1.

BIH U OSMANSKOM

CARSTVU (1580. - 1791.)

Osmansko carstvo u 17. i 18. stoljeću

- Osmansko carstvo je svoj vrhunac doživjelo u XVI i XVII stoljeću, kada je na prostorima Bliskog
Istoka i Balkana uspostavljen "osmanski mir" (Pax Ottomanica).

- Osmanska carevina je u to vrijeme jedna od najvećih svjetskih sila i nije bilo nijednog pitanja
međunarodne politike u koje ona nije manje ili više bila upletena i uključena.

- Od poraza Osmanlija pod Bečom 1683, te velikog rata okončanog Karlovačkim mirom 1699.
počinje postepeno opadanje moći Osmanskog carstva sve do njegove konačne propasti i
dezintegracije u Prvom svjetskom ratu

- U 17. stoljeću su bile primjetne određene devijacije u osmanskom državnosm sistemu poput sve
prisutnije korupcije, manjak discipline, slabljenje vojne moći, pad prihoda u državnu kasu,
zloupotrebe lokalnih upravnika u provincijama, sve su češće i pobune naročito seljaka itd.

- U 18. stoljeću Osmansko carstvo je već toliko oslabilo da definitivno prelazi u defanzivu odnosno
odbranu stečenih posjeda dok je vrijeme širenja Carevine i velikih osvajačkih pohoda definitivno
okončano

- Osmansko carstvo postepeno gubi status velike sile te sve više postaje objekat međunarodne
politike te velike sile (Habsburzi, Rusija, Velika Britanija i Francuska) imaju sve značajniji utjecaj
na osmanskoj Porti

- Prostor Bosne i Hercegovine tokom osmanske uprave je bio vrlo specifičan, s obzirom da je
Bosanski ejlate (osnovan 1580. godine) bio najzapadnija osmanska provincija

- Zbog toga je Bosanski ejalet imao ulogu serhata (krajišta), te je tokom osmanske ekspanzije bio
prostor sa kojeg su kretali osmanski pohodi prema Zapadu, ali sa prelaskom Carstva u defanzivu
Bosanski ejalet postaje predziđe Carstva odnosno prva linija odbrane evropskih posjeda
Osmanskog carstva

- Bosanski ejalet je bio osmanski klin ili vrh koplja u tijelo ostatka Evrope što je tu teritoriju činilo
primamljivom evropskim državama, a Osmanlijama jetakođer bilo vrlo značajno za širenje, a
kasnije za opstanak

- Zbog toga je Bosanski ejalet imao vrlo specifičan položaj u osmanskom sistemu, a sve te
specifičnosti su značajno utjecale na identite BiH, ali i unutrašnji razvoj ovog prostora

Prvi pohod na beč

- Osmanlije su izvele dva neuspješna pohoda na habsburšku prijestolnicu, a prvi je pokrenut

tokom ekspanzije Osmanskog carstva 1529. godine
 - Na putu za Beč osvojena je Budimpešta, a cijela Evropa je bila u strahu jer su Osmanlije imale
plan osvojiti cijelu Evropu, s Bečom kao prvom značajnom stanicom na tom putu, a s obzirom na
snagu Carstva u tom trenutku ti planovi uopće nisu bili nerealni

- Međutim, osmanska vojska koja je opsjela Beč bila je iscrpljena dugim putem i bitkama na putu
do habsburške prijestolnice

- Iako je Beč bio pod opsadom, a čak su neka periferna gradska naselja bila i osvojena, Osmanlije
nisu imale snage da u potpunosti ovladaju gradom

- Uskoro su se i vremenski uslovi pogoršali pa je opsada napuštena i time je pohod nesupješno

okončan

Ratovi u 17. stoljeću

- U prvoj polovini 17. stoljeća Osmanlije nisu imale većih sukoba sa evropskim državama koje su
bile zaokupljene unutrašnjim sukobima tokom Tridesetogodišnjeg rata (1618. – 1648.)

- Druga polovina stoljeća obilježena je intenzivnijim sukobima sa evropskim državama; Osmanlije

su se prvo uplele u dugotrajni i iscrpljujući rat sa Mletačkom republikom oko otoka Kreta, koji je
trajao od 1645. do 1669. godine, a okončan je osmanskim osvajanjem ovog otoka, ali je zato
izgubilo dio teritorija u Dalmaciji

- U 17. stoljeću Osmanskim carstvom samo formalno vladaju sultani, a stvarnu vlast obavljaju
veliki veziri iz albanske porodice Ćuprilića, koji provode nekoliko reformi te privremeno
zaustavljaju osmansku stagnaciju

- Osokoljeni tim reformama i relativno uspješnim ratom sa Venecijom oko Krete, odlučuju vratiti
slavu Carstvu novim prodorom na Zapad

- Rezultat toga je Drugi pohod na Beč 1683. godine koji je također završio neuspjehom,
zahvaljujući iznenadnoj intervenciji poljskog kralja Jana Sobijeskog koji je probio osmanske
redove i spasio Beč od pada

- Poraz pod Bečom definitivno je slomio osmansku moć, a dao je veliko samopuzdanje evropskim
zemljama koje su shvatile da je „turski strah“ neopravdan

- Od tog trenutka Osmanlije i definitivno prelaze u defanzivu, a evropske zemlje prave planove za
oslobođenje kontinenta od Osmanlija i podjele njihovih teritorija

Pohod eugena savojskog

- Direktna posljedica Druge bečke opsade je bilo formiranje Svete lige, koju su činile Papska
država, Habsburško carstvo, Poljsko-litvanski komonvelt, Mletačka republika, a nešto kasnije im
se pridružila i Rusija
 - Misija Svete lige bila je protjerivanje Osmanlija iz Evrope, a kako bi se to i realizovalo odmah
nakon opsade Beča pokrenuta je velika ofanziva protiv Osmanlija koja je trajala sve do
Karlovačkog mira 1699. godine

- U Velikom bečkom ratu, kako je ovaj pohod kasnije nazvan, Osmanlije su doživjele niz teških
poraza, a za Bosanski ejalet, koji se nalazio na prvoj liniji sukoba, najznačajniji je pohod Eugena
Savojskog

- Ohrabren prethodnim uspjesima Svete lige u sukobu sa Osmanlijama, Eugen Savojski 6. oktobra
1697. godine pokreće napad na Bosanski ejalet iz pravca Bosanskog Broda ka prijestolnici
Sarajevu

- S obzirom da su bosanske spahije već bile iscrpljene sukobima, a većina ih se i nije nalazila u
Bosni, Eugenov pohod i nije naišao na značajnije suprotstavljanje

- Na putu prema Sarajevu vojska Savojskog je popalila svaki grad na koji je naišla uključujući
Doboj, Maglaj, Žepče, Zenicu i Visoko, a nakon 11 dana dolazi i u Sarajevo

- Pred Eugenovom vojskom stanovnici Sarajeva napuštaju grad kojeg osvajači temeljito pljačkaju i
u potpunosti spaljuju

- Nakon paljenja Sarajeva Eugen Savojski se povlači iz Bosne sa svojim trupama, ali njegov pohod
ostavlja brojne posljedice u Bosni

Posljedice pohoda Eugena savojskog

- Eugen Savojski je u Bosni zapamćen kao Princ Palikuća, a interesantno na svom pohodu po Bosni
popalio je sve tvrđave i gradove na koje je naišao, izuzev Vranduka koji je smatrao teško
osvojivim te je odlučio da ga zaobiđe

- Pohod Savojskog, ali i generalno Veliki bečki rat, su ostavili značajne posljedice na području
Balkana, a naročito Bosne

- Dobar dio Bosne je bio spaljen i uništen, što je za posljedicu imalo osiromašenje cijele zemlje što
je bio uzrok čestih pobuna lokalnog stanovništva u kasnijem periodu

- Sa povlačenjem Eugena Savojskog Bosnu je napustilo i oko 40.000 bosanskih katolika, koji su se
bojali osvete, a naselili su se na području Slavonije koja je također u sukobima značajno
opustjela

- Inače, iz područja Mađarske i Slavonije, koje su do ovog rata bile pod kontrolom Osmanlija i
naseljene brojnim muslimanskim stanovništvom, u Bosnu se doselio veliki broj muslimanskih
porodica koje su naselile područja sa kojih su se iselili bosanski katolici

- Ta razmjena stanovništva je razlog zbog kojeg je u savremenoj Hrvatskoj jedno od najbrojnijih

prezimena Bošnjak, a članovi tih porodica su uglavnom katolici – to su potomci bosanskih
katolika koji su otišli sa Eugenovom vojskom
 - I kod brojnih muslimanskih porodica u Bosni postoje porodična predanja o njihovom
doseljavanju iz Slavonije ili Mađarske u Bosnu, poput npr. zeničke porodice Šestić koja je po
predanju u Zenicu došla iz Dervente, a u Derventu iz Mađarske upravo u ovom periodu

- Zenica je također spaljena u ovom pohodu, a po legendi preživjele su samo 4 kuće; zanimljivo je
da je u ratnom dnevniku Eugena Savojskog opisano pljačkanje Zenice koja je bila bogata i koja je
zbog plodnosti zemlje i velikog broja voćnjaka osvajače podsjećala na plodne doline Nila

Osmansko carstvo od karlovačkod do mira u svištovu

- Veliki bečki rat je završen potpisivanjem mir u Sremskim Karlovcima 1699. godine (Karlovački
mir) kojim su Osmanlije izgubile veliki dio posjeda na Balkanu, a tim mirom su utvrđene i
savremene sjeverne i zapadne granice Bosne i Hercegovine koje su u kasnijem periodu samo
neznatno mijenjane

- 18. stoljeće je obilježeno čestim ratovima Osmanlija sa Habsburzima i Rusijom, koja postaje sve
prisutnija na području Balkana kojeg želi staviti pod svoju kontrolu pri tome koristeći vjerske
osjećaje balkanskih pravoslavnih naroda

- Značajno je nekoliko sukoba:

1. Rat sa Habsburgovcima 1716. – 1718. – u kojem je Eugen Savojski ponovo bio koban za
Osmanlije, a glavna posljedica ovog rata je Habsburško osvajanje Banata i Beograda i sjeverne
Bosne

2. Rat sa Habsburgovcima i Rusima 1735. – 1739. – Osmanlije su u ovom ratu bile uspješnije i
mirom u Beogradu su uspjele povratiti teritorije izgubljene 1718. godine, a za Bosnu je u
posebno značajan Banjalučki boj

3. Rat sa Rusima 1768. – 1774. – Iako su Rusi bili puno uspješniji u ovom ratu,ipak nisu dobili
značajnije teritorijalne ustupke, a razlog tome su ostale evropske sile koje su u mirovnim
pregovorima stale na stranu Osmanlija jer su se bojale pretjerane ruske ekspanzije; Rusija je ipak
dobila Krimsko poluostrvo, a postala je i zvanični zaštitnik pravoslavaca na Balkanu

4. Rat sa Habsburgovcima 1787. – 1791. godine – poznat i kao Dubički rat u kojem je
Habsburgovcima više štete nanijela malarija nego Osmanlije, a u konačnici nikakvi značajniji
teritorijalni ustupci nisu napravljeni

- Osim pomenutih ratova Osmanlije su vodile još nekoliko sa Mlećanima, ali promjene nisu bile
naročito velike

- Karakteristika svih osmanskih sukoba u 18. stoljeću je da su Osmanlije uglavnom doživljavale

poraze i gubile teritoriju što je bio definitivan pokazatelj ubrzanog propadanja Carstva

- Velike sile su se sve više petljale u osmanske poslove, a Rusija postaje najopasniji neprijatelj
Osmanskog carstva
Banjalučki boj 1737. godine

- Najznačajnija bitka u Bosni u 18. stoljeću dogodila se kod Banja Luke 1737. godine gdje su se
sukobile habsburška i vojska Bosanskog ejaleta

- Naime, Osmansko carstvo je već bilo iscrpljeno, a glavnina bosanskih spahija je bila rasuta po
frontovima širom Balkana, pa je Bosanski ejalet ostao nebranjen

- Habsburzi su to odlučili iskoristiti i sa dobro uvježbanom i odlično naoružanom vosjkom od

14.000 vojnika pod komandom Josepha Hildburghausena su izvršili ofanzivu na Bosnu

- Bosanski vezir Ali-paša Hećimoglu je tražio pomoć sultana, podsjećajući ga na značaj Bosne kao i
činjenice da su Bosanci uvijek branili Carstvo

- Međutim, sultan je odgovorio da ne može pomoći Bosni i da se uzdaju u Božiju pomoć

- Ipak, energični Hećimoglu nije pristao na takvu situaciju te je odlučio sakupiti ono bosanskih
snaga što je ostalo te se suprotstaviti Habsburzima

- Do odlučujuće bitke je došlo kod Banja Luke 4. avgusta 1737. godine u kojoj su Habsburzi
doživjeli težak poraz

- Zanimljivo je da su se u ovom okršaju na strani domaće vojske Bosanskog ejaleta borile i

bosanske žene

- Žene su i prije znale učestvovati u sukobima ali kao pomoćno osoblje, međutim u ovom slučaju
su u sukobu učestvovale dirketno sa oružjem u ruci i što je posebno interesantno iskazale su
veliku hrabrost i vojno umijeće

Bosanski ejalet u 17. i 18. stoljeću

- Bosanski ejalet je osnovan 1580. godine sa sjedištem u Banja Luci, a prvi bosanski paša bio je
Ferhad-paša Sokolović iz čuvene porodice Sokolovića

- Novi bosanski upravnik Hasan-paša Predojević osvojio je 1592. godine Bihać čime je ovaj prostor
po prvi put došao u sastav Bosne, a time je i prostor Bosanskog ejaleta u potpunosti zaokružen

- To je bio također i posljednji značajni uspjeh u širenju granica Carstva iz Bosne, a već naredne
1593. godine, Predojević pokreće napad na Sisak, ali tu doživljava težak poraz u kojem gubi život
zajedno sa 12.000 bosanskih spahija što će ostaviti dalekosežne posljedice u Bosanskom ejaletu

- U narednom periodu Bosanski ejalet je imao značajan vojni i politički značaj u Osmanskoj
carevini, te su upravo u tom periodu formira identitet Bosne kao serhata tj. krajišta, a naročito u
najzapadnijem dijelu Bosne koji se od tada i naziva Krajinom

- U 17. i 18. stoljeću Bosanski ejalet je poprište stalnih ratovanja sa susjednim zemljama, a
naročito sa Habsburgovcima i Mletačkom republikom

- Specifičan položaj Bosne lokalni begovi su maksimalno koristili kako bi sebi, ali i Bosanskom
ejaletu, osigurali određene povlastice, te se u tom periodu, a naročito nakon Banjalučkog boja
sve više razvija ideja o specifičnosti Bosne
 - Međutim, nosioci tih pokreta su bili bosanski begovi koji nisu dovodili u pitanje pripadnost
Bosne Osmanskom carstvu niti svoju lojalnost sultanu, naročito jer je on također bio i halifa

- Upravo zbog toga se u Bosni u okviru domaćeg begovata ne razvija ideja o nezavisnoj Bosni ili
formiranju nacije, jer je pripadnost islamskoj religiji i svjetskoj zajednici muslimana Ummetu
izraženija u odnosu na etnički, teritorijalni ili neki drugi identitet

Identitet krajine

- Tokom osmanske uprave u Bosni se formira identitet krajišta, odnosno najzapadnije tačke
Carevine i njenog predziđa od napada sa zapada tj. kršćanstva

- Taj mentalitet je posebno bio izražen na prostoru sjeverozapadne i zapadne Bosne odnosno
graničnih područja Carevine

- I na habsburškoj strani postojala je institucija graničara, odnosno bila je uspostavljena Vojna

krajina, izrazito vojnička regija sa visokim stepenom autonomije, a čija je uloga bila slična ulozi
Bosanske krajine, s tim da su vojnici iz habsburške Vojne krajine štitili Habsburšku carevinu od
prodora sa istoka tj. od Islama

- U Vojnoj krajini služili su i katolici, ali i još veći broj pravoslavaca, tako da su na relativno malom
prostoru u sukobu bile obe verzije Kršćanstva i Islam

- Sukobi su uglavnom bili lokalnog karaktera, ali zato gotovo svakodnevni što je stvorilo specifičan
mentalitet i način života ljudi na obje strane granice

- Neke od najljepših narodnih pjesama i epova su nastale upravo na ovom području, a posebno je
interesantna junačka epika

- Glavni likovi tih epova i pjesama su bili likovi poput Mustaj-bega Ličkog, Budalina Tale, Hasan-
aga pećki, Mujo Hrnjica i brojni drugi

- Na slici skulptura Muje Hrnjice u Velikoj Kladuši predviđena da se postavi u gradu inicijativa stara
već skoro 30 godina

Bosanska varijanta timarsko-spahijskog sistema

- Poslije poraza vojske Bosanskog ejaleta pod Siskom 1593. godine gdje je poginuo veliki broj
bosanskih spahija uspostavlja se institucija odžakluk-timara, koja je bila jedinstvena za BiH i nije
postojala više nigdje u Osmanskom Carstvu i mnogi su je smatrali unikatnom privilegijom.

- Korijen ovog pojma leži u riječi odžak u značenju ognjište, pa bi bukvalni prijevod odžakluk-
timara glasio timari oko ognjišta, odnosno timari koji ostaju u jednom ognjištu, a samim time i u
krugu porodice koja se okuplja oko ognjišta odnosno odžaka

- Odžakluk timar je značio da samo u BiH timar tj. imanje dato na uživanje postaje nasljedno tj.
prelazi sa oca na sina umjesto ranije prakse da spahija može biti uživaoc timara samo dotle dok
obavlja ili je sposoban za vojnu službu.
 - Veliki broj bosanskih spahija dobio je kao timar ili zijamet zapravo svoju staru baštinu, pa su time
bosanske obitelji sačuvale zemlju u svom posjedu pa je time uspostavljeno obiteljsko nasljedno
feudalno imanje koje je postalo okosnica privrednog života u Bosni

- Domaće spahije su jačale i postajale osnovni činilac u političkom životu Bosne, često jači i od
uleme (vjerski sloj) i od gradskog sloja stanovništva, što je bosanski begovat učinilo vrlo moćnom
društvenom ali i političkom snagom

- Bosanski begovat je svom snagom branio ostvarenu privilegiju te je to jedan od razloga zbog
čega domaći begovi nisu imali povjerenja u strance, pa tako ni u strane paše koje je sultan slao u
Bosnu

Bosanski begovi

- Brojni značajni osmanski velikodostojnici su poticali iz Bosne, pa tako od ukupno 216 osmanskih
velikih vezira za 26 sigurno znamo da su iz Bosne, a za još 9 postoje opravdano mišljenje da su
također porijeklom Bosanci

- Međutim, puno značajnije su bile porodice koje su igrale aktivnu ulogu u dešavanjima u samoj
Bosni, a neke od njih su skoro u potpunosti vladale pojedinim naseljima

- Uglavnom su to bile begovske porodice ili porodice koje su obnašale visoke vojne i državničke
dužnosti, a bilo je i vrlo značajnih trgovačkih porodica

- Dio srednjovjekovnih plemićkih porodica se prilagodio novoj situaciji te je prešao na Islam i

zadržao značajnu ulogu i u novom sistemu, ali najveći dio značajnih porodica iz osmanskog
perioda je do svojih privilegija i ugleda došao tokom same osmanske uprave

- Također, u Bosnu se doselilo i nekoliko porodica iz Anadolije i drugih dijelova Osmanske carevine
te su postepeno u potpunosti „bosnicizirani“, kao što su npr. Čengići , Arnautovići, Arslanagići,
Babovići Busuladžići i drugi; neke su došle iz Irana poput Fetahagići, Ovčine, Murseli, Đonlagići i
drugi; Misirlići i Misirlije vuku porijeklo iz Egipta, a Gelje, Kabili, Zupčevići, Durakovići i drugi čak
iz Španije.

- Međutim, brojne domaće porodice su također stekle ugled poput Rustempašića iz Bugojna,
Filipovića iz Glamoča, Dženetići i Morići iz Sarajeva, Kukavice iz Foče, Firdusi iz Livna, Ljubovići iz
Nevesinja, Kulenovići iz Bosanskog Petrovca, i brojni drugi

Kapetani i kapetanije

- Kapetanija ili kapetanluk (na turskom, kaptanlık) je podjedinica unutar sandžaka, upravne

jedinice Osmanlijskog Carstva, koja je isključivo postojala unutar Bosanskog pašaluka od 16.
vijeka do 1835. godine

- Tokom XVII stoljeća radi odbrane Bosanskog ejaleta uspostavljen je cijeli niz ovih kapetanija, kao
graničnih vojno-teritorijalnih jedinica, na prostoru od Gradiške na Savi do Novog u Boki
Kotorskoj
 - Kao kapetani u početku se javljaju istaknute timarlije i zaimi, a neki od njihsu za obavljanje svoje
dužnosti primali redovne plate čiji je novčani iznos obično bio ravan prihodima sa jednog
zijameta.

- Kapetani, glavni upravitelji kapetanije, bili su često iz iste porodice, jer je služba, kao i sve ostale
službe u kapetaniji, tradicionalno bila naslijeđena, a kapetan je bio komandant cjelokupne vojske
na području kapetanije, te je vremenom počeo obavljati i druge upravne funkcije.

- U svakoj kapetaniji se nalazio najmanje jedan grad i jedna kula, a ponekad i pokoji

utvrđeni čardak, a glavni posao bio je čuvati - dan i noć - granicu od neprijatelja, a puteve
od hajduka i razbojnika.

- Kapetanije su nosile imena po gradu odnosno tvrđave u kojoj su osnovane, bilo ih je ukupno oko
40, a pojedine kapetanije su bile poznate po značajnim porodicama koje su se nalazile na
njihovom čelu poput: Cerića u Bosanskom Novom, Resulbegovići u Trebinju, Hadžalići u
Ljubuškom, Fidahići u Zvorniku, Tanovići u Ključu, Šarići pa Rizvanbegovići u Stocu,
Gavrankapetanovići u Počitelju, Ljubunčići u Livnu, i brojni drugi

- Jedna od najmlađih kapetanija bila je Vrandučka koja je osnovana u 18. stoljeću, ali se ubrzo
sjedište prenosi u Derventu, a tvrđava Vranduk postaje zatvor za političke osuđenike

Gradačački kapetani Gradašćevići

- Vjerovatno najpoznatija, ali i jedna od najmoćnijih kapetanskih porodica bili su Gradaščevići iz

Bosanske Posavine čiji je centar bila Kula u Gradačcu

- Privatna porodična tradicija drži da su Gradaščevići potomci feudalne bosanske vlastele, a prvi
poznati kapetan Gradaščevića u Gradačcu je Mehmed-kapetan, čija je vladavina trajala do
1755/56. Ime njegovog nasljednika nije poznato, ali zna se da je Mehmed-kapetan unuk nakon
tog nepoznatog kapetana, preuzeo vlast 1765 godine

- Najpoznatiji član ove porodice je Husein-kapetan ili Zmaj od Bosne, koji  je bio živa legenda u
vremenu u kojem je živio

- Gradaščevići su se sahranjivali u haremu Hadži Reuf-begove džamije u Gradačcu, a većina

njihovih nišana je sačuvana do danas, a posebno su interesantna dva kamena sarkofaga sa
nišanima

Ajani

- Od druge polovine XVII stoljeća dolazi u organizaciji lokalne uprave u Carstvu do značajnih
promjena pojavom tzv. vilajetskih ajana (uglednih ljudi).

