ « “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Орал облысының қазақ бөлімінде мықты өкімет қүру т.б. Осы мәселелерге
байланысты мынадай үсыныстар жасады: Орал казачествосымен одақтасу
жөніндегі келісім-шартты заңдық негізде даярлау, казачествоға заттай және
қаржылай көмек беру, Ж ымпитыдан алты айлық юнкерлік курс ашу т.б. Сиезге
катысушылар бүл үсыныстарды бір ауыздан мақүлдады.
А лтынш ы Орал облыстык қазақ сиезі 1919 жылдың 14-20 шілде аралығында
болды. Сиездің күн тәртібінде талқыланған мәселелер мен қабылданған
ш ешімдері белгісіз.
М.Қойгелдиев, К.Ілиясова

Орал облысы (1869 жыл) - патша үкіметінің «Дала облыстарын бас кару
жөніндегі уақытш а ережесіне» сәйкес қүрылған әкімшілік-аумақтық бөлік.
Облыс қүрамына Орал казак-орыс әскерлері мен Орынбор қазақтарының біраз
бөлігі кірді. Орал облысы Орал, Ілбішін, Гурьев, Темір уездеріне бөлінді, сондай-
ақ, оған М аңғыстау приставтығы да қарады. Ж ер көлемі 29 626 234 десятина,
оның ш үрайлы деген 6 465 402 десятинасы Орал казак-орыс әскерлерінің
иелігінде болды да, 23 160 832 десятинасы қазақтардың пайдалануына
«берілген» мемлекет меншігі деп жарияланды. 1897 жылғы санақ бойынша
Орал облысында 645 121 адам түрды. Оның 335 972-сі ер, 309 149-ы әйел.
Қала түрғы ндары облыс халқының 8,5%-ын қүрады. Облыс орталығы Орал
қаласында болды. Ж алпы санақ бойынша облыста 33 009 казақ түрған. Бұкіл
азаматтық және әскери билік ішкі істер министрлігіне бағынышты Орал әскери
губернаторының қолына шоғырландырылды. Орал облысы жәрмеңкесімен
аты шығып, ол балық және астық саудасының орталығына айналды. Ж әрмеңке
жылына екі рет - маусым мен қыркүйек айларында өткізілді. 1834 жылы
Петровск және Воздвиженск жәрмеңкелері ашылды. 1867 жылы Қазыбекте
ашылған Ойыл жәрмеңкесінің бүкіл ресейлік маңызы болды. Негізгі сауда
заттары - мал мен мал шаруашылығы өнімдері, астық, сабын, желім, шойын,
мыс және ағаш тан жасалған бүйымдар, жібек, жүн, кенеп маталар т.б. XIX
ғасырдың 2-жартысында Орал облысында шикізат өнімдерін өңдейтін 72
кәсіпоры н болды. Орал облысының қүрылуына байланысты қүрылған
жаңа әкімш ілік бөлік жайылымдық жерлерді пайдалануға ғасырлар бойы
қалыптасқан тәртіпке сай келмеді. Соның салдарынан 1869-1870 жылдары
Орал облысында қазақ түрғындарының арасында күшті толқулар болды. 1869
жылдың наурызында патша өкіметінің отаршылдык саясаты мен жергілікті
оларды қостаушылардың ауыр езгісіне қарсы алғашқы біріккен баскөтерулері
XX ғасырдың басында болды. Әсіресе, 1906 жылғы толқу күшті өтті. Ал
Орал облысындағы 1916 жылғы баскөтеру бүқаралық сипат алып, шілдедаі
тамызға дейін созылды. Көтеріліске басш ылык еткен А.Ізбасаров, И.Байүзаков,
А.А йымбетов (Айбетов), Қ.Айжаевтар дарға асылды. Ә.Сәрсенбаев, С.М.
М еңдешев, М .Жолдыбаев жоне Н.Залиевтер Астрахан түрмесінде жазаларын
өтеді.
Қазацстан тарихы. Энциюіопедияльщ анықтамалық.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Оралтай Хасен Қалибекұлы - белгілі қоғам қайраткері, журналист,
публицист, қазақ диаспорасының ш етелдеті көрнекті өкілі. 1933 жылы
ҚХР Тарбағатай аймағы, Толы ауданы нда дүниеге келген. Әкесі 1940-1949
■ жылдардағы үлт-азаттық козғалысты ң қайраткері болған. Х.О ралтай еңбек
2 5 4 1 жолын Түркияда түрік ж ә ш ағылш ын тілдерін үйреніп, ж урналист болудан
бастайды. Қазақ халқының үлтты қ болмысын, мәдениеті мен тарихын
түрік оқырмандарына таныстырады. И зм ирде «Үлксн түрік елі» журналын,
«Коммунизммен соғыс» газетің ш ығарады. 1968 жылы Германияның Мюнхен
қаласындағы «Азаттык» радиосына қы зм етке қабылданады. М ұнда әдебиет
бөлімінің директоры болды. «Азаттық» радиосын үтымды пайдалана отырып,
қазақ халқының теңдігі мен тә>елсіздіті үш ін енбек етті. Халкымыздың
үлттық күндылықтарын, соның іш інде алаш ты қ идея, Алаш қайраткерлерінің
еңбектерін насихаттады. «Азаттық» радиосынан А лаш орда жетекшілерінің
шығармаларын таны сты рум аі қатар олардың емірбаян деректері мен
шығармаларын жинақтады. Ол «Алаш - Түркістан түріктерінің үлттық үраны»
(1973) детен атпен шықты. Бүл кітап А лаш қа арналған оң көзкарастағы түңғыш
ецбек болды. Хасен Оралтай Қ азақстанның «Алаш» әдеби сыйлығы ның иетері.
Қазір М юнхш қаласында түрады.
Е. Тілеіиов

Павлодар уездік сиезі 1918 жы лдың ақпан айында өтті. Сиезде, нетізіже,
ұлт қазынасы мәселесі қарастырылды. Сиезге қатысуш ылар Алаш қозғалысын
қолдап, тілектестіктерін білдіріп, оған қаржылай көмектесуге бәтуаласты.
Бірқатар қаржылы азаматтар Алаш қазы насы на ақш алай көмек беретіндіктерін
білдірді.
Г. Әріпбекова

Партия кұру және оның мәселелері туралы конституциялық-

демократиялық партия бағдарламасы - 1905 ж ы лы желтоқсан айында
Орал қаласында өткен «Қазақ конституциялық демократиялы қ партиясыныц»
сиезінде қабылданған қүжат. Ол татар тіліндегі «Әл-ғаср-ул-жәдид»
газетінде татар тілінде жарияланған. М әтін соңында «Қазақ конституциялык
демократиялық партиясыныц» мүшелері мыналар: С.Қаратаев, Ғ.Бердиев,
М .Бақыттереев, И.Тоқбердиев, Х.Досмүхамедүлы, Н.Ипмағамбетов,
М .М үқанов, F .Рақымбердиев, Ізбасаров, Ү .Д үйсембин» делінген. Бағдарлама
мынадай бөлімдердш түрады: азаматтарды ц негізті еркіндіктері, патшалықтын
қалпы, халықтың өзін-өзі билеуі, сот, дін, жер, алым-салық, жүмысшылар,
мектептер, партия жүмысы. Бүл қүж ат — мерзімі ж ағынан Қазақстандағы
партиялар тарихындағы ең алғаш қы бағдарлама. Соған қарап, оны үлт-азаттык
қозғалыстың алғашқы кезеціндегі м ацы зды оқиға деп қабы лдауға болады.

Е. Тілешов

«Садақ» журналы 1915 ж ы лды ң 9 қараш асы нан 1918 жылдың 10

акпанына дейін Уфадағы «Ғалия» медресесініц қазақ ш әкірттері шығарған
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
қ о л ж а зб а ә д е б и ж урнал. Ұ й ы м д а с ты р у ш ы л ар ы әрі ш ы ғар у ш ы л ар ы -
Б. М айлыұлы мен Ж.Тілепбергенүлы. Олар «шығарушы - «Қазақ» үйымы» деп
керсеткен. А талған медресе шәкірттері «Қазақ» газетін, сондағы қайраткерлерді
үлгі түтқан. Деректерге қарағанда, олар Алаштың «Бірлік туы», «Сарыарқа»,
«¥ран » газеттерін де жаздыртып алып түрған. Бүл басылым да «Ғалия»
медресесінің казак шәкірттеріне тілектестігін білдіріп отырған. Ж урналда
Б.Майлин, Ж.Тілепбергенүлы, Х.Сартәлиүлы, З.Имажанүлы, Ә.Мүстафаүлы,
А.Әшкеүлы, Х.Басымүлы т.б. авторлардың материалдары жарық көрген.
Журнал мақсаты - жастарды жана әдебиетке тарту, өмірдің және елшілдіктің
маңызын түсіндіру, жауапкершілікті арттыру еді. Бүл іс Алаш қозғалысына
қосылған елеулі рухани үлес болды.
Д.Қамзабекүлы

Сақ Қайрат Өмірбайұл ы - алаштанушы ғалым, филология ғылымдарының

кандидаты, доцент. 1964 жылы Оңтүстік Қазакстан облысы Төлеби ауданының
Төңкеріс ауылында дүниеге келген. 1983 жылы әл-Фараби атындағы Қазак
үлттық университетінің журналистика факультетіне түсіи, оны 1990 жылы
үздік дипломмен аяқтаған. Журналистика мамандығы бойынша еңбек жолын
«Ш алқар» газетінде тілші қызметінен бастаған. «Дала уәлаятының газеті»
энциклопедиялық жинағыньщ 4-5 томдарын күрастыруға қатыскан. «Қазак
газетіндегі үлтты қ саяс и-әлеуметті к мөселелердің жазылуы» тақырыбында
кандидаттық диссертация қорғаған. 1997 жылы жарық коріен «Қазақ»
газеті ж инағын қүрастыруш ы авторлардьщ бірі. 1996 жылдан Қ аз¥У -дің
журналистика факультетінде окытушылык кызметте. Оқытушылыкпен
коса «Қазак университеті» газетінің бас редакторы (1998-1999), «Қазак
университеті» баспасының директоры (1999-2000) қызметтерін атқарып келеді.
2000 жы лдан бері баспа ісі және редакциялау кафедрасының меңгерушісі.
Алаш қозғалысы қайраткерлерінің өмірі м ш шығармашылығына байланысты
ғылыми мақалалардың авторы.
Е. Тілешов

Сарай Әнес Төлендіұлы - жазушы, драматург, Қазакстанның еңбек сіңірген

қайраткері. 1937 жылы Ресейде, Астрахан облысы, Володарский ауданы,
Кірмалай ауылында туған. Қ аз¥У -ды бітірген. «Егемен Қазақстан», «Жас Алаш»
газеттерінде әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі, «Ж азушы» баспасында
редактор, Қазақстан Жазушылар одағында әдеби кеңесші болып кызмет
атқарған. Ол Батыс Алаш орда тарихын камтигын «Еділ-Ж айық» романынын
ж ә ш А лаш қозғалысына катысты деректі материалдардың авторы.
Е. Тілешов

«Сарыарқа» газеті — Семей қаласында 1917 жылдың маусым айынан

бастап (№2 17 маусымда басылған) 1919 жылдың ортасына дейін шыққан
елшіл бағыттағы басылым. Жауапты шығарушылары — Халел Ғаббасов гіен
Райымж ан М әрсеков. Бастырушысы —«Теңдік» серіктігі. С.Садуакасұлы бүл
 ‘АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ №
газетті «Алаш» партиясы Орталык комитетінің органы» деп жазады. Газетте
Х.Ғаббасов, Ә.Бөкейхан, Ә.Ермеков, М .Дулатов, Р.М әрсеков, Б.Сәрсенүлы,
И.Әлімбекұлы, М .Тұрғанбайұлы, М .М алдыбаев, Ғ.Қараш, С.Дөнентайүлы,
, Ж .Аймауытүлы, М .Ә)езов, Т.Қүнанбаев, Б.М айлин т.б. авторлардың
256 мақалалары жарияланған. Басылымда Алаш қозғалысының аса серпінді
түстарының жай-жапсары, маңызды елшілдік идеялар көрініс тапқан.
Д .Қ ам забещ лы

Семей облыстық қазақ сиездері. Алғаш қы Семей облыстык казак сиезі

1917 жылдың 27 сәуір және 7 мамыр аралығында болып өтті. Оның жүмысына
Ж ақып Ақпаев, Райымжан М әрсеков, Ш әкәрім Қүдайбердиев, Ахметжан
Қозыбағаров, Әлімхан Ермеков, Н әзипа Қүлжанова, Сатылған Сабатаев,
Биахмет Сорсенов, Халел Ғаббасов, Ж үсіпбек Аймауытүлы, М әнан Түрғанбаев
сияқты белсенді қазақ интеллигенттерінің үлкеп тобы ның қатысқаны едәуір
ықпал еткені сөзсіз.
Ж .Ақпаев төрағалық жасаған сиездің күн тәртібінде, негізіжн, Торғай және
басқа облыстык сиездер қараған мәселелер, сонымен бірге мүнда әйелдер
теңдігінің дербес мэселе есебінде қойылды. Сиез делегаттары бірауыздан
тезірек Бүкілресейлік Қүрылтай жиналысын ш ақыру қажеттігін, ең негізгі
мәселелерді тек Қүрылтай жиналысы ғана шешуге қүқы қты екшдігін, ел
арасына тыныштық пен татулықты сол ғана алып келе алатындығын айтып,
оның жүмысына барлық халықтардың өкілдері қатынасып, сайлау кұкығы
жалпыға бірдей, тең, төте ж әш қүпия болуын, ешқандай да білім, мүлік, жыныс
және отырыкшылық цензі болмауын жақтады. Сондай-ак осы сиезде қазақ
зиялылары тұңғыш рет өздерінің үлт мәселесіне байланысты багдарламасын
анық және нақты берген еді. Олар «автономия және жергілікті басқару» атты
мэселе бойынша қабылдаған қаулыларында «бірінші ресейлік Қүрылтай
жиналысында үлы Ресейді мекендейтін барлык халықтардың бостандығы,
теңдігі және туыстығы бекітіліп, оларға қоғамдық өмірін өз қалауынша,
өздерінің үлттық, түрмыстық, мәдени, экономикалық, тарихи-гаографиялық
ерекшеліктеріне сай қүруға мүмкіншілік беруге тиіс» деп көрсетті.
Семейдегі екінші облыстық қазақ сиезі 1917 жылдың 12 қыркүйегінде
болды. Бүл сиезге өкілдер аз келгендіктен мүны сиез демей, кеңес деп атады.
Кеңестің төрағасы Р.М әрсеков, орынбасары Ж .А қбаев, қазынаш ылары
И.Әлімбеков, М .М алдыбаев болды. Екінші Семей облыстық сиезіндегі
ерекшелік - облыстық қазақ комитетінің 1-ші облыстық сиезден осы күнге
дейін атқарған жүмыстары туралы есеп беруі еді. Елдің тыныш тығын сактау
мақсатында милиция сайлау мәселесі алғаш рет осы сиезде көтерілді. Кәсіби
шеберханалар ашу мәселесінің күн тәртібіне қойылуы - халы қты ң түрмыстык
қажеттіліктерін қанағаттандыруға жасалған алғаш қы қадамы еді.
Семей облысының үшінші сиезі 1918 жылдың 10-13 мамыр аралы ғында өтті.
Оған 316 адам қатысты. Сиездің күн тәртібіне 8 мәселе енді. Олар: автономия
туралы; заманның қазіргі халі; жергілікті мекемелер; облыстық сот; жер
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
мәселесі; оку-ағарту ісі; азык-түлік мәселесі; Түркістан өлкесіндегі қыргынга
үш ыраған казақ-кырғыз жайы. Сиезде Атқару комитеті м ш казақ комитетін
біріктіру туралы қаулы қабылданды. Әйтсе де, бүл шешім қазақ комитетінің
кейбір өкілдері тарапынан толық колдау таппады. Жалпы, сиез мәліметтеріне
қарағанда Семей облысында Кеңестердің ықпалы зор болған. 257
М.Қойгелдиев, К.Ілиясова

Семей облыстык казақ сиезінің қаулысы. Бүл қаулы «Сарыарқа» газетінің

1917 ж ы лғы 3-нөмірінде жарияланған. Қаулы бес бөліктен тұрады. Онда
мемлекет түрі, қазақтың тә)елсіздігі, жергілікті баскару, Қүрылтай жиналысына
өкілдер сайлау, Уақытша комитеттер ашу сияқты мәселелер көрсетілген.
Бүл қаулы 1917 жылдың 9 карашасында огксн «Алаш» партиясыныц Семей
облыстық комитетінің қаулысына ж гіз болды. Осы қүжаттардың атап өтерлік
ерекшелігі - оның біркатар баптары «Алаш» партиясыныц бағдарламасынан
көрініс тапқанын байкауға болады.
Е. Тілешов

Семей облысы - 1 8 5 4 жылы құрылған әкімшілік облыс. Батыс Сібір генерал-

губернаторлығының (Дала генерал-губернаторлығының) құрамына кірді.
Солтүстікте, солтүстік-шығыста Томск губернаторлығымен, батыста Ақмола,
оңтүстікте Сырдария ж ә ж Жетісу облыстарымен шектесті. Аумағы - 442245,2
шаршы ш ақырым. А лғаш қыда Семей облысы - Ішкі, Аягөз (Сергиополь),
Көкпекті, Қапал, Алатау деп аталатын 5 округке бөлінді. Әрбір округке 5-20
болыс қарады. Әрбір болыс 10-12 ауылдан түрды. Әрбір ауылда 50-70 үй болды.
Болыстарды сүлтандар мен билер, ауылдарды старшындар басқарды. Округ
басқармасы приказдарға карады. Приказ күрамы 3 орыс, 2 қазақ заседагельден
түрды. Оған аға сүлтан билік етті. Дала облыстарында әкімшілік-аумактык
өзгерістер жүзеге асырылуына байланысты Семей облысына 5 округ: Семей,
Зайсан, Қарқаралы, Павлодар, Өскемен округтері енді. 1897 жылы жүргізілген
жалпы санақ бойынша Семей облысындағы халықтың жалпы саны 688 639
адамға жетті. Семей облысын, негізінен, қазақтар мен Ресейден коныс аударған
казак-орыстар мекендеді. Отырықшы халықтың 63-70%-ы калада түрды.
Отырықшы хальщ ж ә ж қазақтардың бір бөлігі, ж гізіж н, егіншілікпш, көшпелі
халық мал шаруашылығымен шүғылданды. Семей облысы - 1919 жылға дейін
облыс болып, сол жылы губерния болып қайта қүрылды.
Қазацстан тарихы. Энциклопедиялъщ анықтамалық

«Серке» газеті - 1907 жылы Петерборда татардын «Улфат» (казакша

мағынасы - бірлесу, келісім) атты газетіж косымша шыққан газет. Ғылыми
әдебиеттерде оның бір ғана саны шыккан деліж ді. Сірә, ол «Улфаттыц»
1907 ж ы л ғы № 84 с а н ы н ы н қо сы м ш асы б о л с а керек. Т атар ғалы м ы
И. Р ә м и д ің зер ттеу ін е қ а р а ғ а н д а , ж ал п ы бүл г а з е т т ің 87 саны ған а
ш ы ғы п , п а тш а ц е н зу р а сы н ы ң күш ім® 1907 жылы 9 маусымда жабылып
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
қалған. Өзі 1906 жылдан бастап шықкан. Редакторы - Ғабдрашид Ибраһимов
ныспылы татар қайраткері. Газет мақсаты — ислам дүниесін біріктіру, діни
білікті көтеру, оқу-білімді насихаттау, ұлттық автономиялар кұрудың негізін
қалау болған. М.Сералин «Айқаптың» алғаш қы санында «Серкені» «1907 жылы
25 8 II Мемлекеттік Думаның мүшесі Ш аймердш Қосшығұлдың ыждиһатымен
ш ықты» деп көрсетеді. Зерттсуші М .Әбсемет «Серкенің» 2-саны да шыққан
дей келе, осы 6 маусымда ш ыққан нөміріндегі М .Дулатұлыны ң «Біздің
мақсатымыз» атты мақаласы үшін Антокольск баспаханасынан халыққа
тарайын деп түрған «Улфат» тәркіленген дегенді жазады. Осы тұста бір жайды
айта кеткен орынды: Б.Кенжебаев 1958 жылы ж арияланған зерттеуінде «Нажат»
атты жинақтағы «Серке» 1906 жылы 28 наурызда ш ықты» деген фактіге сілтеме
жасайды. Сірә, бүл деректің дүрыс-бүрыстығын ғалымдар анықтай жатар. Ал,
газет атына келеек, серке - қазақ үғымында жайылы мдағы малды бастайтын
түлік, Сексек атаның көшбасшы түқымы. Біздің «көсем» сөзіміз де осымен
мағыналас. Бүгінгіше ол - лидер, көшбасшы. Газетке осылай ат беру арқылы
үлт зиялылары саясатқа енді араласа бастаған елге мүрындық болуды көздесе
керек.
Д.Қамзабекүлы

Сиез ашу мәселесі жөніндегі хаттар - XX ғасырдың басы нда қазақ

зиялылары көтерген мәселелердің бірі - сиез аш у мәселесі. Сиез аш у жөнінде
«Қазақ» газетінде, «Айқап» журналында бірқатар мақала сипатындағы хаттар
жарық көрді. Олардың ішінде Ж .Сейдалиннің «Азып-тозып кетпеске ж амал
бар?», «Бас қосу. Бас қосуға рүқсат берілмепті», «Тағы да сиез хақында»,
Ә.Бөкейханның «Ж иһанша Әлмүхамедүлы Сейдалинге», «Ж ауап хат», «Ашық
хат», А.Байтүрсынүлының «Ж ауап хат. Қүрметті Ж анш а, Ж иһанш а Мырза!»,
М .Дулатовтың «Бас қосу туралы», Б.Сырттановтың «Сүйікті Ж аһанша
Мырза!», Е.Қасаболатовтың «Бас косу турасында бір-екі ауыз сөз» хаттарын
айтуға болады. Бүл хаттарда қазақ оқығандарының басын қосып, ел қамын
ойлау мәселелері көтерілді. Сиез аш у мәселесінде сол түстағы зиялы кауымға
ой тастаған Ж .Сейдалиннің еңбегін арнайы атап өткен жөн. Бүл хаттар қазақ
зиялыларының басын қосуға, сиез ашуды күн тәртібіне қою ға өзіндік үлкен
ықпал жасады.
Е. Тілешов

Субханбердина Үшкөлтай — ғалым, филология ғылымдарының

кандидаты. Ол 1927 жылы Павлодар облысы Баянауыл ауданы нда туған. 1948
жылы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтын бітірген. 1952-
1965 жылдары Орта ғылыми кітапхананың библиографиясы қазақ кітаптары
м ш сирек кездесетін кітаптар және қолж азба бөлімінің меңгерушісі, 1966-
1973 жылдары Әдебиет ж ә ж өнер институтының текстология ж ә ж қолжазба
бөлімінің аға ғылыми қызметкері, 1973-1982 ж ы лдары фонофото бөлімінің
меңгерушісі, 1982-1999 жылдары қолжазба ж ә ж текстология орталығының
аға ғылыми қызметкері болып қызмет атқарған. «Айқап» бетіндегі мақалалар
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
мш хат-хабарлар», «Қазактың революциядан бұрынғы мерзімді баспасөзіндегі
материалдар», 1-2 бөлім; «Әдеби мұра. Революциядан бүрынғы мерзімді
баспасөз бетіндегі жарияланған көркем шығармалар», «Алаш. Қазақ.
Сарыарқа» т.б. жинақтарда Алаш қайраткерлерінің шығармаларын таратуға
және насихаттауға үлкен үлес қосты.
Г.Әріпбекова

Сүлейменова Дәметкен Досмүханкызы - тарих ғылымдарының кандидаты

(2004), доцент. 1953 жылдың 15 шілдесінде Батыс Қазақстан облысы
Ж ымпиты ауданы (қазіргі Сырым) Алғабас елді мекенінде дүниеге келген.
1971-1976 жылдары Батыс Қазақстандағы А.С. Пушкин атындағы педагогика
институтының «Тарих ж ә ж педагогика» факультетін аяқтаған. 1976-1980
жылдары жалпы білім беретін «Айдархан» орта мектебінде, 1980-1984 жылдары
М .Өтемісүлы атындагы мектепте мүғалім болып істегш. 1984-2002 жылдары
Ж .Досмүхамедов атындагы колледжде оқытушы және бірлестік меңгерушісі
болып қы змет аткарған. 2004 жылы тарих ғылымдарының кандидаттығын
алу үш ін «Алаш орданыц Батыс бөлімінің тарихы» тақырыбында кандидаттык
диссертация қорғады. «Ж аһанша елі» (2004) атты әдістемелік окулыкгыц және
30-дан аса ғылыми мақалалардың авторы. 2007 жылы «Алашорданыц Батыс
бөлімінің тарихы - өлке тарихының қүрамдас бөлігі» атты монографиясы
жары ққа шықты. Қазір Орал қаласындағы Батыс Қазакстан гуманитарлык
академиясында оқытушы.
Г. Әріпбекова

Сыздық Рәбиға Сәтіғалиқызы 1924 жылы Ақтөбе облысы Ойыл

ауылында туган. Тілші ғалым, филология гылымдарының докторы, профессор,
ҚР ҰҒА-ныц академигі, ҚР ецбек сіңіргш ғылым қайраткері. Ш .Уәлиханов
атындағы және ҚР мемлекеттік сыйлықтарының лауреаты. 1938-1940 жылдары
Ақтөбе облысы Темір каласында педагогикалық училищші, Абай атындағы
Қазақ педагогикалық институттың (қазіргі Қазак үлттық педагогикалык
университетін), осы институтын аспирантурасын бітіргш. 1940-1945 жылдары
мектеп мүғалімі, педучилищеде оқытушы, «Мектеп» (казіргі «Рауан»)
баспасында редактор, редакция меңгерушісі, А.Байтүрсынүлы атындағы Тіл
білімі институтында қазақ тілі тарихы м ш диалектологиясы, тіл мәдош еті
бөлімдерінің меңгерушісі қызметтерін атқарған. Р.Сыздықова казак әдеби
тілінің қалыптасуы, Абай шығармаларының тілі жөнінде іргелі зерттхулер
жазды. Оның А.Байтүрсынұлына арналған еңбектерінде ғалымның тілдік
мүрасының қазақ тіл білімініц калыптасуындағы орны ғылыми терецдікпен
айқындалды.
Г. Әріпбекова

Сырдария облыстык казак сиездері. 1917 жылдың 2-5 тамызы аралығында

Сырдария аймағына қатысты Түркістан аймағы қазак-кырғыздарының сиезі
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ <3
өтті. Сиез төрағасы М .Тынышбаев болды. Сиезде көтерілген негізгі мәселелер
- Ресейдің қазіргі жағдайы; жалпы қазақ сиезіне көзқарас; Ресейдегі мемлекет
билсу түрі жәнс келешектегі Түркістанды баскару мәселесі; жер, су және
және қоныстанушылар мәселесі; азық-түлік, мал ш аруаш ылығы және отын
мәселелері; земство; мектеп мәселесі; халық соты; рухани-діни іс; баспасөз;
Бүкілреесйлік М үсылман Кеңесіне ж әш оның атқару комитетіне көзкарас;
Жетісудағы қырғыздардың жағдайы; «Бірлік туы» одағы; 2-ші Бүкілресейлік
ауылшаруашылығы санағы; жер комитеттері; әйел мәселесі; Қүрылтай
жиналысы туралы; үлттык қазына мәселелері. Сырдария облысына қатысты
келесі сиез 8-11 қазан аралығында Бүкілресейлік Қүрылтай жиналысына өз
депутаттарын белгіле/ мақсатымен өтті. Бүл сиезді С.Лапин және Садықкожа
ишан үйымдастырды.
Е. Тілешов