- Oni vremenom učvršćuju svoj položaj i u XVIII stoljeću postaju organima lokalne uprave, pa su
zajedno sa kadijama i drugim upravnim funkcionerima određivali razrez općedržavnih nameta na
stanovništvo, organizirali su kolektivno suzbijanje hajdučije i nereda, zatim prenos pošte od
Carigrada do pojedinih provincija, maksimirali su i kontrolirali cijene hrani, vršili mobilizaciju
muslimanskog stanovništva u vojsku, koju su tokom rata na raznim frontovima predvodili.
 - U početku su ajani bili birani iz reda uglednih ljudi, a ponegdje su u njihovom izboru učestvovali i
predstavnici kršćanskog stanovništva.

- Praksa biranja ajana je ubrzo iščezla, pošto je njihova funkcija (ajanluk) pružala velike
mogućnosti njenim nosiocima za lično bogaćenje putem zloupotrebe vlasti.

- Vremenom ajani, regrutirani uglavnom iz najuglednijih begovskih porodica, postaju nosioci

cjelokupne upravne vlasti na području jednog kadiluka (sudskog okruga).

- U većini kadiluka gdje su postojale kapetanije, funkciju ajana preuzeli su kapetani, pa je tako
došlo do spoja upravne ajanske i vojne kapetanske funkcije u jednoj ličnosti, odnosno
nasljednim putem u jednoj porodici.

- Ova činjenica dovodi do snažnog jačanja ekonomskih i političkih pozicija svih bosanskih
kapetana, kojih je početkom XIX stoljeća bilo 39.

- Svoj položaj održavali su, bez obzira na povremene sukobe, međusobnom ravnotežom i
staleškom solidarnošću, posebno u odnosu na centralnu vlast.

- Ajanski su se interesi dugo podudarali sa politikom i ciljevima centralnih osmanskih vlasti;

zajednički im je interes, prije svega, bio odbrana granica osmanske države, odnosno Bosne, čime
su ajani istovremeno branili kako vlastitu domovinu tako i svoj povlašteni socijalno-ekonomski i
politički položaj.

Porezi

- Jedna od važnijih funkcija ajana je bila i prikupljanje poreza od stanovnika na svom području

- Porezi su bili osnovni izvor prihoda svake države uz pomoć kojih se plačala državna služba, vojska
i vojni pohodi, veliki javni radovi, izgradnja javnih objekata itd.

- U Osmanskom carstvu postojao je veliki broj poreza koji su se dijelili na redovne i izvanredne

- Redovni porez je bio npr. ušur odnosno desetina ukupnih prihoda; nemuslimani su plaćali i harač
odnosno porez za izuzeće od vojne obaveze koji se plaćao po muškoj glavi u porodici

- Neredovni porezi uvođeni su najčešće u situacijama tokom velikih vojnih pohoda ili vanrednih
situacija, međutim kako je Osmansko carstvo slabilo tako su i neredovni porezi postajali sve
redovniji

2. Srednjovjekovna bosanska država

Bosanski srednji vijek
 Srednjovjekovno razdoblje u Bosni i Hercegovini možemo podijeliti u tri manja perioda:
 1. Rani srednji vijek (od 6. do 12. stoljeća) – ovo je razdoblje mračnog doba odnosno
perioda o kojem imamo vrlo malo podataka; obuhvata razdoblje od sloma antičkog
društva, preko doseljavanja Slavena, formiranja slavenskih župa i sklavinija koje pominje
Konstantin Porfirogenet, pa sve do pojave, do sada, prvog imenom poznatog vladara
Bosne – bana Borića
2. Razvijeni srednji vijek (od 12. do druge polovine14. stoljeća) – ovo je razdoblje Banovine
Bosne koje počinje sa banom Borićem, nastavlja se vladavinom bana Kulina, dolazak
dinastije Kotromanića na bansku čast u Bosni i traje sve do 1377. godine kada se
dotadašnji ban Tvrtko I Kotromanić proglašava kraljem, a Bosna uzdiže u rang kraljevine
3. Kasni srednji vijek (od 1377. do 1463. godine) – ovo je period postojanja Bosanske
kraljevine tokom kojeg srednjovjekovna bosanska država prelazi put od najsnažnije
balkanske države do potpune propasti i nestanka pred najezdom Osmanskog carstva;
pad Bobovca i smaknuće kralja Stjepana Tomaševića smatra se i krajem bosanske
samostalnosti, a ti događaji ujedno označavaju i kraj srednjovjekovnog razdoblja u Bosni
Položaj prvobitne Bosne
- Prvi spomen Bosne.: Konstantin Porfirogenet „De administrando imperio“ – mala zemlja
(horion Bosna) sa dva grada: Katera i Desnik (sredina 10. st.);
- Pored Bosne, Porfirogenet spominje i neke druge oblasti i mjesta koja će kasnije
postepeno ući u sastav bosanske države (Salines, Neretljanska oblast – Paganija);
- Za Visoko sa širom okolinom, kasnije središte srednjovekovne bosanske države
uglavnom se koristio naziv Bosna (uključujući i župe Vrhbosnu, Vidogošću, Lepenicu,
Trstivnicu t.j. Kakanj), Lašvu i Brod - Zenica).
- Osim Porfirogeneta, podatke o Bosni ovog razdoblja nalazimo i kod popa Dukljanina (12.
stoljeće) koji opisuje Bosnu kao, za tadašnje prilike, veliku zemlju, koja se prostire od
Drine do gornjeg toka rijeke Vrbasa i Jadranskog razvoda, sa organizovanom vlašću na
čijem se čelu nalazi vladar sa titulom bana.
Banovina Bosna
- Nakon raspada rodovskih zajednica i objedinjavanja plemena, radi odbrane, u visočkoj
kotlini, pojavljuju se prve instucije vlasti i države, a upravo taj prostor predstavlja jezgro
bosanske države odakle se ime Bosna prenosi na susjedne, pa i dalje obasti;
- Stvaranje bos. srednjovjek. države završeno je krajem 11. stoljeća, pa tako pop Dukljanin
u svojoj hronici Bosnu opisuje kao veliku zemlju od Drine do Gornjeg Vrbasa, na čelu sa
banom (od avarske riječi. bajan u značenju bogat, ugledan).
 - Prvi koji se u tom svojstvu po imenu spominje u pisanim izvorima, bio je ban Borić koji se
pojavljuje kao samostalni gospodar cijele Bosne u vrijeme vizantsko-ugarskih ratova
1154-1164. oko prevlasti na Balkanu.
- Prema svjedočenju savremenog vizantskog hroničara Kinama (Cinnamus), ban Borić se
kao saveznik (simahos) "sa svojim četama pridružio ugarskoj vojsci" prilikom opsade
grada Braničeva.
- Vizantski car Manojlo Komnen je brzo razbio ovu opsadu, pa se ugarska vojska povukla
preko Dunava, dok je ban Borić sa svojim četama krenuo uz rijeku Savu prema Drini,
odnosno svojoj zemlji Bosni.

Ban Borić (1154.-1164.)

- - Prvi siguran pomen bosanskog bana Borića imamo kod bizantskog pisca Ivana Kinama
pri opisivanju ratovanja između Mađara i Bizantinaca kod Braničeva 1154. godine. S tim
da je vrlo vjerovatno da je Bosnom vladao i prije toga, ali nema podataka kada je on
došao na vlast i u kojim okolnostima.
- Porijeklo mu je bilo iz srednje Slavonije, a na vlast u Bosni je došao vjerovatno uz
podršku Ugarske čiji je Bosna bila vazal u to vrijeme
- Za bana Borića znamo još da je kao bosanski ban 1162-3. godine poklonio viteško-
monaškom redu Templara selo Zdelje u Slavoniji. 
- Nakon Borića Bosnom vlada Bizantski car Manojlo Komnen, a upravo on 1173. godine za
novog bosanskog bana postavlja Kulina

Banovina Bosna
 Prvi domaći bosanski vladar bio je ban Kulin (1173-1204) koji, iako na vlast dolazi kao
vizantijski vazal, usljed izmenjenih prilika kasnije se svrstava uz neprijatelje Bizantije.
 S izuzetkom jednog vojnog pohoda koji je vodio protiv Bizantije 1183. (borio se zajedno
sa Srbima i Mađarima kao vazal ugarsko-hrvatskog kraljevstva), Bosna je njegovu
vladavinu provela u miru.
 Za vrijeme njegove vladavine javlja se heretičko učenje kojeg je prihvatio ban i njegov
narod, a o heretičkom djelovanju 1199. godine dukljanski vladar i sin župana Stefana
Nemanje, Vukan, obavijestio papu Inoćentija III.
 Od tada se rimska kurija posvetila suzbijanju tog učenja, najčešće uz pomoć ugarskog
kraljevstva.
  Zapamćen je kao uspješan i dobar vladar koji je proširio teritoriju Bosne, organizovao
državnu vlast na teritoriji i uspostavio trgovačke veze sa susjedima, a o svemu tome
svjedoči i njegova Povelja iz 1189. godine
 Sačuvani su bogati materijalni ostaci iz vremena njegove vladavine poput ploče iz
Muhašinovića kraj Visokog, Ploče sudije Gradiše iz Podbrježja kraj Zenice, zatim Povelja
potpisana 29. avgusta 1189. godine te Bilinopoljska izjava od 8. aprila 1203. godine

Banovina Bosna
 U prvoj polovini 13. stoljeća banovina Bosna prolazi kroz buran period transformacije na
svim poljima, a naročito na polju duhovnosti s obzirom da narodna Crkva bosanska
počinje da jača i oko sebe okuplja sve veći broj vjernika, što izaziva podozrenja susjeda i
Rima
 Zbog toga se pokreće čitav niz krstaških ratova na Bosnu s ciljem istrebljenja heretika i
povratak u okrilje Rimske crkve
 Sredinom stoljeća dolazi do smjene vladajuće dinastije Kulinovića, a bansku titulu
preuzima Prijezda I, rodonačelnik dinastije Kotromanića
 U drugoj polovini 13. stoljeća Bosna se nalazi u vazalnom odnosu sa Ugarskom, a
Kotromanići ulaze u dinastičke veze sa srpskom dinastijom Nemanjića
 Krajem stoljeća Bosna se nalazi pod vlašću hrvatskih banova Šubića, iako u zemlji i dalje
stoluje domaći ban iz dinastije Kotromanića
 Ipak, situacija se drastično mijenja sa dolaskom Stjepana II Kotromanića (1320. -1353.)
na vlast u Bosni koji se rješava Šubićevog protektorata, konsoliduje vlast u Bosni te širi
njenu teritoriju na prostor Huma, današnje Hercegovine, a intenzivno radi i na njenom
ekonomskom jačanju
Spisak bosanskih banova
- - Ban Borić (1154-1163),
- - Kulin Ban (1180-1204),
- - Stjepan Kulinić (1204-1232),
- - Matej Ninoslav (1232-1253),
- - Prijezda I (1254-1287),
- - Prijezda II (1287-1290),
- - Stjepan I Kotromanić (1287-1299),
 - - Mladen I Šubić (1299-1304),
- - Mladin II Šubić (1304-1320),
- - Stjepan II Kotromanić (1314-1353),
- - Tvrtko I Kotromanić (1353-1366),
- - Stjepan Vuk (1366-1367)
- - Tvrtko I Kotromanić (1366 - 1377)
Banovina Bosna
 Stjepan II Kotromanić je uz bana Kulina i Tvrtka I najznačajniji srednjovjekovni bosanski
vladar, a najzaslužniji je za ekspanziju bosanske države tokom 14. stoljeća koje se može
smatrati pravim zlatnim dobom
 Njegovi roditelji su bili bosanski ban Stjepan I Kotromanić i srpska princeza Jelisaveta
Nemanjić; Stjepan II ženio se tri puta, prvo sa ortenburškom groficom nepoznatog
imena, zatim sa kčerkom bugarskog cara čije ime također ne znamo, te u konačnici sa
poljskom princezom Elizabetom Pjast sa kojom je imao nekoliko djece
 Stjepan II je vodio zaista mudru politiku koja mu je omogućila značajna teritorijalna
proširenja, pa je Bosna nakon njegove vladavine dvostruko uvečana – u jednoj povelji za
sebe kaže da vlada prostorom „od Save do mora, od Cetine do Drine“
 Vodio je aktivnu vanjsku politiku te uveo Bosnu u red evropskih zemalja, naročito kroz
uspostavljanje dinastičkih brakova sa značajnim evropskim vladajućim porodicama
 Značajno je unaprijedio ekonomsku situaciju u zemlji kroz obnovu rudarstva i otvaranja
novih rudnika, naročito u centralnoj Bosni; u Fojnici uspostavlja kovačnicu novca te
postaje prvi bosanski vladar koji kuje sopstveni novac što mu donosi ogromne prihode
uz pomoć kojih je finansirao vojne pohode

Materijalni ostaci iz vremena bana Kulina(slike)

Ploča velikog sudije Gradeše
Ploča sa crkve iz Muhašinovića (Biskupića) kraj Visokog
Povelja Kulina bana

Elizabeta bosanska princeza

- Na slici teritorija Bosne za vrijeme vladavine Stjepana II
 - Stjepan II je imao nekoliko kčerki, a koje je dobrom udajom iskoristio za poboljšanje
ugleda sopstvene dinastije
- Elizabeta Kotromanić (1340.-1387.) udala se za ugarskog kralja Ludovika I Anžuvinca,
inače jednog od najznačajnijih ugarskih vladara, s kojim je imala dvije kčerke Mariju i
Jadvigu
- Nakon Ludovikove smrti, vladala je ugarskim kraljevstvom kao regent te je bila prvi
ženski vladar na ugarskom dvoru i sve do Marije Terezije u 18. stoljeću bila je i jedina
žena na ugarskom tronu
Od Banovine do Kraljevine
 Tvrtko I Kotromanić bio je sin Vladislava Kotromanića, inače brata Stjepana II
Kotromanića, i Jelene Šubić, a vremenom je postao najznačajniji vladar cijelog
bosanskog srednjovjekovlja
 Na vlast je došao nakon smrti Stjepana II, a vladao je relativno dugo i to u periodu od
1353. do 1377. (sa kratkim prekidom od 1366. do 1367. godine kada vlada njegov brat
Vuk) kao ban, te od 1377. do smrti 1391. godine kao kralj Bosne
 Tvrtko je prvo Bosnu učinio potpuno nezavisnom od Ugarske, zatim je ojačao sopstvenu
vlast ugušivši pobune domaćeg plemstva, a zatim je ubrzano širio teritoriju Bosne
zauzevši prostrane teritorije susjednih zemalja
 Za vrijeme Tvrtkove vladavine primjetna je politička stabilnost, značajan kulturni i
duhovni napredak, što sve zajedno Bosnu čini najsnažnijom južnoslavenskom zemljom, a
on je ujedno prvi vladar na ovim prostorima koji kuje zlatni novac (četverostruki zlatnik)
 Također dolazi do intenzivnog razvoja rudarstva, zanatstva i trgovine, a gradovi
doživljavaju veliku ekspanziju
 Tvrtko je izgradio i potpuno novi grad koji je trebao biti konkurencija Dubrovniku,
odnosno mjesto iz kojeg će se plasirati bosanski proizvodi na strana tržišta
 Grad se zvao Novi (današnji Herceg Novi) i trebao je imati dvostruku ulogu: prvo, da
Bosni omogući ekonomsku nezavisnost od Dubrovnika što bi značajno unaprijedilo
ekonomsku situaciju u zemlji, a kao drugo, da bude srdište bosanske pomorske flote
koju je Tvrtko planirao izgraditi te je već i unajmio brodograditelje iz Venecije, ali sve ove
planove prekinula je iznenadna smrt
Ratovi Tvrtka I
- Tvrtko se pokazao kao vrlo uspješan vojskovođa te je već na početku vladavine 1363.
godine nanio težak poraz Ugarskoj vojsci kod Srebrenika kada je čak izgubljen i kraljevski
pečat
 - 1373. u savezu sa Lazarom Hrebeljanovićem osvaja teritorije srpskog velikaša Nikole
Altomanovića čime Bosna prvi put u historiji prelazi rijeku Drinu i širi svoju vlast na
teritorije današnje Crne Gore i Srbije
- 1377. godine osvaja prostor istočnog Huma od crnogorskih velikaša Balšića, uključujući
gradove Trebinje, Konavle i Dračevicu
- 1388. godine bosanska vojska pod komandom čuvenog vojskovođe Vlatka Vukovića
nanosi težak poraz Osmanlijama kraj Bileće, a bosanska vojska naredne godine učestvuje
i u boju na Kosovu
- 1390. godine pred sam kraj vladavine Tvrtko pod svoju kontrolu stavlja gotovo cijelu
Dalmaciju uključujući Trogir, Split, Šibenik, Hvar, Brač i Korčulu

Kraljevina Bosna
 Smrt kralja Tvrtka (1391) je za Bosnu značila veliki potres, pogotovo zato što je došlo do
naglog labavljenja veza koje su sjedinjavale veliku državu, a na njegovo mjesto pod još
uvijek nepoznatim okolnostima na prijesto dolazi Dabiša, za koga nije poznato u kakvom
je srodstvu bio sa Tvrtkom.
 Na unutrašnjem planu dolazi do osamostaljivanja vlastele, a posebno dolazi do jačanja
tri velikaške porodice Hrvatinića, Hranića-Kosača i Radinovića-Pavlovića koji značajno
utiču na dešavanja u državi
 15. stoljeće obilježeno je čestim unutrašnjim nemirima koji se manifestuju kroz česte
promjene na prijestolju te sve jačem utjecaju susjednih zemalja, naročito Ugara i
Osmanlija, na dešavanja u Bosni
 Uz pomoć Osmanlija 1415. godine bosanska vojska nanosi poraz Ugarima u dolini rijeke
Lašve čime je utjecaj Ugarske u Bosni okončan, a Osmanlije postaju „domaći“
 Od tog trenutka Osmanlije manje-više određuju sve u Bosni koja počinje plaćati visok
godišnji harač sultanu u Istanbulu
 Domaći velikaši nisu na vrijeme uvidjeli prave namjere Osmanlija te svoju ekonomsku i
vojnu moć troše u međusobnim sukobima i proširivanju svoje teritorije, dok se centralna
vlast na čelu sa kraljem prostirala samo na prostoru stare Bosne odnosno centralnog
dijela Kraljevine

Bosanske plemićke porodice

 - Nakon smrti kralja Tvrtka dolazi do jačanja oblasnih gospodara, odnosno bosanskih
velikaških porodica, od kojih su najznačajnije:
1. Hrvatinići - držali su posjede u Donjim krajima, oko rijeka Sane, Vrbanje i Vrbasa,
u župama Banica (Jajce), Vrbanja, Sana (Ključ), Zemljanik (tvrđava Greben) te
grad Glamoč; osnivač porodice je knez Hrvatin, a najznačajniji predstavnik Hrvoje Vukčić
Hrvatinić; porodica je izumrla uskoro nakon pada Bosne
2. Hranići-Kosače – originalno vuku porijeklo iz okoline Goražda ali su vremenom zauzeli i
prostore Polimlja, Dračevice i dijelove stare Travunije (oko Trebinja), dio Konavala,
istočni Hum do rijeke Neretve, a kasnije i zapadni Hum; osnivač porodice je Vuk Kosača,
a najznačajniji predstavnici su Vlatko Vuković Sandalj Hranić i herceg Stjepan Vukčić
Kosača
3. Radinovići-Pavlovići – koji su držali posjede u istočnoj Bosni, od kojih su posebno
značajni  Borač, Prača sa tvrđavom Pavlovac, Višegrad, Olovo, Trebinje i dio Konavala;
osnivač porodice je  knez Pavle Radinović koji je uzdigao porodicu do razine najkrupnijih
bosanskih velmoža; porodica je stradala 1463. sa padom Bosne 

Propast bosanske Kraljevine

 Godine 1443. bosansko plemstvo na saboru rusaga bosanskog postavlja na vlast
kralja Stjepana Tomaša, ali najmoćniji bosanski plemić Stjepan Vukčić Kosača, odbija u
početku priznati Stjepana Tomaša za novog kralja Bosne, što je rezultiralo sukobom
unutar Bosne po tome pitanju, a taj sukob okončava 1446. bračnom vezom bosanskog
vladara s Katarinom Kosačom, kćerkom moćnoga vojvode.
 Osmanska ekspanzija tjera kralja Tomaša da 1450. zatraži vanjsku pomoć, te se obraća
papi po tome pitanju, na šta Rim pristaje ali pod uslovom da kralj pređe na katoličanstvo
te da protjera heretike sa svoje teritorije.
 Tomaš pristaje na taj uslov te počinje sa pokrštavanjem i protjerivanjem pripadnika
Crkve bosanske od kojih veliki broj spas pronalazi na teritoriji Huma odnosno
Hercegovine Stjepana Vukčića Hrvatinića
 Tomaš 1461. abdicira u korist sina Stjepana Tomaševića koji, na nagovor Ugara i Rima,
prestaje plaćati godišnji tribut Osmanlijama što neminovno dovodi do njihove reakcije
 Reakcija je uslijedila u vidu vojnog pohoda, pa Osmanlije sa velikom vojskom u relativno
kratkom roku osvajaju prostor kraljevine Bosne, hvataju i ubijaju kralja Stjepana
Tomaševića i zapravo uništavaju nezavisnu Bosnu
 Uzroci pada Bosne su brojni, a najvažniji su nejedinstvo bosanskih velikaša, ekonomska i
vojna istrošenost uzrokovana međusobnim sukobima, manjak vjere u sopstvenu moć,
 nedostatak volje lokalnog stanovništva za odbranu od Osmalija uzrokovanu svim
prethodnim faktorima, protjerivanje pripadnika Crkve bosanske, nedostatak podrške
ostalih evropskih zemalja itd.

Posljednji bosanski kralj

- Stjepan Tomašević bio je sin kralja Stjepana Tomaša i Vojače, pripadnice Crkve bosanske
koja nije poticala iz plemićke porodice
- Tomašević je 1459. godine oženio srpsku princezu Jelenu Branković, koja je tada imala
12 godin, čime je postao i srpski despot
- 1461. godine okrunjen je u Jajcu i to papinskom krunom koja je došla iz Rima čime je
postao prvi bosanski kralj sa potvrdom od pape
- Nakon osmanske invazije pobjegao je u Ključ gdje se predao te je potom odveden u Jajce
pred sultana Mehmeda II koji ga je pogubio
- Iznad Jajca i danas postoji lokalitet Kraljev grob gdje je pronađen skeletni ostatak za koji
se vjeruje da pripada Tomaševiću, a danas se čuva u Franjevačkom samostanu u Jajcu
(slika desno) 

Društvo srednjovjekovne Bosne

 Bosansko srednjovjekovno društvo prošlo je kroz isti razvoj kao i ostala evropska
društva, odnosno raspadom rodovsko-plemenskog sistema postepeno se formira
feudalno društvo
 Društvo su činili plemići, svećenici, seljaci i trgovci, te Vlasi kao posebna društvena i
narodna kategorija, a razlikovali su se po ekonomskoj i političkoj moći i položaju u
društvu
 Plemiće su činile tri kategorije:
1. Velmože – krupni plemići, nastali iz sloja bivših rodovskih prvaka; bili su u službi kralju te
su zauzimali najvažnije funkcije u društvu, a činili su i rusag bosanski koji je predstavljao
vrstu sabora bosanskih velmoža na kojem su se donosile najvažnije odluke uključujući i
izbor vladara; velmoža nije bilo mnogo i većina ih je pripadala porodicama Hrvatinića,
Kosača i Pavlovića, a još su značajni Zlatonosovići i Radivojevići
 2. Vlastela – su plemići srednjeg značaja koji su podređeni velmožama; imaju sopstvene
posjede sa kojih ubiru prinose, a dužni su služiti velmožama; zauzimali su važne funkcije i
često se spominju kao svjedoci na poveljama
3. Vlastelčići – najniži pripadnici plemstva, a bili su najbrojniji i imali su značaj lokalnog
karaktera
 Plemići su uživali zemljišna dobra koja su nazivali „plemenitom baštinom“ koja im je
dodjeljivao vladar kako bi pridobio njihovu vjernost i poslušnost
Rusag sve Bosne
- Rusag je oznaka za bosanski sabor, stanak (sav rusag bosanski) ali i za bosansku državu u
cjelini.
- Riječ rusag dovodi se u vezu sa mađarskim orszag (orszoghaz
- parlament, skupština u Mađarskoj), pa se preko te linije se traže i moguće veze i uticaji
kako činjenične tako i politološke vezanosti Ugarske i Bosne.
- Pored naziva za bosanski stanak rusag je i naziv za čitavu bosansku državu (u cijelom
rusagu), a najvažnija bosanska vlastela, bosanske velmože nazivaju se rusaškom
gospodom; to su najvažniji predstavnici Hrvatinića, Kosača i Pavlovića.
- Stanak je obično sazivao vladar i predsjedavao njegovim radom, odnosno, vodio sjednice
sabora, dok su ga u vrijeme određenih unutrašnjih problema u zemlji, poput zbacivanje
vladara i biranje novog, sazivali predstavnici krupne vlastele.
- Stanak je održavan najčešće u mjestima gdje je bio
vladarov dvor: Mile, Milodraž, Bobovac, Sutjeska i Jajce.
- Stanak se sazivao po potrebi, a vladari su na osnovu odluka sabora izdavali povelje.
- Funkcije i nadležnosti stanka obuhvatale su najvažnije državne poslove (popunjavanje
bosanskog prijestolja jer iako je u zemlji vladao rod Kotromanići, nikad nije bilo uvedeno
pravo nasljednosti ili primogeniture u popunjavanju prijestolja; krunjenje bosanskih
vladara; odnos prema susjedima – vanjska politika; prodaja ili ustupanje bosanske
državne teritorije susjednim državama; sklapanje i potpisivanje ugovora sa susjednim
državama; odluke o ratu i miru i sl. 

Društvo srednjovjekovne Bosne

  Brojniji dio stanovništva tadašnje Bosne činili su ovisni ljudi u koje su spadali
zemljoradnici (kmetovi), a sve do 14. vijeka u Bosni je ropstvo bilo veoma razvijeno, a po
prodaji robova posebno je bio poznat trg Drijeva na Neretvi
  Kmetovi su mogli pripadati ili vladaru ili plemićima, dok Crkva bosanska nije imala svoje
posjede pa tako ni kmetove
 Važan dio srednjovjekovnog bosanskog društva činili su Vlasi stočari koji su imali
poseban položaj
 Vlasi se vežu za određeno područje putem katunske organizacije, a katun predstavlja
zajednicu jednog ili više rodova Vlaha povezanih u jedan prostor i prepoznatljivu
organizacionu cjelinu.
 Na čelu katuna je katunar, a obično iz jedne porodice se prati nasljedna linija
predvodnika katuna; katuni se vremenom raslojavaju na način da predstavnici pojedinih
rodova stvaraju nove katune
 Neki vlaški rodovi su bili vrlo moćni i ugledni poput Hrabrena-Miloradovića iz Stoca, ili
npr. Predojevića iz Bileće iz čijeg roda potiče i kasniji osmanski vojskovođa i junak
bosanske narodne epike Hasan-paša Predojević
 Vlasi su bili pripadnici svih religija, a preživjeli su i osmansko osvajanje te su i u tom
društvenom uređenju imali specifičan položaj

Ropstvo u srednjovjekovnoj Bosni

- Iako ropstvo nije imalo značajniji udio u društvenoj strukturi srednjovjekovne Bosne ona
se ipak pojavljuje kao bogato izvorište roblja za susjedne zemlje.
- Pod izgovorom da se radi o hereticima u Bosni su hvatani ljudi i prodavani u roblje, pa su
vjerske prilike u srednjovjekovnoj Bosni bile su izgovor za djelatnost koja je
u evropskim zemljama već odavno bila napuštena.
- Ozloglašeni trg na kojem je prodavano bosansko roblje bio je u Drijevima, a bosanski
vladari su nastojali da se ta djelatnost ukine, pa je početkom 15. vijeka to bilo i zvanično
zabranjeno u Drijevima.
- Veliku većinu bosanskog roblja, kao i osoba koje su stupale u službu, činile su žene čiji je
broj među robovima bio određen vrstom poslova koju su obavljali: za obavljanje kućnih
poslova, bile su potrebne uglavnom žene i to mlađe, sposobnije za rad.
- Sačuvani su brojni ugovori o kupovini robova iz Bosne pa tako u dokumentima
saznajemo imena nekih ropkinja: Obrada, Dobraja, Premila, Dobrost, Desača, itd.
- Čak su i pojedini bosanski vladari poput Prijezde učestvovali u prodaji robova, mada su
kasnije nastojali da ukinu tu praksu  
Duhovna kretanja u srednjovjekovnoj Bosni
  Specifičan geografski položaj Bosne najzaslužniji je za duhovnu šarolikost tokom
srednjovjekovnog razdoblja
 Činjenica da se Bosna nalazila na mjestu križanja duhovnih utjecaja Rima sa Zapada i
Carigrada sa Istoka, uz njen položaj „unutarnje zemlje“ udaljene od glavnih puteva
komunikacije i izolovana neprohodnim planinama i kotlinama utjecao je na formiranje
specifične crkvene organizacije poznate pod nazivom Crkva bosanska
 Osim pučke religije specifičnog tipa, prostor Bosne se dominantno nalazio u sferi
interesa Katoličke crkve na čelu sa papom u Rimu koji je na različite načine pokušavao
staviti Bosnu pod duhovnu vlast Rima
 U prvom redu pokušaji su išli putem vojnih intervencija, križarskih ratova, koje su vodili
susjedni vladari, najčešće iz Ugarske, a dugoročno i dosta uspješnije putem katoličkih
misija kroz djelovanje crkvenih redova Franjevaca i Dominikanaca
 Utjecaj Bizanta je bio puno manji, najviše zbog činjenice da Bizantska moć tokom
razvijenog, a naročito kasnog srednjeg vijeka rapidno opada, pa je Carigrad više
posvećen sopstvenoj odbrani nego misionarskom radu
 Ipak, utjecaj pravoslavlja se može primijetiti u istočnim pograničnim dijelovima bosanske
države, a najviše na prostoru istočnog Huma odnosno Hercegovine
 Od sredine 15. stoljeća u Bosni je primjetan utjecaj i Osmanlija, pa samim time i jačanje
uloge Islama, ali će se ova religija masovno širiti u Bosni nakon osmanskog osvajanja
1463. godine

Crkva bosanska
  Pitanje uloge i karaktera Crkve bosanske definitivno je najkontroverznija tema iz
cjelokupnog bosanskog srednjovjekovnog razdoblja
 Više od stoljeća brojni bosanski historičari različitih uvjerenja, kao i historičari iz regije pa
i cijelog svijeta bave se temom heretičkih pokreta u Bosni i Crkvom bosanskom
 Savremena nauka tumači pojavu Crkve bosanske upravo u kontekstu „unutarnje zemlje“
odnosno da je ova crkvena organizacija bila oblik autohtonog narodnog ispovijedanja
kršćanstva koje je u sebe primilo veliki broj narodnih, slavenskih pa i predslavenskih
običaja, usljed neodstatka dovoljnog broja obrazovanih sveštenika i crkvene literature
 Pripadnici Crkve bosanske sebe su nazivali krstjanima, a u obredima su koristili narodni
jezik u formi crkvenoslavenskog, za razliku od katoličkih obreda koji su se tada obavljali
 na latinskom jeziku, a ispovijedali su umjerenu formu dualističkog vjerovanja
(utemeljenog na borbi između dobra i zla, Boga i Đavola)
 Prve vijesti o pripadnicima ovog vjerovanja imamo iz vremena vladavine Kulina bana, a
vrhunac utjecaja Crkve bosanske imamo u 14. i prvoj polovini 15. stoljeća
 Sa vladavinom kralja Stjepana Tomaša počinje progon bosanskih krstjana i intenzivno
opadanje njihovog broja i moći, te oni polahko silaze sa historijske scene iako se prema
nekim izvorima njihovo prisustvo može naći i u 17. stoljeću

Mit o bogumilima
- Mit o bogumilima je jedan od najzastupljenijih u savremenoj BiH, a baziran je na
srednjovjekovnoj Crkvi bosanskoj
- Pripadnici Crkve bosanske sebe nikada nisu zvali bogumilima nego isključivo krstjanima
- Stećci su također isključivo vezivani za „bogumile“ ali savremena nauka je u potpunosti
pobila tu ideju
- Također, zastupljen je mit o gotovo istovjetnom vjerovanju „bogumila“ i Islama te
njihovom masovnom prelasku na Islam nakon osmanskih osvajanja što je također
daleko, daleko od istine
- Pročitati: http://www.prometej.ba/clanak/povijest/dubravko-lovrenovic-mit-o-
bogumilima-2917

Crkva bosanska
  Podataka o Crkvi bosanskoj, naročito o njenom učenju, nažalost nemamo mnogo, a i ti
koje imamo nisu potakli od samih pripadnika ove crkve nego su informacije njenih
protivnika, najčešće rimske provenijencije
 »Krstjani« su živjeli u samostanima (locus, hiža, domus Patarenorum), koji su uživali
pravo azila (utočišta) i imali uza se gostinjce.
 Na čelu Crkve bosanske bio je biskup – djed ili did, a članovi su crkvene hijerarhije
– gost (više) i starac (niže); obje su službe bile vezane za čine organizacijske naravi, no
očuvani spisi ne odaju njihovo značenje.
 O nauku krstjana postoje različita mišljenja: katolički pisci optužuju krstjane za dualizam,
a u službenim srpskim spisima izjednačuje ih se s kipoborcima, babunima ili kutugerima,
dok u domaćim bosanskim vrelima nema potvrde o dualističkom nauku ili ustrojstvu
sličnom onomu kod zapadnih katara.
  Dominantna mišljenja o karakteru Crkve bosanske su: da je Crkva bosanska bila izrazito
dualisitička sljedba korjenita ili umjerena, koja se s vremenom u ponečemu udaljila od
svojega prvotnoga učenja ili mu je do kraja ostala vjerna, dok drugo drži da je ona
zapravo nekadašnja katolička ecclesia bosnensis, koja je 1230-ih prekinula vezu s Rimom
očuvavši svoje ćirilometodsko naslijeđe, netaknuto osobito u pogledu ujednačenja
obreda i latinizacije
 Tokom 14. stoljeća bila je vrlo moćna i bliska vladajućoj eliti, pa neki autori smatraju da
je kralja Tvrtka okrunio did Crkve bosanske, a utvrđeno je da su velikodostojnici Crkve
bosanske dobijali važne funkcije u državi
Krstjani Crkve bosanske
- Brojne značajne ličnosti, pa i sami vladari, su bili pripadnici Crkve bosanske poput bana
Kulina, Stjepan II Kotromanić za čiju se vladavinu i veže formiranje hijerarhije Crkve
bosanske, Hrvoje Vukčić Hrvatinić i kralj Tvrtko su vrlo vjerovatno bili krstjani ili barem
bliski ovom nauku, zatim Tvrtko II, Stjepan Tomaš, Sandalj Hranić i herceg Stjepan Vukčić
Kosača
- Sjedišta Crkve bosanske nazivana su hižama, a u nekima je stolovao i djed, did – jedna
takva hiža zabilježena je u 15. stoljeću u Janjićima kraj Zenice gdje je stolovao did
Radomir
- Vrijedan izvor za razumijevanje Crkve bosanske je i stećak gosta Mišljena iz Puhovca kraj
Zenice, kao i njegovo pismo upućeno Dubrovačkoj republici 8. januara 1404. godine
- Važni izvori su i rukopisi vjerskog sadržaja koji se vežu za Crkvu bosansku, a posebno:
Zbornik Hvala krstjanina, Rukopis krstjanina Radosava i Mletački zbornik, zatim Odlomak
Batalovog evanđelja i testament gosta Radina
- Na slici: Odlomak iz Hvalovog zbornika (1404. godina)

Katolička crkva
  Katoličanstvo se na tlu BiH počelo intenzivnije širiti još u 6. vijeku iz grada Salone, a
vjerovatno je proces završen u 9. vijeku.
 Najstarija biskupija na području današnje Bosne i Hercegovine je ona u Trebinju,
osnovana prije 1022. godine, a 1067. godine je zabilježeno postojanje Bosanske
biskupije sa sjedištem u blizini današnjeg Sarajeva
 Međutim, jačanje Crkve bosanske znatno je oslabilo utjecaj ove biskupije čije je sjedište
sredinom 13. stoljeća prebačeno iz Bosne u Đakovo, što je dodatno doprinijelo širenju
moći Crkve bosanske
  Ipak, katoličanstvo se uspijeva održati zahvaljujući radu dominikanaca, koji dolaze 1233.
godine i osnivaju samostan u Ban Brdu u Vrhbosanskoj župi, i posebno franjevaca koji
dolaze 1291. godine
 Franjevci su posebno značajni jer su ostvarili veliki uspjeh u širenju katoličanstva i danas
predstavljaju jedini kontinuitet savremene BiH sa srednjovjekvnom Bosnom
 Franjevci su 1340. godine osnovali Bosansku vikariju na čelu sa fra Peregrinom
Saksoncem iz koje će naknadno nastati franjevačka provincija Bosna Srebrena
 Značajni franjevački samostanu u srednjovjekovnoj Bosni bili su u Srebrenici, Olovu,
Fojnici, Kreševu, Kraljevoj Sutjesci

Franjevci u Bosni
- Franjevci su bili vrlo poštovani u Bosni tokom čitavog perioda njihovog postojanja na
ovim prostorima
- Bili su poznati po toplom odnosu prema lokalnom stanovništvu koje ih je nazivalo
ujacima
- Inače, Franjevci su dali ogroman doprinos istraživanju prošlosti BiH i sakupljanju i zaštiti
njene kulturne baštine
- Neke od najbogatijih muzejskih zbirki se danas nalaze u franjevačkim samostanima, a
mnoge su dostupne javnosti
- Jedan od najmodernijih muzeja u BiH se nalazi u okviru Franjevačkog samostana u
Fojnici

3.
BiH u Osmanskom carstvu (1463. - 1580.)
Osmansko carstvo – kratki pregled razvoja

- Osmansku državu početkom XIV stoljeća utemeljio Osman Gazi, po kome su i država i dinastija
dobili ime, kao vođa jedne od brojnih seldžučko-turskih ratničkih skupina, koje su operirale u
Maloj Aziji (Anadoliji), na istočnim granicama Bizanta

- Za razliku od drugih sličnih skupina, koje su se raspale, Osman (1299-1326) je uspio uspostaviti i
organizirati u zapadnoj Anadoliji državu koja je u početku imala status kneževine, odnosno
emirata ili bejlika (beylik).
 - Postepenim širenjem nekada mali emirat postaje značajna vojna sila koja u nezaustavljivom
naletu intenzivno širi svoje granice, pa se 1326. godina, kada je zauzet grada Bursa, obično uzima
kao godina uspostave Osmanskog carstva

- Od uspostave Carstva 1326, pa do njegovog ukidanja 1922, na prijestolju se kroz 600 godina
smijenilo 36 sultana, koji su svi u direktnoj muškoj lozi poticali od Osmana.

- Od sredine 14. stoljeća počinje intenzivno širenje Osmanskog carstva i na području evropskog
kontinenta, a za bh. kontekst važna 1389. godina kada je došlo do velike bitke na Kosovu polju
koja je pokazala da su Osmanlije ozbiljna vojna sila koja se nastoji proširiti što dalje na Zapad
uključujući i prostor Bosanske kraljevine

- Proces izgradnje Osmanskog carstva kao svjetske sile u osnovi je dovršio sultan Mehmed II zvani
Fatih (Osvajač) koji je 29. maja 1453. osvojio Carigrad, koji se od tada zove Istanbul, čime je
konačno propalo Istočno rimsko carstvo, odnosno Bizant.

- Mehmed II je dovršio i proces osvajanja istočnog i centralnog Balkana definitivnim zauzećem

prostora Srpske despotovine 1459. i Bosanske kraljevine 1463. godine

Širenje Osmanlija na Balkanu

- Osmanska država nastala je u Anadoliji, ali je od samog početka osnovna težnja vladara bila širiti
teritoriju na prostor Evrope

- Prvi značajniji uspjeh bio je 1354. godine kada Osmanlije osvajaju prvu teritoriju u Evropi i to na
prostoru Galipolja

- 1362. godine Osmanlije osvajaju Hadrijanopolj nakon čega su mu promijenili naziv u Jedrene
(Edirne) i pretvorili ga u svoju prijestolnicu

- 1371. godine u bitci na Marici Osmanlije su nanijele težak poraz savezu balkanskih naroda, a kao
posljedica bitke je uključivanje Grčke i dijela Makedonije u sastav Carstva

- Do sredine 15. stoljeća prostor velikog dijela Balkana je uključen u sastav Osmanskog carstva

- Na slici desno vidimo teritoriju Carstva u godini smrti Mehmeda II

Osmansko osvajanje Bosne

- Prvi upad osmanskih trupa na tlo Bosanske kraljevine zabilježen je 1386. godine, 1388. godine
Vlatko Vuković u bitci kod Bileće nanosi Osmalijama težak poraz

- Ozbiljnije planove za osvajanje Bosne prave sredinom 15. stoljeća, a u 1448. poduzimaju prvi
osvajački pohod prilikom kojeg je trajno zauzet prostor sarajevskog polja uključujući tvrđavu
Hodidjed koja se nalazila na Vratniku

- Na tom prostoru u periodu između 1448. i 1451. godine administrativno-teritorijalnu jedinicu

Bosansko krajište koje je obuhvatalo prostor današnjeg Sarajeva
 - Bosansko krajište je imalo ulogu baze ili matice širenja osmanske vlasti na području Bosanske
kraljevine i bilo je pokazatelj da su Osmanlije u Bosnu došle sa namjerom da tu trajno ostanu

- Poslije pada Srpske despotovine 1459. Osmanlije su pojačale snage u Bosanskom krajištu i,

osloncem na njega, vršili provale u oblasti bosanskog kralja i hercega Stejpana Vukčića Kosače,
pripremajući uvjete za lakše osvajanje njihovih područja

- Početkom maja 1463. Osmanlije su se preko Skoplja, Kosova i Sjenice spustile na Drinu i stigle u
oblasti Pavlovića i Kovačevića, koji su se predali bez otpora.

- Sultanu Mehmedu II predao se dobro utvrđen grad Bobovac već poslije trećeg dana opsade zbog
nekih obećanja, a poslije toga je sultan krenuo preko Visokog na Travnik, a zatim na Jajce, koje
se također predalo bez borbe.

- Bosanski kralj pobjegao je u tvrdu ključku tvrđavu u Bosanskoj krajini i skupljao vojsku, ali su
Osmanlije uskoro opsjele Ključ pa se nakon četverodnevne blokade Stjepan Tomašević predao

Bitka na Kosovu 1389. godine

- Bitka na Kosovu polju je bitka vođena 1389. godine između

ujedinjenih bosanskih, srpskih i albanskih snaga protiv Osmanskog carstva, na Kosovu Polju u
blizini današnje Prištine

- Kralj Tvrtko I je tada bio i kralj Srbije te time i vođa snaga u borbi protiv Osmanlija, a bosansku
vojsku je predvodio najznačajniji vojskovođa srednjovjekovne Bosne Vlatko Vuković

- U početku bitke saveznička kršćanska koalicija je uspjela probiti osmanlijske redove u centru i
krilom kojim je zapovijedao Jakub, ali je Bajazid ostao čvrst; u ovoj bici je poginuo osmanski
sultan Murat I

- Bitka je dio niza operacija koje su poduzimali evropski vladari koji su nastojali da zaustave
osmanlijska osvajanja.