«Талап» ұйымы - Түркістан республикасында (Ташкент) 1922

жылы 4 желтоқсанда ресми ашылған мәдени-ағарту ұйымы. Өз кезінде
«қауым» деп аталған. Төрағасы - Х.Досмүхамедүлы, мүшелері: А.Ш мидт,
И.Тоқтыбайүлы, М .Тынышбаев, М.Ә^езов, Қ.Тыныстанүлы. ¥ й ы м Ж арғысын
жасауға Х.Досмүхамедүлы, А.Ш мидт, Ә.Диваев, М .Ж үмабаев, К.Жәленов,
Н. Архангельский қатысқан. «Талап» Ташкентте қазақ мәдениеті мен әдебиетіне,
тарихына қатысты дәрістер, басқосулар, пікірталастар үйымдастырып
отырған. 1923 жылы 16 наурызда Алматыда үйым бөлімш есін ашқан. Бүған да
мынандай тарихи белгілі түлғалар кірген: И.А рабаев, Б.Сүлеев, Қ.Басымүлы,
Ж .Бәрібайүлы, Қ.Сармолдаев, Ш .Сарыбайүлы, А.Розыбақиев. Қиын жылдары
«Талап» елшілдік істі жалғап, дамытуға үлкен үлес қосты.
Д.Қамзабекүльі

Тасымбеков Армиял - 1930-жылдардағы саяси қуғын-сүргін қүрбандары

туралы сериялық зерттеу мақалалар жазған көсемсөзші. 1953 жылы Жаркент
ауданында дүниеге келіп, 1999 жылы А лматыда қайтыс болған. Көбіне газет-
ж у р н а л д ар мен те л е д и д а р д а ж ү м ы с істеген. Ө м ір ін ің соңғы ж ы л д ар ы
Л . Н . Гумилев атындағы Еуразия университетіиде де қызмет атқарды. Баспасөзде
адам тағдыры мен өнер әлемі туралы эссе, мақалалар жазып түрды. «Ж азығы не
еді апалардың?» атты мақалалар топтамасы Алматыдағы жастардың «Өркен»
газетінде жарык көрді. Осының негізінде деректі фильм де түсірді. 1994
жылы «Ж алын» баспасынан «Жан дауысы: АЛЖ ИР архипелагі» атты кітабы
жарияланды.
Д.Қамзабекүлы

Тәбәрікүлы Сейітмұхамет - тарихшы, ғалым-зоотехник. О л Семей

облысының Қайнар ауылында дүниеге келгаі. ¥ з а қ жылдар Абай, Ақсуат,
Аягөз, Ш үбартау аудандарында басш ылық қы зметтер атқарған. Ардақты Алаш
арысы, қажырлы кайраткер М әннан Түрғанбайүлының өмірі мен қы змет жолы,
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ш ығармаш ылық мұрасы жөнінде 1999 жылы «М әннан Тұрғанбаев» деген
кітабы шықты. Бұл кітабы қайта өңделіп, толықтырылып, 2002 жылы «Қайран,
М әннан» деген атпен жарық көрді. Бұл кітапта М әннан Тұрғанбайұлының өмірі
мен ш ығармаш ылығы жөніндегі құнды деректермен бірге Ш әкәрім, Мұхтар
Ә>езов т.б. тұлғалардың Алаш қа қатысы нақты мәліметтермен берілген, сондай-
ақ қозғалысқа байланысты беймәлім деректер келтірілген. С.Тәбәрікұлы
«Ж анақ ақын», «Замана ағысы» деген еңбектердің авторы.
Е. Тілешов

Тәж-Мүрат Мақсат - әдебиеттанушы-ғалым, эссеист. Филология ғылым-

дарының кандидаты. 1959 жылы Атырау облысы Жыл ой ауданы Телес
ауылында туған. Қ азМ ¥У -ды бітірген. Республикалық баспасөз күралдарында
жауапты қызмет атқарған. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың доценті. Қазір
«Ана тілі» ұлт апталығы газетінің бас редакторы. Бірпеше кітаптың және
макалалардың авторы: «Ш әңгерей: жасампаздық омірі» (1998), «Батыс
Алашорда: библиографиялық сөздік тәжірибесі» (2003). Алашорданьщ Батыс
бөлімі туралы зерттеулер жүргізген. Алаш қайраткерлері А.Абылаевтың,
Қ.А сановтың, Ғ.Әлібековтің, Ғ.Есшғүловтың, К.Жәленовтің, А.М әметовтің,
Н .И пмағамбетовтың, С.Қаратілеуовтің т.б. өмірбаяндарын жазған.
Е. Тілешов

«Теңдік» серіктестігі - Семейде 1917-1918 жылдары «Сарыарқа» газетіне

қүрылтайш ы, демсуші болған серіктестік. Бүл кезде серіктік қаржысы
қайырымды байлардың, үлт болашағын ойлаған оқығандардың, тіпті
ш әкірттердің ортаға салған ақшасынан да қүралған. Газеттің жылдык бағасы
- 6 сом, жарты жылдық бағасы - 3 сом 25 тиын болган.
Д. Қамзабекулы

Т оргай облыстық казак сиездері. Облыстық қазақ сиездерін бастаи берген

1917 жылдың 2-8 сәуірі аралығында Орынбор қаласында болып өткен Торғай
облысы қазақтарының сиезі еді. Оған өкіл есебінде катысқан 300 адамның
арасында ақсақалдар меи ел адамдары, дін басы молдалар мен мүғалімдер,
оқытуш ылар м ш заңгерлер, дәрігерлер мен ш ыгармашылық интеллигшция
өкілдері бар болатын. Газетте берілген хабарларда сиез Торғай жэне Орал
облыстарының қазақтары үшін деп айтылғанымш, оған Ақмола, Семей,
Сырдария облыстарынан, Бөкей ордасынан, Орынбор губерниясы мен Қазан,
Уфа, Ташкент ж ә ш басқа қалалардан да өкілдер катысқан еді. Делегаттар мен
ш ақыры лған адамдар арасында сондай-ақ ескі үлтгық интеллигенция өкілдері,
I М емлекеттік дума мүшелері Алпысбай Қ алмш ов пен Ахмет Бірімжанов,
есімдері енді жаңадан мәлім бола бастаған М .Жүмабаев, М .Ш оқай,
Т.Ж аманмүрынов сияқты жас қайраткерлер де болды. Бүлармда бірге сиездің
қүрметті қонақтары қатарында өзбек, татар жәнг башқүрт халыктарының аса
көрнекті қоғам қайраткерлері М унаууар Кари, Фатих Каримов және Теміршах
“АЛАШ" Қ03ҒАЛЫСЫ
Соловьев сияқты кісілер де бар еді. Сиезге жаңа ғана Торғай облысының
комиссары қызметіне бекітілген Ә.Бөкейхан да қатынасады. Бүл «Қазак»
тілшісі Имам Әлімбеков тура атап көрсеткендей, «қазактың орыс қоластына
кіргеннен бері зор калыпта күрылған түңгыш сиезі» еді.
Сиез атына Семей, Қазан және Мәсксу қалаларындагы қогамдық үйымдар
мен жеке адамдардың атынан қүттықтаулар түседі. Қазандағы мүсылмандар
комитеті жолдаган жеделхатта: «комитет бостандық болғаннан бері бірінші
болып жасалып жаткан қазақ бауырларының сиезін күттыктайды. Қазақтың оз
тізгіні өзінде болсын! Сиездің жүмысы өнімді болып, Ресейдегі барш а түрік-
татар халықтары бірігіп, игілікке жетуге жазсын» деп көрсетілген еді. Семейдегі
Қазақ комитетінің мүшесі Н әзира Қүлжанова жолдаған ж еделхаты нда сиез
қазақ әйелінің жағдайын да үмытпас деген тілек айтып, «бостандыққа қарқ
болған Ресейде қазақ әйелдерінің кісендеулі күйінде түруы келіспейді. Еркекті
асырап-сақтап, азатшыл арлы, намысты азамат қатарына қосу күңдіктш
қүтылған, адам санына қосылған әйел қолынан келеді» деген орынды пікірін
қосады.
Сиезді кіріспе созбен Ә.Бөкейхан ашады. Оның ашылу сәтінде ескі далалық
аристократия, патша чиновниктері мен үлттық демократиялы қ интеллигенция
арасындағы өзара жіктелу байқалды. Сиезге төрағалы ққа үсынылган
А.Байтүрсынүлының кандидатурасына троицкілік Ж ансүлтан Сейдалин
қарсы шығып, наразылық танытады. Бірақ сиез делегаттары бір ауыздан
А.Байтүрсынүлын сайлайды. Сиез жаңа тәртіп жайы, жер мәселесін, земство
туралы, зиянды мекемелер мен шенеуніктер ісін, тагы сол сияқты барлыгы 13
мәселені қарап, олар бойынша қаулы қабылдады. Ол мемлекеттік қүрылыс
жөнінде кеңесе келіп, «Ресей мемлекеті демократиялық, парлам ш ттік, қатаң
бір орталыққа бағынбаған республика болсын» дегш тоқтам га келеді. Ал
бүкілресейлік қүрылтай жиналысына әр халықтан санына қарай депутат
сайлауын, сайлауга әйелдердің де қатынасуын қолдайды.
Сиез үкімет орындары - ауылдық, болыстық, >ездік және облыстык
комитеттер ашу туралы қаулысында оларды қүру жолдарын көрсетіп, ескі
биліктің өз өкілдігін жаңа сайланган атқару комитеттеріне өткізу тәртібін,
сондай-ақ жаңа билік орындарының жүмыс ретін белгілеп берді.
Торғай облысы қазақтарының екінші сиезі 1917 жылдың 20-25 тамыз
аралыгында Ақтөбе қаласында болып өтті. Сиезге 150 делегат қатынасты.
Сиез төрағалыгына М .Есболов, орынбасарларына С.Досжанов, А .Түнганш ин
сайланды. Сиезде қаралган ең өзекті мәселелер: мемлекет билеу түрі; жер,
мәселесі; земство; оқу мәселесі; сот ісі; рухани-діни іс; әйел мәселесі;
Бүкілресейлік мүсылман кеңесі т.б. Сиез облыстагы қазақ халқын басқару
үшін үлттық-территориялық қазақ автономиясын енгізуді талап етті, қазаққа оз
алдына үлттық саяси партия қүруды қажет деп тапты, әйел мәселесін шешуді
мүсылман діни жиналысына тапсыру керектігін айтты.
Қорыта айтқанда, Торгай облыстық қазақ сиездерінде заман агымындагы
өзекті мәселелер талқыланып, белгілі бір дәреж еде нақты іс-әрекеттерге қол
жеткізілді.
М .Қойгелдиев, К.Ілиясова
 “АЛАШ" Қ03ҒАЛЫСЫ
Торғай облысы (1868) - Орынбор генерал-губернаторлығының қүрамын-
дағы әкімш ілік аймақ. Облыс бұдан бұрынғы Орынбор қазақтары облысының
шығыс және орталы қ бөлігінен, патша үкіметінің «Дала аймағын басқару
жөніндегі уақытш а ережесіне» сай қүрылды. Солтүстігінде Орынбор губерния- .
сымш, батысында Орал облысымен, оңтүстігінде Сырдария, шығысында 1263
Акмола облыстарымен шектесті. Облыс 4 >езге: Торғай, Ырғыз, Елек,
Николаевск (Қостанай) болып бөлінді. Облыстың бас басқармасы Орынбор
қаласында орналасты. Торғай зезінің орталығы - Торғайда, Елек (Ақтөбе)
>ездерінің орталығы - Илецкая Защитада, Николаевск >езінің орталығы
Тройцкіде орналасты. Облыс түрғындары Ресейдің еуропалық бөлігін Түркістан
олкесімсн, Хиуа, Бүхара т.б. Орта Азия аймақтарымен жалғастыратын керулі
жолында болғандықтан тұзбен, т.б. заттармш сауда-саттық жасады. Мысалы,
Орқаш, Әбетай, Мыдтым, Түздыкүдық көлдерінен 1878 жылы 921 092 пүт
ас түзы алынды. 1871 жылы облыста Ырғыз, Ақтөбе жәрмеңкелері ашылды.
1874 жылы орыс тауарларынан 14 мың сомдық, жергілікті тауардан 50 мың
сомдық зат сатылды. Ішкі Ресейден Қазакстанға теміржол салу жөніндегі
қадам X IX ғасырдың 70 жылдарынан басталды. 1874-1876 жылдары Орынбор
темір жолы (Самара - Орынбор) салынып, ол Торғай облысы мен Орынборды
Орталық Ресеймш жалғастырды. 1901-1905 жылдары салынған Орынбор -
Ташкент темір жолы Орынбор губерниясының, Торғай облысының және Орал
облысының Темір уезінің аумағы арқылы өтті. «Сібір темір жолының Ерекше
комитеті» қүрылғаннан кейін (1892 ж.) қоныс аудару қозғалысының жаңа кезеңі
басталды. Торғай облысына 1898 жылы - 232, 1899 жылы - 731, ал 1900 жылы
- 744 отбасы қоныстанды. 1891 жылы 15 наурызда «Акмола, Семей, Жетісу,
Орал және Торғай облыстарын баскару туралы ереже» кабылданды. Бүл ереже
бойынша бүрынғы Орынбор ж әш Батыс Сібір гшерал-губернаторлығының
орнына орталығы Омбы болған Дала гшерал-губернаторлығы қүрылды. Оның
күрамына Акмола, Семей, Орал, Жетісумен қатар Торғай облысы да енді.
XX ғасырдың басында Торғай облысын әскери губернатор баскарып, Ресей
империясының орталық мекемелеріне бағынды. Осы кезеңде бүкіл елдегі
сияқты облыста ереуілдер өрістеді. 1915 жылы шілдеде Ш окпаркөл тас көмір
кеніндс ереуіл өтті. Он алтыншы жылғы үлт-азаттык көтерілісі де Торғай,
Ы рғыз, Ақтөбе, Қостанай >ездерінде кең етек алды. Көтеріліске А.Иманов
басш ылық етті. Оған Сырдария, Акмола, Семей облыстарының көтерілісшілері
де қосылды. 1916 жылғы казан айының аяғында олардың саны 50 мьщ адамға
жетті. 1878 жылы облыста 3 мектеп (Торғайда, Ы рғызда, Тройцкіде) болды,
мүнда 96 бала оқыды. 1879 жылы Ы рғыз каласында екі сыныптық халык
училищесі ашылды. XX ғасырдың басы вда жекеменшік емдеу орындарын
қосқанда облыста 20 емде/ мекемесі болды. 1917 жылы Торғай облысы
губерния аталды да, мүнда кеңестік әкімш ілік орнады.

Қазақст ан тарихы. Энциклопедиялық апықтамалық.

Тұрысбек Рақымжан Сағымбекұлы 1958 жылы Ж амбыл облысы, Талас

ауданы, Аққүм ауылында туған. Ғалым, филология ғылымдарының докторы,
“АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ ‘ W ?:(|s№ ' *‘'4-J'^ '? Ч . . . - '‘ -^В ІЫ 5

профессор. 1980 жылы Қ аз¥У -ды бітіртен. Баспа комитетінде, М.Ә>езов

атындағы Эдебиет жэне опер институтында қызмет атқарған. 1993-2005
жылдары Әл-Фараби аты н д ағы Қ аз¥У -да оқытушы, доцент, 2005 жылдан бастап
Еуразия ұлттық университетінің профессоры. 200-дш астам мақалалар жазған.
Алаш қозғалысының белді мүшесі Ж үсіпбек Аймауытов ш ығармаш ылығына
байланысты «Жүсіпбек», «Ж үсіпбек Аймауытүлы және 20-жылдардағы қазак
прозасы», «Ж үсіибек Аймауытүлының әсем дік әлемі», «Ж азушы еңбегі және
шығармашылық», « ¥ л т мүраты ж әш руханият» сияқты зерттеу еңбектері
жәве «Қазақ билері», «Бес арыс», «Бес бәйтерек», т.б. танымдық жинақтарға
мақалалары ентен.
Е. Тілешов

Түркістан автономиясы (Т үркістан мүхгаринты) 1917 жылы 27 қарашада

Қоқан қаласында жарияланған автономия. М ақсаты - Ресейде өтетін бүрынғы
патшалыққа қараған халықтар тағдырын ш ешетін Қүрылтай жиналысына
Түркістандық ел ретінде қатынасу және аумалы-төкпелі кезеңде осындағы түрлі
үлт өкілдеріне, әсіресе түрік-мүсылмандарға қамқор, қорған болу. 26 карашаға
шақырылған Түркістан мүсылмандарының IV қүрылтайының делегаттары 27
қараша күні «Түркістан территориялык автономиясын» жақтап, дауыс берді.
Өз атымен айтсақ - Түркістан мүхтарияты. Аталған IV қүрылтай Түркістан
автономиясының немесе Түркістан мүхтариятының «Х алы қ кеңесін» (мүны
бүгінгі парламентпш салыстыруға болады) сайлады. Оған 36 түркістандык
(Түркістанның жергілікті халқынан ш аққанда) және 18 өзге үлт өкілдері шді-
Халық кеңесінің төрағалығына - Серәлі Лапин, кеңес басш ылығы қүрамына
- М үстафа Ш оқай, А бдолла Қожанов, М ахмүткожа Бехбуди сайланады.
Түркістан автономиясының Халық кеңесі үкімет жасақтауды қолға алды.
Мұны олар «уақытша үкімет» деп белгіледі. Сонымен, Түркістан үкіметінің
мүшелері мына түлғалар: М үхамеджан Тыныш баев - Ү кімет төрағасы және
ішкі істер министрі; М үстафа Ш оқай - Ү лттық кеңес төрағасы және сыртқы
істер министрі; Ш аһислам Ш ахиахметов - Үкімет төрағасыны ң орынбасары
және қаржы министрі; Әбдірахман Оразайүлы — кейінгі ішкі істер министрі;
А бдолла Қожанов - әскери істер министрі; Насырхан төре - халы қ ағарту
министрі; М ірәділ М ырзахметов - әле/меттік істер министрі; Хидаятбек
Ю ргули Ағаев - ауылш аруаш ылығы министрі; Әбитжан М ахмүт - азық-түлік
министрі; Саломон Гердцфельд —азш ылық үлт өкілдерінің министрі.
Түркістан автономиясы 1918 жылдың 11 ақпанына дейін 64 күн өмір сүрді-
10-11 ақпанда болыневиктер тарапынан Қоқанда қанды қырғын болып, бүл
мемлекеттік қүрылым күшпен таратылды. Бүл туралы А қмоладан шыққан
түркістандық ірі түлға Х.Болғанбайдың шынайы естелік-мақаласы сақталған.
Бүгінгі жазылған тарихи еңбектерде Түркістан автономиясы «Қоқан
автономиясы» деп қате аталып кеткен.
Д.Қ амзабекүлы
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Түркістан аймагы қазақ-қырғызының жалпы жиналысы. Бұл жиналыс
1917 жылы 2-5 тамыз аралығында Ташкент қаласында өткен. Оған Сырдария
облысының Әулиеата, Қазалы, Перовск >ездеріна, Ташкент уезінсн, Ферғана
облысы Әндіжан, Наманған ^ездерінен, Жетісу облысы, Пішпек угіінен 84 адам
қатысқан. Ж иналыстың төрағасы М.Тынышпаев болған. Ж иналыста қазіргі
заман, осы күнгі саяси хал, Руссияда болмақшы мемлекет түрі һәм келешектегі
Түркістанды баскару, жер-су, переселен орыстар туралы, мектеп, дін, баспасөз
т.б. мәселелер талқыланып, қаулыдан көрініс тапқан.
Е. Тіжшов

Түркістан және қазақ мүсылмандарының сиезі 1917 жылы 17-20

қыркүйек арал ығында Т ашкент қаласында өтті. Сиезге Т үркістан облыстары мен
бірге Орал, Торғай облыстарынан делегаттар қатысты. Мүнда Түркістан және
Қазақстан мүсылмандарының басын біріктіретін саяси партия қүру туралы
мэселе көгерілді. Ондай партия қүруға шешім қабылданыя, оны «Мүсылмандар
одағы» - «Иттифок-и -М услимун» деп атау үйғарылды.
Е. Тілешов

Түркістан мұсылмандарының IV төтенше сиезі 1917 жылы 27 қарашада

Қоқан қаласы нда ашылды. Оған Түркістан аймағының әр бөлігіпеп келген 300-
дей окіл қатысты. М үнда «Түркістан территориялық автономиясы» (Түркістан
мүхтарияты) жарияланды және оның Хальгқ кеңесі сайланды. Түркістан
автономиясының төрағалығына М.Тынышбаев, министрлер болып М.Шокай,
Ш .Ш ахиахметов, А.Қожанов, Ә.Оразайүлы, Х.Агаев т.б. сайланды. Халык
кеңесі төрағалы ғы на С.Лапин бекітілді.
Е. Тілешов

Тілешов Ербол Ердембекұлы 1965 жылы Алматы каласында туған.

Қазақтың А бай атындағы үлттық педагогика университетін 1992 жылы
бітірген. Астана қаласы Тілдерді дамыту басқармасы «Руханият» орталығының
директоры. Ф илология ғылымдарының кандидаты. «Суреткер және көркем-
дік әдіс» монографиясының, Ахмет Байтүрсынүлы, Мағжан Жүмабаев
ш ығармаш ылығына, Алаш әдебиетіне қатысты мақалалардың авторы, «Алаш
қайраткерлері» библиографиялық көрсеткіші және «Алаш және Ә>езов»
жинағының күрастырушысы. 1996-1999 жылдары ҚР ҮҒА-ның дарынды жас
ғалымдарға берілетін арнаулы стипендиясына ие болды.
Е.Ж үмагазиев

Уақытша Сібір үкіметі 1918 жылы 27 қаңтарда кеңестік билікке карсы

облыстық дум а жиналысында күрылған. Алашорда үкіметі Томскідегі
Вологодский басқарган Уақытша Сібір укіметімсл және оның Омбыдағы
комиссариатымен байланыс орнатып, кеңестік билікке карсы бірлесе күресуге
әрекеттш ді. У ақытш а Сібір үкіметі Алашорда үкіметін өзіне бағындыруды
көздеді. Бүл өз кезегінде екі үкімет арасындағы байланысты әлсірете түсті.
А .О разбщ ов
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Уақытша үкімет - ақпан төңкерісінің нәтижесінде Ресейде қүры лған билік
органы. Төртінші М емлекеттік дума мүшелерінен түратын уақытш а комитет
пен Петроград жүмысшы және солдат депутаттары кеңесінің келісімі бойынша
1917 жылы 2 наурызда қүрылды. 1917 жылы 20 наурызда Ә.Бөкейхан Уақытш а
үкіметтің үйғарымымен Торғай облысының комиссары болып тағайындалды.
Оның үсынысымен Қостанай )езінің комиссары болып А .Бірімжанов, Торгай
>езінің комиссары болып О.Алмасов, Ы рғыз >езінің комиссары болып Ғ.Теміров
бекітілді. 7 сәуірде У ақытш а үкімет Түркістан өлкесін басқаруды қамтамасыз
ететін Түркістан комитеті қүрамын бекітті. М емлекеттік Д ум а мүшесі,
кадет партияеының өкілі Н.Н.Щ епкин төрағалық ететін Түркістан комитеті
қүрамында М .Тынышбаев, С.М ақсүдов, А.Дәулетш ин секілді жергілікті үлт
қайраткерлері болды. У ақытш а үкімет жағдайында Ресейдегі түркі-мүсылман
халықтарының қоғамдық-саяси өмірі жандана түсіп, үлтты қ саяси элита
өкілдерінің белсенділігі артты.
С.Есқалиев

Уфа мәжілісі және директориясы - «У фа мемлекеттік м әж ілісі» деген

атпен өткен. Бүл мәжіліс 1918 жылы 8 қыркүйекте ашылды. Оған Ә.Бөкейхан,
Х.Досмұхамедүлы,С.Досжанов,Б.Ж анқадамов,А .Байтүрсынүлы,Г.Ә лімбеков,
М .Тынышбаев, М .Ш оқай, І.Түрмүхамедовтер қатысты. М үндағы басты
мәселе бүкілресейлік жоғарғы үкімет күру болды. Ол «Уфа директориясы» деп
аталды. М әжіліс барысында 15 қыркүйек күні А лаш орда мүшелері төтш ш е
басқосу өткізді. Алашорданыц торағасы Ә.Бөкейхан «автономияны жергілікті
басқару жүйесі» жөнінде мәселе көтерді. Оган Б.Қүлманов, У.Танашев,
Х.Досмүхамедүлы, Ж.Досмүхамедүлы, С.Досжанов, А .Бірімжанов, Ә.Ермеков,
М .Тынышбаев, Е.Түрмүхамедов, Б.Ж анқадамов қатысты. Олар Ә.Бокейхан
көтерген мәселені талқылай келе, «Ойыл уәлаяты » уақы тш а үкіметін таратып,
орнына Алашорданыц Батыс бөлігін қүру туралы ш еш ім шығарды. М әжілісте
қабылданган шешімдер бсйынша А лаш орданыц Батыс бөлімш есі А лаш ордага
бағыныста қала беретін болды. «Алаш автономиясының батыс бөлігін басқару
жөніндегі бөлімшеніц» төрагасы болып Ж .Досмүхамедов сайланды.
Осы жылдыц 23 қыркүйегінде Уфа директориясы қүрылғандығы жөнінде
актіге кол қойылды. Бүныц алдындагы бүрынғы Қүрылтай жиналысы
Д иректорияға оз билігін тапсырды. Алаш орда атынан Директория қүжатына
Ә.Бөкейхан, М .Әлімбеков қол қойды. Директорияныц 1918 жылғы 4 қараш адағы
жарлығымен «Алашорда үкіметі таратылсын» деп жарияланды.
С.Ш укірулы

«¥ран» газеті - Ішкі Ордада (Бөкейлікте, А страхан қаласында) 1917 жылы

14 мамырдан бастап шыга бастаған қогамдық-саяси бағыттагы басылым.
Редакторы - Еабдолғазиз М үсаүлы (Ғ.М үсагалиүлы). Ол «Қазақ» газетінде
басылған тарихи-танымдық м ақалалары мш белгілі қаламгер. Қазандағы
А панаев медресесін, М ысырдағы әл-А зхар университетін бітірген, Ж етісудағы
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
М аманиямедресесіндеүстаздық еткен. Алашқозғалысыныңжандануынасәйкес,
бұл басылым бірте-бірте Батыс Алаш Орданың үніее айналған. Белгілі тағы бір
дерек, «¥ р ан » газетінің №2 1917 жылы 28 шілдеде шыққан. Соған қарағанда,
басылым түрақты жариялана алмаған. Өкініштісі, бүгінгі деректанушылар
осы газетті ғылыми айналымға, зе р т т ^ нысанасына түсіре алмай келеді. 267
Х.Досмүхамедүлы, Ж.Досмүхамедүлы т.б. мүрасын қарастырушылар да осы
газетке соқпай, айналып кетіп жүр.
Д.Қамзабекульі

«Үш жүз» партиясы - Қазакстанда 1917 жылы қазан-қараша айларында

дүниеге келген үлттық-саяси үйым. Партия мүшелері кейде өздерін «қазақтың
социалистік партиясы» деп те атады. «Үш жүз» саяси үйымындағы жетекшілік
рольдерді бүрынғы корғауш ы адвокат, журналист жэне драматург Көлбай
Тоғысов, фельдш ер және тілмаш Ш аймерден Әлжанов, Әбілхайыр Досов,
ЬІсқақ Кабеков, М үқан Айтпенов атқарды. ОК-тінің алғашқы төрағасы
М .Әйтпш ов, орынбасары К.Тогысов, хатшысы Ы.Көбеков болды. Орталык
органы «Үш жүз» газеті, оган Тогысов редакторлық етті. Өзінің әлсуметтік
тегі жағынан үсақ буржуазияшыл демократтардың саяси үйымы болды. Үш
жүз алғаш қыда А лаш партиясымен жақындасқысы келгенімен, кейін өкімет
үшін күрес ш ырқай шегіне жетіп, таптық жіктелу үрдісі күшейген жагдайда
«Үш жүз» іргесін Алаштан аулақ салып, большевиктер мен солшыл эсерлерге
жақындай түсті. Қазан төңкерісі жеңіске жеткен соң Алаш партиясына қарсы
ашық күреске шықты, оның оппоненті болды.