- Izvještaj Tvrtka I Kotromanića bio je da su kršćani pobijedili, no očito je da je to bila Pirova

pobjeda, jer poslije bitke kneginja Milica, udovica kneza Lazara Hrebljanovića, morala je priznati
vazalne obaveze prema Osmanlijama

- U Srbiji ova bitka je dio središnjeg nacionalnog mita, a o načinu mitologizacije tog događaja
najbolje je pogledati film snimljen povodom 600 godina bitke na Ksoovu:
https://www.dailymotion.com/video/x2eswkk

- https://www.dailymotion.com/video/x7b9tmi

Uspostava osmanske vlasti

- Odmah po osvajanju Bosne, Osmanlije su krenule sa njenim uključenjem u administrativno-

upravni aparat Carstva
 - Osnovne jedinice lokalne uprave u Osmanskom carstvu bili su sandžaci (sandžak znači zastava),
vojno-upravne teritorijalne jedinice, odnosno to je bila oblast u kojoj se pod jednu zastavu
mogao mobilizirati određeni broj spahija (vojnika-konjanika) kojima je zapovijedao sandžak-beg
ili alaj-beg

- Pored toga postojale su niže i više upravno-teritorijalne jedinice pa su se sandžaci dijelili na

kadiluke kao sudske okruge, a kadiluci su se dijelili na nahije koje su se uglavnom poklapale sa
teritorijom srednjovjekovnih slavenskih župa; nahijama su upravljale subaše ili vojvode, a od
XVIII stoljeća muteselimi, ili muselemi.

- Više upravno-vojne teritorijalne jedinice od sandžaka bili su beglerbegluci, ejaleti ili pašaluci, na
čijem čelu se nalazio beglerbeg kao najviši provincijski vojno-upravni funkcioner; od XVI se
stoljeća za njega uobičajila titula vezir ili valija.

- Sve do 1517, kada je sultan Selim I osvojio Egipat, Osmansko carstvo se dijelilo na samo dva
velika upravna područja: Anadolski (azijski) i Rumelijski (evropski) ejalet, a nakon toga broj
ejaleta se povećao na devet, a kasnije za vlade Sulejmana I Zakonodavca na četrdeset, od čega
samo u evropskim dijelovima Carstva dvadeset šest - jedan od njih bio je i Bosanski ejalet ili
pašaluk.

Sandžaci na tlu BiH

- Prostor savremene Bosne i Hercegovine je postepeno uključivan u sastav Osmanskog carstva;

neki dijelovi su osvojeni i prije 1463. godine poput prostora Sarajeva, dobar dio je osvojen u
pohodu 1463. godine; Hercegovina je definitivno osvojena 1482; Jajce i Banja Luka 1528, a Bihać
1592. godine

- Kako su pojedini prostori osvajani tako su i bivali uključeni u adminsitraivni sistem Osmanskog
carstva, pa tako:

1. Bosanski sandžak je osnovan odmah po osvajanju Bosne 1463. godine, a sjedište mu je bilo u
Sarajevu

2. Hercegovački sandžak osnovan 1470. sa sjedištem u Foči pa u Pljevljima, tek kasnije u Mostaru

3. Zvornički s. osnovan 1483. sa sjedištem u Zvorniku pa u Donjoj Tuzli

4. Kliški s. osnovan 1537. sa sjedištem u tvrđavi Klis iznad Splita i Livnu

5. Požeški s. osnovan 1540. sa sjedištem u Slavonskoj Požegi

6. Cernički osnovan 1557. sa sjedištem u Čazmi

7. Krčko-lički osnovan 1580. sa sjedištem u Kninu i kasnije Udbini

8. Bihački osnovan između 1592. i 1620. godine sa sjedištem u Bihaću

- Svi ovi sandžaci su ušli u sastav Bosanskog pašaluka osnovanog 1580. godine
Društveno uređenje

- Društveni sistem Osmanskog carstva bazirao se na timarsko-spahijskom sistemu kojeg neki

autori nazivaju osmanskim feudalizmom

- Timarski sistem ili timarska organizacija počivala je na vrhovnom pravu vlasništva nad zemljom
koje je pripadalo državi; ta državna zemlja se nazivala erazi miri (ili mirija) i obuhvatala je svo
obradivo zemljište i najveći dio šuma.

- Sultan, koji je predstavljao državnu vlast, je de facto bio vlasnik državne zemlje te ju je davao na
uživanje pojedinim feudalcima ili spahijama kao naknadu za obavljanje određenih funkcija i
dužnosti, najčešće vojne službe

- Takvi su se spahijski posjedi zvali timarima, a bili su feudalni posjed koji je svom uživaocu
donosio prihod od kojeg kao vojnik-konjanik može sebe izdržavati, te na poziv sultana sa
opremljenim konjem i oružjem ići u rat.

- U načelu je timar mogao svom uživaocu donijeti godišnji prihod do dvadeset hiljada akči ili aspri,
a većina timara su u praksi bili mali posjedi koji su svojim korisnicima donosili u prosjeku
godišnje dvije do tri hiljade akči.

- Po nazivu ovog osnovnog oblika feuda, cjelokupni se osmanski feudalni sistem zvao timarski
sistem, odnosno timarska (spahijska) organizacija.

- Uživaoci timara obično su nazivani spahijama, timarnicima ili timarlijama

Timarsko-spahijski sistem

- Sultan je dodjeljivao određene zemljišne posjede na korištenje podanicima kao naknadu za

određene usluge

- Bitno je naglasiti da se, za razliku od feudalizma u ostatku Evrope, ti posjedi nisu nasljeđivali već
su nakon smrti nekog spahije vraćani sultanu

- Na taj način se izbjegavalo vezianje spahija za određenu lokaciju i povećavala njihova vjernost
centralnoj vlasti, jer u slučaju neispunjavanja obaveza prema sultanu on im je te posjede lahko
oduzimao

- U principu postoje tri veličine zemljišnih posjeda koji su se dodjeljivali:

1. Timar – mali zemljišni posjed čiji godišnji prihodi su maksimalno iznosili 19.999 akči

2. Zijamet – srednji zemljišni posjedi sa prihodima od 20.000 do 99.999 akči

3. Has – veliki zemljišni posjedi koji su donosili minimalno 100.000 akči prihoda, a dodjelivali su se
samo najvišim funkcionerima poput paša i članova carskog Vijeća

- Bitno je napomenuti da ovi posjedi nisu nužno bile kompaktne teritorijalne cjeline, naprotiv,
najviše su bile raštrkane širom Carstva
 - Drugim riječima, jedan spahija je mogao da dobije timar u ukupnom iznosu od npr. 15.000 akči, s
tim da dio prihoda ostvaruje sa timara od 2000 akči kod Cazina, pa timar od 5000 kod Brčkog, pa
3000 u Hercegovini, još 2000 sa posjeda kraj Drine i 3000 sa posjeda kraj Banja Luke

Stanovništvo

- Osmansko carstvo je širenjem teritorije postajao domovina brojnih naroda različitog etničkog
porijekla, vjerskog opredjeljenja, nivoa kulturnog i društvenog uređenja, sa različitim običajima i
tradicijama

- Uprkos tome, u Osmanskom carstvu postojala je uniformna organizacija odnosa unutar različitih
društvenih kategorija pa se tako stanovništvo u prvom redu dijelilo na dvije osnovne kategorije:

1. Asker (tur. vojnik) – su činila vojna lica razvrstana u različite vojne rodove, a s obzirom na značaj
koji je vojska imala naročito u periodu ekspanzije Carstva vojnici su bili povlašteni dio
stanovništva (plaćali su mnogo manje poreze, imali su dobra i redovna primanja, dobijali su
timare sa kojih su imali solidne prihode, a ostvarivali su i prihode iz ratnog plijena)

2. Raja (tur. stado, puk, podanici) - naziv za sve osmanske podanike koji su plaćali porez bez obzira
na vjeroispovijest, tj. za one koji nisu pripadali povlaštenomu vojnom
staležu (asker), oslobođenomu poreza; raja se dijelila na muslimansku, koja je bila u boljem
položaju i plaćala je manje poreze, i nemuslimansku, koju su činili katolici, pravoslavci, Jevreji,
nemuslimanski Vlasi i svi ostali nemuslimani koji su plaćali veće poreze;

- U početku su bile vrlo male mogućnosti da čak i muslimanska raja pređe u kategoriju askera, ali
sa opadanjem moći Osmanskog carstva te granice se postepeno brišu pa sve veći broj
muslimanske raje prelazi u asker kako bi izbjegli plaćanje poreza, pa se od 17. stoljeća pod
pojmom raja uglavnom podrazumijevaju nemuslimani

Vlasi u Osmanskom carstvu

- Vlasi su i tokom osmanskog perioda zadržali poseban položaj i imali visok stepen lokalne
autnomije

- Osmanske vlasti su sa vlaškim starješinama sklapale ugovore o naseljavanju pustih zemalja

stočarima, pri tome su starješine kao naknadu dobijale na korištenje zemlju, mlinove i druge
privredne pogodnosti.

- Tako znatan broj Vlaha prelazi sa stočarstva i manje-više nomadskog načina života na
zemljoradnju, te se stalno nastanjuje po selima i preuzima obaveze koje su imali i drugi
zemljoradnici.

- Vlasi su bili organizovani u svoje džemate, sa vlastitim starješinama, knezovima, vojvodama ili
katunarima.

- Vlasi su smatrani sposobnim vojničkim elementom pa su Osmanlije iz njihovih redova regrutovali

svoju pomoćnu vojsku, čiji suse pripadnici zvali vojnuci, martolozi i derbendžije (čuvari klanaca).
 - Kao naknadu za vojnu službu i druge usluge, Osmanlije su vlasima priznavali tkzv. “vlaška prava”,
koja su ovi manje-više uživali i prije dolaska Osmanlija u Bosnu.

Položaj nemuslimanskog stanovništva – Millet sistem

- Osmansko carstvo je bilo utemeljeno na islamskom pravu (šerijatu) pa je muslimansko

stanovništvo bilo u izuzetno povoljnijem položaju u odnosu na nemuslimane

- Ipak, i nemuslimansko stanovništvo je tokom osmanske ekspanzije bilo u relativno dobrom

položaju, barem u poređenju sa položajem vjerskih manjina u Evropi tog vremena,

- Međutim, od početka 18. stoljeća dolazi do intenzivnog pogoršanja položaja nemuslimanskog

stanovništva, a osnovni uzrok tome je kraj širenja granice Osmanskog carstva i njegovog
posljedičnog prelaska u defanzivu

- Nemuslimansko stanovništvo je bilo organizovano u millete odnosno vjerske zajednice koje su

imale određen stepen autnomije

- Autonomija je podrazumijevala mogućnost ispovjedanja vjere, korištenja sopstvenog jezika i

očuvanje tradicija koje nisu ugrožavale Carstvo ili osmanski sistem

- Mileti su imali i dio pravne autonomije, odnosno unutar mileta su se mogle rješavati pravne
nesuglasice pripadnika iste zajednice mimo šerijatskih sudova

- Npr. ukoliko je jedan katolik imao neki spor sa drugim katolikom ili čak pravoslavcem taj
nesporazum bilo je moguće riješiti unutar mileta odnosno zajednice kroz crkvene ili neke druge
lokalne sudove; ukoliko se taj spor ne bi uspio riješiti onda se moglo ići na šerijatski sud

- Također, u okviru milet sistema bilo je dozvoljeno i regulisanje vjerskih vjenčanja, osim u slučaju
mješovitih brakova

Mileti

- Pravni status, priznat pripadnicima religija knjige (abrahamskim religijama) u islamskom svijetu

nazivao se Zimma,  odatle naziv zimmije  „zaštićeni“, za one koji su prihvaćali islamsku političku
moć i socijalnu prevlast islama u zamjenu za mogućnost opstanka u islamskom društvu,
prakticirajući vlastitu religiju.

- Islam je dakle zauzeo relativno tolerantan stav prema židovima i kršćanima, ali koji je imao jasno
definirane granice i koji je institucionalno uzdizao islam kao dominantnu religiju u socijalno-
političkom smislu, što je i omogućilo postupnu islamizaciju društava koja su bila pod
muslimanskom upravom

- Osmansko carstvo je na bazi Zimme izgradilo svoj sustav uređenja društva,

nazvano Milet (nacije), a ovaj sistem se počeo primjenjivati tokom vladavine sultana Mehmeda II
 - Milet se određivao na temelju religiozne pripadnosti, formirajući tako nekoliko priznatih mileta
u carstvu: muslimanski, židovski, grčko-pravoslavni i armenski.

- Druge, malobrojnije, kršćanske zajednice, kao što su recimo Sirijci, Kopti, Kaldejci, Maroniti, i
drugi, morali su biti pod armenskim miletom, što je ponekad izazivalo napetosti.

- U sličnoj situaciji su se nalazili i katolici u Bosni, koji nisu imali zasebnog, nego su svrstavani
u grčko-pravoslavni milet, što je omogućavalo grčkim fanariotskim vladikama da traže poreze i
od bosanskih franjevaca.

- Milet sistem je značajno utjecao na kasniju identifikaciju nacija sa religijom na području Balkana

Osmanska vojska

- Osmanska vojska je u periodu od 15. do kraja 17. stoljeća bila ubjedljivo najjača vojna sila u
Evropi i cijelom mediteranskom području

- Glavna snaga osmanske vojske bila je dobra opremljenost, disciplina i uvježbanost, a tome su
posebno doprinosili janjičari koji su u tom periodu bili jedina profesionalna, stajaća vojska u
Evropi

- Kopnenu vojsku su činile centralna, vojska Visoke porte koja je bila odlično uvježbana i
opremljena, i pokrajinska vojska, koja se prikupljala po osmanskim ejaletima i koja je najčešće
bila slabije opremlejnosti, uvježbanosti ali i discipline

- Inače, redovnu kopnenu vojsku su činili: pješadija (janjičare), spahije (konjanike) i topništvo, a
osim redovnih korišten je i veliki broj neredovnih vojnih jedinica

- Osmanlije su imale i snažnu mornaricu na čijem čelu se nalazio kapudan-paša odnosno veliki
admiral od kojih je jedan od najpoznatijih Hajrudin Barbarosa (Hajrudin Crvenobradi)

- Provincijske snage su sakupljane na način da je sultan ili češće veliki vezir davao naređenje
pašama odnosno upravnicima ejaleta, a oni su naređenje prosljeđivali upravnicima sandžaka

- Sandžak-beg je upravljao sandžakom, ali u procesu prikupljanja spahija pomagao mu je alaj-beg

odnosno zapovjednik spahija jednog sandžaka koji je bio podređen sandžak-begu

Osmanska vojska

- Osim regularnih vojnih jedinica Osmanlije su u svojim pohodima koristili i veliki broj neregularnih
jedinica poput:

1. Akindžije (lahka konjica) koja je pljačkala susjedne zemlje i služila kao izvidnica za glavnu vojsku;
akindžije nije plaćao sultan već su se podmirivale pljačom i ratnim plijenom

2. Delije (deli tur. lud, neobuzdan) su također bile jedinice lahke konjice koje su bile zastupljene u
Bosni i Srbiji; u početku su bili vodiči i tjelohranitelji begova, ali su kasnije bili sinonim za
najhrabrije konjanike; na čelu delija se nalazio delibaša (na slici)
 3. Martolozi – neredovna pješadijska vojska koju su najčešće činili kršćani stočari i Vlasi; uloga im
je bila zaštita puteva, klanaca pa i granica, a zauzvrat su bili oslobođeni plaćanja dobrog dijela
poreza te su imali određen stepen lokalne autonomije

4. Vojnuci – pješadijska neregularna vojska koja je također štitila granicu ali i pomagala u
transportu oružja i hrane za redovne vojne jedinice tokom pohoda

Osmanska vojska

- Udarna snaga osmanske vojske bio je pješadijski vojni red janjičara na čijem čelu se nalazio
janjičarski aga, a predstavljali su elitne osmanske vojne jedinice čija je uloga bila zaštita života
sultana

- Devširma (tur. devşirme: branje, skupljanje) je bio proces prikupljanja pripadnika janjičarskog

odžaka, na način da su dječaci od 7 godina starosti, savršenih psiho-fizičkih sposobnosti,
prikupljani širom Carstva i odvođeni na obuku u Istanbul

- Tu su dobijali temeljito obrazovanje i obuku koji su uključivali: teške tjelovježbe, teorijska

predavanja, učenje turskog, perzijskog i arapskog jezika, kaligrafija, te učenje
književnosti, teologije i zakonodavstva

- Prikupljana su nemuslimanska djeca koja su kroz obuku prelazila na islam, izuzev u Bosni i
Albaniji gdje su na zahtjev stanovnika prikupljana i muslimanska djeca, a ta praksa je bila
uzrokovana velikim siromaštvom pa su se roditelji nadali da će im djeca kroz janjičarski odred
ostvariti profesionalnu i materijalnu satisfakciju

- Janjičari su živjeli u kasarnama gdje su provodili cijelu profesionalnu karijeru, a tokom tog
perioda bilo im je zabranjeno bavljenje zanatstvom i trgovinom

- Veliki kotao (kazan) bio je simbol janjičarskih odreda; prepustiti ga neprijatelju bila je najveća
sramota, a prevrnuti ga znak za uzbunu.

- Janjičari kao zajednica, zvani odžak (tur. ocak: ognjište), dijelili su se u taktičke jedinice,

zvane orta (100 do 3000 ljudi), a te su se dijelile na ode (tur. oda: soba, četa) i desetine

- Tijekom XV. i XVI. st. bili su najvjernija sultanova vojska, a neki od njih postali su istaknuti vojnici
i državnici Osmanskoga Carstva

Sokolovići

- Iako je devširma, naročito iz savremen perspektive, brutalan proces odvajanja djece od svojih
porodica i rodnog zavičaja, ipak je zahvaljujući ovoj praksi veliki broj siromašnih dječaka imao
mogućnost da izgradi zavidne karijere

- Zahvaljujući ličnim sposobnostima pojedinci su uspjeli napraviti nevjerovatne karijere što je

omogućilo ne samo njihov uspon, nego i uspon njihovih porodica pa i rodnih zavičaja
 - Bosanska porodica Sokolovići su najbolji primjer, a rodonačelnik tog uspjeha bio je Mehmed-
paša koji je zahvaljujući osmanlijskom carskom sistemu bio na raznim položajima kao
zapovjednik carske garde (1543. - 1546.), kapudan paša (1546. -
1551.), beglerbeg Rumelije (1551. - 1555.), treći vezir (1555. - 1561.), drugi vezir (1561. - 1565.),
a kao veliki vezir (1565. - 1579.) služio je za vrijeme tri sultana: Sulejmana Veličanstvenog, Selima
II i Murata III

- U posljednjoj deceniji svog života bio je de facto vladar jer je njegov utjecaj na sultane bio
ogroman

- Poznat je po velikom broju zadužbina koje je izgradio u Bosni naročito u izgradnji mostova (most
na Žepi, Arslanagića most u Trebinju, Kozja ćuprija u Sarajevu) od kojih je najpoznatiji most na
rijeci Drini u njegovom rodnom mjestu Višegradu

- Zahvaljujući njemu obnovljena je pravoslavna Pećka patrijaršija, a Istorijski značaj Sokolovića iz

tog vremena još je veći ako se zna da su nakon Mehmed paše još dva Velika vezira i čak petnaest
običinih vezira što bi odgovaralo današnjem ragu ministara bili Sokolovići kao i još tri srpska
Patrijarha osim Makarija Sokolovića.

Islamizacija Bosne

- Islam je bio državna religija Osmanskog carstva, a iako šerijat nije dopuštao nasilno
prevjeravanje podsticao je širenje ove religije mirnim putem što su Osmanlije obilato koristile i
sistematski provodile

- Islam se intenzivno širio na teritoriji Osmanskog carstva, ali u evropskom dijelu najviše korijena
je uhvatio u Bosni i Albaniji na šta je utjecalo više faktora, a jedan od presudnih je siromaštvo tih
provincija te nepostojanje ukorijenjenih i dobro organizovanih kršćanskih zajednica i institucija
koje bi se suprotstavile širenju nove religije

- I Bosna i Albanija su bile geografski nepristupačne i obje se mogu smatrati svojevrsnim

unutarnjim zemljama, naročito Bosna koja nije imala značajniju mogućnost izlaska na more i
komunikacije sa svijetom putem velikih luka kao što je npr. Drač u Albaniji

- U objašnjavanju uzroka islamizacije Bosne dugo vremena su bili prisutni brojni mitovi od toga da
su „bogumili“ po dolasku Mehmeda II izašli pred njega i na licu mjesta masovno prešli na Islam;
inače dugo vremena je bio prisutan mit o masovnom prelasku pripadnika Crkve bosanske na
Islam zbog navodnih sličnosti dva religijska sistema itd

- Ipak, kasnija istraživanja su pokazala da u prvim decenijama u Bosni uopće nije bilo masovnog
prelaska na Islam, naprotiv, vrlo mali broj ljudi je izjašnjavao pripadnost novoj religiji – te
podatke imamo na osnovu deftera odnosno preciznih popisa koje su Osmanlije redovno
provodile s ciljem organizacije prikupljanja poreza

- Intenzivnije širenje Islama u Bosni imamo tek u 16. stoljeću naročito tokom uprave Gazi Husrev-
bega, ali i kasnijih namjesnika Bosne, a koji su vladali tokom tzv. „zlatnog doba“ osmanske
uprave (16. i djelomično 17. stoljeće
Uzroci širenja Islama u Bosni

- Najvažniji uzroci širenja Islama u Bosni su:

1. Zapuštenost – odnosno već pomenuto nepostojanje jakih kršćanskih institucija u Bosni; ni

katolička ni pravoslavna crkva nisu uspjele izgraditi jaku infrastrukturu i crkvenu organizaciju za
razliku od Osmanlija koji su to uspjeli u vrlo kratkom periodu

2. Ekonomski – prostor Bosanske kraljevine u 15. stoljeću bio je poprište stalnih sukoba pa je cijela
zemlja u potpunosti ekonomski uništena i siromaštvo je bilo masovno zastupljeno; sa dolaskom
Osmanlija situacija se mijenja, a mogućnost plaćanja puno manjih poreza ukoliko ste musliman
bila je primamljiva za mnoge stanovnike naročito najsiromašnije

3. Karijerni – usko vezani uz ekonomsko pitanje jer osim što su muslimani plaćali manje poreze,
samo su oni u okviru osmanskog sistema imali pristup državnim funkcijama od lokalnog do
carskog nivoa; biti musliman u Osmanskom carstvu značilo je biti dio povlaštenog dijela
stanovništva

4. Baštinski – Osmanlije su imale politiku asimilacije lokalnih plemića u novi sistem, odnosno
ostavljali su mogućnost domaćem plemstvu da zadrži svoje porodične posjede sa svim
beneficijama ukoliko iskažu lojalnost novoj vlasti te ako pređu na Islam; brojni bosanski
srednjovjekovni plemići su prihvatili tu opciju pa npr. Sin Katarine Kosače Sigismund je prešao na
Islam i postao Ishak-beg Kraljević; njena kčerka Katarina je postala Tahiri Hanuma i sahranjena je
u Skoplju; sin Stjepana Vukčića Kosače Stjepan je postao Ahmed-paša Hercegović itd.

5. Devširma – brojni kršćanski dječaci su kroz devširmu prelazili na Islam poput Mehmed-paše
Sokolovića

6. Misionarstvo – Osmanlije su izgradile veliki broj jakih urbanih centara koji su ujedno bili i centri
širenja islamske kulture i vjere, a posebno je značajno djelovanje derviša okupljenih oko tekija

7. Lična ubjeđenja – naravno da je veliki broj stanovnika prelazio na Islam i iz ličnih ubjeđenja
odnosno jer su to smatrali ispravnim putem i putem istine

Pravni sistem Osmanskog carstva

- Snaga Osmanskog carstva velikim dijelom ležala je u činjenici da je to bila pravno organizovana
država u kojoj se tačno znalo šta se radi i po kojem sistemu, a onog trenutka kada se taj sistem
počeo zaobilaziti dolazi i do postepene stagnacije i u konačnici propasti Carstva

- Osmansko carstvo je bila islamska država ali ne teokratskog karaktera jer vrhovnu vlast nije
imala ulema odnosno svećenstvo već sultan i njegova svita koja je dolazila iz vojnih krugova

- Sultan Selim I je 1517. godine osvojio arapsko poluostrvo te uspostavio kontrolu nad Mekom i
Medinom te se proglasio halifom, vođom muslimanskog svijeta, te će tu titulu nositi svi njegovi
nasljednici sve do ukidanja hilafeta 1923. godine
 - Osmanski pravni sistem temeljio se na tri pravna sistema:

1. Islamsko pravo (šerijat) – osnovu kompletnog uređenja države ali i privatnog života svih
stanovnika Carstva počivao je na šerijatu i svi ostali pravni izvori su se manje ili više temeljili na
islamskom vjerkom pravu

2. Svjetovni zakoni (kanun) – svjetovni zakoni utemeljeni na racionalnim principa ali u skladu sa
šerijatom; svjetovne zakone donosili su sultani carskim fermanom (naredbom), a zbirke ovih
zakona se zovu kanuname; prve kanune donio je Mehmed II, a najtemeljitiju reformu sproveo je
Sulejman Veličanstveni kojeg također nazivaju Kanunijem odnosno Zakonodavcem

3. Orf (običajno pravo) – Osmanlije su poštovale lokalne običaje i tradicije kao i načine uređenja
javnog, a naročito privatnog života na pojedinim teritorijama ukoliko one nisu u suprotnosti sa
šerijatom i kanunima; taj princip možemo vidjeti i kroz organizaciju milet sistema, ali i kroz
povlašteni položaj vlaškog stanovništva

Šejh-ul-Islam

- Iako su od 1517. godine sultani zvanično bili vrhovni vjerski poglavari, oni se ipak nisu bavili
pitanjima religije

- Još i prije 1517. godine Osmanlije su uvele instituciju šejh-ul-Islama odnosno najvišeg autoriteta
u hijerahiji uleme čime je de facto došlo do odvajanja državnih i vjerskih poslova

- Šejh-ul-Islam je sultanima tumačio šerijat i donosio odgovarajuće fetve kojima je potvrđivano to

mišljenje

- Zanimljiva je uloga šejh-ul-Islama mula Husrefa koji je tu funkciju obnašao tokom pohoda
Mehmeda II na Bosnu

- Osmanlije su taj pohod pokrenule zbog odbijanja Stjepana Tomaševića da plati danak, a tokom
tog pohoda kralj se sklonio u Ključ

- Tu se predao Mahmut-paši Anđeloviću, koji je porijeklom bio iz Srbije, koji mu je obećao

poštediti život iako za to nije imao dozvolu sultana

- Kada je Tomašević doveden pred Mehmeda II bilo je jasno da ga ovaj želi pogubiti, ali zbog
obećanja Mahmut-paše sultan se našao u nezgodnom položaju jer je po šerijatu kršenje date
riječi bilo grijeh par exellance

- Iako Mehmed II nije dao to obećanje ipak je ono bilo izdato od njemu podređenog vezira što ga
je također obavezivalo na poštovanje date riječi

- Ipak, mula Husref je pronašao rješenje, isćitavajući islamske teološke tekstove pronašao je
formulu koja glasi „Ne dozvoli gospodaru da te zmija ujede dva puta iz iste rupe“

- S obzirom da je Tomašević već jednom „prevario“ sultana kada je odbio plaćati harač po toj
formuli njegova pošteda bi bio „drugi“ zmijski ujed
 - Zahvaljujući takvom objašnjenju Mahmut-paša Anđelović je izbjegao sultanov bijes, a zauzvrat je
kralj Stjepan Tomašević ostao bez glave

- Na slici lokalitet Kraljev grob kod Jajca, mjesto navodnog pogubljenja Stjepana Tomaševića

4.
Bosna i Hercegovina u Austro-ugarskoj monarhiji

Austro-ugarska monarhija

• Austro-ugarska monarhija pojam je koji se odnosi na teritoriju koju je nekada obuhvatalo

Austrijsko carstvo (stvoreno 1804. godine), a koje se, nakon poraza od Prusije u ratu za
ujedinjenje Njemačke 1867. godine, transformisalo u novu državu

• Austro-ugarska monarhija je u trenutku formiranja bila druga evropska država po površini,

odmah iza Rusije, a pripadala je klasi starih konzervativnih i za Evropu tog doba relativno
zaostalu zemlju

• Do preuređenja je došlo nakon što su Mađari iskoristili poraz austrijske vojske u bici kraj Sadove
1866. i prisilili cara Franju Josipa I. na sklapanje Austro-ugarske nagodbe.

• Nagodbom je Austrijska carevina podijeljena na dvije monarhije (Austrija i Mađarska) i jednog

autonomnog regiona Kraljevine Hrvatske i Slavonije pod mađarskom krunom.

• Zemljom je vladala dinastija Habsburg, a Austrija i Mađarska su imale isti status s tim da su

carina, vanjski poslovi i vojska bili jedinstveni, a svi drugi vladini poslovi su bili podijeljeni između
dvije države

Austro-ugarska monarhija 1914. godine

- AU monarhija je i teritorijalno bila podijeljena na austrijski i mađarski dio, a granica je bila rijeka
Lajta, desna pritoka rijeke Dunava

- U austrijski dio (Cislajtanija tj. Zapadno od rijeke Lajte) spadale su Gornja i Donja Austrija, Tirol s
Vorarlbergom, Štajerska, Koruška, Kranjska, Gorica, Gradiška, Trst, Istra, Dalmacija, Češka,
Moravska, Šleska, Galicija, Bukovina (crvena boja), a u mađarski (Translajtanija) spadale su
Ugarska, te Hrvatska i Slavonija; BiH je imala specijalan status i nije pripadala ni jednom dijelu

Berlinski kongres

• Neuspjeli pokušaji reformi u Osmanskom carstvu tokom 19. stoljeća, sve gora privredna
situacija, zaoštreni odnosi između begovata i kmetova, te utjecaj stranih sila (AU i Rusije) kao i
susjednih zemalja (Srbija i Crna Gora) dovela je do velikih ustanaka u Hercegovini i Bosni koji su
izmijenili odnose na cijelom Balkanu
 • Istočna kriza je okončana kongresom u Berlinu gdje je donijet niz odluka koji su značajno
promijenili sliku Balkana

• Članom 25. Berlinskog kongresa riješen je i status Bosne i Hercegovine koja je data na upravu AU
monarhiji kako bi ova zavela red i nakon nekog vremena je „vratila“ Osmanskom carstvo koje je i
dalje bilo nominalni vladar BiH

• Novopazarski sandžak (osnovan 1790. izdvajanjem teritorija iz Bosanskog sandžaka) je ostao u

punom smislu dio Osmanskog carstva s tim da su AU u njemu imali pravo držati određene vojne
snage

BiH na Berlinskom kongresu

- Narodi Bosne i Hercegovine nisu imali svoje predstavnike na Berlinskom kongresu pa tako nisu ni
mogli odlučivati o svojoj sudbini

- Doduše, ni Srbija i Crna Gora, niti ostali balkanski narodi također nisu odlučivali o svojoj sudbini
iako su imali predstavnike na Kongresu ali samo u svojstvu posmatrača

- Drugim riječima, Berlinski kongres je bio skup Velikih sila koje su se igrale nad kartama Balkana i
sudbinama malih naroda

- Član 25 glasi: „Pokrajine Bosnu i Hercegovinu ima Austro-Ugarska zaposjesti i njima upravljati.
Budući da se austrougarska vlada ne želi baviti upravom novo-pazarskog Sandžaka, koji se
između Srbije i Crne gore prostire jugoistočnim pravcem do Mitrovice, ostat će osmanska vlada
ondje i nadalje u vlasti. Austro-Ugarska, da osigura opstanak nove političke države, kad i slobodu
i sigurnost putova za komunikaciju, pridržava sebi ipak pravo držati posade te zaposjesti vojničke
i trgovačke ceste li cijelom opsegu toga dijela staroga bosanskog vilajeta. Zato pridržavaju sebi
vlada austro-ugarska i turska, da će se o potankostima sporazumjeti.“

Reakcije na odluke Berlinskog kongresa u BiH

• Odluka o okupaciji BiH nije svugdje primljena sa odobravanjem, a pogotovo ne u Bosni i

Hercegovini gdje uskoro po dolasku informacije dolazi do priprema za otpor

• Zapravo, stanovništvo BiH je različito doživjelo novonastalu situaciju: katolici su uglavnom bili
sretni sa dolaskom AU jer su smatrali da će im pod katoličkim vladarom biti bolje; pravoslavci su
bili razočarani jer su očekivali autonomiju ili priključenje Srbiji ili Crnoj Gori, ali nisu baš bili
spremni da se oružano suprotstave okupaciji; muslimani su bili razočarani i nisu bili spremni da
prihvate novu vlast odnosno nemuslimanskog „kaurskog“ vladara te su odlučili pripremiti otpor
oružanom silom

• Krajem jula AU vojska na čelu sa Josipom Filipovićem prelazi Savu ulazi u Bosnu; smatrali su da
će ih narod dočelati sa oduševljenjem te zbog toga iako relativno brojna AU vojska je bila slabo
naoružana i nepripremljena za borbu
 • Međutim, situacija je bila potpuno drugačija te su AU vojnici bili prinuđeni da vode žestoke
borbe širom BiH, a doživjeli su i nekoliko teških poraza od kojih se izdvaja poraz kod Maglaja 3.
avgusta 1878. godine, a na žestok otpor su naišli i kod Žepča, Vranduka, Kaknja i Visokog

• Ipak, ulaskom u Sarajevo 19. avgusta, nankon nekoliko dana teških sukoba, otpor ustanika je
konačno slomljen, a njihove vođe pohapšene i uskoro povješane

• Time je i definitivno uspostavljena okupaciona vlast, a Bosna i Hercegovina je ušla u novo

razdoblje svoje povijesti

• Okupacija BIH 1878. godine bila je motiv brojnim književnim djelima, a posebno se ističu knjiga
„Zeleno busenje“ Edhema Mulabdića i „Pobune“ Derviša Sušića

AU okupacija BiH

- Austro-ugari su očigledno bili vrlo loše obaviješteni o situaciji u BiH i raspoloženju stanovništva
prema njima

- Josip Filipović je čak izjavio da mu za okupaciju BiH nije potrebna nikakva vojska već samo
svečani vojni hor kao pratnja

- Neposredno po ulasku AU vojske na teritoriju BiH po cijeloj zemlji je podijeljen Proglas narodima
BiH, napisan na turskom, koji je objavio car Franjo Josif, a u kojem između ostalog stoji: „Čete
cara austrijskog i kralja ugarskog odlučile su preći granice Vaše domovine. One ne dolaze kao
neprijatelji, da zemlju silom zauzmu. One dolaze kao prijatelji da učine kraj zlu, koje već nekoliko
godina uznemiruju ne same Bosnu i Hercegovinu, nego i pogranične zemlje Austro-Ugarske. Car i
Kralj je s bolom saznao, da ovu lijepu zemlju pustoši građanski rat, da njeni stanovnici
međusobno ratuju, da je trgovina i promet prekinut, Vaše blago izloženo otimačini, Vaša polja
neobrađena i da se jad udomio u gradu i na selu. Veliki i teški događaji učinili su Vašu vladu
nemoćnom da uspostavi trajan mir i slogu. na kojima počiva blagostanje naroda“

- Ipak, stoljeća ratovanja sa AU monarhijom su ostavila traga, naročito među muslimanskim

stanovništvom koje se još uvijek sjećalo pohoda Eugena Savojskog, pa je otpor bio neminovan

Austro-ugarska uprava u BiH

• AU uprava definitivno je uspostavljena je tokom avgusta 1878. godine, a kompletan period AU

vladavine u BiH se može podijeliti u tri razdoblja:

1. Okupacioni period (1878. – 1908.) – period u kojem je Osmanski sultan i dalje formalno vladar
BiH, a stvarnu upravu vrši AU monarhija preko svojih organa; ovo je vrijeme snažne AU uprave i
velikih političkih, društvenih i kulturoloških promjena

2. Aneksioni period (1908. – 1914.) – period od proglašenja aneksije BiH, kojom je Bosna i
Hercegovina i definitivno postala dio AU monarhije, a sva veza sa Osmanskim carstvom
 prekinuta izuzev na polju duhovnosti; vrijeme psotepene liberalizacije odnosa u BiH i uvođenja
Sabora i legaliziranja djelovanja političkih stranaka

3. Ratni period (1914. – 1918.) – vrijeme trajanja I svjetskog rata čija iskra je i zapaljena u BiH
Sarajevskim atentatom 28. juna 1914. godine; prvi period rata BiH se nalazila na prvom frontu i
zapravo početak ratovanja i kreće AU ofanzivom sa teritorije BiH na prostor Srbije; mnogi kažu
da 1915. godine u BiH nikada nije bilo više para u njenoj historiji jer je velika većina AU vojske
bila smještena na teritoriji BiH, a u tom periodu je još uvijek bila dobro plaćena, a novac je
trošila po BiH

• Zajednička karakteristika tokom sva tri perioda je ta da je BiH uvijek bila u posebnom statusu tj.
da nije pripadala ni austrijskom ni ugarskom dijelu Carstva, već je bila pod direktnom upravom
zajedničke AU Vlade odnosno Ministarstva finansija

Corpus separatum

- BiH je u okviru AU monarhije imala poseban status koji je definiran kao corpus separatum (lat.
odvojeno tijelo)

- Doduše, postojale su različite koncepcije oko budućeg položaja BiH, jer su i Austrija i Ugarska
smatrale da BiH treba pripasti njihovom dijelu

- Bilo je ideja i da se teritorija podijeli na način da Bosna ide Ugarskoj, a Hercegovina Austriji, a u
Hrvatskoj su postojali prijedlozi ili bolje rečeno snovi o pripajanju BiH Hrvatskoj

- U konačnici je odlučeno da BiH ne pripada nikome nego je direktno podređena Zajedničkoj vladi
AU, odnosno Zajedničkom ministarstvu finansija u sklopu kojeg je osnovan Bosanski ured

- U principu na čelu BiH se nalazio ministar finansija, a pomagali su mu članovi Zemaljske vlade sa
sjedištem u Sarajevu, a koju su činili Zemaljski poglavar, Civilni adlatus i načelnici odjela kojih je u
početku bilo tri (unutrašnji poslovi, finansije, pravosuđe), a naknadno su osnovani i odjeli za
građevinarstvo, privredu, nastavu i bogosloviju, i tehničko odjeljenje

- Na slici general Josip Filipović prvi upravnik BiH u AU monarhiji

Austro-ugarska uprava u BiH

• Nekoliko bitnih stvari je određivalo AU politiku spram BiH:

1. AU su za BiH bili zainteresovani iz ekonomskih i strateških razloga, odnosno radi iskorištavanja

prirodnih bogatstava, ali i kao bazu za širenje dalje na Istok

2. AU su se bojali slavenskih naroda koji su živjeli na njenoj teritoriji (Slovaci, Česi, Slovenci, Hrvati,
Ruteni, Ukrajinci), a koji su također imali želje za autnomijom ili potpunim otcjepljenjem od
Monarhije; nezavisne slavenske države poput Srbije i Crne Gore su bile posebna opasnost za
Monarhiju te je ona težila osujećivanju bilo kakvog utjecaja na BiH
 3. S obzirom da BiH nije pripadala nikome tj. bila je direktno podređena AU Vladi postavilo se
pitanje čiji su Bosanci i Hercegovci državljani, pa je odlučeno da su oni „zemaljski“ građani
odnosno građani AU monarhije

4. AU nisu bili za širenje srpske i hrvatske nacionalne misli, iako nisu imali ništa protiv širenja
katoličanstva, u BiH pa su promovisali politiku bosanske (bošnjačke) nacije i generalno su radili
na suzbijanju nacionalizama u BiH

5. AU su težili uspostaviti modernu i efikasnu birokraciju u BiH koju nisu mogli stvoriti sa domaćim
ljudima te su počeli naseljavati veliki broj stranaca tj, stanovnika Monarhije iz drugih dijelova
države

6. Iako je AU monarhija u evropskom kontekstu bila relativno zaostala zemlja, u odnosu na

Njmeačku, Francusku ili Veliku Britaniju, ona je ipak bila svjetlosnim godinama naprednija od
Osmanskog carstva i naročito BiH, te se uspostava AU vlasti u BiH generalno može smatrati
napretkom

Administrativno-upravna podjela

- AU monarhija je u mnogim aspektima zadržala zatečeno stanje, a naročito na polju

administrativno-upravne organizacije

- Tako je zadržan osmanski sistem podjele BiH na 6 sandžaka, s tim da su sandžaci sada postali
okruzi sa sjedištem u Sarajevu, Travniku, Tuzli, Bihaću, Banja Luc i Mostaru; a dotadašnje nahije
su postali kotari (npr. kotar Zenica)

- U sudstvu je bilo nekih promjena; zadržani su šerijatski sudovi, a osnovan je Viši šerijatski sud u
Sarajevu ali je njegova nadležnost ograničena na polju privatnog i porodičnog prava

- Osnovano je po prvi put moderno, javno i profesionalno sudstvo koje se odnosilo na sve
stanovnike kojima se sudilo po istom osnovu i jednakim pravima i zakonima bez obzira na vjeru i
naciju

- Niži sudovi su bili kotarski, a viši okružni, a bili su pod vodstvom Odjela za pravosuđe u sklopu
Zemaljske vlade

Vojna organizacija

- Iako je Berlinskim kongresom dogovoreno da Bosanci i Hercegovci neće biti uključeni u sastav
AU vojske, taj dogovor je pogažen već 1881. usvajanjem Vojnog zakona

- Tim zakonom BiH je uvedena u vojni sistem AU monarhije i on je bio temelj svim ostalim
odlukama i uredbama iz vojne oblasti
 - U BiH su formirana 4 regrutna centra (SA, BL, TU i MO) za prikupljanje vojnika, a bh. vojnici su
organizovani u četiri pješadijska puka (1 puk čine 4 bataljona plus rezervni sastav, a jedan
bataljon čine 3 čete od oko 120 vojnika) sa ukupno oko 6000 vojnika

- Kasnije su osnovane i dodatne jedinice uključujući streljačke i lovačke bataljone

- Regrutovani su pripadnici svih vjera i nacija i svi su nosili istu uniformu: AU redovnu svijetloplavu
uniformu sa fesom na glavi

- Jedinice su imale i vojne svećenike i imame koji su bili zaduženi za duhovne potrebe vojnika, a
prvi vojni imam u historiji AU vojske bio je Hadži Mehmed Kokić iz Zenice

- Također 1895. Edward Wagnes je komponovao vojnu koračnicu bh. vojnika pod nazivom „Die
Bosniaken Kommen“ („Bošnjaci dolaze) – link: https://www.youtube.com/watch?
v=42Z16uRNND8

Industrijalizacija

• Iako su prvi industrijski objekti, manjeg kapaciteta, podignuti na samom kraju osmanske uprave,
BiH je u industrijsko doba ušla tek nakon AU okupacije

• Privredni razvoj BiH bio je važan i za AU, jer su rude i sirovine i polufabrikati proizvedeni u BiH
bili temelj za razvoj većih i profitabilnijih kompanija u AU

• Drugim riječima, šume i rudna bogatstva BiH su bile sirovinska baza za razvoj krupne industrije u
ostalim dijelovima Monarhije

• Prva značajna investicija bila je izgradnja pruge od Bosanskog Broda preko Zenice do Sarajeva
(1879.) pa dalje do Mostara (1882.), a veli zamah daljoj industrijalizaciji dala je odluka o
uključivanje BiH u carinsku uniju Monarhije 1880. godine

• Osnovni zadatak je bio da se troškovi pokriju iz vlastitih prihoda te je zbog toga je AU nastojala
da podrži privredni potencijal zemlje, usmjerivši svoju politiku na iskorištavanje privrednog
bogatstava BiH.

• Rezultat toga je da su već u prvoj deceniji XX stoljeća sirovine sačinjavale 83% cjelokupnog
bosanskohercegovačkog izvoza, a proizvodi drvne industrije su predstavljali najvažniji artikal.