Қазацстан тарихы. Энциклопедияльщ аныцтамальщ

Шаңбай Т үрдығүл Қасенүлы 1959 жылы ҚХ Р Ш огантоғай ауылында

туған. Әдебиеттанушы, филология гылымдарының кандидаты (1993). Семей
педагогикалық институтын бітірген (1984). 1984-1990 жылдары Алматы
қаласында мүғалім, оқу ісінің меңгерушісі болып қызмет атқарган. 1988-1990
жылдары Э дебиет ж ә ж өнер институтында гылыми кызметкер. 1994-2003
жылдары «Қазақ энциклопедиясының» әдебиеттану, өнер және тіл білімі
редакциясының меңгерушісі болды. Қазір «Ш әкәрімтану» орталыгыньш
директоры, Семей мемлекеттік педагогика институты казак әдебиеті
кафедрасының меңгерушісі. Ғылыми-зертте/ еңбектері, негізінен, әдебиет
төориясы проблемаларына және Ш әкәрім, А.Байтүрсынүлы, М.Әуезов
ш ығармаш ылығына арналган. Соңғы жылдары Ш әкәрім шығармашылығына
қатысты жинақтарды күрастырып, үлы ақынның өмірі мен шығармашылығын
кешенді түрде зерттеуге атсалысуда.
£. Тілешов

Шәріп Амантай Жарылқасынұлы 1965 жылы Қызылорда облысы Қазалы

ауданы Бозкөл ауылында туған. Ақын, ғалым, филология ғылымдарынын
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
докторы (2001), «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты. Қ аз¥У -
ды бітіргш (1988). 1988-1996 жылдары Қ аз¥У -д а стажер-зерттеуші, ассистент,
аға оқытушы, кафедра меңгерушісі, 1996-97 жылдары Қызылорда мемлекеттік
университетінің оқу ісі жөніндегі проректоры кызметін аткарған. 1997-
26 8 2000 жылдары Қ аз¥У -дің докторантурасында оқыған. 2000-2004 жылдары
Еуразия ұлттық университетінде кафедра меңгерушісі, гуманитарлык
институт директорының орынбасары, әлеуметтік ж ұмыстар жөніндегі
проректор қызметтерін аткарған. 2004 жылдан «Қазакстан» республикалық
телерадиокорпорациясы» АҚ Қызылорда облыстық филиалының директоры.
ҚР Сыртқы істер министрлігі комитет төрағасыны ң орынбасары. Қазір
«Астана хабары» газетінің бас редакторы. Ғылыми ізденістерінің аясы корнекті
мемлекет жопе қоғам қайраткері С.Қожанүлының ш ығармалар мүрасын,
сондай-ақ казак поэзиясында үлттық идеяның коркем бейнелеу кезеңдерінің
мәселелерін қамтиды.
Г. Әріпбекова

Шүкірұлы Сабыржан 1939 жылы 12 тамызда Қостанай облысынын

Әулиекөл ауданында дүниете келтш. Қаламгерлік еңбек жолын осы облыстың
Жангелдин аудандық «Социалистік ауыл», кейін «Ж аңа өмір» - «Новая
жизнь» газеттерінде әдеби қызметкер, аудармашы, бөлім меңгерушісі болып
бастаған. Комсомол, партия қызметтерінде болған. ҚазМ У -дің журналистика
факультетін, Алматы жоғары партия мектебін бітірген. 1974-1991 жылдары
«Социалистік Қазақстан» газетінің Торғай облысындағы меяшікті тілшісі,
болім меңгерушісі, Бас редактордың орынбасары, ал 1991 жылдан «Сүхбат»
және «Позиция» хабаршыларының Бас редакторы, 1996-2006 жылдары «Ана
тілі» ұлт газетінде Тіл және этнография бөлімінің редакторы болып қызмет
атқарды. Қазақстан Ж урналистер одағының, Қазақстан Ж азуш ылар одағының
мүшесі. «Тамаша өмір», «Ш ақш ақ Ж әнібек», «Нақпа-нақ» т.б. кітаптардың
және Алаш түлғаларына қатысты мақалалардың авторы. А лматыдағы Ахмет
Байтүрсынүлының мүражай - үйі ғылыми кеңесінің мүшесі.
Е. Тілеіиов

«Шура-и ислам», Ислам кеңесі - 1917 жылғы мамырда Мәскеуде өткен

бүкілресейлік мүсылман сиезінің шешіміне сәйкес қүрылған қоғамдық-саяси
үйым. Бүл ұйым У ақытш а үкімет жағдайында, мүсылмандардың және олардын
қоғамдық үйымдарының Қүрылтай жиналысына дейінгі іс-әрекеттерін
қадағалап, үйлестіріп отырды. Қүрамына Түркістаннан 7, Кавказдан 2,
казақ облыстарынан 5, Литва татарларынан 1, ішкі Ресей мүсылмандарынан
10 адам кірді. Ш ура-и исламның Петроград қаласы нда орналасқан 12
адамнан түратын атқару комитетінің төрағалығы на Ж .Салихов, орынбасары
болып Ж .Досмүхамедүлы сайланды. Атқару комитеті мүшелері қатарында
алғашында У.Танашев, Ж .Ақбаев, Зәки Уалиди Тоған, Ғ.Х)джаев, К.Тоғысов,
Ш .М үхамедияров, И.Лиманов секілді қайраткерлер болды. Ш ура-и ислам
Бүкілресейлік мүсылмандар сиезінің ш еш імдерін басш ы лы ққа алды. 1917
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
жылы шілдеде өткен Бірінші жалпықазақ сиезі Шура-и исламға мүшелікке
қазак өкілдерін: Акмоладан А.Түрлыбаевты, Семейден Ә.Сәтбаевты,
Торғайдан Ә.Байғуринді, Оралдан У.Танашевты, Жетісудан Б.Мәмбетовті,
Сырдариядан М.Шоқайды, Ферғанадан Ғ.Оразаевты сайлады. Шура-и ислам
1917 жылы шілдеде Қазақ қаласында Бүкілресейлік мүсылмандар сиезін
өгкізуді ұйьшдастырды. Шура-и ислам Қазак төңкерісіне дейін жүмыс ісгеді.

Қазақстан тарихы. Энциклопедияльщ аныңтамалың.

Ы р ғы з сиезі 1917 жылдың желтоқсан айында өткен бүл сиездің негізгі

мақсаты екінші жалпықазақ сиезін және оның каулыларын халықка таныстыру
болды. Сиез «Алаш туы» астында қазақ автономиясын күруға қаулы етті. Негізгі
баяндаманы Ғ.Теміров жасады. Ол баяндамасында «Алашорданың» автономия
болуына күмән келтіріп, Түркістан автономиясына қосылуды үсынды. Оның
бүл пікіріне жастар карсы шығып, «Алашқа» косылуды жақтады. Сиезде елдің
бірлігі көбірек сөз болып, Алаш болып бірігу мәселесі басымдық алды.
Е. Тілеіиов

Ысқақұлы Дандай 1946 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы, Отырар

ауданы, Қоғам ауылында туған. Сыншы, ғалым, филология ғылымдарының
докторы (1995), профессор (1996). Қаз¥У-ды (1969), Әдебиет және өнер
институтының аспирантурасын (1974) бітірген. 1975-1977 жылдары Әдебиет
жәш өнер институтында кіші ғылыми қызметкер, 1977-2000 жылдары ҚазҰУ-
да оқытушы, доцент, профессор, кафедра меңгерушісі, 2000-2004 жылдары
Еуразия университетінде профессор қызметтерін атқарған. Қазір С.Демирел
атындағы университеттің проректоры. Ғалымның Алаш қайраткері Мүхтар
Ә>езов жайлы «Мүхтар Ә>езов. Талант пен тағдыр», «Мүхтар Ә>езов хақында
мақалалар», «Мүхтар Ә>езов: Талант гіен тағдыр» еңбектері бар. Ғалым Алаш
қайраткерлерінің қазақ әдебиеті сыны тарихындағы орнын дәйектеуге үлкш
үлес қосты.
Г.Әріпбекова

Ізім ұлы Мақсот 1960 жылы Атырау облысы, Қызылқоға ауданы, Жаскайрат
ауылында туған. Қаз¥У-ды бітірген. 1983-89 жылдары Батыс Қазакстан
облысы «Орал өңірі» газетінде тілші, 1989-91 жылдары Республикалық
«Зерде» журналында, «Ана тілі» газетінде тілші, бөлім меңгерушісі, 1991-97
жылдары «Теміржолшы-Железнодорожник», «Аруана» газеттерінде, «Жалын»
журналында бас редактордың орынбасары, бас редактор, бөлім редакторы,
1997-2005 жылдары «Қазақстан энциклопедиясы» бас редакциясында бөлім
меңгерушісі қызметтерін аткарған. 2008 жылдан «Астана ақшамы» газетінде
әдеби редактор. Бірпешс кітаптардың авторы. Ол Алаш қайраткерлерінің өмірі
мен шығармашылығына катысты көптегеи энциклопедиялык мақалалардың
авторы.
А.Қасенбаев
 Ілиясова Күлпаш Мырзамұратқызы 1966 жылы Қызылорда олысы
Жалағаш ауданында туған. 1989 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік
университеті тарих факультетін бітірген. 1989-1995 жылдары В.Гоголь
атындагы Қызылорда педагогикалык институтында тарихшы мамандыгы
270 бойынша оқытушы болып қызмет жасады. 1996-1998 жылдары эл-Фараби
атындагы Қазақ үлттық университетінің аспирантурасын оқиды. 1999 жылы
«Қазақ съездері: қаралган мәселелері, шешімдері және оның орындалуы.
Тарихи талдау (1917-1919 жж)» тақырыбында кандидаттық диссертация
қоргаган. 2007 жылы «Қазақ үлт-азаттық қозгалысы» көп томдық кітабының
«Қазақ съездері» аталатын 4-томын қүрастырган. XX гасыр басындагы қазак
зиялыларының қызметі, Алаш автономиясы және Алашорда багытында
гылыми-зерттеу жүмыстарымен айналысады.
Е. Тілешов

Ісмақова Айгүл Серікқызы - галым, филология гылымдарының докторы.

1958 жылы 24 наурызда Караганды облысы, Жаңаарқа ауданы, Атасу
ауылында туган. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтын бітірген.
1980 жылы Әдебиет және өнер институтының ага лаборанты, Мәскеудегі
Әдебиет институтында тәжірибеден өтеді. 1982-1985 жылдары осы бөлімнің
аспиранты, 1985-2002 жылдары Әдебиет және өж р институтының әдебиет
төориясы бөлімінің гылыми қызметкері, аға гылыми қызметкері. 2002 жылдан
бастап институтта бөлім меңгерушісі. Алаш қозғалысының көрнекті окілдері
Ж.Аймауытүлы, Ш.Қүдайбердиев, М.Жүмабаев, М.Дулатов, М.Ә>езов
шыгармашылыгына арналган «Возвращение Плеяды» еңбегінің авторы.