• Sistematski je ulagano u bosanskohercegovačke šume, pa je već na početku XX stoljeća izvoz bh.

drveta postao ozbiljan konkurent austrijskom, a osnovana su i brojna preduzeća drvne
industrije: Stajnbas u Dobrinji i Drvaru, Ajzler i Ortlib te Gregercen u Zavidovićima, Feltrineli u
Hadžićima i Kasindolu

Industrijalizacija

- Nakon drvne industrije dolazi i do razvoja rudarstva i industrije željeza, te se otvaraju rudnici
uglja u Zenici, Kaknju, Brezi, Kreki, kao i rudnici željezne rude u Varešu i Ljubiji kod Prijedora
 - U Varešu (na slici) i Zenici su podignute i velike željezare u kojima se prerađivala željezna ruda
što je značajno doprinijelo razvoju ovih gradova

- Također, osnivaju se preduzeća i iz oblasti drugih industrijskih grana poput rafinerije nafte u
Bosanskom Brodu (1893.), fabrika hemijske industrije Solvay u Lukavcu, te pogoni hemijske
industrije u Jajcu, Tesliću, Višegradu i Drvaru

Kulturna politika AU monarhije u Bosni i Hercegovini

• AU monarhija je imala jasnu kulturnu politiku prema BiH koju je inače smatrala egzotičnom, ali
zaostalom, zapuštenom i necivilizovanom zemljom

• Tako da je prvi cilj bilo ostvarenje „prosvjetiteljske misije“ odnosno „civilizovanje“ nove
provincije kroz niz reformi i investicija u kulturu i obrazovanje

• Drugi cilj je bio kulturno osvještavanje provincije u pravcu izgradnje lojalnosti novom režimu
odnosno Monarhiji, a bitan segment te politike odnosio se na suzbijanje utjecaja susjednih
zemalja i njihovih nacionalnih pokreta, i to podjednako iz kulturnih centara nezavisnih
južnoslavenskih zemalja (Srbije i Crne Gore), ali i zemalja pod carskom krunom (Hrvatske)

• I u ovom slučaju nova vlast se nije mogla osloniti na domaće ljude nego je podsticala
doseljavanje obrazovanih ljudi iz drugih krajeva monarhije, što često i nije bio problem jer je BiH
tada posmatrana kao „terra incognita“, nepoznata i neistražena zemlja, savršena za razvoj
karijera

• Režim je podržavao školovanje mladih ljudi iz BiH u univerzitetskim i kulturnim centrima AU

monarhije (na osnovu tih ugovora studenti iz BiH i danas imaju neke privilegije prilikom
studiranja u Austriji), a također je davao velika sredstva časopisima, udruženjima i institucijama
koji su promovisali državnu kulturnu politiku

• S druge strane provodila je oštru cenzuru i druge represivne mjere poput zabrane izdavanja
časopisa, konfiskacije imovine pa i propisivanje zatvorskih kazni za osobe koje su kritikovale ili na
neki drugi način se opirale režimu

Represivne mjere

- AU monarhija je tlo BiH uvela određene promjene i kada su u pitanju represivne mjere, a
najradikalniji potez je bilo slanje na robiju, naročito u Centralnu kaznionicu za BiH u Zenici

- Kazniona u Zenici je građena u periodu od 1886. do 1904. godine, a u to vrijeme je bio jedan od
najvećih i najmodernijih u cijeloj Monarhiji, te jedan od prvih u kojem se provodio irski
progresivni sistem služenja kazne koji je podrazumijevao resocijalizaciju kroz težak fizički rad

- Tokom AU perioda u njemu su robijali brojni poznati kulturni i politički djelatnici poput Ive
Andrića i ostalih članova Mlade Bosne
Kulturna politika AU monarhije u Bosni i Hercegovini

• Najbolji način da se promoviše zvanični režim i izgradi lojalan stanovnik (podanik) je ukoliko se sa
konkretnim radom krene sa najmlađim naraštajem, a to se provodi kroz obrazovni sistem

• Uvođenjem latiničnog pisma kao zvaničnog pisma javne administracije dobar dio stanovništva
BiH je preko noći postao nepismen, jer je veliki dio obrazovanog stanovništva poznavao samo
arebicu ili ćirilicu

• Latinično pismo bilo je temeljno u obrazovnom sistemu, a AU je uvela javni sistem obrazovanja
koji je podrazumijevao obrazovanje usmjereno i dirigovano od strane režima; to znači da je
nastavne planove i programe, udžbeničku literaturu i sva ostala pravila određivao režim kroz
Odjel za prosvjetu pri Zemaljskoj vladi

• Tokom AU perioda postojala su tri tipa obrazovnih ustanova:

1. Općenarodne škole – koje su bile sekularizovane i finansirane od strane vlasti; ove škole su bile
najbrojnije, a tokom AU perioda u većini mjesta su osnovane ovakve škole, a u većim mjestima i
više njih

2. Privatne škole – koje su osnivale i finansirale privatne institucije ili pojedinci, ali su i dalje bile
pod nadzorom režima koji je odobravao nastavne planove i udžbenike; privatne škole su
osnivane u većim mjestima, a u njima su se uglavnom obrazovala djeca doseljenika, mada u
manjem broju i djeca domaćih ljudi, ali uglavnom bogatijih; u nekim mjestima postojale su i
škole za određene nacionalne skupine npr. njemačke, talijanske, rutenske i druge

3. Konfesionalne škole – koje su osnivale vjerske zajednice ali su i one opet bile pod prismotrom
režima; AU vlasti su naročito podržavale katoličke i protestantske škole, ali ni ostalima nije
pravila veće probleme

Škole za novo vrijeme

- Modernizacija obrazovnog sistema je jedna od najvažnijih tekovina AU uprave u BiH

- Tokom 40 godina uprave AU je uradila veliki posao na izgradnji školskog sistema i uspostave
prave školske mreže što je značajno pomoglo suzbijanju nepismenosti

- Također, u ovom periodu je formirana i domaća inteligencija koju su činili predstavnici svih
konfesionalnih i nacionalni grupa, a koja će biti motor razvoja i pokretač brojnih kulturnih
procesa u narednim periodima

- Međutim, ovi promjenama se najviše opiralo muslimansko stanovništvo koje je to smatralo

nemuslimanskim sistemom

- Posebno su u teškom položaju bile žene, doduše i kod ostalih vjerskih grupa, kojima je teško
polazilo za rukom da dođu makar do najosnovnijeg obrazovanja ili makar opismenjavanja
 - Međutim, i u muslimanskim krugovima je stasavala generacija ljudi koji su uvidjeli da su reforme
pozitivne i nužne, a jedan od najznačajnijih intelektualaca tog usmjerenja bio je i Muhamed Seid
Serdarević iz Zenice

- Serdarević (1882. – 1918.) koji je bio profesor u zeničkoj Medresi koja je zahvaljujući njemu prva
modernizovala svoj nastavni proces, a to je između ostalog podrazumijevalo izvođenje nastave
na bosanskom jeziku, uvođenje svjetovnih predmeta, mogućnost školovanja djevojaka u
Medresi, zatim rad profesora koji nisu bili muslimani itd.

Kulturna politika AU monarhije u Bosni i Hercegovini

• Tokom AU perioda osnovan je i Zemaljski muzej u Sarajevu kao centralna naučna i kulturna
institucija u BiH, a provedena su i brojna arheološka istraživanja

• Također, početkom 20. stoljeća liberalizovana su i pravila udruživanja što za posljedicu ima talas
onivanja različitih društava i udruženja poput Trezvenih društava (za borbu protiv alkoholizma),
prosvjetnih i kulturnih društava (pjevačka, tamburaška društva i horovi i slično), lovačkih
udruženja, sportskih društava (prvi fudbalski klubovi, konjički i biciklistički i drugi) itd.

• Od posebnog značaja je proces osnivanja kulturno-prosvjetnih društava pojedinih nacionalnih

zajednica kao što su Srpsko prosvjetno-kulturno društvo Prosvjeta (1902.), Hrvatsko kulturno
društvo Napredak (1904.), Prosvjetno i kulturno društvo muslimana Gajret (1903.), Jevrejsko
kulturno-prosvjetno i humanitarno društvo “La Benevolencija” (1892.) i druga

• Sva ova društva su imala ispostave u brojnim gradovima BiH, a igrala su važnu ulogu u kulturnom
životu tih zajednica

• Osnovna misija im je bila promocija sopstvenih tradicija i običaja, očuvanje kulturne baštine,
homogenizacija pojedinih grupacija, pomoć socijalnim slučajevima i drugim ugroženim
kategorijama, rad na opismenjavanju, pomoć razvoju privrede i povećanju zaposlenosti,
stipendiranje siromašnih i darovitih učenika i studenata, formiranje đačkih i studentskih domova
itd.

• Kulturna društva su imala i značajnu izdavačku djelatnost kroz publikovanje časopisa, godišnjaka
i almanaha, ali i druge literature; a također bavili su se i organizacijom različitih kulturnih
manifestacija, javnih nastupa, gostovanja umjetnika i književnika itd.

Benjamin Kalaj

- Kállay Benjamin, bio je austrougarski političar, diplomat i

povjesničar (Budimpešta, 22. XII. 1839 – Beč, 13. VII. 1903), a od 1882. austrougarski ministar
financija i u tom svojstvu upravitelj BiH sve do smrti 1903. godine

- Bio je najvažnija i najmarkantnija figura političkog života u BiH tokom AU uprave, a značajan je
po brojnim mjerama koje je provodio
 - Odvojio je vojnu od civilne vlasti te organizirao složenu bosansko-hercegovačku pokrajinsku
upravu.

- Pridonio je modernomu gospodarskom, društvenom i kulturnom razvoju BiH, izgradio

suvremenu željezničku mrežu i dopustio ulazak austrijskoga i ugarskog kapitala, a zemljišni su
odnosi tek neznatno bili izmijenjeni.

- Nastojao je iskoristiti složene odnose vjerskih i nacionalnih zajednica radi učvršćenja

austrougarske vlasti te uspio pridobiti za suradnju poglavare vjerskih zajednica i građanstva.

- Vodio politiku razvijanja posebnosti BiH, promičući bosansku narodnost s posebnim bosanskim
jezikom kao novu nacionalnu pripadnost, čime je otežavao nacionalni razvoj
bosanskohercegovačkih Hrvata i Srba.

- Pripremio austrougarsku aneksiju BiH, koju je preporučio vladi kao jamstvo protiv težnji Srbije za
tom pokrajinom.

Kalajevo „bošnjaštvo”

• Pojam Bošnjak se u savremenom kontekstu i svakodnevnom rječniku koristi kao opis za

nacionalnu zajednicu bosanskih muslimana, međutim u prošlosti je taj pojam imao drugačije
značenje

• Tokom osmanskog perioda pojam Bošnjak se koristio kao naziv za sve domaće ljude bez obzira
na vjeru, a osim regionalne ili narodnosne imao je i političku težinu jer su i domaći begovi bili
protiv miješanja „Turkuša“ tj. Turaka u poslove u Bosni

• Interesantno je da su strani konzuli pod ovim pojmom osim muslimana, katolika i pravoslavca
podrazumijevali i bosanske Jevreje, Sefarde, a i u čuvenom Garašaninovom Načertaniju pod
ovim pojmom se podrazumijevaju svi stanovnici Bosne bilo da su „muhamedanske,
rimokatoličke ili srpskopravoslavne“ vjere

• Tokom AU perioda, Kalaj je promovisao specifičnu kulturno politiku koja je podrazumijevala

jačanje teritorijalnog identiteta BiH na način da se promovisala ideja „bošnjaštva“ odnosno
koncepcije da su svi stanovnici BiH Bošnjaci

• Time su se htjela postići dva cilja: jačanje regionalnog identiteta i lojalnosti režimu, te suzbijanje
širenja ideja nacionalnih pokreta iz Srbije i Hrvatske i Crne Gore

• U skladu sa tom politikom tokom Kalajevog režima izdvajaju se ogromna sredstva za istraživanja
bh. prošlosti, tradicija, običaja, kulture, jezika, ali i promocija i zaštita baštine

• Također, uveden je državni jezik na teritoriji BiH pod nazivom „bosanski“, a izrađene su i prve
gramatike novog jezika

• Iako su podršku ovom projektu pružili neki domaći intelektualci, poput Mehmed-bega
Kapetanovića Ljubušaka, on ipak nije uhvatio dublje korijene ni među jednom narodnom
skupinom te je nakon Kalajeve smrti i definitivno propao
Prvo pozorište u BiH

- Prve pozorišne predstave na teritoriji BiH su održane na samom kraju osmanske vladavine, a
prva predstava je održana u Tešnju 1865. godine kada je  lokalni učitelj Stevo Petranović na
pozorišne daske postavio Hebelovu ‘Juditu’

- Ipak, prvo stalno pozorište osnovano je u Tuzli 1898. godine, a pokrenuo ga je lokalni trgovac
Mihajlo Crnogorčević (na slici)

- On je sa svojim kćerkama i nekoliko glumaca i glumica počeo pripremati i izvoditi pozorišne

predstave za publiku u Tuzli

- Nažalost, zbog nedostatka sredstava ova mala pozorišna trupa se raspala nakon svega nekoliko
mjeseci

Aneksija BiH

• Aneksija (lat. annexio: spajanje, pripajanje), pripajanje dijela ili cjeline tuđega državnog

područja, protivno volji države kojoj odnosno područje pripada, obično silom ili prijetnjom;
aneksiji se može govoriti samo ako je određeno područje efektivno zauzeto (okupirano) i ako je
nesporna namjera da se ono prisvoji i trajno.

• Samo naivni su zaista mogli misliti da je okupacija BiH privremeni čin i da će AU nakon ulaganja
energije, novca i ljudstva u smirivanje i transformaciju okupirane provincije, tako uređeno i
znatno unapređenu, vratiti je osmanskom sultanu

• Monarhiji to nije padalo na pamet i od dana potpisivanja Berlinskog ugovora razmišljala je i

pravila planove o stvarnom pripajanju BiH, čija realizacija je bila samo pitanje vremena odnosno
pogodnog trenutka na međunarodnom planu

• Pojedini lideri u AU su odmah po okončanju Kongresa predlagali pripajanje BiH, a takvi pozivi i
inicijative su bile prisutne tokom čitavog perioda, odnosno do trenutka kada je Monarhija
odlučila da aneksiju zaista i provede u djelo

• To se konačno dogodilo 7. oktobra 1908. godine, kada je car Franjo Josip izdao proglas o
jednostranom pripajanju BiH ostatku Monarhije, što je izazvalo oštru reakciju ostalih zemalja, pa
dijelom i stanovnika BiH, ali su AU dobro pripremili teren te su pojačanom kontrolom spriječili
eskalaciju događaja

• Aneksija BiH je izazvala aneksionu krizu, ali ona u principu i nije bila većih razmjera i svela se
uglavnom na verbalne osude i diplomatske proteste, ali nije bilo zainteresovanih za ulazak u
neke veće vojne sukobe

• Uzrok tome su događaji na međunarodnoj sceni, naime u Osmanskom carstvu je u toku bila
Mladoturska revolucija, Rusija i Britanija su bile zauzete posjedima u Aziji, Srbija i Crna Gora nisu
smjele ništa uraditi same bez pomoći Rusije, a AU je imala podršku Njemačke koja je u tom
periodu stasala u jednu od najjačih sila
Aneksija BiH

- Aneksija je formalno započela proglasom cara Franje Josipa narodu BiH u kojem se između
ostalog kaže: “Naša vlada se uvijek ozbiljno trudila, da, u miru i zakonitosti marljivo radeći, Vašu
domovinu privede srećnijoj budućnosti. I Mi, na našu veliku radost, smijemo slobodno reći:
sjeme, što je bačeno u brazde podrivanoga tla, bogatom je nikli istjeralo. I Vi isti morate to kao
blagodat osjećati: da su namjesto sile i zuluma stupili red i sigurnost, da se rad i život nalaze u
stalnom razvitku, da se oplemenjujući uticaj umnožene obrazovanosti pokazao i da se pod
zaštitom uregjene uprave može svak plodovima svoga rada veseliti.“

- Osmanski sultan je „žestoko“ protestvovao zbog aneksije, ali su Austro-ugari pronašli efikasan
„lijek“ za njegovu srdžbu: 52 milijuna kruna i povlačenje austrougarske vojske iz Novopazarskoga
sandžaka!

- Dogovor je zvanično potpisan 26. februara 1909. godine, a zahvaljujući njemu i većina ostalih
zemalja je uskoro prihvatila aneksiju kao gotov čin

- Pokazalo se da stoljeća odanosti osmankoj državi i brojni ratovi i razaranja ipak imaju svoju
cijenu

Ustav i Bosanski sabor

• Posljedica aneksije je bila postepena normalizacija i liberalizacija političkog života u BiH, na način
da je dozvoljeno organizovanje političkih stranaka i započet je rad na donošenju prvog Ustava
BiH

• Ustav je proglašen 20. februara 1910. godine, a istog dana počeo je sa radom i Bosanski sabor
kao najviše predstavničko tijelo provincije čime počinje razdoblje ustavnosti u BiH

• Ograničenja Sabora bila su višestruka npr. on nije mogao samostalno predlagati i donositi
zakone, a o nekim pitanjima nije mogao ni raspravljati; također sve odluke su morali biti
odobrene carskim potpisom da bi stupile na snagu itd.

• Bosanski je sabor zbog posebnih okolnosti bio utemeljen na konfesionalnom i kurijalnom

principu te je imao je 20 virilnih članova (onih koji u Sabor ulaze automatski po funkciji koju
obnašaju) i 72 izborna zastupnika koji u Sabor ulaze nakon izbora

• Svaka od tri konfesije davala je po pet virilnih članova u Sabor, dok je Jevrejima dat jedan virilni
glas; virilni članovi Sabora bili su reis-ul-ulema, direktor vakufsko-mearifske uprave, sarajevski i
mostarski muftija i po imenovanju najstariji muftija, četiri mitropolita, potpredsjednik Velikog
upravnog i prosvjetnog savjeta Srpske pravoslavne crkve, rimokatolički nadbiskup, dva
provincijala franjevačkog reda, sefardski nadrabin sarajevski, predsjednik Vrhovnoga suda,
predsjednik Odvjetničke komore u Sarajevu, zatim načelnik grada Sarajeva i predsjednik
Trgovačke i obrtničke komore u Sarajevu.
 • Izborni mandati su ovisili od dvije kategorije: imovinskog stanja i vjerske pripadnosti, pa je tako u
Sabor ulazilo 18 predstavnika begova, industrijalaca, trgovaca i drugih bogataša; 22 predstavnika
gradskog stanovništva i 42 mandata seoskom stanovništvu

• Od ovih 72 predstavnika pravoslavnima je pripadao 31, muslimanima 24, katolicima 16, a

Jevrejima jedan mandat što u konačnici ovaj sistem čini vrlo komplikovanim;

• Inače ovakav oblik sastavljanja Sabora u ostatku Monarhije je odavno bio odbačen

Političke stranke u BiH

- Zajedno sa uvođenjem ustavnosti dolazi i do formiranja prvih političkih partija u historiji BiH, s
tim da su neke stranke bile osnovane i prije Ustava, pa čak i aneksije ali formalno-pravno nisu
mogle djelovati u BiH

- Stranke su uglavnom formirane po vjerskom i nacionalnom ključu, a činio ih je bogati sloj

društva i djelomično sveštenstvo

- Prva i najstarija stranka u BiH bila je Muslimanska narodna organizacija, osnovana 1906. godine,
na čijem čelu se nalazio Ali-beg Firdus, a bila je najjača i najznačajnija stranka bos. muslimana;
1908. grupa disidenata iz ove stranke osnovala je Muslimansku narodnu stranku ali nije imala
neki veći uspjeh

- Srpska narodna organizacija, osnovana 1907. godine, bila je najvažnija srpska stranka, a njeni
lideri su bili bogati sarajevski trgovci Gligorije Jeftanović (vlasnika elitnog hotela Evropa) i
Vojislav Šola

- Hrvati su imali dvije stranke, i to liberalniju Hrvatsku narodnu zajednicu osnovanu 1908. godine
na čijem čelu je bio dr. Ivo Pilar iz Tuzle, te Hrvatsku katoličku udrugu osnovanu 1910. a čiji je
vođa bio nadbiskub vrhbosanski Josip Štadler, a zalagala se za pripajanje BiH Hrvatskoj

- Na slici otvaranje rada Bosanskog sabora u sadašnjoj zgradi Predsjedništva

Put u I svjetski rat

• Bosanski sabor je imao ukupno četiri zasjedanja od kojih je svako trajalo tokom čitave godine, a
na tim zasjedanjima se raspravljalo o brojnim stvarima, ali suštinski poprilično nebitnim

• Prvo zasjedanje počelo je 15. juna 1910. godine; prvi predsjednik Sabora bio je Ali-beg Firdus, a
potpredsjednici Vojislav Šola i dr. Nikola Mandić, ali s obzirom na to da je Firdus bio star i pred
smrt, dužnost predsjednika Sabora tijekom cijelog prvog zasjedanja obnašao je Vojislav Šola;
kasnije će predsjednikom Sabora biti imenovan Safvet-beg Bašagić.

• Inače, otvaranje Sabora bilo je popraćeno neuspjelim pokušajem ubistva generala Marjana
Varešanina na Carevoj ćupriji, prilikom povratka s otvaranja, a atentator, srpski omladinac
Bogdan Žerajić, ubio se kako bi onemogućio istragu.
 • Zastupnici su složno radili i na nekim konkretnim pitanjima poput ukidanja zabrane održavanja
analfabetskih tečajeva, zahtjeva da se ne postavljaju mađarski natpisi na željeznici, zahtjeva za
ukidanje njemačkoga jezika u unutrašnjem prometu, za donošenje novog zakona o šumskim
globama koji je značajno olakšao položaj seljaštva, kao i na drugim pitanjima.

• Međutim, pitanja iz oblasti agrara, naziva jezika u BiH i natpisa naziva ulica i sličnih stvari su
uskoro dovele do velikih sukoba i podjela po vjersko-nacionalnom principu što je paralizovalo
rad Sabora

• Zadnja sjednica Sabora održana je 1914. godine, a prekinuta je zbog atentata na Franca
Ferdinanda; tada je zasjedanje prekinuto a uskoro je došlo i do potpunog raspuštanja Sabora

• Uostalom, uskoro je izbio i Prvi svjetski rat pa su sva zasjedanja ukinuta, a sva sredstva i snage
usmjerene na djelovanje u ratnim uslovima

• Atentat je izvršen 28. juna, a AU je objavila rat Srbiji 28. jula 1914. godine nakon čega se u ovaj
sukob uključuju i Crna Gora, Rusija, Njemačka, Velika Britanija i Francuska, a u kasnijim fazama
rata i Osmansko carstvo, Italija, Bugarska, Rumunija, SAD i brojne druge zemlje zbog čega se rat
nazivao Velikim ratom ili Ratom svih ratova, a danas Prvim svjetskim ratom

Događaji nakon atentata

- Nakon atentata na Franca Ferdinanda došlo je do velikih nemira u Sarajevu, ali i širom drugih
gradova Bosne i Hercegovine

- Meta su bili srpski trgovci čije su radnje devastirane, opljačkane i polupane, a razlog je bio
iracionalan: Gavrilo Princip je bio Srbin, pa su zbog toga i svi ostali Srbi smatrani krivcima i
teroristima... (na slici demolirane srpske radnje u Sarajevu)

- Ipak, nisu svi isto razmišljali, pa su u Sarajevu brojni uglednici nastojali prekinuti besmisleno
uništavanje i zaštiti srpsko stanovništvo, a jedan od nji je bio i reis Čaušević

- U Zenici je tu ulogu imao Muhamed Seid Serdarević, koji je 1914. godine štitio srpsko, a 1918.
godine hrvatsko stanovništvo od besmislenih napada

BiH u I svjetskom ratu

• Početak ratnih operacija u I sv. ratu uslijedio je sa teritorije BiH napadom AU vojske na Srbiju
gdje su doživjeli dva teška poraza u bitkama na Ceru i Kolubari, nakon kojih je srpska vojska,
osokoljena pobjedama, krenula u protuofanzivu i izbila na Romaniju te počela bombardovati
neka naselja po Sarajevu, ali se ubrzo i povukla

• Inače, većina katolika i muslimana su s veseljem oblačili austro-ugarske uniforme, dok je dobar
broj pravoslavnih prelazio Drinu gdje su se prijavili kao dobrovoljci u srpskoj ili crnogorskoj
vojsci, mada kako je rat odmicao oduševljenje za sukobe se sve više smanjivalo
 • Bh. regimente su učestvovale u pohodu na Srbiju, a kasnije su prebačene na rijeku Soču gdje su
ostale skoro cijeli period rata

• Austro-Ugarska je maksimalno iskoristila ratnički potencijal BiH pa su pred kraj 1917. godine bh.
trupe brojale već 298,773 vojnika; tokom prvog svjetskog rata AU je mobilizirala oko 16%
cjelokupne populacije u BiH.