Қазак, әдебиеті. Энциклопедиялъщ аньщтамалық

 “АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ

АЛАШ ЖЫЛНАМАСЫ
1905 жыл, 26 маусым - Қоянды жәрмеңкесінде Ресей патша үкіметінің
министрлер кабижтіне сөз бостандығы мш ана тілінде оқу, діни еркіндік т.б.
мәселелерді көтергш 12.767 қазақ азаматы кол койған петиция (қүзырхат)
жолданды.
1905 жыл, 15 тамыз - Нижний Новгород қаласында Бүкілресейлік
мүсылмандардың I сиезі өтті.
1905 жыл, 17 қазан - Ресей патша үкіметі баспасөз бостандығына, мектепте
ана тілде оқу еркіндігіне т.б. рүқсат берген манифест жариялады.
1905 жыл, 6-13 қараша-М әск^дежергіліктіжержәнеқалақайраткерлерінің
сиезі өтіп, мүнда Ә.Бөкейхан соз сөйледі. Ресми үкімет «А.Байтүрсынүлының
46 мысалын бастыруға рүқсат бермей жатқанын» жеткізді.
1905 жыл, 19 қараша - I автономшылар сиезінде М.Тынышбаевтың
«Киргизы и освободительное движение» атты баяндамасы оқылды.
1905 жыл, 25-27 к ар ата - «Семипалатинский листок» газетінде
Ә.Бөкейханның «Абай (Ибрагим) Кунанбаев. Некролог» атты еңбегі
жарияланды.
1905 жыл, желтоқсан - Орал қаласында Қазақ облыстары өкілдерінің
сиезі өтті. «Қазақ конституциялық-демократиялық партиясын» қүру туралы
шешім алынды. Сиезге Ә.Бөкейхан, Ж.Сейдалин, Б.Қаратаев, Б.Сыртанов,
М.Тынышбаев, М.Дулатов, Х.Досмүхамедүлы, Ғ.Бердиев, М.Бақытгереев,
И.Тоқбердиев, Н.Ипмағамбетов, М.Мүқанов, М.Рахымберлиев, Ізбасаров,
Ү.Дүйсембин т.б. қатынасты. Мүнда «Қазақ конституциялық-демократиялык
гартиясының» бағдарламасы қабылданды.
1906 жыл, 15-23 қацтар - Санкт-Петербург қаласында Бүкілресейлік
мүсылмандардьщ II сиезі өтті. Сиезге С.Жантөрин, У.Танашев, М.Оразаев,
Ш.Қосшығүлүлы т.б. қазақтар қатынасты.
1906 жыл, 27 сәуір-10 шілде - Ресей Мемлекеттік I Думасы жүмыс істеді.
Оган қазақтан Ә.Бокейхан, А.Бірімжанов, С.Жантөрин, А.Қалмшов, Д.Түндыт,
Ш.Қосшығүлүлы, Б.Қүлманов, М.Тайын мүше болды.
1906 жыл, маусым —Семейде қазақ сайлаушыларының сиезі өтті. Сиезде
Ә.Бөкейхан, Ш.Қүдайбердіүлы т.б. сөз сөйледі.
1906 ж ь щ 16 там ы з - Нижний Новгородта Ресей Мүсылмандарының III
сиезі өтті. Сиезге С.Жантөрин, Ш.Қосшығүлүлы, Ж.Алдоңғаров т.б. қазақтар
қатысты.
1906 жыл —Қазан қаласында Ресей мұсылмандары мүғалімдерінің сиезі
өтті.
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1906 жыл - «Русский Туркестан» журналында М.Тынышбаевтың «Киргизы
и освободительное движение» атты мақаласы жарияланды.
1907 жыл, 20 ақпаі^З маусым - Ресей Мемлекеттік II Думасы жұмыс істеді.
Оған казақтан М.Тынышбаев, Т.Алдабергенов, Ш.Қосшығұлұлы, Б.Қаратаев,
Б.Құлманов, А.Бірімжанов, Т.Нүрекенов мүше болды.
1907 жыл, 31 наурыз - Санкт-Петербургте Оқу министрлігінде үлт
мектептерінің жайын қараған кеңес отті. Оған қазақтан Ғ.Балғымбайүлы мш
О.Әлжанов қатынасты.
1907 жыл, 3 маусым - Ресей патша үкіметі баспасоз бостандығына, мектепте
ана тілде оқу еркіндігіне т.б. шектеу қою туралы Заң шығарды.
1907 жыл - II Мемлекеттік Дума таратылғанда, Ш.Қосшыгұлүлы
Ә.Бөкейханньщ үсынысымен Ресейдегі түрік-мүсылмандарының, соның ішінде
қазақтың нақты жағдайын баяндау үшін Түркияға барып қайтты.
1907 жыл - Қазанда М.Көпейүлының «Хал-ахуал», «Тіршілікте көп
жасағаннан көрген бір тамашамыз», «Сары Арқаның кімдікі ексні» атты 3
кітабы бірдей жарық корді.
1907 жыл, 18 желтоқсан - С-Петербор сот палатасының төтенше мәжілісі
Ә.Бөкейханды «Выборг үндсуіне» қол қойғаны үшін 1908 жылдың 21 қаңтарынан
3 ай мерзімге Семей түрмесіне қамауға шешім шығарды.
1908 жыл - Париждың «La Revue du Monde Musulman» журналы үлт, дін
және әлемдік келісім мен татулыққа еңбек сіңіргені үшін Исмаил Г аспринскийді
Нобель сыйлыгына үсынды.
1909 жыл - А.Байтүрсынүлы «Қарқаралыда өкіметке қарсы әрекеттер
жасады» деген айыппен түтқындалып, 2 жылға жер аударылды.
1909 жыл - Шәкәрім мш Кәкітай Ә.Бөкейханға хат жазып, «Қарауыл
мүжыққа кетіп барады. 15 десятинадан жер алайық па?» деп сүраған. Әлихан:
«Бүл жолсыз қоқан-лоққы. Қүнанбай баласы Тобықтыға мүрындық болды
деген атқа каларсың. Не болса да жүртпен кор» деп ақыл қосқан.
1909 жыл - Петерборда Абайдың өлең кітабы басылып шыкты.
1909 жыл - Петерборда А.Байтүрсынүлының «Қырық мысал» жинағы
жарық көрді.
1909 жыл - Уфаның «Шарқ» баспасынан М.Дулатовтың «Оян, қазак!»
кітабы жарық көрді.
1910 жыл, 9 наурыз - А.Байтүрсынүлы Орынборға келді. Ағартушы
өмірінің жаңа кезеңі басталды.
1910 жыл, 30 қыркүйек - сүлтан Б.Қаратаев Ә.Бөкейханға Қазақстандағы
жер мәселесін шешу жолдары туралы хат жолдады.
1910 жыл, 21 казан —¥зынагаш та Жетісу қазақтарының жер мәселесіне
байланысты кеңесі өтті. Оны Б.Сыртанов үйымдастырды.
1910 жыл —Қазанның Кәрімовтер баспасынан қазақтың түңғыш романы
М.Дулатовтың «Бақытсыз Жамалы» жарық көрді.
1910 жыл - Орынбордың «Вақт» газетінің баспаханасынан Ғ.Қараштың
«Ойға келген пікірлерім» атты пәлсапалық-танымдық кітабы жарық көрді.
Мүнда мүсылман әлемін оятуға себепші болған М.Абдуһу мен Ж.Ауғани
пайымдары зерделенеді.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1911 жыл Қазақтың түңғыш журналы — «Айқап» шыға бастады. Бас
редакторы - М.Сералин.
1911 жыл — Уфадағы «Ағайынды Кәрімовтер мен Хұсайыновтар
баспаханасынан» Ғ.Қараштың «Өрнек» атты пәлсапалық-танымдык кітабы
жарық көрді. Мүны «Ғалия» медресесінің шәкірттері бастыртты. Аталған
еңбекте де мұсылман әлемін оятуға себепші болған М.Абдуһу мен Ж.Ауғани
ойлары біршама сараланған.
1911 жыл - М.Дулатов «Оян, қазақ!» кітабында өкіметке қарсы халықты
көтерді» дегеи айыппен Семейде абақтыға жабылып, 103-129 статьялар
бойынша 19 ай қапаста жатты.
1911 жыл - Орынборда Шәкәрім кажының «Түрік, қырғыз-қазак һәм
хандар шежіресі» жонс «Мүсылмандық шарты» атты екі бірдей кітабы жарық
көрді.
1911 жыл - Уфада «Ғалия» медресесінің шәкірттері ИАрабаев пен
Х.Сәрсекеүлының казак-қырғыз балаларына арналған жәдитше әліппесі
жарьщ көрді.
1912 жыл - Орынборда А.Байтүрсынүлының «Оқу қүралы. Усул сотие
жолымен тәртіп етілгш қазақша алифба» еңбегі жарық көрді.
1912 жыл - Қазанда М.Жүмабаевтың «Шолпан» атты өлеңдер жинағы
басылып шықты.
1913 жыл, 2 ақпан - Орынбордағы Кәрімов-Хусаинов баспаханасынан
«Қазақ» газетінің 1-саны шықты. Бас редакторы - А.Байтүрсынүлы.
1913 жыл, 23 мамыр - «Қазақ» газетінде Х.Досмүхамедүлының «Алаш» не
сөз?» атты мақаласы жарияланды.
1913 жыл - «Айқагг» журналында Ж.Сейдалиннің «Азып-тозып кетпеске не
амал бар?» атты мақаласы жарияланды.
1913 жыл, 18 маусым-« Айқап» журналындаӘ.БөкейханныңЖ. Сейдал иннің
хатына жауап ретінде «Ашық хат» деген мақаласы жарияланды
1914 жыл, 18 сәуір - Омбыда казақ жастарының бейресми «Бірлік» үйымы
қүрылды.
1914 жыл - Петербордың «Речь» газетінде Ә.Бөкейханньщ казақ халкын
орыстандыру мен шоқындыруға қарсы мақаласы жарық көрді.
1914 жыл, қыркүйек - түркі жүртының даңқты қайраткері И.Гаспринский
(1851-1914) қайтыс болды. Қазақ басылымдарында мүнакып берілді.
1914 жыл - Орынборда А.Байтүрсынүлының «Тіл-қүрал. Қазак тілінің
сарфы. 1-жылдык» атты оқулығы жарык көрді.
1914 жыл, 6-10 желтоқсан - Петерборда Мүсылмандар сиезі өтіп, «ортақ
тіл» мәселесі талқыланғанда биік мінбеден казак тілінің түрік тілдері іхнінде
айрықша орны бар екені айтылды.
1915 жыл - М.Түрғанбаевтың «Пайғамбар заманы» атты кітабы жарық
көрді.
1915 жыл - Н.Күзембайүлының «Қүран қүралы» атты еңбегі жарияланды.
1915 жыл - М.Шоқай Ташкентте зиялылар мен білікті шәкірттердің басын
қосқан «Кеңес» атты жасырын үйым күрды.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1915 жыл, 4 қаңтар - «Қазақ» газетінде С.Дөнентаевтын «Ұлтшылға» атты
өлеңі басылды.
1915 жыл, 21 қыркүйек - даңкты ғалым, казак халкының кең жүректі
досы, Ертіс бойындағы Түзқаланың тумасы Григорий Потанин 80-ге толды.
Ол туралы Ә.Бөкейхан 1913 жылы, М.Дулатов 1915 жылы «Қазақ» газетінде
мақала жазды. Мерейтойға А.Байтүрсынүлы, М.Дулатов тағылымды жыр
арнады. Қазак шәкірттері арнайы жинақ шығаруды жоспарлады.
1915 жыл, 8 желтоқсан - түркі халықтарының атынан Венаға келгш ресми
делегация Австрия министр-президенті Шрюргк пен Сыртқы істер министрініц
орынбасары граф Форгачка негізгі мәселелердің катарында «Қазакка саяси-
әкімшілік тә>елсіздік әперу» үсыныс-хатын тапсырды.
1915-1918 жылдар - Уфада «Ғалия» медресесінің шәкірттері «Садак» атты
қолжазба журнал шығарды.
1916 жыл - Мемлекеттік Думаның Мүсылмандар фракциясы жанындағы
бюроға Ә.Бөкейхан еніп, жүмыс істеді.
1916 жыл - Н.Төреқүлов жасырын бағыттағы «Еркін дала» үйымын
күрды.
1916 жыл - Торғайдағы үлт-азаттық көтеріліс басталды.
1916 жыл - Қаркара көтерілісі басталды.
1916 жыл - «Қазақ» газетінде Ә.Бөкейханның, А.Байтүрсынүлының,
М.Дулатовтың «Алаштың азаматтарына» атты үндеуі жарық көрді.
1916 жыл, 8 қазан - «Қазак» газетінде М.Дулатовтың «Алашка» атты өлеңі
жарияланды.
1916 жыл, 26 қараша - «Алаш» газеті шыға бастады.
1916 жыл - Б.Қаратаев, Ж.Досмүхамедүлы, Ж.Сейдалин Петроградка
арнайы барып, IV Мемлекеттік Дума алдында қазақтарды окоп жүмысына алу
жөніндегі жарлыкты тоқтатуды сүрады.
1916-1918 жылдар - Омбыда «Бірлік» ұйымы жастарының «Балапан» атты
қолжазба журналы шығып түрды. Редакторы - Қ.Кемеңгеров.
1916 жыл, 23 желтоқсан - 1917 жыл, 12 қаңтар - Ә.Бөкейхан бастаган
қазак қайраткерлері Күнбатыс майданының Земскі комитетінің рүқсатымен
Земгордьщ дружиналарында әскери кызметтегі жерлестерімен (саны 12 мыңнан
асады) кездесіп, жағдайларын білді.
1917 жыл - Б.Күлеевтің «Шын сүйіскендер», М.Дулатовтың «Тікбақайлар»,
«Қызыл қашар» пьесалары сахналанды.
1917 жыл - Мемлекеттік Думаның Мүсылмандар фракциясы жанындағы
бюрога М.Шоқай еніп, жүмыс істеді.
1917 жыл, наурыз - Оралда, Семейде, Омбыда, Алматыда, Торгайда казак
комитеттері қүрылды.
1917 жыл, 9 наурыз - «Алаш» газетінде Н.Күзембайүлынын «¥раным -
Алаш!» атты өлеңі жарияланды.
1917 жыл, 15 наурыз - Минскіден Ә.Бөкейхан бастаган 15 қайраткер
Алаштың 25 белгілі елді мекеніндегі нақты азаматтарға хат жолдады. Мүнда.'
«Жаңа қүрылған үкімет дүкенін сүйеу үшін қазаққа үйымдасу керек. Учреди­
тельное собрание сайлауларына қазақ болып қамдану керек» деп жазылған.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1917 жыл, 17 наурыз - «Қазақ» газетінде А.Мәметүлының «Алашка сәлем»
атты өлеңі басылды.
1917 жыл, 2-8 сәуір - Орынбор қаласында Торғай облыстық казақ сиезі
өтті. Сиез жалпықазақ сиезін шақыру жөнінде бюроның қүрамын бекітті.
Оған Ә.Бөкейхан, А.Байтүрсынүлы, М.Дулатов т.б. мүше болып енді. Сиез
төрағалығына А.Байтүрсынүлы сайланды.
1917 жыл, 12 сәуір - «Қазак» газетінде Ә.Бөкейханның, М.Шоқайдың,
М.Дулатовтың «Алаш үлына» атты үндсу-макаласы жарық көрді.
1917 жыл, 12 сәуір - «Қазақ» газетінде С.Донеитаевтып «Азаттық күні»
өлеңі жарияланды.
1917 жыл, 12-14 сәуір - Алматы каласында Жетісу облыстық казақ сиезі
өтті. Сиез төрағалығына Ы.Жайнақов сайланды.
1917 жыл, сәуір - Түркістан комитеті қүрылды.
1917 жыл, сәуір - Ә.Бөкейхан Уақытша үкіметтің Торғай облысындағы
комиссары болды.
1917 жыл, 16 сәуір - Ташкент каласында Түркістан мүсылмандарының I
қүрылтайы өтті.
1917 жыл, 21 сәуір - «Алаш» газетінде елді бірлікке, белсенділікке шақырған
«Алаш балалары» атты мақала жарияланды.
1917 жыл, 19-22 сәуір - Орал қаласы Орал облыстық қазак сиезі болды.
1917 жыл, 20-25 сәуір - Бөкей Ордасы облыстык казақ сиезі өтті. Сиез
төрағалығына У.Танашев сайланды.
1917 жыл, 25 сәуір - 7 мамыр - Омбы қаласында Ақмола облыстык казак
сиезі өтті. Сиез төрағалығына А.Түрлыбаев сайланды.
1917 жыл, 27 сәуір - 7 мамыр - Семей облыстык қазақ сиезі болды. Сиез
төрағалығына Ж.Ақпаев сайланды.
1917 жыл, 1-11 мамыр- М ә с к ^ каласында Бүкілресейлікмүсылмандарсиезі
өтті. Сиезде күрылған мүсылман Кеңесінің аткару комитетіне Ж.Досмүхамед-
үлы, У.Танашев, Ж. Акпаев, К.Тоғысов сайланды. Сиез шешімімен Бүкілресейлік
мұсылмандар кеңесі, «Шура-и ислам» қүрылды..
1917 жыл, 2 маусым - Верный қаласында Жетісу облыстык казак сиезі
өтті.
1917 жыл, маусым - Ойыл каласында Орал облыстык II казак сиезі өтті.
1917 жыл, маусым - «Сарыарқа» газеті шыға бастады. Шығарушылары
- Х.Ғаббасов, Р.Мәрсеков.
1917 жыл, 24 маусым - «Бірлік туы» газеті шыға бастады. Шығарушысы
- М.Шоқай.
1917 жыл, 21-26 шілде - Орынбор каласында Бірінші жалпыказак сиезі отті.
Сиезде мемлекеттік қүрылыс, Қазак автономиясы, жер, оку, дін, казак саяси
партиясы, әйел, қүрылтай жиналысына, мүсылмандар кеңесіне депутаттар
сайлау, партия бағдарламасын дайындау мәселелері көтерілді.
1917 жыл, 2-5 тамыз - Ташкент-Түркістан аймағы қазақ-кырғыздарыныц
сиезі өтті. Сиез төрағалығына М.Тынышбаев сайланды.
1917 жыл, тамыз - Верный каласында Жегісу облыстык II қазак-кырғыз
сиезі өтті.
‘АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1917 жыл, 21 тамыз - «Қазақ» газетінде М.Дулатовтың «Қайда едін?» атты
терең пәлсапалы, елшіл өлеңі жарияланды.
1917 жыл, 20-25 тамыз - Ақтөбе қаласында Торғай облысы казактарынын
II сиезі өтті. Сиез төрағалығына М.Есполов сайланды.
1917 жыл, кыркүйек - Ақмола облысы қазақтарының II сиезі өтті.
1917 жыл, 8-11 кыркүйек-ТашкентқаласындаТүркістанмүсылмандарынын
II қүрылтайы өтті.
1917 жыл, 10 қыркүйек - Бөкей Ордасы облыстык II казак сиезі болды.
1917 жыл, 12 қыркүйек - Семей облыстык II казак сиезі болды.
1917 жыл, 17-20 кы ркүйек- Ташкент қаласында Түркістан мүсылмандары-
ның III күрылтайы өтті.
1917 жыл, 18қыркүйек Түркістан қаласында Орал облысы молдаларының
сиезі отті.
1917 жыл, 8-11 казан - Түркістан қаласында Сырдария облыстык казак
сиезі отті.
1917 жыл, 8-15 қазан - Том қаласында Сібір автономиясын күру туралы
жалпысібір сиезі өтті.
1917 жыл, 31 қазан - Омбы қаласында үлттық Алаш партиясын күруға
арналған Қүрылтай өтті.
1917 жыл, қазан - Семей жүртшылығы кайраткер Ә.Бөкейханды құрметпен
қарсы алды.
1917 жыл - «Сарыарка» газетіне «Алаш» партиясына мүшелікке кірмек
болған азаматтарға қойылатын талаптар мен партияның бағдарламасына
енгізілетін мәселелер турасындағы «Алаш партиясы» мақаласы жарияланды.
1917 жыл, 14 қараша - «Қазақ» газетінде «Алаш партиясы» атты макала
жарияланды.
1917 жыл, 21 қараша - «Қазак» газетінде «Алаш партиясының проғрамының
жобасы» жарық көрді.
1917 жыл, 21 караша - «Сарыарка» газетінде С.Торайғыровтың «Алаш
үраны» өлеңі жарияланды.
1917 жыл, 22-27 қараша - Торғай облыстык Кеңесінің сиезі өтті.
1917 жыл, 25 қараша - Петроградта Ресей боданындағы сансыз үлттың
тағдырын шиеленістірген, Азамат соғысына себепші төңкеріс болды.
1917 жыл, 26 караша - «Қазақ» газетінде үлт әскерін қалыптастыру туралы
«Ел қорғау» атты макала жарияланды.
1917 жыл, 26-28 қараша - Түркістан мүсылмандарының IV өлкелік
төтшше күрылтайы. Қүрылтайда «Түркістан автономиясы» жарияланды.
Оның төрағасы болып М.Тынышбаев сайланды.
1917 жыл, 27 қараша - Қоқанда Түркістан автономиясы (мүхтарият)
жарияланды.
1917 жыл, 5-13 желтоқсан - Екінші жалпықазақ сиезі болды. Сиезде
Алашорда үкіметі, Алаш автономиясы жарияланды. Алашорданың төрағасы
болып баламалы негізде Ә.Бөкейхан сайланды.
1917 жыл, 23 желтоқсан - «Қазақ» газетінде «Жалпы қазақ съезінін
каулысы» атты Алаш Орда үкіметін жариялаған жиынның қүжаты нтыкты.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1917 жыл, 23 желтоқсан - «Қазақ» газетінде «Түркістан автономиясы»
атты мақала жарияланды.
1917 жыл - «Сарыарқа» газетінде С.Торайғыровтың «Ғалиханның Семейге
келуі» атты макаласы жарияланды.
1917 жыл, 23 желтоқсан - «Қазақ» газетінде Ә.Бөкейханның «Мш кадет
партиясынан неге шыктым?» деген макаласы жарияланды.
1917 жыл, 26 желтоқсан - «Сарыарқа» газетінде Алашқа қарсы адамдар
туралы «Қазақтан шыкқал арамзалар» атты макала басылды.
1917 жыл, 31 желтоқсан - «Қазақ» газетінде «Алаш бірлігі» атты мақала
жарияланды.
1917 жыл - «Қазақ» газетінде жалпы казак сиезі бекітксн Алаш
автономиясының таяудағы міндеттері туралы «Тығыз жүмыстар» атты мақала
жарияланды.
1917 жыл, желтоқсан - 1918 жыл, акпан - Алаш қайраткерлері туралы
халыққа кең мағлүмат бергш С.Торайғыровтың «Таныстыру» дастаны
жазылды.
1918 жыл, 6-9 каңтар - Түркістан қаласында Сырдария облысы
қазақтарының сиезі өтті. Сиезге Алашорда атынан Б.Қүлманов, М.Дулатов,
Т.Қүнанбаев катысты.
1918 жыл, қаңтар - Алматы қаласында Жетісу облыстык қазак сиезі өтті.
1918 жыл, қаңтар - «Абай» журналында Ж.Аймауытүлының «Алаш
ұлдарына арналган үран» атты өлеңі жарияланды.
1918 жыл, 15 қаңтар - «Қазақ» газетінде Алаштың елдік рәмізін сипаттаған
«Орда гербі (таңбасы)» атты мақала басылды.
1918 жыл, 22 қантар - «Сарыарқа» газетінде Ж.Аймауьгтүлынын «Алашка»
атты өлеңі жарияланды.
1918 жыл —«Қазақ» газетінде Ә.Бөкейханның «Саяси хал» атты макаласы
жарияланды.
1918 жыл, 22 қаңтар - «Сарыарқа» газетінде Ә.Ермековтің «Жасасық
Алаш, жасасын!» атты макаласы басылды.
1918 жыл 22 қаңтар - алғаш «¥ран» газетінде, «Сарыарка» газетінде
Ғ.Қараштың «Алаш азаматы» атты өлеңі жарияланды.
1918 жыл, 22 қаңтар - «Сарыарка» газетінде Х.Ғаббасовтың «Алаш
автономиясы» атты макаласы жарияланды.
1918 жыл, акпан — Қаратөбе қаласында Орал облыстык VI казак сиезі
өтті.
1918 жыл, наурыз - Х.Досмүхамедүлы жэне Ж.Досмүхамедүлы Мәсксуіе
барып, Алашорда атынан В.Ленинмш, И.Сталинмен кездесіп, II жалпықазак
сиезінің қаулысын табыс етті.
1918 жыл, 6 наурыз - Алаш қаласында (Семей) үлт әскерінің басшысы
Қ Нүрмүхамедов большевиктер қолынан қаза тапты. Оны ел «түңі-ыш күрбан»
деп атап кетті.
1918 жыл, 15 наурыз - «Бірлік туы» газетінде большевиктердің Түркістан
автономиясын талқандағанын айна-катесіз сипаттаған Х.Болганбаевтьщ «Түла
бойлары қан сасиды» атты макала-естелігі жарық көрді.
 ‘АЛALLJ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1918 жыл, 19 наурыз—Совет үкіметінің м үшесі, үлт жүмыстарын баскару
комиссар Сталин Мәскеуден Семейдегі Алаш Ордасының бастығы Ә.Бөкейхан
мш Х.Ғаббасовты телеграфқа шақырды. Онда Сталин: «...казақ-кырғыз
өкілдері жертілікті советтермш бірігіп, үлт ниеттерін жарыкка шығаруға сиез
278 шақыратын комиссия күру керек» — деп, алашордашылардан осы мәселеге
байланысты жауап кайтаруын өтінді.
1918 жыл, 21 наурыз - Алашордашылар кеңес үкіметін Россиядағы барлык
автономиялы халықтардьщ кіндік үкіметі деуге қаулы қылды.
1918 жыл - «Сарыарка» газетінде Сырдария сиезінде каралған мәселелер
туралы «Алаш һәм Түркістан» атты макала жарияланды.
1918 жыл, 3 сәуір - Алашорда үкіметі атынан Алаш автономиясын жариялау
жөнінде РСФСР министрлер кеңесіш жеделхат жіберілді.
1918 жыл, 3 сәуір - «Үш жүз» партиясы барлық жүмысшы табының
мүдделерін қорғайтын үндсу тастады.
1918 жыл, 5-13 сәуір - Омбы қаласында қазақ жастарының түңғыш сиезі
өтті. Мүнда барлық жастар үйымы «Жас Азамат» үйымына топтасты.
1918 жыл, 5 мамыр - Омбы каласында Алаш жастарының I сиезі өтті.
1918 жыл - Болыневиктер қолынан Оралда - сардар Н.Сарбөпин,
Мақаншыда - қайраткер О.Әлжанов опат болды.
1918 жыл, 10-13 мамыр - Алаш қ. Семей облыстык III казак сиезі өтті.
1918 жыл, 18-21 мамыр - Жымпиты каласында Орал облыстык IV казак
сиезі өтті. Сиез төрағасы болып Ж.Досмүхамедүлы сайланды. Сиезде «Ойыл
уәлаятының уакытша үкіметі» қүрылды.
1918 жыл, 25 мамыр - Жетісу облыстық IV қазақ сиезі болды.
1918 жыл, 11-12 маусым - Алашорданың кеңес үкіметі декреттерінің
күшін жою, уақытша жер пайдалану, әскери кеңес күру, облыстар мен ^ездерде
Алашорда үкіметінің кеңестерін күру туралы қаулылары шықты.
1918 жыл, 30 маусым - «Қазақ» газетінде қаламгер Ж.Жәнібекүлының
«Аттан, Алаш азаматы!» атты мақаласы жарық көрді.
1918 жыл, 3 шілде - «Сарыарқа» газетінде Б.Майлиннің «Алашордаға»
өлеңі жарияланды.
1918 жыл - «Қазақ» газетінде Н.Наушабаевтың «Алашордаға» өлені
жарияланды.
1918 жыл - «Абай» журналында М.Дулатовтың «Алашқа» атты мақаласы
жарияланды.
1918 жыл - «Абай» журналында Ж.Аймауытүлының «Үлтты сүю» атты
макаласы жарияланды.
1918 жыл, 15 шілде - Омбыда Сібір Уақытша үкіметінің министрлер кеңесі
Ә.Ермековтің «Қазақ және Сібір қарым-қатынасы туралы» жобасын тыңдады.
1918 жыл, 30 шілде - Омбыдағы Алаш партиясының бас кеңесі Алашорда
үкіметін колдауға шақырған «Алаш азаматтарына» үнде/ін жариялады.
1918 жыл, 30 шілде - «Қазақ» газетінде болыпевиктерге қарсы күресуге
шақырған «Аттан, Алаш азаматы» атты үндеу жарияланды.
1918 жыл, 30 шілде - Петропавл каласында Алаш жастарының түңғыш
газеті - «Жас Азамат» басылымының 1-саны жарық көрді.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1918 жыл, 30 шілде «Жас Азамат» газетінің 1-санында большевизмнің
имансыздығын меңзеген Қ.Кемеңгеровтің «Бүлінгеннен бүлдіргі алма!» атты
мақаласы жарияланды.
1918 жыл, 29-30 шілде, 2-3 тамыз - Алашорда үкіметі Сібірдің Уақытша
үкіметімен келісім жасады.
1918 жыл, 18 там ы з - «Жас Азамат» газетінде М.Жүмабаевтың «Мен
жастарға севемін» атты өлеңі жарияланды.
1918 жыл, 10-31 там ы з - Jlenci каласында Жетісу облыстық V қазақ сиезі
өтті.
1918 ж ы л - Түркістан түлғасы, өзбек қайраткері А.Фитраттың «Әмір-Темір
сағанасы» атты пъесасы жарық көрді. Мүнда жалпы туркі халқының ауыр
тағдыры сипаттала келе «Түранның ... қазағы аштан өлді» делінеді.
1918 жыл, ақпан-қазан - Семейде «Абай» журналы шығып түрды.
Ұйымдастырғандар - Ж.Аймауытов пш М.Ә>езов.
1918 жыл, 10 кьіркүйек - «Қазақ» газетінде «Үш жүз» партиясының серкесі
К.Тоғысовтың Алаш Ордаға хаты және осы хатқа берілген жауап басылған.
1918 жыл, 11 қы ркүйек - Батыс Алашорда үкіметі күрылды. Опыіі
төрағалығына Ж.Досмүхамедүлы сайланды.
1918 жыл, 16 қы ркүйек - «Қазак» газетінде М.Дулатовтың «Алаш Орда»
атты мақаласы жарияланды.
1918 жыл, 8-23 қыркүйек-Уфамемлекеттікмәжілісі өтті. Оған Ә.Бөкейхан,
М.Шоқай, Х.Досмүхамедүлы, М.Тынышбаев, А.Байтүрсынүлы т.б. қатысты.
1918 жыл, қазан - Түркістан қаласында Сырдария облыстык казак сиезі
өтті.
1918 жыл, 14-17 қазан - Қостанай >езі казақтарының төтенше сиезі.
1918 ж ы л - Алаш қайраткерлері А.Байтүрсынүлы, М.Дулатов, Р.Мәрсеков
Қытайдың ІЛә)сшек қаласына барды.
1918-1923 ж ы лдар - Орталық Азияда түркі халықтарын большевизмиен
азат ету қозғалысы (басмашы) жүрді.
1919 ж ы л - Омбыда шығатын «Трудовая Сибирь» журналында
С.Садуақасүлының казак әдебиетінг кең талдау жасаған «Киргизская
литература» атты очеркі жарияланды.
1919 ж ы л - М.Шоқай эмитрацияға кетер алдында Тифлиске аялдағанда,
«Вольный горец», «Борьба» газеттерінде жүмыс істеді.
1919 жыл, 14-20 шілде - Ойыл к. Орал облыстык VI қазак сиезі өтті.
1919 ж ы л, 3 там ы з —«Жизнь национальностей» газетінде А.Байтүрсынүлы-
ның «Революция и киргизы (казахи)» атты макаласы жарияланды.
1920 ж ы л — Орынборда Қазақ халыкка білім беру институты ашылды.
Директоры-М . Мырзаулы. А. Байтүрсынүлы, Е. Омаров, М.Дулатов, Т. Шонанов
осында дәріс оқыды.
1920 ж ы л —Қазақстанбаспасыашылып,мүнда казак кітаптарын сараіпайі ын
алқа қүрылды. Оның қүрамына А.Байтүрсынүлы, Ә.Бөкейхан, Ж.Аймауытүлы,
С.Садуақасүлы, Х.Болғанбаев кірді.
1920жыл, 18 науры з-Ж етісу қазақтарыныңсиезі өтті. Сиезді М.Т ынышбаев
басқарды.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1920 жыл, наурыз - Ж.Досмүхамедүлы В.И. Ленинге, И.В. Сталинге,
Л.Д. Троцкийге «Батыс Алашорда үкіметінің қызмет-әрекеті туралы баяндама
хатты» тапсырды.
1920 жыл, 25 мамыр - Т.Рысқүлов ОК мш В.И. Ленинге «Түркістан
республикасының жағдайы туралы» жоба тапсырды. Мүнда саяси, қаржылық,
әскери, аумақтық то\елсіздік мәселесі айтылған еді.
1921 жыл - Орынборда С.Садуақасүлының «Жастарға - жаңа жол» атты
кітабы жарық көрді. Мүнда XX ғасыр басындағы жастар үйымдары туралы
деректер бар.
1922 жыл - Х.Досмүхамедүлының жетскшілігімен «Абай. Таңдамалы
өлеңдері» атты жинак жарык көрді.
1922 жыл - Қазак АССР-нің Қазан қаласындағы баспа істері жөніндегі
өкілі, ақын Б.Күлеевтің әзірлеуімш осы қалада Абайдың, С.Торайғыровтың,
М.Жүмабаевтың кітаптары жарық көрді.
1922 жыл, 8 шілде - «Еңбекші казақ» газетінде А.Байтүрсынүлының
«Қалам қайраткерлері жайынан» атты мақаласы жарияланды.
1922 жыл, тамыз - Ташкштте Түркістан зиялылары А.Байтүрсынүлының
50 жылдық мерейтойын лайықты атап өтті.
1922 жыл, 19 там ы з- С.Садуақасүлы, Ә.Байділдин, Е.Алдоңғаров Қазақстан
автономиялық республикасының басшылығы атына 30 қазақ азаматын білім
және технология үйрену үшін Батыс Еуропаға жіберуді өтініп хат жазды.
1922 жыл - Түркістан зиялылары А.Байтүрсынүлына сыйлық-ескерткіш
ретінде алтын жетон тапсырды. Оның бір жағына: «Түркістан зиялыларынан
белгі. 1922 жыл, 2 ауғыст», екінші жағына: «Ақа! Күшті сенің каламың. Халык
ісі - сшің тамағың. Жаса, үлт мектебінің жүрегі!» деп жазылыпты.
1922 жыл, қараша-желтоқсан - Орынборда білікті қазақ жастарының
«Ортең» атты газеті шығып түрды. Ол 29 желтоқсанда «үлтшылдық әрекеті
үшін» жабылды.
1922 жыл 4 желтоқсан - Түркістан автономиялық республикасы Білім
комиссиясы жанынан «Талап» мәдш иет көркейтушілердің қауымы ашылды-
Төрағасы - Х.Досмүхамедүлы.
1922 жыл - қазақтың түңғыш киносцшарийі - «Бекет батыр» жазылды.
Оны Х.Досмүхамедүлы мен Ә.Диваев қарап пысықтап шықты.
1922-1927 жылдар - Мәске/де КСРО халықтарының орталық баспасының
Шығыс бөлімінде қазақ секциясы (қарапайым тілде «Күншығыс» баспасы)
жұмыс істеді. Мүнда Ә.Бөкейхан, М.Жүмабаев, Н.Төреқүлов т.б қызмет
аткарды.
1923 жыл, 6 қаңтар - Ташкште «Талап» үйымында С.Қожанов қазақ ағарту
ісінің қазіргі қалпы мш болашағы туралы баяндама жасады.
1923 жыл, 26 қаңтар - Ташкентте Қазақ институтында «Талап» үйымының
кезекті жиыны өтіп, М.Тынышбайүлы «Түрік-моңғол тарихы туралы» атты
дәріс оқыды.
1923 жыл, 29 қаңтар - Қазан қаласында акын Б.Күлеев трагедиялык
жағдайда қайтыс болды. Мағжан оны «таспиықтан үзіліп түскен тас» Деп
бағалады.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1923 жыл, ақпан - Мәске/деті «Күншығыс» баспасының жанынан
Н.Төрекүлов редакторлық жасаған «Темірқазық» журналы шықты.
1923 жыл - Орынборда А.Байтүрсынүлының 50 жылдық мерейтойы ресми
аталып өтіп, онда С.Садуакасүлы «Ақаңның алдында» атты баяндама жасады.
1923 жыл, 16 наурыз - «Талап» үйымында М.Жүмабаев «Абай өлеңдері
туралы» атты дәріс оқыды.
1923 жыл, 17 наурыз - «Талап» үйымы Алматыда бөлімшесін ашты. Оны
Х.Басымүлы баскарды.
1923 жыл, шілде - Алаш түлғасы Ә.Бөкейхан кейін театр директоры болған
Д.Әділүлына «Алашқа қызмет» мәнін талдаған атакты хатын жазды.
1923 жыл - Ташкштте М.Есполовтың «Түркістанда келімсектер орын алған
аудандарда жер мәселесі» атты кітабы жарияланды.
1924 жыл - Ташкентте «Сана» атты ғылыми-танымдық журнал шықты.
1924жыл,желтоқсан-1925жыл, каңтар-М.Жүмабаевтыңуйымдастыруы-
мен Алаш қайраткерлері «Алқа» әдеби үйымының бағдарламасын даярлап,
белгілі қаламгерлер мш қайраткерлерге таратты.
1924 жыл - Мәскеудегі «Күншығыс» баспасынан Қ.Кемеңгеровтің «Қазақ
тарихынан» зерттеуі жарық көрді.
1924-1927 жылдар Уфада Бүкілресей жчнеСібірОрталық Діни басқармасы
«Ислам мәжілісі» атты журнал шығарып түрды. Осында казак кази болып
жүмыс істеген М.Мақүл Алаштың діни-рухани өмірі туралы бірнеше макала
жариялады.
1925 жыл - «Лениншіл жас» журналының №5 санында Ж.Аймауытұлының
Ташкенттегі Қазақ халық ағарту институты студенттерінің алдында окыған
«Мағжанның ақындығы туралы» атты дәрісі мақала ретінде жарияланды.
1925 жыл, 1 маусым - А.Байтүрсынүлы Мәсксудегі Ә.Бөкейханға хат жаз-
дьі. Хатында елдегі жағдайды, шығармашылығының барысын, латын карпіне
байланысты пікірін жеткізген. Хатты НКВД тәркілеген. Мүрағатта сақталған.
1925 жыл, 23 маусым - Мәскеуден Ә.Бөкейхан А.Байтүрсынүлына
хат жазды. Хатта Әміренің Париж сапарының жауапкершілігін, Абай мен
ЬІбырай туралы зерттсуін жазып бітіруге әлі уақыт барын, коммунистердін
біржақтылығын жазады. Хатты НКВД тәркілеген. Мүрағатта сақталған.
1925 жыл - М әск^де Қ.Кемеңгеровтің «Бүрынғы езілгш ұлттар» атты
кітабы жарық көрді.
1925 жыл - Ташкштте Х.Досмүхамедүлының жетекшілігімен «Исатай-
Махамбет. 1-бөлім» жинағы жарық көрді. Осының алғысөзін М.Әуззов тарихи
мағлүмат беретін маңызды еңбек деп бағалады.
1925 жыл, 22 қазан - Халық ағарту комиссары (министр) С.Садуакасүлы
Қызылордада үлт театрын үйымдастыру туралы мәжіліс өткізді. Бүл Қазақс ган
кеңестерінің 15-19 сәуірде өткен V сиезінде кабылданган «үлт геаірын қүру»
қарарына сәйкес жүзете асты. С.Мүқанов бүл сиезді «Алашордашылардыц
жиыны болды» дегш і мәлім.
1926 жыл, 13 қаңтар - Қазақ үлттык мемлекеттж театрының ресми
ашылған күні. Түңғыш сахналық койылым - Қ.Кеменгеровтің «Аліын сакина»
пьесасы.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
1926 жыл, 26 ақпан-6 наурыз - Баку каласында I бүкілодақтык түркітану
сиезі өтті. Оның жүмысына Қазақстаннан А.Байтүрсынүлы бастаған ғалымдар
қатысты.
1926 жыл, 29 қазан - Ташкентте Қазақ жоғары педагогика институты
ашылды. Ашылу салтанатында кайраткер С.Садуақасүлы «Қазакстан үшін
жогары педагогика институттың маңызы» атты баяндама жасады.
1926 жыл - Ташкентте А.Байтүрсынұлының «Әдебиет таныткыш» кітабы
жарык көрді.
1926 жыл - Т.Шонановтың «Қазақ жері мәселесінің тарихы» атты әйгілі
кітабы жарық көрді (Қызылорда-Ташкент).
1927 жыл - Қызылордада М.Ә>езовтің «Қазақ әдебиетінің тарихы» кітабы
жарық көрді.
1927 жыл - Алаш козгалысына едәуір бөлігі арналған, большевиктік
көзқараста жазылған С.Сейфуллиннің «Тар жол, тайғак кешу» романы жарык
көрді.
1927 жыл, 20 мамыр - жазушы Ж. Аймауытүлы Шымкенттен Баян жеріндегі
діндар ақын М.Көпейүлына хат жазып, карт қаламгерді жігерлендіреді.
1928 жыл - Мәдине медресесін, Арабстанның «Ишфха» медресесін,
Каирдың «Жамие Асхари» медресесін бітіріп келіп, елде ислам тарихы мш діни
қүндылықтар туралы кітаптар жаза бастаған діндар акмолалық А.Әділбайүлы
түтқындалды.
1928 жыл, ақпан-наурыз — ВКП (б) ОК «Большевик» журналының
осы жылғы 1-санында С.Садуақасүлының кеңес үкіметін шошыткан «О
национальностях и националах» атты мақаласы жарык көрді.
1928 жыл, 15 қазан - А.Байтүрсынүлы ҚазПИ-дің қазақ тілі м ш әдебиеті
кафедрасының профессоры болып жүмысқа қабылданды.
1928 жыл, 29 желтоқсан — Қызылордада М.Дулатовтың түтқындалған
күні.
1929 жыл, 14 мамыр - Қызылордада Ж.Аймауытүлының түтқындалған
күні.
1929 жыл, 29 маусым - Алматыда А.Байтүрсынүлының түтқындалған күні.
5 шілдеде ҚазПИ басшылыгы ағартушыны жүмыстан шығару туралы бүйрык
шығарды.
1930 жыл, 1 қазан ~ М.Ә>езов мен Қ.Кемеңгеров Ташкентте түтқындалды. 24
қарашада үсталган күнінен бастап САГУ-дың аспирантурасынан шыгарылганы
туралы бүйрық шықты.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

ҚОСЫМША

Петиция от участников Куяндинской ярмарки председателю комитета

министров об угнетенном состоянии казахов

Каркалинский у. Семипалатинской обл 26 июня 1905 г.