• Od mobiliziranih bh. vojnika u toku rata je smrtno stradalo oko 38.000 osoba, a tokom rata
bh.pješadijski pukovi i bosanskohercegovački lovački bataljoni su primili ukupno 35.637 medalja
za hrabrost.

• Bh. vojnicima je ukupno dodijeljeno 146 zlatnih medalja za hrabrost, a broj dodijeljenih medalja
za hrabrost bh.jedinicama je najbolji pokazatelj njihovih vojničkih osobina, čime se daje odgovor
zašto su smatrane elitnim jedinicama austrougarske armije

• Tokom Prvog svjetskog rata od bosanskohercegovačkih od vojnih obveznika  registrirano 51.815

ranjenih ili oboljelih, u prosjeku svaki šesti; od toga, 12.726 su ostali invalidi,  ili u prosjeku  svaki
četvrti. 

Bitka na Monte Meletti

- Bitka na Monte Meleti (Meletta) odigrala se 7. juna 1916. godine između austrougarske vojske

i italijanske armije, a u njoj je učestvovala i 2. bh. regimenta, a predstavlja jednu od najslavnijih
pobjeda austro-ugarske armije u Prvom svjetskom ratu

- Monte Meletta je 1674 m visok masiv u sjevernoj Italiji (južni Tirol) na kojem su bili talijanski
položaji, dobro utvrđeni mitraljeskim gnijezdima, rovovima i drugim defanzivnim objektima

- Tokom borbi bh. regimenta je ostala odsječena od ostatka AU vojske te se našla u potpunom
okruženju bez dovoljno hrane i naoružanja

- Jedini način da se izvuku iz očajne situacije bio je osvajanje talijanskih položaja na Monte
Meletti, što su u konačnici izveli i to koristeći uglavnom noževe (handžare) zbog nedostatka
municije za vatreno naoružanje

(imaju i slike)

5.
Bosna i Hercegovina u 19. Stoljeću
Osmansko carstvo u 19. stoljeću
 • Krajem 18. i početkom 19. stoljeća svima je bilo potpuno jasno da Osmansko carstvo nije
nikakva sila i da je zapravo div na staklenim nogama koji je na korak do potpunog
urušavanja
• Konstantni ratovi, po pravilu defanzivni i najčešće gubitnički, smanjivali su teritoriju
Carevine; privreda je bila bazirana na zastarjelim tehnologijama, cijelo društvo
zarobljeno u arhaičnim odnosima, porezi sve viši, a novca u kasi sve manje, stanovništvo
je postajalo sve siromašnije, a zloupotrebe vlasti, naročito lokalnih moćnika sve veće;
• I dok je ostatak Evrope bio uveliko zaokupljen idejama Prosvjetiteljstva, jednakih prava
građana, stvaranja modernih državnih ustanova, vojske i sudstva, te postepene
industrijalizacije, Osmansko carstvo je tonulo u dekadenciju
• Ipak, već sultan Selim III (1789–1807) pokušava provesti određene reforme, u prvom
redu modernizaciju vojske, ali njegove napore sprečavaju janjičari koji ga svrgavaju sa
vlasti i u konačnici ubijaju
• Neuspjeh reformi daje dodatni podsticaj pobunjenim narodima prvo Srbima (1807.), pa
Grcima (1821.), Egipćanima (1831.) i brojnim drugim
• Otpor reformama posebno je bio izražen u Bosanskom ejaletu koji u ovom periodu
postaje bastion konzervativizma
• Sultanima je to posebno problematično jer je Bosna najzapadnija osmanska provincija
koja je do tada bila maksimalno lojalna

Borba Srbije za nezavisnost

- Početak 19. stoljeća na Balkanu obilježila je srpska revolucija, odnosno Prvi i Drugi srpski
ustanak protiv Osmanlija
- Prvi srpski ustanak, oružana pobuna Srba protiv Osmanskoga Carstva (1804–13). U kojoj
se kao jedan od vođa ustanka oko Kragujevca istaknuo Karađorđe pod čijim vodstvom
prostor Smederevskog sandžaka nakratko ostvaruje nezavisnost
- Ipak, 1813. ustanak je slomljen, a Karađorđe bježi u Austriju, ali već 1814. godine izbija
Drugi ustanak na čijem čelu se nalazi Miloš Obrenović, koji je uskoro ubio i Karađorđa
- Ustanak traje do 1815. godine kada se okončava usmenim dogovorom, koji se 1817.
potvrđuje i pismenim putem
- Time je prostor Smederevskog sandžaka dobio samoupravu na čelu sa Milošem koji
počinje graditi državnu strukturu
 - Već 1830. autonomija je potvrđena, a Srbija dobija i djelomično proširenje, što je naišlo
na osudu među bosanskim begovima  

Pokret za autonomiju Bosne

• Od kraja XVIII i početka XIX stoljeća ajani, uz janjičare, postaju glavnom smetnjom
obnovi autoriteta centralne vlasti i provođenju neophodnih reformi u Carstvu.
• Da bi sačuvali svoje pozicije bosanski ajani su se odlučno odupirali vojnim i
administrativnim reformama koje je u prvim decenijama XIX stoljeća nastojala provesti
centralna osmanska vlast.
• Tim su se reformama opirali ajani i u drugim provincijama Carstva, uostalom Selim III je
stradao zbog pokušaja reformi, ali i njegovi nasljednici su nastavili sa reformskim
procesima.
• Mahmud II (1808-1839) je imao više uspjeha, pa je 1826. godine uspio ukinuti čak i
janjičarski red, svugdje osim u Bosni, gdje su osim janjičara snažnu ulogu u društvu imale
lokalne elite, naročito kapetani i ajani
• Znajući šta im se iz Carigrada sprema bosanski ajani su se i sami organizirali i pripremali
za otpor, pa su na sastanku u Tuzli početkom februara 1831. izabrali za svog vođu
Husein-bega Gradaščevića koji je bio na čelu Gradačačke (Gradačac) kapetanije, u to
vrijeme najveće i najbogatije kapetanije u Bosni (i Hercegovini).
• Gradašćević je bio najbogatiji i najmoćniji kapetan te je zbog toga i izabran za vođu, ali
ne jednoglasno jer su mu se suprotstavili begovi Sulejmanpašići iz Bugojna i Vakufa, i
moćni hercegovački ajani stolački Ali-aga Rizvanbegović, gatački Smail-aga Čengić i
nevesinjski Bašaga Redžepašić.

Husein-kapetan Gradašćević
- Vođa otpora bosanske feudalne oligarhije reformama središnje osmanske vlasti
(Gradačac, 1802 – Carigrad, 30. ili 31. VII. 1833).
- Na položaju kapetana Gradačačke kapetanije naslijedio je 1821. brata Murata.
- U političkom je životu aktivniji od 1826. za vezirovanja Abdulrahim-paše, s kojim je bio u
dobrim odnosima pa mu je pomogao 1828. novačiti vojsku za rat protiv Rusije.
- Nakon neuspjeha Osmanlija u ratu (1828–29) bosanski se begovat počeo odlučnije
protiviti reformama sultana Murata II.
 - Na početku 1831. Gradaščević je osvojio Travnik i zahtijevao da sultan obustavi
provođenje reforma.
- U julu te godine pobijedio je carsku vojsku kraj Lipljana (Kosovo) i proglasio se
bosanskim vezirom, što mu Porta nikada nije potvrdila.
- Budući da se odbio pokoriti sultanu, ovaj ga je potkraj aorila1832. proglasio odmetnikom
i vojno porazio u bitkama kraj Pala (29. V) i Zlog Stupa (4. VI).
- Gradaščević je s članovima obitelji prešao na austrijsko područje i bio interniran u
Osijeku.
- Na Metternichovu intervenciju bio je pomilovan, prešao u Beograd 13. X. 1832. i predao
se tamošnjemu veziru. Iz Beograda je na početku prosinca 1832. otišao u Carigrad,
odakle je trebao poći u internaciju u Trapezunt, ali je umro

Pokret za autonomiju Bosne

- Ajani i kapetani su na sastanku u Tuzli usvojili program svog pokreta koji su u vidu pet
osnovnih zahtjeva ili tačaka uputili bosanskom veziru i sultanu:
1. Opoziv privilegija datih kneževini Srbiji, odnosno obustava dalje uvođenje srpske
autonomne vlasti u Beogradskom pašaluku.
2. Obustavljanje uvođenja nove vojne organizacije sa uniformama evropskog kroja, kao
nečega što je suprotno islamskoj tradiciji.
3. Ukidanje položaja državnog namjesnika u Bosni.
4. Dozvola da se u Bosni uvede vlastiti oblik "republikanske vlade", a da se na njeno čelo
bira ili imenuje čovjek iz domaće sredine.
5. Autonomija Bosne, tako što se ubuduće Porta ne bi miješala u njene unutrašnje stvari, a
zauzvrat Bosna bi u znak priznanja vrhovne vlasti sultana plaćala godišnji tribut od 4.000
kesa dukata.
- Sultan je odbio sve zahtjeve što je značilo da je vojni sukob neminovan, a do njega je
uskoro i došlo pa je vojska sultana poražena na Kosovu, ali se ratna sreća brzo okrenula i
uslijedili su porazi bosanskih begova na Palama i na Zlom Stupu kod Sarajeva
- Jedan od glavnih uzroka poraza Gradašćevića je bio je taj što su hercegovački ajani stalni
na stranu sultana, što je ovaj znao nagraditi
- Naime, Porta je 1833. izdvojila Hercegovački sandžak u poseban pašaluk i dala ga na
upravu Alijagi Rizvanbegoviću, koji je tako za zasluge u borbi protiv Husein-kapetana
dobio titulu i položaj paše.
 - Tada je Hercegovina po prvi put od sredine 14. stoljeća odvojena od Bosne i od tada
kreće postepeno jačanje regionalnog identiteta Hercegovaca bez obzira na vjeru i naciju
- Većina Huseinovih saveznika je otišla u egzil, ali se nakon proglašenja amnestije vratila u
Bosnu

Ali-paša Rizvanbegović-Stočević
- Ali-paša Rizvanbegović-Stočević (1783. - 20. mart 1851.) je bio stolački kapetan i prvi i
posljednji vezir Hercegovačkoga pašaluka.
- Skoro 20 godina samostalno je vladao Hercegovinom koju je znatno unaprijedio tako što
je podsticao uvođenje novih poljoprivrednih kultura kao što je sadnja kukuruza,
krompira, duhana i uzgoj južnog voća, a i u stočarstvo su uvedene nove pasmine.
- 1833. doveo je stručnjake za uzgoj riže te je kasnije iz Hercegovine u Dalmaciju izvoženo
oko 20 tona riže; isušio je polje oko Trebižata i dao ga naseliti.
- Osim izgradnje putova, Ali-paša je dozvolio izgradnju prve pilane kod izvora Bune 1845.
čime je počela domaća i strana devastacija hercegovačkih šuma i krajolika
- Također, pomogao je hercegovačkim franjevcima da se odvoje od bosanske franjevačke
vikarije; dozvolio je izgradnju crkve i samostana u Širokom Brijegu i biskupskog dvora u
Mostaru, a samostalno je izgradio džamiju na rijeci Buni
- Stradao je 1851. godine kada ga je uhapsio i dao zatvoriti, a vjerovatno i ubiti, Omer-
paša Latas jer ga je smatrao vodećom osobom u protivljenju i organizaciji pobune protiv
njegove uprave

Istočna kriza
• Od početka 19. stoljeća javljaju se sve češće bune neislamskih i neturskih naroda koji
teže većim pravima, teritorijalnoj, vjerskoj i kulturnoj autonomiji, a u konačnici i
potpuno nezavisnim državama
• Austrijsko carstvo (stvoreno od Habsburških zemalja 1804. godine) i Rusija postaju sve
opasniji neprijatelji za Osmansko carstvo
• Ove dvije države su najbliži susjedi Osmanlijama i najviše su zainteresovani za njene
teritorije, pa prave i zajedničke planove o podjeli Osmanskog carstva
• Velika Britanija i Francuska s druge strane su zainteresovane za opstanak Osmanlija te su
podsticali reforme kako bi se Carstvo moglo sačuvati i suprotstaviti unutrašnjim i
vanjskim neprijateljima
 • U 19. stoljeću sve češći naziv za Osmansko carstvo je „bolesnik na Bosforu“ i to najbolje
opisuje stanje u kojem se nekada moćna država zaista nalazila
• Najopasniji sukob za Osmansko carstvo bio je sa Rusijom na poluotoku Krimu, pa se zbog
toga i zove Krimskim (1853. – 1856.)
• Zahvaljujući pomoći Velike Britanije, Francuske i Pijemonta, Osmanlije su uspjele izaći
neporažene iz ovog sukoba i odgoditi propast i veći gubitak teritorija
• Međutim, uslov za pomoć u Krimskom ratu bilo je provođenje novog seta reformi koje
su trebale modernizovati Carstvo i dati jednaka prava svim stanovnicima bez obzira na
vjeru

Osmansko carstvo u 19. i 20. stoljeću

- Historija Osmanskog carstva u 19. i 20. stoljeću obilježena je pokušajima reformi i
gubitkom teritorija, naročito u evropskom dijelu
- Srbija je prva pokrenula ustanak i zvanično dobila autonomiju 1830, a nezavisnost 1878.
godine zajedno sa Crnom Gorom, Rumunijom i Bugarskom
- Grčka je podigla ustanak 1821. godine, a nezavisnost je dobila prije svih uključujući i
Srbiju, pa je već 1830. godine postala samostalna zemlja, a naknadnim sukobima je
dodatno proširivala teritoriju
- Albanija je nezavisnost dobila tek 1913. godine, Bosna i Hercegovina je ušla u sastav A-U
monarhije, a Makedonija je podijeljena između susjeda Srbije, Grčke i Bugarske

Bosanski ejalet i reforme

• Period od 1839. do 1876. godine u Osmanskom carstvu se naziva vremenom Tanzimata
tj. reformi s ciljem modernizacije Carstva
• Reforme su počele Hatišerifom od Gilhane, odnosno carskom naredbom o početku
reformi kojima je zajamčena sigurnost života, časti i privatnoga vlasništva, pravedno i
javno sudstvo, jednakost vjera (jednakost muslimana i nemuslimana), obećana je
reforma poreza i njegova skupljanja te uvedeno redovito opće regrutovanje
• U samoj Bosni slomom pokreta Husein-kapetana nije prestao otpor reformama,
naprotiv, vršena je opstrukcija nove upravne organizacije, dok su svaki čas na raznim
stranama izbijale manje oružane bune, koje je potajno kao stari protivnik reformi,
podržavao hercegovački namjesnik Alipaša Rizvanbegović.
 • Centralna vlast se odlučila na konačni obračun sa takvim stanjem, pa je 1850. godine u
Bosnu s vojskom, kao novi namjesnik upućen Omer-paša Latas.
• On je u skladu sa carskim naređenjima koje je imao, bez odlaganja pristupio zavođenju
reda u zemlji, uglavnom fizičkom likvidacijom preostalih bosanskih ajana i protivnika
reformi, uključujući i Alipašu Rizvanbegovića
• Latas je ukinuo Hercegovački pašaluk i ponovo ga pripojio Bosni
• Time su u Bosni stvoreni uslovi za provođenje Tanzimata, čiji je vrhunac bila nova
organizacija uprave, uvedene Vilajetskim zakonom (Ustavom) 1867. godine, kojim su
dotadašnji ejaleti postali vilajeti

Omer-paša Latas
- Osmanski mušir /maršal/ (zaselak Latasi u Janjoj Gori kraj
Plaškoga, 24. IX. 1806 – Istanbul, 18. IV. 1871).
- Rođen u graničarskoj obitelji pod imenom Mihajlo.
- Nakon školovanja u kadetskoj školi u Gospiću, služio je u krajiškoj vojsci.
- Prebjegao 1827. u Bosnu i prešao na islam, uzevši ime Omer.
- Nastavnik u carigradskoj vojnoj školi, gdje mu je učenik bio prijestolonasljednik Abdul
Medžid I., koji ga je, postavši sultan (1839), proglasio pašom.
- Omer-paša istaknuo se kao vojskovođa, as udjelovao je u borbama protiv sultanovih
odmetnika u Siriji (1840. i 1845), porazio buntovnike u Albaniji (1842) i Kurdistanu
(1846).
- U Bosni je ugušio ustanak (1850–51), koji su digli age i begovi zbog sultanovih reformi.
- U Bosni je zapamćen po brutalnom odnosu prema bosanskom begovatu, praćenom
maltretiranjima, ponižavanjima i ubistvima
- Fra Ivan Jukić ga je u početku podržavao jer je smatrao da će modernizovati Bosnu, ali
kada je vidio njegov odnos prema begovatu i stanovništvu okrenuo se protiv Latasa koji
ga je strpao u tamnicu
- Zapovjednik osmanske vojske u Krimskome ratu (1853–56) te u osmansko-
crnogorskome ratu (1861–62), pri kojem je Crnu Goru doveo u položaj iz kojeg je
spašena samo zauzimanjem velesila.
Bosanski vilajet
• Bosanski vilajet osnovaj je kao jedan od 27 u Osmanskom carstvu 1867. godine nakon
donošenja Vilajetskog zakona
• Na čelu vilajeta stajao je valija, a u njegovu su nadležnost spadali svi građansko-upravni,
finansijski, policijski i politički poslovi u vilajetu.
• Valiji je u vođenju vilajetskih poslova kao savjetodavni organ pomagalo upravno vijeće
(Medžlisi idare) u koje su po službenoj dužnosti ulazili viši vilajetski činovnici, sa četiri
birana predstavnika, dvojice muslimana i dvojice nemuslimana.
• Prema novoj uredbi Bosanski vilajet se sastojao od sedam liva (okruga) koje su se
potpuno podudarale sa ranijim sandžacima.
• Live (okruži) ili sandžaci su bili: Sarajevo, sa sjedištem u Sarajevu; Travnik sa sjedištem u
Travniku; Bihać sa sjedištem u Bihaću; Banja Luka sa sjedištem u Banjoj Luci; Zvornik sa
sjedištem u Donjoj Tuzli; Novi Pazar sa sjedištem u Sjenici; i Hercegovina sa sjedištem u
Mostaru.
• Na čelu liva nalazio se upravnik sandžaka, zvani mutesarif; live su se dijelile na kaze
(srezove), kojih je u cijelom vilajetu bilo šezdeset.
• Nova osmanska upravna organizacija je u velikoj mjeri sličila na francuski upravni sistem,
a Francuska je općenito za osmanske reformatore bila uzorom i vrelom nadahnuća i
inspiracije.
• Inače, 60te godine u Bosni su bile posljednji bljesak osmanske uprave na ovom području

Topal Osman-pašina uprava u Bosni

• 1861. godine za namjesnika u Bosni postavljen je Topal Osman-paša, rodom sa otoka
Kreta, koji će tu ostati sve do 1869. godine
• Za skoro deceniju uprave, Osman-paša je ostvario ogromne rezultate u Bosni koju je
znatno modernizovao i unaprijedio
• Izgradio je moderne puteve uz obalu rijeka Bosne i Neretve, što će do danas ostati glavni
saobraćajni pravac u BiH; inače do tada je glavni put išao dolinom Lašve preko Travnika,
zatim Kiseljaka i Fojnice prema Sarajevu i dalje prema Istanbulu
• Zahvaljujući novom putu dolinom Bosne i Zenica se po prvi put našla na glavnoj
saobraćajnici u BiH, a tom trasom će deceniju kasnije stići i željeznička pruga kao simbol
novog, modernog doba
 • Osim toga, uveo je poštansku i telegrafsku liniju Sarajevo–Travnik–Banja Luka–Bosanska
Gradiška; u Sarajevu je osnovao prvu bolnicu, stručnu i srednju školu, biblioteku,
čitaonicu i štampariju(1866), koja je izdavala nekoliko novina na turskom i domaćem
jeziku.
• Različitim mjerama sprječavao je širenje velikosrpske ideologije među
bosanskohercegovačkim Srbima (protjerivanje Vase Pelagića iz Bosne) i utvrđivao
osmansko-srpsku granicu na Drini.
•  Dozvolio je izgradnju prve Pivare u Sarajevu 1864., što je bio presedan u Imperiji,
uključujući i Pašino aktivno učešće na svečanosti otvaranja
• Gradio je i pilane, kasarne (početno jezgro bivše kasarne Maršal Tito, sada
Kampus Univerziteta), rezidenciju Konak na Bistriku, sagradio je i ljetnikovac na
onovremenoj periferiji (pri odlasku iz ovog grada prodao ga je porodici Čengić, po kojoj
nosi naziv današnji kvart "Čengić vila„) itd.

Veliki ustanak u Hercegovini i Bosni 1875. – 1878.