В настоящее время, когда вся Россия заявляет о необходимости полного

переустройства своей жизни, киргизские степи, связанные судьбою с Россией,
ж могут оставаться безучастными к переживаемым ею событиям и не заявлять
о своих назревших нуждах. Благодаря обрусительной политике киргизы в
последнее время настолько стеснены в своих религиозно - духовных делах, что
они не могут сделать шага без разрешения администрации. Право давать или не
давать разрешения на постройку мечетей, на открытие мусульманских школ, па
паломничество в Мекку и прочее законом представлено администрации.
Но с каким трудом на практике даются эти разрешения, как часто
ходатайства о постройке мечетей, об открытии медресе и мектебе оставались
без ответа. Трудно перечислить все те стеснения, которым подвергались в
последнее время религиозно-духовные дела киргиз. Очень тяжело отзываются
последствия подобных насильственных действий администрации сфере
религиозной мысли народной массы, которая не может индифферентно
относиться к вопросам веры и совести. Не считаясь ни с интересами народа, ни
с его историческими нравами, преследуя лишь одну обрусительную политику,
местная администрация стремится к уничтожению всего того, что с гои г на
пути этой политики. Администрация упустила совсем из виду, что киргизские
степи не завоеваны, а добровольно перешли в подданство России. Киргизы
приняли русское подданство в видах внешней защиты, не предполагая какого-
либо вмешательства во внутренние дела, в насильствшном же вторжении
государства в сферу религиозных дел киргизы видят явное посягательство
на их веру и относятся с недоверием к действиям правительства вообще и к
открываемым им школам в частности. Таким образом, плохо п о н ятая и
неуместная обрусительная политика, запрещая мусульманские школы и не
завоевав доверия народа к русским школам, принесла только вред, одерживая
развитие духовней силы народа.
Насколько обрусительная политика вредна культурному развитию
киргизского края, настолько существующий порядок обезземеления киріш
вреден для их благосостояния. Экономическое положение киргиз и сгени
таково, что степь кормит скот, а скот кормит киргиз. Где скот сыт, там и киргиз
сыт; где земля богата кормом, там и киргизы богаты. Считая землю своей
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
собственностью, приобретенною кровью отцов, занявших степь после кровавых
продолжительных столкновений с калмыками, киргизы при вступлении в русское
подданства не подумали, что государство позволит себе посягнуть на народную
собственность, а между тем русское правительство создало законы, по которым
без всякой мотивировки, просто по праву сильного, все киргизские земли
признаются государствшною собствшностью: последствием чего создалось
переселенческое движение в киргизские степи, и самые лучшие участки
земли отошли к переселенцам, а худшие остались за киргизами. Естественна
такая качественная количественная убыль земли не могла не отразиться на
благосостоянии киргиз - скотоводов; заметное в последнее время обеднение
населения объясняется именно насильственным отбиранием лучшей земли,
без всякого за то вознаграждения и с явным ущербом хозяйству коренного
населения. Говоря короче, введение в стране Степного положения, созданного
бюрократическим путем, без всякого соображения с истинными потребностями
населения, н^важение к закону со стороны администрации, ставящей на место
закона свое усмотршие, полное пренебрежение к правам личности и к чувству
человеческого достоинства, административное насилие, вторгающееся во
все стороны жизни, пренебрежение к духовным и экономическим интересам,
искусственно поддерживаемое невежество народной массы - все это привело
населаше к обеднению и его культурное развитие к застою.
Для приведения и предоставления народу возможности поднять свое
экономическое положение необходимо устранение нижеследующих недостатков
нынешнего управлшия Киргизским краем и принятие соответствующих
современным условиям жизни населения мер.
I. По действующему Степному положению от 25 марта 1891г. духовные
дела киргиз находятся в введшии Министерства внутренних дел Местная
администрация за последнее время приняла ряд репрессивных мер, например,
в 1903 году были произведены обыски у известных киргиз в Петропавловском,
Кокчетавском, Павлодарском и Семипалатинском у., и при этом были
арестованы библиотеки, до сих пор не возвращенные хозяевам их. Причем
киргизы Кокчетавского у. Наурызбай Тал асов и Шаймерден Кочегулов были
административно высланы, первый —в Енисейскую губ., второй —в Якутскую
обл. за религиозные убеждения.
По 99 ст. Степного положения на открытие медресе (школ) и постройку
мечетей требуется разрешение Степного генерал-губернатора. Между тем,
не только не разрешается открытие новых школ и постройка мечетей, но
администрациязакрыласуществующие школы при мечетях в гг. Семипалатинске
и Кокчетаве.
По этому же Степному положению ведение метрических книг находится
в руках аульного (сельского старосты) почти всегда безграмотного. При
получении заграничного паспорта крестьянские начальники задерживают за
недоимки, остающиеся за обществом и волостью.
Ввиду изложенного необходимы: свобода совести, организация особого
для киргиз Степного края выборного духовного управления независимо от
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
ведомств, установление явочного порядка постройки школ и мечетей и отмена
цензуры на духовные книги на киргизском, татарском и арабском языках,
передача метрических записей в органы духовного управления и установление
законного порядка выдачи заграничных паспортов.
2. С 1902 года в Степном крае открыты так называемые аульные школы для
киргизскихмальчиков.Вэтихшколахпреподаваниеведетсянакиргизскомязыке,
киргизы просили, чтобы в означенных школах преподавалась также киргизская
грамота, но в этом им было отказано. В школах этих учат киргизских детей
писать киргизские слова русскими буквами, которые не передают киргизской
фонетики. Отказ в ходатайстве иметь учителя для преподавания киргизской
грамоты и введшие русского алфавита в киргизское письмо киргизы поняли
в том смысле, что аульные школы преследуют не цели просвещения, а чего-то
неизвестного, и вследствие этого они отказались отдавать своих детей в эти
школы. Первый комплект учеников в аульные школы набирался под давлением
административных властей из детей бедных киргиз или из сирот, родственникам
которых общество отпускало особую сумму, т.е. учеников в аульные школы
нанимали. С начало J880-х гг. во всех городах Степного края существовали
интернаты для киргизских детей, где при среднем комплекте на интернат
30 человек жили 300 человек, которые учились в приходских и городских
училищах. В 1890 г. интернаты были преобразованы в сельскохозяйственные
школы, в которых не было и до сих пор нет никакой потребности в степи.
Несмотря на 15-летнее существование сельскохозяйственных школ из них не
вышел ни один сельский хозяин и ни один профессиональный работник по
сельскому хозяйству. Как ученики сельскохозяйственных школ, так и ученики
бывших интернатов составили контингент интеллигентных киргиз, в чем нельзя
не видеть потребности в киргизской степи в общем, а не профессиональном
образовании.
С 1890 г. упразднен киргизский пансион при Омской гимназии, в котором
воспитывались 25 человек. Немногие киргизы, получившие высшее образование
в Омской центрально-фельдшерской и ветеринарных школах.
Киргизские дети с закрытием гимназического пансиона потеряли возмож­
ность поступить в гимназию, следовательно^ получать высшее образование.
Местная администрация, в распоряжении которой находятся киргизские
стипендии, находит возможным выдавать эти стипендии не киргизским
детям, а детям других сословий. Между тем, спрос со стороны киргизского
населения на образование огромный, о чем сви детельству масса киргизских
детей, обучающихся в городских училищах на свои средства, несмотря на
обременительность этого расхода для киргизского скотоводческого хозяйст ва.
Ввиду изложенного необходима правильная постановка просветительного
дела в киргизской степи, для чего нужны: допущение в аульных школах
преподавания киргизской грамоты, преподавание в этих школах на языке
детей и обязательное изучение государственного языка, восстановление
упраздненных интернатов и пансиона при Омской гимназии, а также открытие
пансиона для киргизских детей при Семипалатинской гимназии, увеличение
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
числа существующих стипендий для поступления в профессиональные
школы и в высшие учебные заведения. Для немедленного удовлетворения
вышенамеченных просветительных нужд мог бы служить земский капитал
киргиз Семипалатинской области, достигший 80 ООО руб. и находящийся в
распоряжении местной администрации, которая беспроцентно ссужает этим
капиталом третьих лиц, например, выдана беспроцентно ссуда в размере 47
ООО руб. на 23 с половиной года на постройку дома для военного губернатора
Акмолинской области.
3. Для выяснения текущих нужд киргизского народа необходимо издание
газет на киргизском языке, для чего требуется установление явочного порядка
на издание газет без предварительной цензуры и на открытие типографии.
4. За последние 15 лет происходит колонизация Степного края. С
каждым годом земли, находящиеся в пользовании киргизов, уменьшаются.
Скотоводческое хозяйства по существу своему не может быть экстенсивным
и требует обширных пастбищ для своего существования. Под переселенческие
участки отнимаются лучшие угодья и пресноводное источники, поэтому
наобходимо признать земли, занимаемые киргизами, их собственностью.
5. Управление Государственными имуществами в Степном крае производит
отмежевание дач, единственного владения казны, при этом киргиз выселяют из
их прадедовских зимовок. Ввиду этого наобходимо, чтоб киргизы не выселялись
при отмежевании указанных дач, и оставлялась защитная полоса, ширина
которой должна быть определена при участии киргиз.
6. Действующее Степное положение не соответствует современным
условиям киргизской жизни. Не вдаваясь в подробности, можно указать на
ст. 120 Степного положения, по которому земли признаются находящимися
в общественном пользовании, между тем зимние пастбища, называемые
«кыстау», служат предметом дара или продажи по желанию единоличного
хозяина или нескольких кибитковладельцов, поэтому необходимо изменение
Степного положения при участии депутатов из киргиз, без чего оно будет
безжизненно.
7. В волостных канцеляриях делопроизводство ведется на русском языке.
Вследствие отсутствия контроля со стороны населения, последнее служит
предметом эксплуатации писаря волостного управителя (волостного старшины).
По особому распоряжению Степного генерал-губернатора приговоры и решения
на чрезвычайных съездах народных судей пишутся на русском языке, что ведет
к необычайную злоупотреблению писаря, вследствие отсутствия контроля
судей и сторон. По штату действующего Степного положения полагаются
переводчики киргизского языка в уездах и областях правлетия. Между
тем, местная администрация должность переводчика замещает русскими
чиновниками, не знающими киргизской грамоты, иногда языка, прибегая в
случае надобности к услугам третьих лиц. Иные крестьянские начальники не
принимают прошшия на киргизском языке, что заставляет киргиз обращаться
к подпольном адвокатам без всякой пользы для своего дела.
 “АЛАШ" ҚОЗҒАЛЫСЫ
В интересах киргиз необходимы: введение делопроизводства в волостных
канцеляриях и в народных судах на киргизском языке, замещение должности
переводчиков людьми, знающими киргизский язык и грамоту, восстановление
нарушенных прав киргиз подавать прошения на своем родном языке.
8. Необходимым условием правильного отправления правосудия является ^
знание судом языка народа, которому он служит. Между тем, в киргизской
степи служат судьями и следователями русские, не знающие язык народа, а
киргизы-юристы почему-то не назначаются в >езды с киргизским населением,
отчего страдает дело правосудия в Степном крае.
Поэтому необходимо, чтоб судьи знали киргизский язык и чтобы был введен
суд присяжных в киргизской степи.
9. В 1902 г. в Степном крае стал действовать институт крестьянских
начальников, которые, не принося никакой пользы населению, увеличили число
чиновников. Вместо одного >ездного начальника на >езд стало их четверо,
отчего увеличились административные стеснения населения. В 1905 г. обещан
также институт урядников, в услугах которых степь никогда не нуждалась и не
нуждается.
Ввиду этого необходима отмена институтов крестьянских начальников и
урядников.
10. На оснавании 17 ст. Степного положения Степной генерал-губернатор
имеет право высылать киргиз в административном порядке. Так как от
применения означенной статьи пострадала масса невиновных лиц, то в интересах
законности и права нэобходима отмена этой статьи с установлением законной
ответственности за преступление перед судом.
11. Высочайшим Рескриптом 18 февраля текущего года царь наш с
высоты Престола возвестил, что он созывает «достойнейших доверием народа
облеченных людей» в русское законодательное собрание. Для защиты интересов
и прав киргизского народа необходимо участие его депутатов в означданом
законодательном собрании.

Подлинная за подписями 12767 лиц.

ЦГА РК. Ф.И-64. Оп.1. Д.2053. Л. 10-14.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Ә.Бөкейхан,
Л.Байтурсынулы, М.Дуяатов

АЛАШТЫҢ АЗАМАТЫ

Міне, дұние жүзіндегі халықтардың көбі соғысқа кірісіп, қанға боялып,

шаруасы күйзелгеніне екі жыл толып, үшіншіге айналды. Бүл сүрапыл
соғыстың жуан ортасында, өзіміз караған, Россия мемлекеті түрғандығын
білесіңдер. Россияда әскерлік қызметін өтейтін халықтардың үй басы неше
адамнан майданда қару үстап, қан төгіп, біреу жалғызынан, біре/ аяулысынан
айырылып, шаруа болса күйзеліп, қатын-бала, кемпір-шалдың көз жасы көлдей
болып отыр. Бірақ жаудан жеңілсек, көретін күніміз онан да қараң деп, отанын
қорғауға амалсыз көніп отыр. Сол екі жылдан бері біздің халық, мал шығыны
болмаса, бас шығынан көрген жок еді. Бірақ бір шырпыдан түтанған от өртке
айналып, маңайын шарпып, шылығын бізге де тигізді. Отан қорғау ісіне көмегі
тиер деп, бізді жүмысқа шақырған жарлық шықты. Бүл соғыстың ылаңын
ешкім тілеп алмаған шығар, біздің де көрейік деген күніміз бүл емес еді. Бірак
«баска келгш лоледен бастан қүлақ садаға», елдея ала бөтш аман қаламыз
Д^уге бола ма? Отандастарымыз орыс халкы, діндес - кандастарымыз ноғай
халқы һәм сондай сыбайлас жүрттар отына күйіп жатқанда, жалынына біздің
шарпылмай қалуымыз қиын көрінеді. Біз бас аман қаламыз десек, сеяің жанын
кімнен аяулы еді, мемлекет басына келген жақсылык-жамандық бәрімізге
бірдей ортақ емес пе деп баскалар айтпай ма, бүған біз не дейміз, мүнан біз
кайтып күгылмақпыз?
Ал ойламаған жердш жүрт басына мүндай іс, мүндай ауыртпалык түсті,
мүны қалай қыламыз, қалай атқарамыз, ендігі ойлайтын нәрсе осы. Біздін
жүртқа айтатынымыз, бүған көнбеске болмайды, мұны бүрын да сан рет
айттық. Көнбейміз д^ш ін ің сүйенгені жан тәттілік болса, салыстырып қаралық.
Көнгенде жүртқа каидай ауыртпалық бар? Көнгенде шаруаға кемшілік те келер,
барған жігіт казаға да, бейнетке де ұшырар, бірақ елдің іргесі де бүзылмас
(Қазаға үшырар деп ауру сырқаудан болған казаны айтамыз, әйтпесе солдат
қылып алмайды, соғыстан өлмейді). Көнбегенде көретін ауырлық: бағынып
тұрған үкіметтің жарлығынан бас тартсақ, жау жағадан алғанда, бас корғап
ҮЙДе қаламыз деп мемлекетке камшымыздың үшын бермесек, үкімет бізге күр
өкпелеп қоймас, күш жүмсар, ол күшті законға сүйеніи істер. Мүндай мысалдар
болып түрған жоқ па? Бірлі-жарым болсын, писерлері өлген елдерге әскер
шығарылды, басшы кісілері абақтыға жабылды, судқа байланды. Мысалы,
Торғай, Орал облыстарында. Арыз айгқан адамдар таяк жеді, түтқын болды,
қорлық көрді. Мысалы, Ақмола, Жетісу облысында. Хакімдер, қайда қарсылык
қылды деген елдердің адамдарын атты казак айбынмен корқытып ала бастады.
Мысалы, Қостанай уезінде. Қазақ шын қарсылық қылатын болса, ел-елге отряд
шығады. Отряд шықса, елдің берекесі кетеді, бас пен малға әлегі бірдей тиеді,
елдің іртесі бүзылады. Айтқанға тез кене қоймадық, қарсылық кылдың деп,
Түркістан уалаятына вошнсе положение иғлан етілді. Всшное положениеяі
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
жұртқа келгш бір опат деп білу керек. Военное положшие иғлан етілген
жерде түймедей жазыққа түйедей жаза болады. Қарсылық белгісін көрсетсек,
Түркістанға болған военное положение өзге елге де болмай қалмайды.
Міне, біздің екі ауырлық дейтініміз осы. Бірі басқа шаруаға кемшілік келіп,
алынғаң жігіттер аз қазаға, бейнетке үшырағаны, екіншісі - бармаймын деп
қарсылык қылса, елге келетін зор бүліншілік. Осы екі ауырлықтың жүрт қай
жеңілін таңдау керек. Біздің білуімізше, жеңіл - көнген.
Ал ел көнді, көнгжде нс істеу керек? Ел басшысы адамдар әділдікпен спискті
өздері түзеп беру керек. Мынау жақсы, мынау жаман, мынау бай, мынау кедей
деп бөлмей, сатылмай дүрыстықпен іс қылу керек. Бүл іске қулық-сүмдық
кіргізу, алалықты-партиялықты қосу зияннан басқа түк пайда бермейді.
Ерікті өздеріңе бергенде дүрыстап іс қыла алмасаңдар, үкіметке соңынан
өкпелеуге болмайды. Списк шатақ екшіне көзі жетіп отырған хакімдер казак
өзі дүрыстъщпш списк түзеп тапсырамын десе, рұхсат берер. Екінші істейтін
нәрсе, көніп отырып сүрайтын кеңшілік - льгота. Бүларды толымды, сыйымды
дәлелмен үкіметтен сүрау керек. Бірақ мұндайда біздің қазақ Петерборшыл
болатын әдеті. Бүл іс туралы Петерборға шабудан пайда жок, он да барып сөз
тыңдату қиын. Бүлінген елден бүлдірге алма деген, ал басына мүндай ауыр іс
түскенде, кімде-кім жырым жегендік қылмау керек, өз пайдасын кою керек.
Бүл іске ақшаның, адвокаттың түк пайдасы жок.
Біз естиміз, елдің көбі бүл істің жаласын ауылнай, болыстарға аударып,
списк бермей отыр дейді, бүлары қате. Болыс пен ауылнайда ерік жоқ. Бүйырды,
орындады. Бірақ болыс, ауылнайлар да орынсыз басып-жаншып кетем демей,
халықты елеңдірмей, ақша алып, біреуді күтқарып, біреуді жіберем демей,
дүрыстықпен атқару керек. Бүл жүмыстан ақшамен сатылып қаламын деушілер
де болмасын, жүрттың бәрі ақшамен калуга болмайды, бүл елге жаксы үлгі
емес, не көрсе де елмен бірдей көру лайық.
Міне, жұртқа тегіс кеңшілік берілді. 15 сентябрьге шейін қазақтан кісі
алынбайтын болды. Енді жүрт шошынбай, желікпей шаруага қайтып, егін-
пііненін, баска тіршілік жабдығын үлгертіп алу керек. Ат үстінде сенделіп
жүргеннен пайда жоқ. Қатын балалардың да қамын ойлаңдар. Ал енді дүние
бүл күйде түрмас, бүл соғыс та бітер. Сол кезде әркім кызметін бағалар. Сонда
еккенде жоқ, сепкенде жоқтар сыбагаға ортақ болайық десек, осы бастан түбін
ойлауымыз керек. Алмақтың да салмағы бар.

Ә.Бөкейхші,
М.Ш оқай, М .Дулатов
АЛАШ ҰЛЫНА

Азаттық таңы атты. Тілекке күдай жеткізді. Күні кеше күл едік, слді бүйн
теңелдік. Қам көңілде қаяудай арман калган жоқ. Неше гасырлардан бері
жүрттың бәрін корлықта, қүлдықта үстаган жауыз һүкімет, өзгеге казған оры
өзінз шағын көр болып, кайтпас қара сапарға кетті. Жүз жылдан бері халықты
теңдікке жеткізу жолында ескі һүкіметпен алысып, дарға асылып, окка үшып,
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
басы айдауға, малы талауға түсіп жүрган сабаздар жасымай, бірі кемісе, оны
артып, ақырында, Россия қоластындағы халықтардың бәріне дін, үлт, тіл
айырмасына қарамай, азаттык әперді. Енді бүгін теңеліп, түсімізде көрмегш
жақсылықты өңімізде көріп, төбеміз көкке жетіп отыр. Бүл күнге жеткізгш
Z yU I қүдайға мың шүкір! Бүл бостаншылық кілтін ашқан ерлерге сансыз рақмет!
Сүйікті алаштың азаматы! Бізді бүл қуанышқа, бүл бостандыкка
жеткізгш кім? Біз кімге борыштымыз? Соны ойлалық. «Жамандықты үмыт,
жақсылықты үмытпа» деген нақыл бар. «Еккенде жоқ, сепкенде жок» қазақ
халқы бостаншылыққа ортақ болып отырмыз. Бізге осындай теңдік әперіп
отырған - орыс халқының ақ жүрек, адал ниетті көсемдері. Орыс халқының
жүмысшылары һәм әскері. Бүлар бостандықты қан төгіп, жеңіп алды. Олардың
бүл жақсылығын қалай қайтарамыз? Ескі һүкімет заманында казак халқы
Русияға өгей едік, бізге һүкіметтің жаны ашымайтын еді. Біздің жанымыз
һүкіметке ашымайтын еді, оньщ арын арлап, намысын намыстамайтын едік.
Мүның зор белгісі былтыр көрінді. «25 иүн жарлығы» шыққанда қазақ халқы
қандай болды... Егер ескі һүкімет бізді тең үстап отырған болса, казақ бүлінер
ме еді, қарсыласып қан төгер ме еді. Біз қазаққа «көн, қарсы келме» дегеяде
рақымсыз һүкімет жай-күйіне қарамай, қырып-жойып, жүрттың берекесін
кетірерін біліп, амалсыздан көн де/ші едік. Біздің жоруымыз расталғанын халық
көрді. Енді ол жауыз һүкімет жоқ. Бастығы патшасы болып, кан ішер қара
жүректер қазір түтқында. Бүл күнде жүрттың бәріш туысқандай тең қарайтын,
ешкімді алаламайтын жаңа һүкімет сайланды. Бүл һүкімет күшейсе, біздің
де күшейгеніміз. Бүл һүкіметтің күші кемісе, біздің де тілегіміз босқа кеткені.
Жаңа һүкіметтің күші кеміп, халыққа беріп түрған бостандықтан айырылуына,
қайта ескі жауыз һүкімет бас көтеріп, бүрынғы таз кейпімізге түсіруіне екі түрлі
ықтимал бар. Бірі - немістен жеңілу, екіншісі - ішкі астыртын дүшпандардан
жеңілу. Орыс немістен жеңілсе, бүрынғы һүкімет орнына қайтып, Николай
қайтадан таққа мініп, жүрттың сорын бүрынғыдан жаман қайнатуына сөз жоқ.
Жаңа һүкіметтің ішкі дүшпандарының тілегі осы. Иншалла, бүл болмас!
Біз қазіргі әділ һүкімет, азат Русиямен бір тілекте, бір кемедеміз. Кемедегінін
жаны бір, Русияға бүрын жанымыз ашымайтын еді, қабырғамыз қайыспайтын
еді, енді орыс халқының өзімен тереземіз тең болған соң, жақсылығына
сүйінеміз, жамандығына күйінеміз. Тілек бірге болған соң тірі болсақ бір төбеде,
өлсек бір шүқырда болуымыз керек. Жүрттың бәрі осылай бірігіп, тізе косып,
қайрат қылғанда ғана азат халық бола аламыз. Соның үшін жаңа һүкіметке
қолдан келгеп көмегімізді аямауымыз керек. 25 июнь жарлығы бойынша соғыс
желкесіндегі қызметке ш ді алынатын бүратаналарды, халықтың шаруасы
күйзелмесін деп, жаңа һүкімет алуды тоқтатты. Бүрынғы алынған жігіттер осы
күні жүмыс қылып жатыр. Біздің қолымыздан келер көмегіміздің зоры —сол
бүрынғы жүмысшылар ерлік көрсетіп, аянбай жүмыс қылу. Олардың жай-
күйін жаңа һүкімет жеңілдетеді, қазақ та қарап тұрмауы керек. Біздің жігіттер
соғыс қызметіне ә}елде зорлықпен келсе де, ш ді орыс халқының жақсылары
һәм әскері арқасында бостаншылық алған соң, соғыс біткенше аянбай қызмет
етсе, алған бостаншылығымыздың қолқасын түгел қайтара алмасақ та, орыс
халқының алдында үялмас едік. М іш, біздің көмегіміз осы болу керек. Мүны
 “алаш” қозғалысы
жігіттер де, жұрт та ойласын! Ескі һүкіметті аударьга тастадық деп, орыс
әскері һәм жүмысшылары қарап отырған жоқ, бүрынғыдан артық көңілденіп,
шдігі қызмет өзіміз үшін, алған азаттықтан айырылып қалмалық деп, он есе
қайрат көрсетіп отыр. Алмақтың да салмағы бар. Жақсылығыңа ортақпыз,
жамандығыңнан аулақпыз десек, Қүдайға кас болармыз, жүртшылығымызға 291
таңба болар. Орыс халқы бостаншылық жолында күрбан қылғанда, біз
терімізді қиялық! Ескі һүкіметті қуаттаушы жауыз ниетті жансыздар жоқ
емес. Олар халық арасына, әскер арасына сөз жүргізіп, азғыру ықтималы бар.
Сондайлардың сөзіне алданып, өмір бойы естен кетпес өкінішке үшыраудан
сақтаньщдар. Үйымдасып, жаңа һүкіметтің күшеюіне қызмет қылалық.
Кешікпей ашылатын ушередителни сабраниеде һәм Г. Думада бәйгеге
қосылып, жүлде алып, халқымыздың бақ-берекесіне жол ашалық!

ЖАЛПЫ ҚАЗАҚ СЪЕЗІН Қ ¥РУ ТУРАЛЫ

1917 жылы 9 майда Орал, Торғай, Акмола, Семей облыстарынан, Ішкі

орталықтан, Түркістаннан жалпы мүсылман съезіне барған қазақ өкілдері
жалпы қазақ съезін күру туралы кеңесіп, мынандай қаулы жасадық:
1) 1917 жылы 1 августан 10 сентябрьге дейін жалпы қазақ съезін Ташкент
қаласында күруға.
2) Съезге әрбір қазақ болысынан бір өкілден жіберуге. Жіберген өкіл, мүрша
келгшше, жалпылық, төтелік, бірдейлік, қүпиялық һәм ер-үрғашы делінбейтін
сайлаумен сайлансын.
3) Съезге жүрттың тап-табынан түгел келгені, әсіресе әйелдер һәм зиялылар
жіберілгені қалаулы. Кеңесте болғандар әр >езден бір әйел өкіл болғанын
тілейді.
4) Съездің программасын шығару һәм съезді жасау үйымдастырушы бюроға
тапсырылсын.
5) Жалпы қазақ съезі барша қазақты қоғамдайтын, учредительное собраниеге
даярлайтын съез болсын, сондықтан учредительное собраниеде шешілетін
мәселелер съезде түгел қаралатын болсын. Мәселелердің ішінде қазак әскерін
жасау мәселесі де қаралсын.
6) Ойламаған жерден шыға келген себеп болса, 1 август пен 1 сентябрь
арасында қүрылатын етіп съез күру срогын өзгертуге үйымдастырушы бюро
ерікті.
7) Съезді қашан һәм қайда күру туралы ерте жария болынсын (съезден бір
ай бүрын).
8) Жалпы қазақ съезін қүру үшін Торғай облысыньщ съезінде жасалған
бюро болсын. Бірак бюроға әрбір қазақ облысынан бір өкілден кірсін.
9) Облосной қазақ комитеттері жалпы казаксъезін күрушы бюроғаағзаларын
жіберіп көмек қылып, ақшалай жәрдем кылсын.
Қол қойғандар жалпы мүсылман съезінің қазақ өкілдері: Көлбай Тоғысов,
Аққағаз Досжанқызы, Ғабдолла Әлібеков, А.Теміров, А.Дауылбаев, Ғ.Қарашев,
 АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Құлмұхамед Оразаев, Байғазы Темірқанов, Шапқат Бекмұхамедов, Сыбыханов,
Ахмеджанов, Х.Тәржіманов, Ораз Тәтипов, Хүсаин Нүрмүхамедов, Уалидхан
Танашев. Бірінші пунктте көрсетілген съезд күрылатын жер Ташкент
болсын дегшнеи басқасына разымын Міряқүб Алибов, кеңес басы — врач
292 Досмүхамедов.

ЖАЛПЫ ҚАЗАҚ СЪЕЗІНІҢ ҚАУЛЫСЫ

Жалпы казақ съезі 21 июльде Орынборда ашылып, 26 июльде жабылды.

Съезде Акмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария, Ферғана
облыстарының өкілдері болды.
Сьез председателі Халел Досмүхамедов. Председательдің серіктері: Ахмет
Байтұрсынов, А.Көтібаров. Секретары: Міржақып Дулатов, Акылбек Сейітов.
Съездің программасы:
1) Мемлекет билеу түрі;
2) Қазақ облыстарында автономия;
3) Жер мәселесі;
4) Халық милициясы;
5) Земство;
6) Оқу мәселесі;
7) Сот мәселесі;
8) Дін мәселесі;
9) Әйел мәселесі;
10) Учредительное собрание сайлауына даярлану һәм қазак облыстарынан
депутаттар;
11) Бүкіл Россия мүсылмандарының кеңесі (Шорай ислам);
12) Қазақ саяси партиясы;
13) Жетісу облысының уақиғасы;
14) Киев шаһарында болатын бүкіл Россия федералистерінің съезіне һәм
Петроградта болатын оқу комиссиясына қазақтан өкіл жіберу.

Қаулылар:
I. Мемлекет билеу түрі
Россияда демократическая федеративная парламштарная республика
болсын.
II. Қазақ облыстарында автономия
Қазақ облыстары қоныс, үлт жігіне қарай облосной автономия алуға тиіс.
III. Жер мәселесі
Қазақ халқы өзіне сншілі жерге орнығып болғанша қазақ жері ешкімге
берілмесін.
1) Қазақ даласында жарамды жер аз болғандақтан қазақ пайдасынан
алынып кеткш мынандай учаскалар қазақтың өзіне тоқтаусыз қайтарылсын:
“Дворянский скотоводческий промышлший курортный, монастырский
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
переселаі орнықпағандар, отрубтар, оброщный статьялар, жай адамдарға
показательная поля деп оергш, бірақ расында жоқ нәрселер һәм гарнпзондарға
беріліп, бұл күнде олар кеткшжн кейін, яки саны азайғаннан кейін босаған
жерлер.
2) Бос учаскелерге жазылу тез тоқтатылсын.
4) Переселш орныққан учаскелерде олқы бос түрған сыбаға жерлер қазақтың
өзіне токтаусыз қайтарылсын.
5) Қазақтан алынған қыстаулар, егер қожалары әлі көшпеген болса, казақтың
өзінде калсын. Келгш мүжықтарға, қайтадан бөліс қылып, өзге учаскелерден
жер әперілсін.
6) Айрықша казына мүлкінде деген тоғайлардағы қазак шабындығы өзіне
қайтарылсын. Қазақ малы казына ағаштарының белгейіне жайылуға рұқсат
болсын.
7) Бүкіл мемлекетке дақылы болмаған айрықша қазына агаштары земство
қарауына берілсін.
8) Жер хақында қазақ өз алдына жер жобасын жасасын.
9) Жер мәселесі туралы басқа саяси партиялармен келісу еркі учредительное
собраниеде казақ депутаттарына берілсін.
10) Қазаққа жер берілгшде негізгі өлшеуге қазақ облыстарына мал бағу һәм
егін салу үшін лайықтаған норма алынсын, әр жердің ретіне қарай.
11) Бөкейлік қазактары баска көрші казак облыстарына лайықтаған норма
бойынша өздерінің отырған жерлерінен жер алсын.
12) Түркістан қазақтарына жер берудің үстіне жеткілікті сауда берілсін.
13) Қазақ халкы жермш ортақ пайдалансын (ру, ауьщ болыс болып) яғни
земельная община болсын. (Ферғанадан келген екі өкіл жерді ортак пайдалануға
қарсы болды, әркімнің жер еншісі бөлек болсын деді).
14) Земельная община яғни ортақ жердің ауданы, мүмкін казір кішкеие
болсын, мүны шамалау жергілікті жер мекемелері (землеустроительное
учреждение) еркінде болсын.

IV. Халык милициясы

Осы күнгі дайын әскер орнына халық милициясы қүрылсын.

V. Земство
Уақытша үкіметтің жаңа шығарған законы бойынша дала уалаяттарында
болосной земство отырықшы елдерде және ашылсын, көшпелі елдерге земство
кіргізу еркі болашақ облосной земский собраниеде болсын деген. Съез бір \сздсн
екінші ^езге көшіп жүретін елдерді ғана “көшпелі болыстар деп біледі.
1) Съездің қаулысы, көшпелі елдерде де отырыкшылардікі секілді і октаусыз
болосной земство ашылсын.
2) Болосной һәм )езной гласныйлардың сайлауы бір мезі ілде курьілсын.
3) Болосной земской управода бес ағзадан артық болмасын.
4) Орыс пен қазақтың сайлануына \езной һәм облосной комитеітер арнаулы
инструкторлар шығарсын.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ Ф
VI. Оқу мәселесі
1) Жалпы міндетті бастауыш оқу аса қажет.
2) Бастапқы екі жылда оқу баланың ана тілінде болсын.
3) Мектеп кітаптары болсын, өзге баспасөздер болсын, бәрі де “Қазақ”
294 емлесімен жазылсын.
VII. Суд мәселесі
1) Осы күнгі қазақтың народный суды жоғалсын.
2) Өзгерілетін судтың орнына қазақ түрмысына лайык айырықша суд
кұрылсын.
3) Мағлүматты адамдардан жаңа судтың жобасын жасауға әр облыста
суд комиссиясы болсын. Облосной комиссиялардың шығарған жобасы
жалпы қазақтың суд комиссиясы қарауына тапсырылсын. Бүл жалпы қазақ
комиссиясына облосной комиссиялардан бір-бір ағза кірсін. Жалпы қазақтың
суд комиссиясы жүмысын 1918 жыл 1 февральда бітірсін. Қазақ судының
жобасын қазақ депутаттарымен бірге тексерсін, сонан кейін закон шығаратын
мекемеге тапсырсын.
4) Жаңа судтың законы шыққанша осы күнгі народный суд облосной
съездердің өзгерткен күйінде түра берсін.
5) Екі уез яки екі болыс қазағының арасындағы уголовный жазалы
болатын істер уақиға болған орынның народный суды алдында тексерілсін.
Гражданский хақы даулайтын істерді жауапкердің түрған жеріндегі народный
суд тексерсін.
VIII. Дін мәселесі
1) Ақмола, Семей, Жетісу, Торгай, Орал һәм Закаспий (Мангышлак >езі)
облыстарының қазақтары уақытша Орынбор муфтилігіне қарасын.
2) Духовный собраниянің қарауына тиісті мәселелерді жалпы қазақтың суд
комиссиясы айырсын (VII бапты қара).
3) Суд жобасы түзелгенше Орынбор мекеме шарғиясына қарайтын қазақтык
діни істері ноғайлардікіндей болсын.
4) Мекеме шариғия қүзырында қазақ бөлімі болсын һәм казак істерінін
бәрін қазақ бөлімі муфтимен бірге қарасын, ал ортақ істерді ноғай қазыларымея
һәм муфтимен бірге қарасын.
5) Әр облыстан (Маңгышлақ >езінен басқа) бір қазы сайлансын.
6) Қазақ бөлімінің істері таза қазақ тілінде жазылсын.
7) Мекеме шариғия қүзырындағы қазақ бөлімінің кісілері һәм қызмет қакы
мынандай болсын: Бес қазыға жылына 4800 сомнан, бір секретарға 4800 сом,
кеңсе расходы 10 мың сом.
8) Әр облыс қазыға төлесін 4800 сом, секретарға 1000 сом, кеңсе расходына
2000 сом, барлығы 7800 сом.
9) Секретарды қазақ қазылары өздері сайлап алсын.
10) Қазыдан төменгі руханилардың қаржысы әр халықтың өзінен болсын.
11) Орал облысынан қазылыққа сайланган Қайырша Ахметжанүглын һәм
бөкейліктен Ғүмар Қарашүғлын съез лайық көрді. Өзге қазыларды әр облыс өзі
сайлауга қалдырды.
 ! “АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
12) Мақалалардың кандай болуы эр облыстың съез каулысышиа болсын
деді.
13) Бұл мәселелер хақында съез қаулысын орындау облосной комитеттерге
тапсырылды.
2
IX. Әйел мәселесі
1) Әйелдер саяси құқықта ерлермсн тең болсын.
2) Күйеуге тию еркі әйелдің өзінде болсын.
3) Қалың мал жоғалсын.
4) 16-ға толмаған қызға кұда түсу болмасын.
5) 16-ға толмаған қызға һәм 18-ге толмаған жігітке молда неке оқымасын.
6) Молда шке оқырда әйел мен еркекті қарама-қарсы койып ризалықтарын
біліп оқысын.
7) Тұл қатын сүйгеніне тисін, әмеңгерім деп зорлық қылу болмасын.
8) Екінші катын аламын деген кісі бүрынғы қатыныныңризалығымен алсын.
Егер бүрынғы қатыны риза болмай, кетемін десе, басқа байға тигенше бүрынғы
байы оны бағып-қақсын.
9) Жеті атаға келмеген жерден қазақ кыз алмасын.

X. Учредительное собрание
сайлауына даярлану һәм қазақ
облысынан сайланатын депутаттар
1) Съез эр облыстан сайланатын депутаттарды һәм олардың кандидаттарын
лайықтады. Депутаттар тасқа түскенде спискеге жазылатын ретін де төменде
көрсетті. Эр облыстан депутаттыққа һәм оларға кандидатқа лайықтанған
адамдар ретімен мыналар:
Акмола облысынан:
1) Айдархан Түрлыбаев; 2) Асылбек Сейітов; 3) Ережеп Итбаев; 4) Сейілбек
Жанайдаров; 5) Жүмағали Тілеулин; 6) Ракымжан Дүйсшбаев; 7) Мағжан
Жүмабаев; 8) Сүлтанмахмүт Абылаев; 9) Садық Мешінбайүлы; 10) Салмақбай
Күсемісов; 11) Хайретдин Болғанбаев; 12) Сәдуақас Сейфуллин.
Семей облысынан:
1) Григорий Николаевич Потанин; 2) Әлихан Бөкейхан; 3) Әлімхан Ермеков;
4) Халел Ғаббасов; 5) Мүқыш Боштаев; 6) Жақып Ақпаев; 7) Биахмет Сәрсенов;
8) Ахметжан Қозыбағаров.
Торғай облысынан:
1) Ахмет Байтүрсынүлы; 2) Міржақып Дулатов; 3) Ахмет Бірімжанов; 4)
Есенғали Түрмағамбетов; 5) Әлжан Оразов; 6) Тел Жаманмүрынов; 7) Сейдозім
Қадырбаев.
Орал облысынан:
1) Халел Досмүхамедүлы; 2) Жаһанша Досмүхамедулы; 3) Нүрғали
Ипмағамбетов; 4) Сәлімгерей Қаратілсуов; 5) Ғүбайдолла Әлібеков; 6)
Ғүбайдолла Бердиев; 7) Ғүмар Есенғүлов.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Жетісу облысынан:
1) Мұхаметжан Тынышбаев; 2) Ыбырайым Жайнақов; 3) Ғабдулкәрім
Сыдықов; 4) Отыншы Әлжанов; 5) Базарбай Мәметов; 6) Мырзахан Төлебаев;
7) Түбек Есенғүлов; 8) Садық Аманжолов; 9) Дүр Сауранбаев; 10) Сатаркүл
296 Жанқорашев; 11) Сүлеймен Келгшбаев.

Сырдария облысынан:
1) Мүстафа Шоқай; 2) Санжар Асфендияров; 3) Әзімхан Кенесарин; 4) Садық
Өтегенов; 5) Әлмүхамед Көтібаров; 6) Хүсайын Ибраһимов; 7) Дуалқарнин;
8) Сейдалин Зүлқарнайын; 9) Ибраһим Қасымов; 10) Башабек Болатмүканов;
11) Сегізбай Айзанов; 12) Емберген Табынбаев; 13) Сүлтанбек Қожанов; 14)
Абдолла Қожанов; 15) Ғүмар Жанғалинов.

Ферғана облысынан:
1) Қоңырқожа Қожықов; 2) Әбдірахман Оразаев; 3) Жәмшид Кәрібеков;
4) Ерғүлай Ағабаев; 5) Серікбай Ақаев; 6) Вадим Шабкин; 7) Ташболатбек
Нарботабеков; 8) Әлімхан Төре; 9) Нәзір Төреқүлов; 10) Шәймерден
Қапсаламов; 11) Заһиралдин Мырзақасымов; 12) Шәкір Диваев; 13) Оразбай
Кішкшбаев;14) Құлнәзір Қалыбаев; 15) Ж әнібек Сағымбаев.

Самарканд облысы:
1) Алдабек Мангилдин.

Амудария бөлімінш:
1) Мүстафа Шокай; 2) Әбдірәсіл Мәмбеев; 3) Иса Қашқынбаев

Бөкейліктен:
1) Бақтыгерей Қүлманов; 2) Уәлитхан Танашев; 3) Батырқайыр Ниязов.
2) Ішкі орда (бөкейлік) һәм Амудария бөлімінен басқа қазақ облыстарында
сайлау аздан-аз, көптен-көп ретінше болады. Бүл тәртіп бойынша, дауыс көп
болған списоктен учредительное собраниеге сайланатын депутаттар да көп
болады. Сондықтан съез қаулы қылды: Тас салуға қақы бар қазақтың еркек-
әйелі бірі қалмастан депутатқа тас салу керек. Қазақтан көбірек депутат сайлап
шығару үшін съез тағы да мынандай қаулы қылды: бір облыста бір списоктен
артық болмасын. Ол список осы жалпы қазақ съезі көрсеткен список болсын.
3) Сайлау алдында басқа саяси партиялармен келісу, одақтасу еркі эр облыс-
тың өзінде.

XI. Шорай ислам

1) Бүкіл Россия мүсылмандардың қазак өкілдері болуы тиіс. 2) Шорай
ислам ағзалары түрлі мүсылмандардың әр қайсысынан санына қарай болсын.
3) Қазақ халқының уакытша Шорай исламға жіберетін өкілдерінің жалпы саны
мүсылман съезі лайықтағанша болсын.
4) Шорай исламға қазақтан съез сайлаған кісілер: 1) Ақмоладан Айдархан
Түрлыбаев; 2) Семейден Әбікей Сәтбаев; 3) Торғайдан Әлжан Байғурин;
 "АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
4) Оралдан Жаһанша Досмүхамедов; 5) Бөкейліктш Уәлитхан Танашев; 6)
Жетісудан Базарбай Мәметов; 7) Сырдариядан Мүстафа Шоқай; 8) Ферғанадан
Әбдірахман Оразаев.
5) Бүл аталғандардан Шорайға бара алмайтындар болса, олардың
орынбасарын облосной комитет сайлайды. 297
6) Шорайға сайланған кісілердің расходын қазақ үйымдары комитеттер
көтереді. Мүнан басқа қазақ үйымдары шораның іс басқаратын комитетіне пүл
жәрдем беру керек.
7) Әр облыстың өкілдері Петроградқа қазірден бару керек һәм шорай ислам
қызметіне кірісу керек.
8) Қазақ өкілдерінің жиылысы шораның іс басқаратын комитетіне қазақ
ағзаларын өздері сайлайды.
9) Уақытында, басқа облыстардың өкілдері жиналғанша, шораның іс
басқаратын комитетіве сьез Жаһанша Досмағамбетовты һәм Уәлитхан
Танашевты лайықтады.
XII. Қазақ саяси партиясы
Қазақ халқының өз алдына саяси партиясы болуды тиіс көріп, бұл
партияның жобасын жасауды съез Шорай исламға сайланған қазақ өкілдеріис
тапсырды. Партияның негізі демократическая федеративная парламентарная
республикаға қүрылмақ. Партия жобасын жасап болған соң окілдер қазак
облосной комитеттерінің қарауына жібереді, онан кейін учредительное
собраниеге жиналған қазақ депутаттары қарап бекітеді.
Қазақ саяси партиясының жобасы жасалғанша осы сьездің қаулылары учре­
дительное собраниеге баратын қазақ депутаттарына наказ — аманат болады.

XIII. Жетісу оқиғалары

1) Съез соғыс һәм ішкі істер министрлеріне суыт телеграмм берді, Жетісудағы
қазақ-қырғызды атып-жаншып жатқан мүжықтардың һәм соғыстан қайткан
солдаттың қолынан қару-жарағын сыпырып алып, халықты тыныштандырсаңыз
екен. Қазақ-қырғыз орысқа жәбір бермесіш біз кепілміз деп.
2) Жетісу облысындағы ашаршылықтан қырылып жатқан казак-кыргызға
алаш баласы жәрдем беруін съез өтінеді.

XIV. Федералистер съезіне һәм оқу комиссиясына өкіл жіберу

1) Киевте август ішінде болатын федералистер съезіне Элихан Бөкейханов,
Жаһанша Досмүхамедов һәм Уәлитхан Танашев барсын деп съез каулы кылды.
Бүл үшеуінің бара алмайтындары болса, орнына Шорай ислам ағзаларынын
арасынан біре/ді жіберсін.
2) Петроградтағы оқу комиссиясына сьез Спандияр Кенже баласын жіберугс
қаулы қылды.

Бірінші сиез окілдері

Түрлыбаев Айдархан, Сейітов Асылбек, Итбаев Ережеп, Жанайдаров
Сейілбек, Тілеулин Жүмағали, Дүйсенбаев Рақымжан, Жүмабаев Мағжан,
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ з
Абылаев Сұлтанмахмұт, Мешінбаев Садық, Күсемісов Салмақбай, Болғанбаев
Хайретдин, Потанин Григорий Николаевич, Бөкейхан Әлихан, Ермеков
Әлімхан, Габбасов Халел, Боштаев Мұқыш, Ақпаев Жақып, Сәрсенов Биахмет,
Қозыбағаров Ахметжан, Байтүрсынүлы Ахмет, Дулатов Міржақып, Бірімжанов
298 АхметДүрмагамбетовЕсенғали, ОразовӘлжан,Жаманмүрынов Тел, Қадырбаев
Сейдәзім, Досмүхамедүлы Халел, Досмүхамедүлы Жаһанша, Ипмағамбетов
Нұрғали, Қаратіл^ов Сәлімгерей, Әлібеков Ғүбайдолла, Бердиев Ғүбайдолла,
Есенғүлов Ғүмар, Тынышбаев Мүхаметжан, Жайнақов Ыбырайым, Сыдықов
Ғабдулкәрім, Әлжанов Отыншы, Мәмбетов Базарбай, Төлебаев Мырзахан,
Есенғүлов Түбек, Аманжолов Садық, Сауранбаев Дүр, Жанқорашев Сатаркүл,
Келгенбаев Сүлеймен, Шоқай Мүстафа, Асфендияров Санжар, Каюсарин
Әзімхан, Өтегенов Садық, Көтібаров Әлмүхамед, Ибраһимов Хүсайын,
Сейдалин Зүлқарнайын, Қасымов Ибраһим, Болатмұканов Башабек, Айзанов
Сегізбай, Табынбаев Емберген, Қожанов Сүлтанбек, Қожанов Абдолла,
Жанғалинов Ғүмар, Қожықов Қоңырқожа, Оразаев Әбдірахман, Кәрібеков
Жәмшид, Ағабаев Ергүлай, Ақаев Серікбай, Төре Әлімхан, Нарботабеков
Ташболатбек, Чайкин Вадим, Төреқүлов Нәзір, Қапсаламов Шәймерден,
Мырзақасымов Заһиралдин, Диваев Шәкір, Кішкенбаев Оразбай, Қалыбаев
Қүлнәзір,СағымбаевЖәнібек,ШоқаевМүстафа,МәмбеевӘбдірәсіл,Қашқынбаев
Иса, Қүлманов Бақтыгерей, Танашев Уәлитхан, Ниязов Батырқайыр.

“Алаш” партиясы проғрамының жобасы

I
Мемлекет қалпы
Русия демократишески, федеративни республика болу (Демократия
мағынасы - мемлекетті жүрт билеу. Федерация мағынасы - күрдас мемлекеттер
бірлесуі. Федеративтік республикада һәр мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы
бір болады. һ әр қайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді).
Үкімет басында Ушредителни собрание мен Г.Дума қалауынша келісімді
жылға сайланатын президент болу. Президент халықты министрлер арқылы
бағу, ол министрлер Ушредителни собрание мен Г.Дума алдында жауаптар
болу.
Депутаттар тегіс, тең, төте һәм хуфия сайлаумен болады. Сайлау хақында
қан, дін, еркек-әйел талғаусыз болады.
Законды жалғыз ғана Г.Дума шығаруы һәм Г.Дума хүкімет үстінен қарап,
іс тексеруі, запрос (сүрау) жасау хақы да Г.Думада болады. Мемлекет салығы
Г.Думада салынбау.

II
Жергілікті бостандық
Қазақ ж үріш облыстардың бәрі бір байланып, өз тізгіні өзінде болып,
Русия республикасының федерасиялық бір ағзасы болуы. Реті келсе, қазақ
автономиясы сыбайлас жүрттар мен әзірге бірлесе болуы, реті келмесе, бірдж-
ақ өз алдына жеке болуы. Қайткенде де осы күнгі земстуолықты қабыл алуы.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
“Алаш” партиясы қазақтың би, болыс ауылнайлары сияқты орындарында
қызмет ететін адамдар жүртқа пайдалы, жүрт үшін қызмет етерге көңілд і адамдар
болуына жаһид қылады. Земстуолардың упрауаларында, милисиаларында таза
қызметші боларлық адамдардың атын халык қалауына салады.
“Алаш”партиясығаділдіккежақ,нашарларғажолдас,жебірлергежауболады. 299
Күш-қуатын игілік жолына жүмсап, жүрт тарқы ету жағына бастайды.
III
Негізгі хүқық
Русия республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей адам баласы
тең болу.
Жиылыс жасауға, қауым ашуға жария сөйлерге, газет шығаруға, кітагт
бастыруға - еркіншілік; хүқымет қызметшілері, иесінен рүқсатсыз, һеш кім
табалдырығын аттаушылық; қылмысты болтан адам судиа бар жерде 24 сағат
ішінде, судиасыз жерде бір жетіден қалмай судиаға тапсырылып, ...... судиа
хүкімімен жабылуьг.
Кісі хатын ашканға айып, оқығанға жаза болуы.
IV
Дін ісі
Дін ісі мемлекет і с і ш і айырылулы болуы. Дін біткенге тең хүкык. Дін жоюға
ерік. Кіру-шығу жағына бостандық.
Муфтилік қазақта өз алдына болуы. Неке, талақ, жаназа, балаға ат қою
сияқты істер моллада болуы, жесір дауы сотта қаралуы.
V
Б и лік һәм сот
һ әр жүрттың билік пен соты түрмыс ыңғайына қарай болуы. Би һәм судиа
жергілікті жүрттың тілін білу. Аралас жерде соттың тергеу - тексеруі һәм
хүкімі жергілікті жүрттың қай көбінің тілінде айтылуы, Би һәм судиа орнынан
тергеусіз түспеу. Билік һәм сот жүзінде жүрт біткш тең болуы; Құдайдан
соңғы күшті би һәм судиа болып, кімде болса, олардың хүкіміне мойынсүнуы.
Айтылған хүкім тез орнына келуі. Қазак коп жерде сот тілі казак тілі болуы.
Присажнилар қазақтан алынуы. Қырдағы ауыл, болыс ішінде билік пен сот
жүрт үйғарған ереже жолымен аткарылуы.

VI
Ел корғау
Ел қорғау үшін әскер осы күнгі түрде үсталмауы. Әскерлік жасына жеткен
жастар жерінде үйретіліп, жерінде қызмет ету: әскер табына бөлгендс туысқам
табына қарай бөлу. Әскерлік міндетін казак атты милисиа түрінде аткаруы.

VII
Салык
Салык мал-ауқаг, табыска карай байға - байша, кедейге - кедейше ғаділ
жолмен таратылу.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
VIII
Жұмысшылар
Жұмысшылар закон панасында болу. (Қазак жерінде зауот-фабрик аз,
сондықтан қазақтың жұмысшылары да аз. “Алаш” партиясы жұмысшылар
турасында сосиал-демократтардың меншеуик табының проғрамын жақтайды).

IX
Ғылым-білім үйрету
Оқу ордаларының есігі кімге де болса ашык һәм ақысыз болуы; жүртка
жалпы оку жайылуы. Бастауыш мектептерде ана тілінде окуы; казак өз тілінде
орта мектеп, университет ашуы; оқу жолы өз алды автономия түрінде болуы;
хүкімет оқу ісінг кіріспеу; мүғалімдер-профессорлар өзара сайлаумен койылуы;
ел ішінде кітапханалар ашылуы.

X
Жер мәселесі
Ушредителни собрание негізгі закон жасағанда жер сыбағасы алдымея
жергілікті жүртқа берілсін дсуі; қазақ жер сыбағасын отырған жерлерден алып
орналасқанша, казак жеріж ауған мүжық келме/і; бүрын алынған жерлердін
мүжық отырмағандары қазаққа кайтуы; қазаққатиетін жер сыбағасын жергілікті
камитеттер кесуі; сыбаға олшсу - норма жердің топырағы мен шаруалық түріне
карай жасалу; сыбағадан артылған жер земстуо қолында болу; Артық түрған
жерден ел өскенде ауық-ауык сыбаға кесіліп берілу; Түркістанда жермен бірге
су сыбағасы да кесілу; жерді қазақ үй басына иеленбей, ауыл-аймақ, туысқан
табына меншіктеп алу; өзара әділдік жолымен пайдалану.
Жер законінде жер сату детен болмау, һәр кім өзі пайдалану. Пайдасынан
артық жер сатылмай, земствуоға алыну. Жердің кші, астығы, байлығы
қазынанікі болып, билігі земстуо қолында болу.
Аса зор ағаш, зор өзендер мемлекеттікі болып, аз ағаш һәм көл байлықтары
земстуо мүлкіш саналу.
Жоба жасаушылар: Ә.Бөкейхан, А.Байтурсынулы,
М.Дулатов, Е.Омаров, Е.Турмүхамедов,
Ғ. Жундібаев, Ғ. Бірімжанов

Жалпы қазақ-қырғыз сиезінің қаулысы

Сиез Орынборда 5-13 декабрьде болып өтті.

Бөкейліктен - Ғабдулла Мүқашев, Жүмалиев Мауби, Көшеков Ижан,

Малкашев Ибрагим, Әжігереев Сейітхан.

Орал облысынан: Күсепқалиев Дәулетше, Ипмағамбетов Нүрғали,

Нүрмүхамедов Хасен, Жамашев Тақберген, Есенқүлов Керей, Досжанов
Ғабдулла, Кетжин Аспандияр, Қалменов Нүрахмет, Әлімбеков Ғабдолла,
Айсарин Дәулетияр.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Торғай облысынан: Қадырбаев Сейдәзім, Алмасов Омар, Шоуменов
Намазбай, Елшин Сағынай, Алдияров Әбубәкір, Ысқақов Сұлтанғазы, Бәтішов
Кәрім, Бекентаев Құсайын.

Ақмола облысынан: Мырзалин Жаналы, Ғайсин Жәнібек, Молдыбаев 301

Иса, Күрлеуітов Балға, Жүмабаев Магжан, Жаканов Сейітжан, Жанбаев Есет,
Ғабдуллин Камалетдин, Баумов Қүл

Семей облысынан: Оразалин Жүмеке, Қүнанбаев Түрағүл, Ермеков

Әлімхан, Ғаббасов Халел, Шегіров Ахмет, Бердалин Қабыш, Барлыбаев
Ахметолла.

Жетісу облысынан: Айдабосынов Өмірәлі, Отарбаев Жарылғасын,

Смағүлов Мәнке, Тергеусізов Иса, Сабатаев Сатылған, Хамитов Нәжіп,
Жақыпбаев Нүсіпбек.

Сырдария облысынан: Котесарин Әзімхан, Сарымсақов Иманбек,

Ержігітов Иманберді, Алдабергенов Серқұл. Байзақов Мәулемқүл, Ақжолов
Есет.
Самарканд облысынан: Шағымарданов Сағадат.
Сиез шақырушылар: Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтүрсынүлы, Елдес
Омаров, Сағындык Досжанов, Міржақып Дулатов.
Түрлі үйымдардан һәм газеттерден: Мүртаза Нүрсейітов, Муртазин
Ғабдрахман, Өлкешев Ғабдулғазиз, Күлеев Бернияз, Жүндібаев Әбді хамит,
Мусин Ғабдулғазиз, Кемеңгеров Қошмүхамед, Болғанбаев Хайретдин.

Арнап шақырылғандар: БақтыгерейҚүлманов, Жаһанша Досмухамедүлы,

Ғүмар Қараш, Ғүбайдулла Ешмүхамедов, Мағдий Мақүлов, Қайырша
Ахметжанов, Халел Досмүхамедүлы, Ишанғали Арабаев, Ахметкерей
Қойбақов, Уәлитхан Танашев, Жанқожа Мергенов, Салық Қарпыков, Отарбай-
қажы Қондыбаев, Мүстафа Шоқай, Ілияс Жанкарин.

Сиез бастығына сайланғандар:

Председателі - Бақтыгерей Қүлманов.
Серіктері: Әлихан Бөкейхан, Халел Досмүхамедүлы, Әзімхан Кенесарин,
Ғүмар Қараш.
Секретарьлары: Дәулетше Күсепқалиев, Міржақып Дулатов, Сейдәзім
Қадырбайүлы.
Мәжіліс ашылар алдында Әлихан Бөкейхан: былтырдан бері шаршы топта
сөйлеп, бәйгі алған, осы сиезге де шақырылған ардақты, шешен Ораз аксакал
Тәтіүлы опат болды. Мәжілісті «маркүм Оразға дүға кылып бастальгк», - деді.
Жиналған жүрт марқүм Ораздың рухына дүға кылып кірісті.
Мәжіліс ашылған соң, өкілдер елдерінде болып жаткан оқиғалар жайынан
мағлүмат беріп, мүнан кейін түрлі жерден сиезді қүттықтаған телеграмдар һәм
Орынбор м>фтиі Ғалымжан қүзыреттің күттықтау хаты окылды. Жер-жерде
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
болып жатқан оқиғалардың түрі мынадай екендігі білінді: қазак халқы земство
һәм Учредительное собрание сайлауына айрықша көңіл койып кірісті. Көп
жерде >ездік земство сайлаулары біткен.
Көп >ездерде Учредительное собрание сайлаулары біткен. Сырдария
облысының қазақтары Учредительное собрание сайлауы тақырыпты біріге
алмапты. Партияға бөлініп, бірнеше список кіргізген. Сондықтан Сырдария
облысынан қазақ депутаты біреу-ақ болатын түрі бар.
Былтырғы 25 июнь жарлығы тақырыпты ескі үкіметке карсылық қыламын
деп жанжал шығарып, Жетісудың босқын қырғыз-қазағының көбі нашар,
аштан қырылып, қатын-баласын сатып жатыр екен.
Әулие-ата һәм Пішпек \сздсрінде ашаршылық (үнның пүты 25 сом). Бүлар
астықты Ақмола облысының жақын )ездерінен алады екш. Бірақ, тасуға көлік
жетпей қиын болып түрған көріпеді.
Хиуа қол астындағы казақтарға түрікмендерден шабыншылық көріп,
ашаршылықтан Темір һәм Ақтөбе >ездеріне ауып келіпті. Жәрдемге мүқтаж
Жизак >езінде тәртіп жоқ. Қазақтың өзі біріне-бірі шауып, малдарын қуып
алысып, бүлініп жатыр.
Жергілікті хакімдердің тоқтау салу қолдарынан келер емес. Жизақ \езіне
қараған арғындар Түркістан автономиясынан шығып, Алаш автономиясына
қосылуды тілейтіндігі мәлім болды.
Башқүрт өкілі Ахмет Заки Валиди Орынбор мүсылман ғаскері, Шора өкілі,
пропорщик Баширов, «Яңы уақыт» газетінің бас жазушысы Т.Кәрімов, Орынбор
ғаскері округінің өкілдері Тимофей Седельников, Ғабдолларов, Язданов һәм
басқалар сиезді қүттықтап, қазақ халқын бірлікке үндеді. Жер-жерде болған
оқиғаларды тексергеннен кейін сиез мынадай қаулылар шығарды:
1) Халық арасындағы алалық, партиялылықты жою үшін бірлікке үндсуге
сиез атынан жүртқа баспасөз таратылсын. Мүны жазуды сиез Міржақып пен
Ахметке тапсырды.
2) Бүліншілікке, ашаршылыққа үшыраған Жетісу қырғыз-қазағына һәм
түрікпеннен талан-тараж көрген қазақтарға да бүкіл қазақ облыстары болып
жан басы бір сомнан жәрдем берсін. Бүл ақша байға байша, жарлыға жарлыша
әділдікпш бөлініп жиналсын. Бүл ақшаны тез жиып тапсыру жергілікті
управаларға міндет.
3) Ақмола облысынан астық тасу үшін Пішпек һәм Әулие-ата упдерініи
қазақтарына көлігінің майын алып, Қарқаралы, Ақмола, Атбасар, Көкшетау
һәм Қызылжар уездері пің қазақтары түйе берсін.
4) Жизақ }езіндегі бүліншілік, тәртіпсіздікті тоқтатсаңыз екен деп Түркістан
автономиясының хүкіметінен отінуге.
5) Учредительное собрание сайлауында бір ғана списокке тас салуды өтініп,
Сырдария облысының халқына телеграмма беруге.
6) Жизақ ^езіндегі арғындардың Алаш автономиясына қосыламыз деген
тілегін мақүлдап, бүл туралы Түркістан автономиясының хүкіметімен сөйлесуге
қазақ-қырғыз істерін билейтін үйымға тапсырылатын болды.
7) Түркістан автономиясын қүттықтауға һәм Орынбор муфтиінің сиезді
қүттықтаған хатына қарсы телеграмма беруге.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Сиезде каралуға қойылған мәселелер:
1. Сібір, Түркістан автономиясын һәм Юго-Восточный союз туралы.
2. Қазақ-қырғыз автономиясы.
3. Милиция.
4. ¥ л т кеңесі.
5. Оқу мәселесі.
6. ¥ л т қазынасы.
7. Муфтилік мәселесі.
8. Народный суд.
9. Ауылный управление.
10. Азық-түлік мәселесі.
Әлихан Бөкейхан Сібір, Түркістан автономиясы һәм Юго-восточный
союз туралы доклад қылды. Әлиханның докладын тексеріп һәм бүл туралы
сөйлеушілерді тыңдағаннан кейін сиез қаулы қылды:
Әлихан докладын, қазақ автономиясы, милиция һәм үлт кеңесін күру
мәселелерін қарауға 7 кісілік комиссияға беруге, бүл комиссия тағы да өзіне
мағлүматты адамдар қосып алуға ерікті делінді.
Мүнан кейін оқу мәселесі қаралды. Бүл туралы Міржакып Дулатов доклад
қылып қазіргі уақытта қазақтың мектеп-медресесі, оқытушы һәм әдебиет
құралы аздығын айтып, үлт мектебін көбейту һәм оқытатын қүрал молайту
керектігін көрсетті.
Сиез Міржақып Дулатовтың докладын бап-бабымен тексеріп, үлт мектебін
көркейтуге ешкімнің таласы жоқ екенін еске алып, алдымен қазақ тілінде
бастауыш һәм орта мектепте оқытатын оқу қүралдарын жетістіру ушін білікті
адамдардан айрықша оқу комиссиясын қүруды мәслихат көріп һәм бүл туралы
сөйлсушілердің пікірін естіп қаулы қылды:
Қазақ-қырғыз тілінде бастауыш һәм орта мектептер ашып, оку күралдарын
шығаруға 5 кісіден комиссия қүрылсын. Шет кісіден комиссия өзіне жолдас
қосып алуға ерікті болсын. Комиссия үлт кеңесі қайда болса, сонда тұрсын.
Оқу қүралдарынан басқа комиссияның істейтін істері:
1. ¥ л т мектептеріж программа жасау.
2. Мүғалімдер қалай окыту тәртіптерін үйрететін жолбасшы кітаптар
жазу.
3. Тәрбие жайынан кітаптар жазу.
4. Бүкіл қазақ-қырғызға оқу ісін қалай жүргізу туралы жоба шығару.
5. «Қазақ» емлесін тексеріп, түзету.
6. Қазақ-қырғыз тіліік пайдалы кітаптарды тәржімә ету.
Комиссия 1918 жылдың басында іске кірісіп, комиссия жиналысымен
істейтін істеріне толық программа жасап, мәслихат арқылы жария қылсын.
Комиссия іске кіріскш күннен бастап, әрбір жарты жылда мәслихат аркьілы не
істейтіні туралы халыққа есеп беріп отырсын.
Әрбір жазылып даяр болған кітап тоқтаусыз басылып отырсын. Жазылған
кітаптардың неше дана басылатынын һәм олардың бастыру үшін қанша
ақша керек болатынын комиссия мөлшердегі ақшаны облыстык земстволар
 АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
тоқтаусыз жинап тапсыруға міндетті болсын. Яки бұл ақша халык казынасынан
алынатын болсын.
Комиссия ағзаларынан басқа өзге кісілердің жазған оку кітаптарын
комиссияның үйғаруымет ғана мектептерде колданылсын. Шет кісілердің
304 мүндай үнамды кітаптарын жазушылардың ырзалығымен комиссия алып
бастырсын. Шет кісілердің кітаптарын комиссия үнатпаса, не себептш
үнатпағанын газет жүзінде жария қылсын. Шет кісілердің кітаптарын
тексергшде (комиссия) мәжіліске жазушының өзі де ағза ретінде (есебінде)
болып кірсін.
Комиссия шығарған кітаптар алгашкы 3 жылда неше рет басылса да, халык
мүлкі болсын. 3 жылдан кейін жазушылардың өз мүлкі болсын. Комиссия
программасындағы міндетті қызметтерін бітіргеннен кейін, халыққа есеп беріп
тарасын. Тарарда қолындағы кітаптарын һәм қалған ақшасын бүкіл қазақ-
қырғыз істерін басқаратын мекеменің көрсеткен орнына тапсырсын.
Комиссияның 1918 жылгы шығыны мынадай:
5 ағзаның әрқайсысына айға 800 сомнан, бәріне 1 жылға 48 мың сом, жылдык
пәтеріне 1800 сом, материал үшін 6000 сом, кеңсе 2400 сом.

Автономия мәселесі

Түркістан автономиясының министрі Мүстафа Шоқайүлы Түркістан

автономиясы жайын баяндады. Мүстафа Шоқайүлының сөзіш қарағанда
Жетісу һәм Сырдария облысының қазақтары Түркістан автономиясына әлі
қосылмағандығы баяндалады.
Түркістан уалаятының өкілдері қазақ-қырғыз баласының бас қосылатын кез
осы екшін һәм Алаш автономиясы ығлан етілсе, өздерінің қосылатындығын
білдірді.
Орынбор қазақ-орыс әскерінің 3 округ өкілі... сиезді қүттықтап қазіргі
бүліншіліктен қүтылу үшін Юго-восточный союзға қосылыңдар деді.
Комиссия атынан Халел Ғаббасүлы автономия, милиция һәм үлт кеңес
туралы доклад қылды. Автономия туралы Халел докладын тексеріп, октябрь
аяғында уақытша үкімет түскенін, Россия мемлекетінде халыққа сенімді һәм
беделді хүкіметтің жоқтығын хакімшілік жоқ болған соң, халық арасы бүзылып,
пышақтасып кететіндігін, бассыздық күшейіп, бүкіл мемлекет бүліншілікке
үшырап, күннен-күні е халықтың күйі нашарлауын һәм бүл бүліншілік біздің
қазақ-кырғыздың басына да келу ықтималын ойлап, бүкіл қазақ-қырғызды
билейтін хүкімет керектігін ескеріп сиез бірауыздан қаулы қьшды:
1) Бөкей елі, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары
Фергана, Самарканд облыстарындағы һәм Амудария бөлімдеріндегі
қазақ >ездер Закаспий облысындағы һәм Алтай губерниясындағы іргелес
облыстардың жері бірыңғай, іргелі халқы қазақ-қырғыз қаны, түрмысы, тілі
бір болғандықтан өз алдына үлттық, жерлі автономия қүруға.
2) Қазақ-қырғыз автономиясы «Алаш» деп аталсын.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
3) Алаш автономиясының жер үстіндегі түгі, суы, астындағы кені Алаш
мүлкі болсын.
4) Алаш автономиясының низамын Бүкілроссиялық Учредительное собрание
бекітеді.
5) Қазак-қыртыз арасында түрған аз халықтардың күкықтары теңгеріледі.
Алаш автономиясына кірген үлттардың бәрі бүкіл мекемелерде санына
карай орын алады. Алаш автономиясыньщ кол астында жерсіз халықтар болса,
оларға үлт һәм мәдени автономия беріледі.
6) Алаш облыстарын қазіргі бүліншіліктен қорғау максаты мен Уақытша ¥лт
Кеңесін қүруға, мүның аты «Алашорда» болсын. «Алашордасының» ағзасы
- 25 болып, 10 орын қазақ-қырғыз арасындағы басқа халықтарға қалдырды.
Алашордасының уақытша түратын орны - Семей қаласы. Алашорда бүгіннаі
бастап қазақ-қырғыз халқының билігін өз колына алады.
7) Алашордасы халық милициясын қүруға ынтымақпен кірісуге міндетті.
8) Алашордасы тез уақытта Алаш автономиясыньщ Учредительное
собраниесін /Қүрылтай/ шақыруға міндетті болсын. Алаш қүрылтайының
сайлау тәртібі жалпы Россиялық күрылтай сайлауы ретінде болсын.
9) Алашордасына сиез тапсырды:
а/ үлт қазынасына қарыз ақша алуға.
б/ өзге автономиялы көрші халықтармен одакі асу жайына сойлесуге, бірак
мүның шарттарын бекітуші Алаш Құрылтайы.
10) ¥ л т Қүрылтайына Алашордасы автономия низамының жобасын даярлап
кіргізеді.
Автономияныкашанығланетутакырыптысиезге2пікірайтылды. Бірсыпыра
өкілдер автономияны қазір ығлан етелік деді. Екінші жағы автономияны ресми
ытлан етуді Алашордасына тапсыралык. Әуелі милициямызды қүрып алалык.
Түркістан қазағымш сөйлеселік. Сонан кейін ығлан етілсін. Мүнымыз саяси
әдіс болар дейді. Бүл мәселені шешу үшін өкілдердің аттары атальш, тас
салынды.
Алаш автономиясы күні бүгін ресми ығлан етілсін деп тас салғандар:
Ғабдолғазиз Мүса, Ғабдолахмет Жөндібайүлы, Ғабдолғазиз Өлкешүлы,
Ғайдархан Мырзаүлы, Сейітхан Әшкерейүлы, Ибраһим Молкешүлы, Ижан
Көшекүлы, Маубы Жүмалыүлы, Ғабдолла Мұқашүлы, Моуленкүл Байзақүлы,
Серқүл Алдабергенүлы, Имамберді Ержігітүлы, Дәулетияр Айсарыүлы,
Нүрмүхамед Қалмшүлы, Асфендияр Кенжеүлы, Ғабдолла Досжанүлы,
Керей Есенқүлүлы, Нақбертен Жүмашүлы, Хасен Нүрмүхамедұлы, Нүрғалы
Беймағанбетүлы, Дәулетшах Көсепғалыүлы, Сағынай Елшіүлы, Намазбай
Шәуменүлы, Жанқожа Мертенүлы, Уәлидхан Танашев, Ахмегкерей Қосуақүлы,
Халел Досмұхамедүлы, Ғабдолла Әлібекүлы, Ғүмар Қарашүлы, Ғабдолла
Есмүхамедүлы, Жаһанша Досмүхамедүлы, Бакыгкерей Қүлманүлы, Сағындык
Досжанүлы.
Автономия ресми ығлан етуді арамыздағы жат-жүрггармш сөйлескашіе һом
милициямызды қүрып алғанша токтата түруды лайык коріп гас салғандар: 1/
Нүсіпбек ¥йықбайүлы, Хайретдин Болғанбайүлы, Хошмүхамед Кемснгерүлы,
Мүртаза Нүрсейітүлы, Ахметулла Барлыбайүлы, Қабыш Бердәліүлы, Халел
 АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ <
Ғаббасұлы, Әлімжан Ермекүлы, Түрлығүл Ибраһимүлы, Жүмеке Оразалыүлы,
Сағадат Шахмарданүлы, Есеп Ақжолүлы, Нәжеп Мүхитүлы, Сатылған
Сабатайүлы, ИсаТергеусізүлы, Манке Ысмайылүлы, Жарылкасын Отарбайүлы,
Өмірәлі Айдабосынүлы, Қүл Баумшүлы, Камалалдин Ғабдол үлы, Есет
306 Жанбайүлы, Сейітжан Жаканүлы, Мағжан Жүмабайүлы, Балға Кәрлеуітүлы,
Ғайса Малдыбайүлы, Жәнібек Ғиссаүлы, Жаналы Мырзалыүлы, Әбубәкір
Алдиярүлы, Хасен Бикштайүлы, Кәрім Бәтішүлы, Сүлтанғазы Ысқа үлы,
Ғүмыр Алмасүлы, Сейітқасым Қадырбайүлы, Салық Қарпықүлы, Ишанғалы
Арабайүлы, Мүхит Мақүлүлы, Міржакып Дулатүлы, Елдес Ғүмырүлы, Ахмет
Байтүрсынүлы, Ғалымхан Бөкейхан.
Екі жаққа тас салудан тартынғандар: Ахмет Шегірүлы, Мүстафа Шоқайүлы,
Әзімхан Кееесарыүлы.
Азшылықта қалған өкілдер көпшіліктің қабыл еткен қаулысына көнбей,
автономияны қазір ығлан ет дейді. Егер қазір ығлан етілмесе, біз Түркістан
автономиясына қосыламыз дейді. Сонан кейін сиез Алаш баласының
бытырамауын абзал көріп, бір ауыздан мынадай қаулы қылды:
1) 1 айдың ішінде Алашордасы Түркістан қазағын бүкіл Алашқа қосып
алады, қосып алса, алмаса да бір айдан кейін халыққа білдіреді.
2) 1 айда Түркістан қазағын Алашқа қосып ала алмаса, өз алдына автономия
ресми ығлан етуге ерікті.
3) Егер бір айдан кейін Алаш баласы қосылмаса һәм қалған Алашка
автономия ығлан етілмесе, әркім өз күнін езі көреді.
4) Етер Түркістан казағы бір айда бізге қосылса, автономияны қашан ығлан
ықтияры Алашордасына берілсін.

Милиция мәселесі

Бүл мәселе хакімдегі докладты тексеріп, қарап һәм осы күні мемлекет ішінде
бассыздық, талан-тараж, қырылыс-талас болып жатқанын ескеріп қырғыз-
казақты мүндай бүліншіліктен қорғау үшін сиез төмендегі қаулыны қабыл
етті: Ешбір тоқтаусыз милиция түзеуге кірісуі тиіс. Милиция түзеудің уақытша
тәртібі мынадай:
1) Милиция қызметіне алынады: жасы 20 мш 35 аралығындағы қызметке
жарайтын азаматтар.
2) Милицияға азаматтар ақымен жалданып алынады. Егер жалданушы
шықпаса, талонмш алынады.
3) Милиция қызметіне алынған азаматтарға атымен болсын, талонмен
болсын үлт қазынасына тиісті жалование беріледі. Онан соц ол жалованияның
шамасын әр жердегі милицияның іүзсуші халық үйымдары ретіне қарай өздері
белтілейді.
4) Әрбір болысқа белгіленген милицияның санын уезд->ездге ыдырату
сол облыстардағы областной үйымдардың міндетінде. Әрбір уезте түскен
милицияның санын уолос һәм ауылнай басына ыдырату-уезіне үйымдардың
міндетінде.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
5) Әрбір >езге түскен милицияның санынтолтырып, т ү з ^ }езд кауымдарының
міндетінде.
6) Талон мен милицияға алынған азаматтар өз орнына басқа бірсуді жалдап
жіберуге ерікті. Бірақ, жалдаған адамның жасы 20-35-тің арасында болу
шарт. 307
7) Талонға бір үйдш бірнеше кісі алынса, милиция қызметіне олардың б ір ф
ғана алынады. Милицияға талон мен алынған адамдарға толық үй шаруасына
қарай, ия басқа себептермен мәулет беру жергілікті үйымдардың міндетінде.
8) Алғаш кезде әр ауылнай озіне милицияға алынған азаматтарға ат-түрман,
киім-кешек түзеп беруге міндетті.
9) Милицияға керек болған қару-жарақты «Алаш ордасын» үлт қазынасы
есебіне салып алып, тиісті орындарға таратады.
10) Милиция қызметіне үйрету үшін 100 милиционерге 1 офицер, 50
милиционерге 1 инструктор шақырылады.
11) Бөкейлік, Орал, Торғай, Ақмола, Семей һәм Жетісу облыстарында
милиция саны 13500 болуға тиіс. Әрбір облыста бүлардың саны мынадай
болуға тиіс. Бөкейлікте - 1000, Оралда - 2000, Торғайда - 3000, Ақмолада
- 4000, Семейде - 1500, Жетісуда - 2000.
12) Милиция түзеуге мынадай шығын керек. Қару-жарақ сатып алу үшін
/8.100.000 сом/ милиционгрлердің 1 жылғы жалованиесі, өзінің тамағы, пәтері,
атыньщ жемі 33 млн. 2100 сом.
Офицерлердің жалованиесі - 324000 сом. Инструкторлардын жалованиесі
- 972000 сом. Милицияны басқарып түратын мекемелердің расходы - 180000
сом. Офицерлік өверін үйрететін азаматтар расходы 100000 сом.
Барлығы - 42 млн. 882 мың сом.
Бүған оқу комиссиясы мен Алашордасыныц өз һәм бөгде шығынын
қосқанда, жоғарыдағымен барлығы - 44 млн. сом.
Осы айтылған 44 млн. сом әрбір облыска, халқының санына қарай
былайынша болінеді: Бөкейлікке - 3542,050 сом, Оралға - 7556,000 сом,
Торғайға - 6601,500 сом, Ақмолаға - 6.705,000 сом, Семейге —96729,500 сом,
Жетісуға - 9.867,500 сом. Бүл айтылған сомалар әрбір \езге әр облыстарға,
халқыньщ санына карай бөлінеді. Әр облысқа түскш акша байға байша,
жарлыға жарлыша бөлінеді. Алаш ордасына сайланғандарға сиез кісі басына
800 сом айлық жалование кесті.
Алашордасыныц пәтер, мекеме, жүріс-түрыс һәм басқа расходтарын
белгілеу Алашордасының өз міндетінде. Алашордасына сайланды. Бөкейліктен
- У әлидхан Т анашев, Оралдан —Халел Досмүхамед үлы, Акмоладан - Айдархан
Түрлыбаев, Торғайдан —Ахмет Бірімжанов, Семейдш —Х.Ғаббасов, Жетісудан
- Садық Аманжолов, Сырдариядан - Мүстафа Шоқаев.
Облыстан тысқары: Ғ.Бөкейхан, Ж.Досмүхамедүлы, Ә.Ермекүлы,
М. Тынышбайүлы, Б.Қүлманов, Ж.Аймауытүлы, Е.Игбаев, С.Сабатаев,
Е.Қасаболатүл ы, Батыр Шерниязүлы, М.Боштайүлы, С.Жанайдарүлы,
Сәлімгерей Нүралыханүлы, Ғ.Алмасүлы, С.Қадырбайүлы, А.Кенжин, штабс-
капитан Алашордасының бастығына Ғ.Бекейхан, Б.Қүлманов, А.Түрлыханов
таска салынды.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Сайлаушы: Сайламаушы:
Ғалыхан--------40-----------------------17
Бахыткерей — 19-----------------------29
А йдархан------ 20-----------------------27
Сөйтіп, Алашордасының бастығына F. Бөкейхан сайланды.
Оку комиссиясына сайланды: А.Байтүрсынов, М.Жүмабаев, Е.Омаров,
Б.Сэрсенов, Т.Шонанов.
Халықтан милиция, оку комиссия һәм Алашордасынын расходына
жиылатын акша әзірге үлт казнасынан болып табылады.
Түпкілікті үлт казнасын түзеу Алашордасынын міндетінде.
Азык-түлік мәселесін һәм өкілдердің бүл туралы бергш мағлүматын
тексеріп, сиез мынадай каулы қылды:
1) Азық-түлік жүмысын сайланған земстволар ешбір токтаусыз өз қолына
алады.
2) Алашордасы әрбір облыстағы астыктың үзын санын біліп, астык жок
жерге астығы мол облыстардан астык алып беруге міндеткер.
3) Қырғыз-қазакка сатып алынған астықтың азық-түлік комитеттері
тоқтатпас үшін Алашордасы қам қылады:
Алашордасы жақын арада ығлан етілетін болған соң, программадакөрсетілген
/мәселелері/ муфтилік, народный сот, ауылнай управление мәселелері сиезде
қаралмай кейінге қалды.
Уакытша автономия ығлан етіліп, Алаш қүрылтайы жиылғанша, казак-
қырғыз Орынбор муфтилігі карауында болады. Болашақ Алаш қүрылтайына
Орынбор муфтилігіне сайланган қазақ қажылары казақ-қырғыз мекемесін күру
құқында жоба кіргізуге міндеткер.
Ел ішіндегі народный сот ешбір іс бітіре алмайды һәм халыкқа сенімді емес.
Ел ішіндегі үрлык күннен-күнге күшейіп бара жатыр. Соның үшін үрлықты
тиятын уақытша сот күру һәм бүл соттың тәртібін түзеу Алашордасынын
міндетінде.
Сиез жабылды 13 декабрьде 1917 жылы.

Алашорда шығарған заңдар

1918 жылы 24-ші /11/ июньдегі мәжілісінде Алашорда қаулы кылған:

Совет хүкіметінің заңдары туралы

Алаш автономиясына караған жерде Совет хүкіметінің шығарған зандары
жойылсын.

Земство туралы
Уақытша хүкіметтің 17-ші июньде 1917-жылы бекіткен заңы бойынша
кіргізілген Совет хүкіметі қойған жергілікті мекемелер Алаш автономиясының
жерінде қайтадан орындарына отырсын. Жергілікті мекемелер әлі кіргізілмеген
сол 17-ші июнь 1919 жыл заңы бойынша кіргізілсін. Уолостной земство
кіргізілгенше уолостарда хакімшілік жүргізуші февраль өзгерісішн кейін
жасалған уолостной, ауылнай секілді комитеттер болсын.
 Ғаскер кеңесін жасау туралы
Алашорданың қасында үш кісіден Ғаскер Кеңесі /Военный Совет/ жасалсын.
Ол Кеңестің қызметі Соғыс Министрлігіндей болады. Алашорданың областной,
>ездной Ғаскері Кеңестерін ашсын. Ғаскери Кеңес көпшілдермен соғысу үшін
жігіт шақырсын. 309
Дін, сөйлеу, баспасөз, жиылысу,
Бас бостандыцтары туралы
Жаңадан заң шыққанша Алаш автономиясының жерінде Уақытша
хүкіметтің дін, сөйлсу, баспасөз, жиылысу, үйымдасу, бас бостандықтары
туралы шығарған заңдары, баяндамалары іске ассын.

Жер туралы
Алаш автономиясының жерінде жер пайдалану туралы жасалған жоба
бекітілсін.

Темір жол туралы

Жергілікті мәнісі бар темір жолдары Алаш автономиясының жерінде салуға
рүқсатты жалғыз Алашордасы берсін.

Мемлекет салыгы туралы

Алаш автономиясының жергілікті халыкка түсетін мемлекет салығы
Алашорданың қазынасына түседі, топтан/ көптен/ алым тез жиналсын.

Алаш автономиясының жерінде жер пайдалану туралы

Уақытша Ереже
1
- -

Жер мәселесін түпкілікті етіп шешу жалпы Россия Қүрылтайына тиіс.

- 2 -

Жалпы Россия Қүрылтайы жер заңын шығарғанша Алаш автономияеының

жерінде төмеядегі ретпш жер пайдалануға болады:
1) Алаш автономиясының жерінде жерді мүлік бөлу жоғалады.
2) Жердің кендерін, судың балығын, судың тегін көшін пайдалануға рүқсат
жалғыз Алашордадан беріледі.
3) Қазақ арасындағы жер дауларын үш кісілік /третейский/ таңдалған сот
бітіреді. Дауласқан жактардың әрқайсысынан бір ақсакал кіреді, председателі
екі жағы келісіп, сайланған адам болады.
4) Қазақ пей орыс арасындағы жер дауларын жергілікті земство мексмелері
бітіреді.
5) Февраль өзгерісінен соң, кесілген жерлерге кісі жазу, бірдеп бір учаскеге
ауыстыру, жер кесіп қосу /бір резка/ тоқталады.
6) Әлі мүжық орналаспаған учаскелер ақсүйектерге, шіркеуте, сопыханаға,
мал өсірушіге, школға, саудагер-кәсіпшілерге, емханаларға арналып, кесілген
АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ г' -
жерлер, оброчный статьялар, әлі кісі орнамаған хуторлар жергілікті халық
пайдасына беріледі.
а) Қазақ жерінің арасындағы учаскелер иелеріне беріледі.
ә) Қазақ жерлері мен орыс поселкелерінің арасындағы участкелерді жергілікті
халыққа земство мекемелері үлестіреді.
7) Февраль өзгерісі болғанша жоспарланған, уақытша комиссиялар алған
жерлердегі қыстауын тастап кетпеген қазақтар сол кыстауларында калады.
8) Февраль өзгерісіне дейін уақытша комиссиялар алған, бірак әлі шегі
жүргізілмеген участкелер бұрынғы иелеріне қайтады.
9) Қазынаның жеке билейтін ағаштарының ішіндегі шабындыктары,
жайылымдарын халыкқа земство үлестіреді /жертілікті земство/.
10) Переселен мекемесінен мемлекет мүлкін билейтін мекемелер осы ереженің
6-шы бабында көрсеткен учаскелерді жалға беруге жасаған үзын срокты
договорлар /шартнамалар/ жойылады.
11) Мал түқымын асылдандыратын орындар, үлгілі егіндіктер, шаруа
үйрететін фермалар кесілген учаскелерімен, мүлі к-сай маны мсн земствоға
беріледі.
Переселен мекемесі жойылады, оның шаруашыл, үйымшыл, санакшьщ
бөлікшіл, мектепшіл, қүдықшыл, сушыл бөлімдері земствоның тиісті
бөлімдеріне аударылады, земствоға беріледі.

Екінші жалпықазақ сиезінде сайланған Алаш Орданың халық кеңесі

1. Бөкей ордасынан: Уәлитхан Танашев, 2. Орал облысынан: Халел

Досмүхамедүлы, 3. Ақмола облысынан: Айдархан Түрлыбаев, 4. Торғай
облысынан: Ахмет Бірімжанов, 5. Семей облысынан: Халел Ғаббасов,
6. Жетісу облысынан: Садық Аманжолов, 7. Сырдария облысынан:
М үстафа Ш оқай, 8. Облыстардан тә)елсіз: Әлихан Бөкейхан, 9. Ж аһанша
Досмүхамедүлы, 10. Әлімхан Ермеков, 11. М үхаметжан Тынышбаев,
12. Бақтыгерей Қүлманов, 13. Ж ақып Ақпаев, 14. Базарбай М әметов,
15. Отыншы Әлжанов, 16. Оларға кандидат болып сайланғандар: 1. Иса
Қашқымбаев, 2. Нүсіпбек Ж ақыпбаев, 3. Ережеп Итбаев, 4. Сатылған
Сабатаев, 5. Есенғали Қасаболатов, 6. Батырқайыр Ниязов, 7. Мүқыш
Боштаев, 8. Сейілбек Жанайдаров, 9. Сәлімгерей Нүралыханүлы, 10. Омар
Алмасов, 11. Сейдәзім Қадырбаев, 12. Аспандияр Кенжин, 13. М олданияз
Бекімов, 14. Есен Түрмағамбетов, 15. Жәнек Солтанаев.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

31
ӘДЕБИЕТТЕР

1. Абай. Энциклопедия. Алматы: Атамұра, 1995.

2. Айбасов Е.Б. Один из первых. Документальный повесть. Алматы:
Арыс, 2005.
3. «Айқап». Қүрастырушылар: Ү.Субханбердина, С.Дәуітов. Алматы:
Қазақ энциклопедиясы, 1995.
4. Алаш ақиықтары. Қүрастырған Т.Жүртбай. Алматы: Алаш, 2006.
5. Алаш қозғалысы. Движение Алаш. Қүжаттар мен материалдар жинағы.
Жауапты ред. М.Қойгелдиев. 1 том. Алматы: Алаш, 2004.
6. Алаш козғалысы. Движение Алаш. Құжаттар мш материалдар жинагы.
Жауапты ред. М.Қойгелдиев. 2 том. Алматы: Алаш, 2005.
7. Алаш қозғалысы. Движение Алаш. Қүжаттар мш материалдар жинагы.
Бас ред. М.Қойгелдиев. 3 том, 1 кітап. Алматы: Ел шежіре, 2007.
8. Алаш козгалысы. Движшие Алаш. Қүжаттар мш материалдар жинагы.
Бас ред. М.Қойгелдиев. 3 том, 2 кітап. Алматы: Ел шежіре, 2007.
9. Алаш жэне Әуезов. Қүрастырғандар: Е.Тілешов, Ж.Түрлыбекова,
О.Сүлеймшов. Алматы: Жазушы, 2007.
10. Алаш-Орда: Сборник документов. Сост. Н.Мартыненко. Алма-Ата:
Малое издательство «Айкап», 1992.
11. Альжанова С., Тулемисова Г. Отыншы Альжанов - «Беркут Алаш-
Орды». Алматы: Фонд Алтынбек Сарсенбайулы, 2008.
12. Аманжолова Д.А. Алаш: история и историография. Учебное пособие.
Семипалатинск, 1993.
13. Атырау облысының мемлекеттік мүрағаты. Мүрағат деректері - халык
қазынасы. Алматы: Әсем-Систем, 2004.
14. Ахмедов F. Алаш «Алаш» болғанда. Естеліктер мш тарихи деректер.
Алматы, Жалын,1996.
15. Әбдешев М. Қазақ порттерінің тарихы. Алматы: Алматыкітап, 2008.
16. Әбдіманов Ө. «Қазак» газеті. Алматы: Қазакстан, 1993.
17. Әбдіманов Ө. Қазақ әдебиетіндегі үлт-азаттык идея. Алматы, 2007.
18. Әлжанов А., Шокин Ә., Досаханов Ә. Алғашқы қазақ дәрігерлері.
Алматы: Қазакстан, 1984.
19. Ә}езовМ.Таңдамалы.Избранное.Алматы:«Қазақэнциклопедиясыпың»
Бас редакциясы, 1997.
20. Байтүрсынов А. Шығармалары. Алматы: Жазушы, 1989.
21. Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2002.
22. Болғанбаев X. Шығармалары. Тағылымы. Қүраст: Д.Қамзабекүлы.
Астана: Парасат әлемі, 2005.
23. Бөкейхан Ә. Таңдамалы. Алматы, 1995.
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
24. Дәуір ақыны (Үлы ақын Сұлтанмахмұт Торайғыровқа арналады).
Құрастырушы: Ф.Қ. Бектүрбекова. Алматы: Орталык ғылыми кітапхана,
2002 .
25. Дәуірдің жарық жұлдызы (Халқымыздың көрнекті саяси кайраткері
М.Тынышбаевқа арналады). Құрастырушы: М.М. Бегманова. Алматы: Орталык
ғылыми кітапхана, 2001.
26. Досжанов Д. Абақты. Алматы: Қазақстан, 1992.
27. Дулатова Г. Шындық шырағы. Алматы, 1995.
28. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. Құрастырушылар:
Г.Дулатова, С.Иманбаева. Алматы: Мектеп, 2002-2004.
29. Елім деп соққан жүрек (Халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері,
ағартушы, публицист М.Дулатүлына арналады). Қүраст: В.Қ. Күзембаева.
Алматы: Орталық ғылыми кітапхана, 2002.
30. Ескендірүлы М. «Алаш Орда» министрлері / Министры «Алаш Орды».
Алматы: 2008.
31. Жетісу. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2004 ж.
32. Жүртбай Т. Талқы. Алматы: Қазақстан, 1997.
33. Кәкішүлы Т. Мағжан және Сэкен. Алматы, Қазақ университеті, 2000.
34. Кемеңгерүлы Қошке. Таңдамалы. Қүраст: Д.Қамзабекүлы. Алматы:
Қазақстан, 1996.
35. «Қазақ» газеті. Қүрастырушылар: Ү.Субханбердина, С.Дәуітов,
Қ.Сахов. Алматы: «Қазақ энциклопедиясыныц» Бас редакциясы, 1998.
36. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна,
2005.
37. Қазақ білімпаздарыныц түңғыш сиезі. Қүраст: Құрманбайүлы Ш.
Алматы: Атамүра, 2005.
38. Қазақ үлт-азаттық қозғалысы. Қүраст: Ілиясова К.М. Астана: Астана
полиграфия, 2007. 4 том.
39. Қазақстан. Үлттық энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясы-
ның» Бас редакциясы, 1998-2007.1-Х томдар.
40. Қазақстан тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Аруна,
2006.
41. Қайта оралған қаламгер (Халқымыздыц көршкті қоғам қайраткері,
ғалым, жазушы Жүсіпбек Аймауытүлына арналады). Қүраст: В.Қ. Күзембаева.
Алматы: Орталық ғылыми кітапхана, 2003.
42. Қамзабекүлы Д. Алаш және әдебиет. Монография. Алматы, 2002.
43. Қамзабекүлы Д. Руханият: (Мақалалар мен зерггеулер). Алматы: Білім,
1997.
44. Қара Ә. Мүстафа Шоқай. Өмірі, күресі, шыгармашылыгы. Алматы:
Арыс, 2004.
45. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы: Санат, 1995.
46. Қойгелдиев М. Үлттық саяси элита. Алматы: Жалын, 2004.
47. Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шеккендер. Алматы, 1990.
48. Қүл-Мүхамед М. «Алаш» бағдарламасы: қиянат пен ақиқат. Алматы:
Атамүра, 2000.
 W --3*
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
49. Қыдыралиев Д. Мұстафа Шоқай. Астана: Фолиант, 2007.
50. Мажитов Р. Жаханша Досмухамедов. Алматы: Арыс, 2007.
51. Маймақов F. Қазақ жері түтастығының қалыптасуы (Қазақстанның
аумақтық түтастығының қалыптасуы және Орта Азиядағы үлттық-мемлекеттік
межелеу). Монография. Алматы: М.Х. Дулати қоғамдық қоры, 2005. 31
52. Маңғыстау. Энциклопедия. Алматы: Атамүра, 1997 ж.
53. Махаева А.Ш. Қазақ комитеттері: құрылуы мен қызметінің тарихы
(наурыз 1917 ж. - маусым 1918 ж.): Тар. ғыл канд. ғыл. дәреж. алу үшін дайынд.
дис. авторефераты. Алматы, 1995.
54. Мүқанов С. XX ғасырдағы қазақ әдебиеті. І-бөлім. ¥лтшылдық-
байшылдық дәуірі. Алматы, 1932.
55. Назарбаев Н. Тарих толқынында. Алматы: Атамүра, 1999.
56. Нүрғали Р. Ә>езов және Алаш. Алматы, 1997.
57. Нүрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. Зерттсу. Астана: Күлтегіқ
2002 .
58. Нурмагамбетова Р.К. Проблема Алаш и Алаш-Орды в казахстанской
историографии 20-90-х годов. Автореферат дис. на соиск. уч.ст. канд. ист.наук.
Алматы, 1999.
59. Нүрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы: Ататек, 1995.
60. Нүрпейіс К. Тарихи түлғалар. Алматы: «Қазак энциклопедиясыныц»
Бас редакциясы, 2007.
61. Озғанбай Ө. Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазакстан (1905-1917
жж.). Алматы, 1998.
62. Омарбеков Т. XX ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері.
Алматы, 2001.
63. Оралтай X. ALAS TURKISTANTURKLERININ MiLLl ISTIKAL PARO-
LASI - АЛАШ Түркістан Түрклерінің ¥лт Азаттық ¥раны. Ыстанбүл, 1973.
64. Оралтай X. ¥лы Түрікшіл Мағжан Жүмабайүлы. Измир, 1965.
65. Өзбекүлы С. Барлыбек Сыртанов. Алматы: Жеті жарғы, 1996.
66. Рустемов С. XX гасыр басындағы Қазақстанның когамдық-саяси
өміріндегі мүсылмандык козғалыс: тар. ғ.к. дәрежесін алу үшін дайындаған
қолжазба. Алматы, 1997.
67. Сайлаубай Е. Алашорда үкіметінің шығыс бөлімі. Тар. гыл, канд. ғыл.
дәреж. алу үшін дайынд. дис. авторефераты. Алматы.
68. Сақов Қ. «Қазак» газетіндегі үлттык-саяси мәселелердің жазылуы:
филология F.K. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған қолжазба. Алматы,
1998.
69. Сатпаева Ш. Свет очага. Алматы: Қазакстан, 1999.
70. Сейфуллин С. Көп томдык шығармалар жинагы. 1 том. Тар жол тайгак
кешу. Роман-эссе. Алматы: Қазығүрт, 2004.
71. Солтүстік Қазакстан облысы. Энциклопедия. Алматы: Арыс, 2006.
72. Сүлейменова Д. Алашорданыц Батыс бөлімінің тарихы - олке
тарихының қүрамдас бөлігі. Алматы: Арыс, 2007.
73. Субханбердина Ү. «Қазак», «Алаш», «Сарыарка». Алматы: Ғылым,
1993.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ '<v '£ ~ ^ v■
— л В в і- v
74. Тараз. Жамбыл облысы. Энциклопедия. Алматы: «Қазак
энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2003.
75. Тасымбеков А. Жан дауысы: АЛЖИР архипелагі. Алматы: Жалын,
1994.
314 76. Тәбәрікүлы С. Қайран, Мэннан. Алматы: Қағанат, 2002.
77. Торайғыров С. Екі томдық шығармалар жинағы. Алматы: Ғылым,
1993.
78. Тынышпаев М. История казахского народа. Алма-Ата: Қазак
университеті, 1993.
79. Ұлттық поэзия падишасы (¥ л ы ақын Мағжан Жүмабаевқа арналады).
Алматы: Орталық ғылыми кітапхана, 2001.
80. Үлттың үлы үстазы (Халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері, ғалым,
агартушы А.Байтүрсыновка арналады). Қүрастырушы: В.Қ. Күзембаева.
Алматы: Орталық ғылыми кітапхана, 2001.
81. Шаяхметова Н.У. Қазақстанның Солтүстік-Шығыс аймағындағы
қазақ зиялыларының қос төңкеріс пш азаматтық қарсы түру жылдарындағы
қогамдық-саяси қызметі (1885-1935 жж.). Тарих ғыл. канд. ғыл. дәреж. алу
үшін дайынд. дис. Авторефераты. Алматы, 2000.
82. Шоқай М. Алматы: Қайнар, 1998. 1-2 том.
83. Ілиясова К.М. 1917-1919 жж. Қазақ съездері. Тарих гы л канд. ғыл.
дәреж. алу үшін дайынд. дис. Авторефераты. Алматы, 1999.
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

М а зм ұ н ы

А лаш тыңжолы....................................................................................................... 3
Өмірбаяндық бөлім............................................................................................... 18
Бөкейхан Элихан................................................................................................... 18
Абылаев Айтқали.................................................................................................. 23
Айбасов Бірмүхамед.............................................................................................24
Аймағамбетов Ақкенже....................................................................................... 24
Аймауытұлы Жүсіпбек........................................................................................ 26
Ақаев Хасен............................................................................................................ 29
Ақпаев Жақып........................................................................................................29
Ақынбеков Еркінбек.............................................................................................32
Алдияров Әбубәкір............................................................................................... 32
Алмасов Омар.........................................................................................................33
Аманжолов С ады қ................................................................................................ 34
Арабаев Ишанғали................................................................................................ 36
Асанов Қалдыбай ................................................................................................. 37
Асфендияров Санжар............................................................................................38
Атшыбаев Беркінғали...........................................................................................39
Атшыбаев М ұқаш ................................................................................................. 40
Ахметов Ілияс......................................................................................................... 41
Әбдірахманов Бейсенғали.................................................................................... 41
Әділов Байсейіт......................................................................................................42
Әділов Дінше.......................................................................................................... 43
Әділов И ке.............................................................................................................. 44
Әлжанов Отыншы................................................................................................. 45
Әлиханов Фазылағзам..........................................................................................46
Әлібеков Әлиасқар................................................................................................ 46
Әлібеков Ғүбайдолла............................................................................................ 47
Әлімбеков Имам.....................................................................................................48
Ә)езов М ұхтар........................................................................................................ 49
Байғаскин Е сім .......................................................................................................53
Байғурин Әлжан.....................................................................................................54
Байділдин Әбдірахман.......................................................................................... 54
Байтақов Бақытжан................................................................................................55
Байтасов Абдолла...................................................................................................58
Байтұрсынұлы А хмет........................................................................................... 59
Бейсенов Бақтығали...............................................................................................62
Бекмүқамедов Ш афқат......................................................................................... 63
Бекімов Молданияз................................................................................................63
Бердиев Ғүбайдолла...............................................................................................65
АЛАШ” Қ 03ҒА Л Ы С Ы €
Болғанбаев Хайретдин
Боштаев Мұқыш
Бөкеев Шәңгерей
Бірімжанов Ахмет
Бірімжанов Ғазымбек
Ғаббасов Халел
Досжанов Сағындық
Досжанова Аққағаз
Досмүхамедұлы Жаһанша
Досмүхамедүлы Халел
Дулатов Аскар
Дулатов Міржақып
Дүйсебайүлы Толембай
Ермеков Әлімхан
Есенғүлов Ғүмар
Есенғүлов Түбек
Есполов Мырзағазы
Жайнақов Ыбырайым
Жақыпбаев Нүсіпбек
Жалпақов Тәжмүхамбет
Жаманмүрынов Тел
Жанайдаров Сейілбек
Жанатайүлы Көкбай
Жанқадамов Бижанғали
Жантөрин Сәлімгерей
Жәлшов Кәрім
Жәнібеков Жанүзақ
Жетпісов Ғаббас
Жолдыбаев Молдағали
Жүмабаев Мағжан
Жүндібаев Әбдіхамит
Иманғазиев Төлеген
Ипмағамбетов Нүрғали
Итбаев Ережеп
Кемеңгеров Қошке
Кемпірбаев Ысқақ
Кшесарин Әзімхан
Кенжин Аспандияр
Көтібаров Әлмүхамед
Күлеев Бернияз
Күсепкалиев Дәулетше
Қадырбаев Сейдәзім
Қалменов Алпысбай
 Қаратілсуов Сәлімгерей
Қараш Ғұмар
Қасаболатов Есенғали
Қашқынбаев Иса
Қодаров Қарасай
Қожанов Сүлтанбек
Қожықов Қоңырқожа
Қозыбағаров Ахметжан
Қосшығүлүлы Шаймерден
Қүдайбердіүлы Шәкәрім
Қүлжанова Нәзипа
Қүлманов Бақтыгерей
Құнанбаев Түрағүл
Лапин Серәлі
Мақүл Мағди
Малдыбаев Мүстақим
Мәметов Ахметқали
Мәметов Базарбай
Мәрсеков Райымжан
Меңдіханов Ишанғали
Мергшов Жанқожа
Мүқанов Мүқамбетқали
Мұсағалиев Ғабдолғазиз
Мүстанбаев Ыдырыс
Мүхитов Ғүбайдолла
Нүрмүхамедов Хасен
Нүрмүхамедүлы Қазы
Омаров Елдес
Омаров Салық
Оразаев Мүстафа
Оразайүлы Ахмет
Потанин Григорий
Сабатаев Сатылған
Сарбөпин Нүғыман
Сарығожин Сабыр
Сәрсенүлы Биахмет
Сәтбаев Қаныш
Сәтпаев Әбікей
Сейдалин Жансүлтан
Сейдалин Жанша
Сейітов Асылбек
Серкебаев Бекмүхамед
Сүлтанбекүлы Жағыпар
АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Сүлеев Б іл ә л .............................................................................................................1^8
Сыртанов Барлыбек................................................................................................170
Танашев Уәлитхан..................................................................................................171
Тәтібаев Қазмүхамед............................................................................................. 172
Токтабаев Кәрім...................................................................................................... 173
Тоқтамышев Х ам ит................................................................................................174
Торайғыров Сүлтанмахмүт...................................................................................175
Төлебаев Мырзахан................................................................................................. 176
Төреқүлов Н әзір...................................................................................................... 177
Түрғанбаев М әннан................................................................................................178
Түрлыбаев Айдархан............................................................................................. 179
Тыныстанов Қасым.................................................................................................180
Тынышбаев Мүхамеджан......................................................................................182
Тілеулин Ж үмағали.................................................................................................185
Хасан хазірет............................................................................................................186
Ходжаев Убайдулла................................................................................................187
Шоқай М үстафа...................................................................................................... 188
Шонанүлы Телжан..................................................................................................190
Алаш қозғалысының мүшелері............................................................................ 192
Алаштаным............................................................................................................... 224
«Абай» журналы..................................................................................................... 224
Абдуллин Х.Ж ..........................................................................................................224
Автономияшылдар одағы......................................................................................224
«Азамат» серіктестігі............................................................................................ 224
«Айқап» журналы................................................................................................... 225
«Ақжол» газеті........................................................................................................ 225
Ақмола облысы....................................................................................................... 226
Ақмола облыстық казак сиездері........................................................................226
Алаш автономиясы.................................................................................................226
«Алаш» газеті...........................................................................................................227
«Алаш» ғылыми-зерттеу институты мш ғылыми орталы ғы ....................... 227
«Алаш» ж урналы .................................................................................................... 228
Алаш қаласы.............................................................................................................228
Алаш қозғалы сы ..................................................................................................... 228
«Алаш қозғалысы. Движение Алаш» ................................................................228
Алаш милициясы.................................................................................................... 229
Алаш О рда................................................................................................................ 229
Алашорданыц Батыс бөлімі..................................................................................230
«Алаш» партиясы ................................................................................................... 230
Алаш партиясына арналған өлеңдер.................................................................. 230
«Алаш» партиясының бағдарламасы................................................................. 231
«Алаш» партиясының облыстық комитеттері.................................................231
«Алаш» партиясының ш арты .............................................................................. 231
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
«Алаш» серіктестігі ......................................................................................... 232
А лаш тану................................................................................................. 232
«Алаш» ұғы м ы ........................................................................................... 233
«Алқа» үйымы....................................................................................................... 233
Әбдешев М.Е.......................................................................................................... 234 319
Әбдиманүлы Ө....................................................................................................... 234
Әбдіғазиүлы Б........................................................................................................ 235
Әбжанов Х.М......................................................................................................... 235
Әнес Ғ....................................................................................................................... 235
Базарбаев М............................................................................................................ 236
Байғалиев Б.............................................................................................................236
«Балапан» журналы ............................................................................................ 237
Бейсенғали З.-Ғ. Қ ..................................................................................................237
Болыстық сиездер.................................................................................................237
Бөкей О рдасы ........................................................................................................ 237
Бөкей Ордасы облыстық қазақ сиездері..........................................................238
Бүкілресейлік қүрылтай ж иналысы................................................................. 238
Бүкілресейлік мүсылман сиездері.....................................................................239
«Бірлік туы» г а з е т і...............................................................................................239
«Бірлік туы» серіктестігі.....................................................................................240
«Бірлік» үйымы.....................................................................................................240
Бірінші жалпықазақ сиезі....................................................................................240
Гаспринский И...................................................................................................... 242
Дулатова Г.М..........................................................................................................242
Дүкшбай Д .............................................................................................................. 243
Екінші жалпықазақ сиезі ....................................................................................243
Елеукенов Ш.Р.........................................................................................................244
Еспенбетов А.С...................................................................................................... 245
Жалпы Сібір сиезі ................................................................................................245
Жарықбаев Қ.Б.......................................................................................................246
«Жас Азамат» газеті ........................................................................................... 246
Жәдидшілдік .........................................................................................................246
Жетісу облы сы ...................................................................................................... 247
Жетісу облыстық қазақ сиездері....................................................................... 247
Жүртбай Т.Қ............................................................................................................248
Жүсіпов М аханбет................................................................................................249
Жүсіп С.А................................................................................................................ 249
Зайсаң уезі қазақтарының сиезі ........................................................................ 249
Зәки Уәлиди Т оған............................................................................................... 249
Земство.....................................................................................................................250
Кадет партиясы......................................................................................................251
Кәкш А ..................................................................................................................... 251
Кәкішев Т. 251
“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Келіссөздер .............................................................................................................. 252
Кенжебаев ................................................................................................................. 252
Комуч..........................................................................................................................253
Көкшетау >ездік молдалар мен мұғалімдер сиезі............................................ 253
Қазак Білімпаздарының тұңғыш сиезі...............................................................253
«Қазақ» газеті ..........................................................................................................254
Қазақ жастарының с и е з і....................................................................................... 254
Қазақ жастарының ұйымдары............................................................................. 254
Қазақ комитеттері................................................................................................... 255
Қазак конституциялык-демократиялық партиясы.......................................... 255
«Қазақстан» газеті................................................................................................... 255
«Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы».......................................................................... 256
Қамзабекұлы Д ......................................................................................................... 256
Қара Ә.........................................................................................................................256
Қарқаралы >ездік жиылысы..................................................................................257
Қарқаралы хұзырхаты (петициясы)................................................................... 257
Қирабаев С.С............................................................................................................ 257
Қожакеев Т.Қ............................................................................................................ 258
Қойлық >ездік мұсылмандар с и е з і......................................................................258
Қойгелдиев М .Қ....................................................................................................... 258
Қойшыбаев Б ей б іт.................................................................................................. 259
Қоқан автономиясы................................................................................................259
Қостанай >езі қазақтарының төтенше си езі...................................................... 259
Құл-Мұхаммед М.А................................................................................................ 260
Құрманбайүлы Ш .................................................................................................... 260
Құрылтай жиналысы..............................................................................................261
Құрылтай жиналысына «Алаш» партиясы атынан ұсынылған
депутаттар................................................................................................................. 261
Қыдырәлі Д ............................................................................................................... 261
Қызылжар )езінің мұғалімдер сиезі .................................................................. 261
Мағауин М.М............................................................................................................262
Мажитов Р.С............................................................................................................. 262
Мектеп-тегі А.Қ....................................................................................................... 262
Мемлекеттік дума.................................................................................................... 263
Мұсылман фракциясы............................................................................................264
Нүрғали Р...................................................................................................................265
Нұрпейіс К.Н............................................................................................................265
Озғанбай Ө.................................................................................................................266
«Ойыл уәлаяты» Уақытша үкіметі......................................................................266
Ойыл }ездік сиезі......................................................................................................267
Омарбеков Т.............................................................................................................. 267
Орал облыстық қазақ комитеті............................................................................ 267
Орал облыстық қазақ сиездері............................................................................. 268
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ
Орал облысы.......................................................................................................... 269
Оралтай Х.Қ........................................................................................................... 270
Павлодар >ездік сиезі...........................................................................................270
Партия қүру және оның мәселелері туралы конституциялық-демократиялық
партия бағдарламасы...........................................................................................270 321
«Садақ» журналы................................................................................................. 271
Сак Қ.Ө.................................................................................................................... 271
Сарай Ә.Т................................................................................................................ 271
«Сарыарқа» газеті................................................................................................ 272
Семей облыстық қазақ сиездері....................................................................... 272
Семей облыстык қазақ сиезінің қаулысы........................................................273
Семей облы сы .......................................................................................................273
«Серке» газе ті.......................................................................................................273
Сиез ашу мәселесі жөніндегі хаттар................................................................ 274
Субханбердина Ү.................................................................................................. 274
Сүлейменова Д.Д................................................................................................... 275
Сыздықова Р.С.......................................................................................................275
Сырдария облыстық қазақ сиездері ................................................................275
«Талап» үйы м ы .....................................................................................................276
Тасымбеков А ........................................................................................................ 276
Тәбәрікүлы С ......................................................................................................... 276
Тәж-Мүрат ... ......................................................................................................... 277
«Теңдік» серіктестігі........................................................................................... 277
Торғай облыстық қазақ сиездері.......................................................................277
Торғай облы сы ......................................................................................................278
Түрысбек Р.С..........................................................................................................279
Түркістан автономиясы (Түркістан мүхтарияты)..........................................280
Түркістан аймағы қазақ-қырғызының жалпы жиналысы............................280
Түркістан жәнг казак мүсылмандарының сиезі............................................. 280
Түркістан мүсылмандарының IV төтенше сиезі............................................281
Тілешов Е.Е.............................................................................................................281
Уақытша Сібір үкіметі ....................................................................................... 281
Уақытша үкім ет.................................................................................................... 28 ^
9 SO
Уфа мәжілісі және директориясы.....................................................................
«Үран» газеті ........................................................................................................ 282 ?Я?
«Үш жүз» партиясы..............................................................................................
Шаңбай Т.Қ.............................................................................................................283
Ш әріп А.Ж .............................................................................................................. 283
Шүкірүлы С.............................................................................................................283
«Шура-и ислам», Ислам кеңесі.......................................................................... 28^
9X4
Ырғыз с и е з і............................................................................................................
9X4
Ысқақүлы ...............................................................................................................
Ізімүлы ... ................................................................................................................. 28^
АЛАШ” Қ03ҒАЛЫСЫ
Ілиясова К.М ............................................................................................................. 285
Ісмақова А.С............................................................................................................. 285
Алаш жылнамасы .................................................................................................... 286
Қосымша.................................................................................................................... 303
Петиция от участников Куяндинской ярмарки председателю комитета
министров об угнетенном состаянии казахов...................................................303
Ә.Бөкейхан, А.Байтүрсынүлы, М.Дулатов Алаштың азам аты ....................307
Ә.Бөкейхан, М.Шоқай, М.Дулатов Алаш үлына............................................. 309
Жалпы қазақ съезін күру ту р ал ы ........................................................................311
Жалпы қазақ съезінің қаулысы............................................................................ 312
Бірінші сиез өкілдері..............................................................................................318
«Алаш» партиясы проғрамының жобасы......................................................... 318
Жалпы қазақ-қыргыз сиезінің қаулысы (5-13 декабрь)................................ 321
Алашорда шыгарган зацдар..................................................................................329
Алаш автономиясының жерінде жер пайдалану туралыУакытша Ереже..ЗЗО
Екінші жалпықазақ сиезінде сайланган Алаш Орданың халық кең есі.... 331
Ә дебиеттер............................................................................................................... 332
 “АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ

323

Астана қаласы Тілдерді дамыту басқармасы

«Руханият» орталығы

“АЛАШ” ҚОЗҒАЛЫСЫ.

Редакторы Гауһар Әріпбекова

Техникалық редакторы Жарлы Байғанин
Көркемдеуші редактор Рүстем Минибай
 Сардар” баспа үйі. Алматы қаласы. эл-Фараби даңғылы 176. О фис. 24.
тел. 8 727 3281776
Е - mail, sardar 777@List.ru.

Теруте бершген күні 08.08.2008. қойылған күпі 1 0 .1 0 .2 Ш

алпы х 100 / |6. Офсеттік қағаз. Офсеттік баспа.
аспа табағы 20,25 + 16 суретті жапсырма бет.
Гаралымы 1000 дана. Тапсырыс № 2197.

Казахстан Республикасы ‘Ата.мүра корпорациясы” ЖШС-нің

Полиграфкомбинаты. 050002 Алматы каласы. М.Макатаев көшесі 41 уй.