• Iako je tokom uprave Topal Osman-paše situacija u Bosni djelomično poboljšana to nije
bilo dovoljno kako bi se smirilo negodovanje stanovništva
• Porezi su se i dalje povećavali, a sa time i siromaštvo; lokalne bune su bile
svakodnevnica, a položaj nemuslimana je samo deklarativno bio bolji; zbog česti sukoba
i naročito brutalnog odnosa prema begovatu i muslimani u Bosni su sve manje
podržavali osmansku vlast
• Vrhunac je došao 1875. godine kada je godišnji urod značajno podbacio, a osmanske
vlasti nisu pristale na smanjenje poreza
• Ustanak je prvo izbio u istočnoj Hercegovini, a onda se proširio i na ostatak Hercegovine,
a zatim i Bosne; nosioci ustanka su bili stanovnici pravoslavci, a imali su podršku i dijela
katolika, pa i muslimana
• U početku mali lokalni ustanak je dostigao nivo pobunjene provincije, a sa ulaskom
Srbije i Crne Gore u rat protiv Osmanlija, a u svrhu podrške pobunjenicima, ustanak je
dobio i internacionalni karakter
• Sukobu se uskoro pridružila i Rusija koja je nanijela težak poraz osmanskoj vojsci i
natjerala ga na vrlo nepovoljan mir potpisan u martu 1878. godine
• Međutim, ostale velike sile nisu bile zadovoljne odredbama tog mira pa su organizovale
kongres u Berlinu na kojem je riješena situacija u Osmanskom carstvu
Nevesinjska olimpijada
- Po tradiciji početak ustanka u Hercegovini 1875. godine, koji je izmijenio sliku Balkana,
počeo je ustankom u malom gradu Nevesinju
- Taj ustanak se naziva Nevesinjska puška, a „puška je pukla“ i započela ustanak 9. jula
1875. godine
- U sjećanje na taj događaj u Nevesinju se svake godine održava Nevesinjska olimpijada,
tradicionalna kulturna i sportska, a sada i turistička manifestacija
- Po legendi se ovi događaji održavaju kontinuirano od 1875. godine, što je malo
vjerovatno, a najstariji sačuvani plakat potiče iz 1891. godine
- Na igrama su zastupljena narodna takmičenja u konjskim trkama, bacanje kamena sa
ramena, skakanje na mijeh, potezanje konopa, penjanje na stup, trkanje u džakovima,
skokovi u dalj i u visinu, trčanje sa jajetom u kašici itd.
- Igre se nalaze na listi nematerijalne kulturne baštine BiH, a nominirane su i za UNESCO

Mir u San Stefanu

- Sanstefanski mir, mirovni ugovor sklopljen između Rusije i Osmanskoga Carstva
3. III. 1878. u San Stefanu (danas Yeşilköy kraj Istanbula) nakon završenoga rata 1877–
78.
- Koristeći se prednošću pobjede, Rusija je zaključenjem tog bilateralnog sporazuma
pokušala problem istočnoga pitanja riješiti u svoju korist stavljajući jugoistočni Balkan
pod svoje interesno područje.
- Ugovorom je zaključeno da se Crnoj Gori, Srbiji i Rumuniji prizna neovisnost i
teritorijalno proširenje na štetu Osmanskoga Carstva.
- Stvorena je Velika Bugarska, autonomna kneževina, ali u vazalnom odnosu prema
Osmanskomu Carstvu.
- Obuhvatala je područja od Dunava i Crnoga mora do Egejskoga mora i albanskih planina,
pa je osim bugarskog autonomnog prostora (današnja Bugarska) zauzimala područja
cijele Trakije, Makedonije, velik dio Kosova te znatne dijelove današnje Srbije.
- Na Bosforu i Dardanelima bio je dopušten promet svim neutralnim trgovačkim
brodovima, kako u miru tako i u ratu.
- Za Bosnu i Hercegovinu bila je predviđena autonomija pod nadzorom Austro-Ugarske i
Rusije.
Berlinski kongres
- Berlinski kongres, održan 13. VI – 13. VII. 1878; s ciljem revizije odluka mira u San
Stefanu kojim nisu bile zadovoljne evropske zemlje jer je Rusiji davao ogromnu prednost
- Na temelju odluka Kongresa kneževine Srbija i Crna Gora postale su nezavisne države, ali
je teritorij koji su dobile Sanstefanskim mirom znatno smanjen.
- Austro-Ugarska je dobila pravo na zaposjedanje Bosne i Hercegovine, ali je Novopazarski
sandžak ostao pod sultanovom upravom.
- Rusija je dobila Batum (danas Bat’umi), Kars i Ardahan, a Velika Britanija Kipar.
- Velika Bugarska, stvorena u San Stefanu, smanjena je do veličine autonomne kneževine,
a Istočna Rumelija postala je autonomna pokrajina u sklopu Osmanskoga Carstva.
- Rumunija je dobila nezavisnost, izgubila Besarabiju u korist Rusije, a u zamjenu dobila
sjevernu Dobrudžu.
- Plovidba na Dunavu od Đerdapa postala je slobodna, a njena je regulacija stavljena pod
nadzor međunarodnog povjerenstva

6.
Bosna i Hercegovina U Drugom svjetskom ratu
Bosna i Hercegovina krajem 30tih godina

• Bosna i Hercegovina je tokom cijelog međuratnog perioda prolazila kroz fazu stagnacije, pa i
nazadovanja, a kompletna Jugoslavija je bila rastrzana političkim krizama i nestabilnostima

• Osnovni problem Jugoslavije bio je srpsko-hrvatski sukob, odnosno netrepeljivost Beograda i

Zagreba i različiti pogledi na uređenje Jugoslavije i njenu budućnost, a ti sukobi su se najviše
prelamali preko Bosne i Hercegovine koju su obe strane smatrale svojim teritorijem

• U konačnici sporazum Cvetković-Maček iz avgusta 1939. godine trebao je konačno razriješiti

sve nesuglasice unutar Jugoslavije, na način da je teritorija BiH podijeljena na hrvatski i srpski
dio

• U Hrvatskoj se uskoro nakon sporazuma i počelo na uspostavi Banovine Hrvatske, u granicama

dogovorenim sporazumom Cvetković-Maček, međutim taj proces nije do kraja doveden zbog
širenja Drugog svjetskog rata i na teritoriju Jugoslavije

• Srpska strana je tek u martu 1940. godine počela sa izradom projekta formiranja Srpskih
zemalja, pa tako ni ovaj proces nije do kraja realizovan iz istih razloga kao i u slučaju Banovine
Hrvatske
 • Tokom unutrašnjih prekompozicija u Jugoslaviji, na evropskoj političkoj sceni došlo je do
burnog razvoja situacije izazvanog agresivnom politikom Italije (okupacija Albanije 1939. i
napad na Grčku 1940. godine) i naročito Njemačke (anšlus Austrije i priključenje češke
Sudetske oblasti 1938. godine, zatim potpune okupacije Čehoslovačke 1939. godine i napad na
Poljsku u septembru 1939. godine čime i počinje Drugi sv. rat; okupacija Danske i Norveške u
aprilu, a zemalja Beneluksa i Francuske u junu 1940. godine itd)

• Osim toga, jugoslovenski susjedi Mađarska, Rumunija i Bugarska, koji su imali pretenzije na
dijelove njene teritorije, su također pristupile Silama osovine čime se Jugoslavija našla u
okruženju što je značajno utjecalo i na njenu vanjsku politiku

• Doduše, tokom 1940. i početkom 1941. godine Jugoslavija je izradila dva odbrambena ratna
plana („R-40“ i „R-41“) u slučaju invazije Njemačke i Italije sa saveznicima na Jugoslaviju, što je
i bilo za očekivati

Bh. pogled na sporazum Cvetković-Maček

- Sporazum Cvetković-Maček, kojim je teritorija BiH podijelejna između Srbije i Hrvatske,

dogovoren je i potpisan bez prisustva ili konsultovanja sa bilo kojom političkom strankom ili
liderom iz BiH-a

- To najbolje ilustruje odnos prema BiH u tom periodu, ali i pokazuje svu nemoć bh. političkih
aktera

- Srpski hrvatski politički predstavnici iz BiH su uglavnom podržali sporazum, s tim da su i jedni i
drugi bili razočarani količinom teritorija koju su dobili; doduše Hrvati iz BiH koji su ostali u
sastavu „Srpskih zemalja“ su se smatrali izdanim i tražili su izmjenu sporazuma, a slično su se
osjećali i Srbi koji su ušli u sastav Banovine Hrvatske

- Komunisti su osudili sporazum, a lideri bh. muslimana su odbacili ovakav sporazum i tražili
autonomiju BiH-a, međutim njihovi pozivi nisu imali nikakvog efekta jer ih niko nije ni slušao

- Muslimanska politička scena inače je bila oslabljena jer je nepuna dva mjeseca prije
potpisivanja sporazuma Cvetković-Maček umro Mehmed Spaho, najznačajniji muslimanski
političar

- Umro je 29. juna 1939. godine, a sahranjen je u Begovoj džamiji u Sarajevu, a na slici desno je
fotografija sa njegove dženaze

- Inače, mnogi su smatrali, a neki i danas vjeruju, da je Spaho otrovan kako bi se lakše
realizovala podjela BiH i potpisao sporazum Cvetković-Maček, ali nikada nisu ponuđeni neki
dokazi za takve tvrdnje

Aprilski rat i slom Kraljevine Jugoslavije

• Iako je Jugoslavija izradila određene ratne planove, svima je bilo jasno da se ona ne može
suprotstaviti Njemačkoj, koja je s lakoćom savladala jednu Francusku i vršila snažne napade na
 Veliku Britaniju, a pogotovo ne udruženom napadu njenih saveznika Italije, Mađarske,
Rumunije i Bugarske, kao i Albanije koja je bila pod talijanskom upravom

• Jugoslavija je u teškoj situaciji bila i zbog činjenice da joj u slučaju napada ne bi imao ko
pomoći, jer Francuska je bila okupirana, Velika Britanija se borila za opstanak, Rusija je prvo
bila saveznik Njemačke, a onda je i sama doživjela napad i nizala poraz za porazom, SAD su
bile daleko i još uvijek nezainteresovane za, kako su ga zvale, „Evropski rat“, a sve ostale
zemlje nisu bile ništa bolje ili jače od Jugoslavije

• Međutim, Njemačka i nije bila pretjerano zainteresovana da okupira Jugoslaviju (za razliku od
Italije koja je imala pretenzije na Jadransku obalu) jer je smatrala to nepotrebnim gubljenjem
vremena i resursa, te je vodila politiku uvlačenja Jugoslavije u Sile osovine

• U Jugoslaviji su postojale brojne pristalice njemačke i talijanske ideologije i politike, a te snage

su podržavale politiku saradnje Jugoslavije sa ovim silama – uostalom nekadašnji premijer
Milan Stojadinović je i vodio Jugoslaviju u tome smjeru

• Pritisak na Jugoslaviju da pristupi Silama osovine konačno je urodio plodom kada je 25. marta
1941. godine u Beču potpisan sporazum o jugoslovenskom pristupanju Silama osovine, a činu
potpisivanja prisustvovao je i ambasador Jugoslavije u Njemačkoj, Ivo Andrić

• Međutim, dva dana poslije u Beogradu je grupa oficira izvela državni udar, smijenila premijera
i uspostavila novu vladu, a direktan povod za udar, kojem su prethodili masovni protesti
građana, bilo je pristupanje Silama osovine

• Državni udar je izveden uz pomoć britanske obavještajne službe, koja je i sačinila čuvenu
parolu protesta „bolje grob nego rob“, a ovi događaji su bili direktan povod za skoru invaziju
Sila osovine na Jugoslaviju

• Invazija pod nazivom „Direktiva broj 25“ počela je 6. aprila 1941. godine, a završena je nakon
11 dana potpisivanjem bezuslovne kapitulacije Jugoslavije 17. aprila na Palama, čime je ova
država prestala postojati

Šestoaprilski rat

-  6. aprila1941. snažne jedinice njemačke, talijanske, mađarske vojske uz logističku potporu
Rumunske i Bugarske, ušle su u munjevitom maršu na teritorij Kraljevine Jugoslavije.

- U samo jedanaest dana koliko je trajao „Aprilski rat“ Kraljevina Jugoslavija prestala je
teritorijalno postojati kao država.

- Podjela Jugoslavije koja je slijedila među silama Osovine i njenim saveznicama bio je
jedinstven slučaj komadanja jedne osvojene zemlje.

- Kralj Petar II. Karađorđević i vlada kao legitimni nosioci državnosti emigrirali su u Veliku
Britaniju.

- Njemačka i Italija podijelile su jugoslavenski teritorij na interesna područja, neke su dijelove

anektirale, a pojedine ustupile Mađarskoj, Bugarskoj i Albaniji.
 - Pod ustaškim režimom uspostavljena je Nezavisna Država Hrvatska (NDH), a Njemačka je u
Srbiji uspostavila komesarijat, koji će poslije zamijeniti kvislinška vlada.

Okupacija i podjela Jugoslavije

• Sile osovine su u munjevitom ratu osvajale grad po grad, i dio po dio Jugoslavije, pa je tako već
7. aprila osvojeno Skoplje, a do 9. aprila i ostatak Makedonije; do 10. aprila osvojena je cijela
južna Srbija uključujući i Niš i Kragujevac, a 13. aprila pao je i Beograd; 8. i 9.a aprila osvojena
je skoro cijela Slovenija, a 10. aprila pao je Zagreb; 12. aprila snage Sila osovine su ušle na
teritoriju BiH, pa je 15. osvojena Tuzla, 16. aprila Mostar, a u narednim danima i ostatak
zemlje

• Jugoslavija je u principu pala u kratkom roku i bez jačeg otpora, a uzroke brzom slomu treba
tražiti na unutrašnjem planu: iscrpljenost političkim sukobima, naročito na relaciji Beograd-
Zagreb; nepostojanje vjere u državu i želje da se ona brani; zastarjela vojna tehnika i
neefikasna organizacija na terenu; postojanje snažnih kolaboracionističkih snaga u državi itd.

• Rezultat rata je bio katastrofalan za Jugoslaviju: država je podijeljena i prestala je postojati;

ionako krhka privreda bila je razorena i stavljena u službu okupatora; brojni gradovi su
žestoko bombardovani i teško oštećeni (Sarajevo, Beograd,Mostar, banja Luka, Jajce, Zenica);
zarobljeno je oko 300.000 jugoslovenskih vojnika, sva ratna tehnika (tenkovi, transporteri i
kompletna mornarica) su zarobljeni kao ratni plijen; brojan oficirski kadar je stradao ili je
zarobljen itd.

• Pojedini dijelovi Jugoslavije su doživjeli različite sudbine, neke teritorije su anektirale i pod
svoju direktnu upravu stavile Sile osovine, a ostale su dobile prividnu samoupravu sa vrlo
ograničenim pravima, a zapravo je cijela zemlja stavljena u službu okupatora

• Kralj, premijer i kompletna prijeratna Vlada Jugoslavije su pobjegli avionom iz Nikšića iz

Jugoslavije, odakle su se smjestili prvo u Egipat u Kairo, a nakon toga u London, gdje su se
nalazile i ostale Vlade okupiranih zemalja u izbjeglištvu

• Kralj i Vlada su iz Londona „hrabro“ pozivali narod na ustanak i otpor okupatoru kako bi se
zemlja oslobodila, a oni vratili i nastavili vladati kao i prije; malo ko se odazvao na te pozive, a
jedan od onih kojih se odazvao bio je Dragoljub Draža Mihailović, oficir jugoslovenske vojske,
koji je u vrijeme invazije bio stacioniran u Doboju, a nakon sloma Jugoslavije pobjegao je u
Srbiju, na Ravnu Goru gdje je organizovao pokret otpora odnosno Jugoslovensku vojsku u
otadžbini koja se također uskoro stavila u službu okupatora

Podjela Jugoslavije

- Jugoslavija je sredinom aprila 1941. godine prestala postojati, a njena teritorija podijeljena
između Sila osovine;

- Slovenija je podijeljena između Njemačke (veći dio sa centrom u Mariboru koji je dobio naziv
Marburg) i Italije (manji dio ali sa Ljubljanom), a njena kompletna teritorija anektirana;
 - Hrvatska je izgubila kompletnu Dalmaciju sa otocima koju je anektirala Italija, Međimurje je
uzela Mađarska, a na ostatku njenog teritorija, uz dodataka kompletne BiH, te Sandžaka i
dijela Srijema sa Zemunom,formirana je paradržavna tvorevina Nezavisna država Hrvatska
(NDH), ali koja je podijeljena demarkacionom linijom na sjeverni (njemački) i južni (talijanski)
dio;

- Srbija je ostala bez znatnih teritorija i vraćena u granice iz 19. stoljeća te je stavljena pod
njemački protektorat;

- Makedoniju je najvećim dijelom okupirala Bugarska; Vojvodinu najvećim dijelom Mađarska,

Kosovo i Zapadna Makedonija su ušle u sastav Albanije, a Crna Gora je postala talijanski
protektorat;

- Cijela zemlja je stavljena pod tešku okupaciju i surove uslove, a uskoro su se počeli provoditi i
rasni zakoni što je označilo početak genocida nad Jevrejima i Romima, ali uskoro i nad ostalim
narodima i protivnicima okuaptorskog režima

BiH u sastavu NDH

• Još tokom Aprilskog rata na tlu Jugoslavije je došlo do određenih promjena na vlasti; naime
10. aprila 1941. godine uz pomoć okupatorskih snaga u Zagreb dolaze članovi ustaške
emigracije na čelu sa Antom Pavelićem i proglašavaju uspostavljanje NDH u čiji sastav ulazi i
BiH

• Kako bi, usprkos velikom broju Srba, u BiH ipak osigurao stabilne prilike, režim je, oslanjajući
se na Starčevićeve teze o bosanskohercegovačkim Muslimanima kao „cvijetu hrvatskog
naroda”, vodio posebnu politiku pridobijanja.

• Bosanskohercegovački muslimani, kojih je tada bilo nešto više od 700.000, uključeni su u

korpus hrvatske nacije; Slavko Kvaternik je dan poslije proglašenja NDH uputio proglas
muslimanima, „najkorjenitijem i najplemenitijem dijelu velikog i junačkog hrvatskog naroda“,
a Mile Budak je tvrdio kako nema više „Turaka” – „to je najčišća hrvatska krv”, “nema više
kaura, to je isto tako najčišća hrvatska krv. Treba složnog razumijevanja, treba složnog rada i
neizmjerne političke vjere u katolika i muslimana“

• Da bi se pokazalo kako nova vlast favorizira muslimane, na visoke su položaje postavljeni,

osim braće Džafera i Osmana Kulenovića, i Ademaga Mešić (bio doglavnik), Mehmed
Alajbegović (ministar vanjskih poslova), prof. Hakija Hadžić i drugi; dobar dio njih pripadao je
starim begovskim obiteljima koje su i dalje među muslimanima uživale velik ugled pa se na
temelju toga činilo da bi i muslimani mogli podržati uspostavu nove države.

• NDH je od početka bila ovisna o Trećem Reichu i fašističkoj Italiji, uz potporu koje je nastala, a
predstavnici Italije snažno su utjecali na razvoj unutrašnjih prilika i na državno uređenje, uz to
su na njezinu području bile stacionirane brojne jedinice talijanskih i njemačkih oružanih snaga,
s tim da su u početku njemačke snage bile malobrojne, a tek je razbuktavanje rata na području
NDH utjecalo na znatno povećanje njihovog broja.
 • NDH se nastojala uklopiti u osovinski »Novi poredak« ili »Novu Europu«, pa je pokušala
uspostaviti takvo unutrašnje uređenje koje je bilo identično onom u Trećem Reichu i
fašističkoj Italiji, pa je zbog toga uvedena jednostranačka totalitarna diktatura s ustaškim
pokretom (Ustaša – hrvatski oslobodilački pokret) kao jedinom dopuštenom političkom
organizacijom, a sve ostale stranke i političke organizacije bile su zabranjene i raspuštene.

• Pavelić je istovremeno bio poglavnik pokreta i državni poglavar; formalno je državna vlada
(prvu vladu imenovao je A. Pavelić 16. IV. 1941) bila glavna ustanova izvršne vlasti, no sve je
značajne odluke donosio poglavnik; uspostavljen je i Hrvatski državni sabor ali se on sastao
samo jednom i nije imao nikakav značajniji utjecaj na stanje u zemlji

Administrativno teritorijalna podjela NDH

- Ubrzo po osnivanju NDH izvršena je i unutrašnja organizacija zemlje, uključujući i novu

administrativno-teritorijalnu podjelu

- U julu 1941. godine izrađena je podjela zemlje na 22 velike župe od kojih je 7 imalo sjedište u
BiH: Hum sa sjedištem u Mostaru, Vrhbosna u Sarajevu, Usora i Soli u Tuzli, Lašva i Glaž u
Travniku, Pliva i Rama u Jajcu, Krbava i Psat u Bihaću i Sana i Luka u Banja Luci.

- Župe su prelazile historijske granice BiH i Hrvatske, pa je dio kotara (općina) iz BiH ušao u
sastav župa sa centrom u Hrvatskoj ili obratno, npr. Čapljina i Stolac su bili u Velikoj župi
Dubrava sa sjedištem u Dubrovniku, a Hrvatski Petrovac u Krbavi Psatu sa sjedištem u Bihaću.

- Nazivi župa su bili uzeti iz srednjovjekovnog perioda čime se htio dati legitimitet i osjećaj
autohtonosti i izvornosti novoj državi

- Na čelu Velikih župa nalazili su se župani, a u župama su postojali kotari, na čijem čelu su se
nalazili predstojnici

- Time je uspostavljena administrativno-upravna hijerarhija koja je bila strogo centralizovana,

ali u kojoj su glavnu riječ vodili pripadnici ustaškog pokreta, a preko njih zapravo dužnosnici
okupatorskih snaga

- Tokom 1943. godine izvršene su manje korekcije ove podjele usljed poraza Italije i generalnog
razvoja situacije na terenu

BiH u II sv. ratu – sukobljene strane

• Situacija u cijeloj Jugoslaviji, a naročito u BiH, tokom Drugog svjetskog rata bila je
katastrofalna i ispunjena velikim stradanjima i razaranjima, a zbog svega toga karakter rata je
na ovom području bio specifičan jer je imao odlike okupacije i građanskog rata istovremeno

• Naime, kao i druge okupirane zemlje ali i ostale zaraćene strane Jugoslavija je bila izložena
spoljnjoj agresiji Sila osovine i njihovom okupacionom režimu; međutim, zbog šarolikog
nacionalnog i vjerskog sastava i netrepeljivosti među tim zajednicama, Drugi svjetski rat u
 Jugoslaviji je uskoro poprimio i oblike unutrašenjeg, građanskog rata u kojem su se žestoko
sukobljavale različite vojne i paravojne formacije dojučerašnjih sugrađana

• Osim stacioniranih okupatorskih trupa (njemačkih i talijanskih, ali djelomično i mađarskih i

bugarskih), koje su u početku bile relativno malobrojne ali sa eskalacijom ustanka i sukoba taj
broj se konstantno povećavao, na tlu BiH su operativno djelovale i različite postrojbe NDH
(domobrani, Ustaška vojnica, žandarmerija, crna legija itd), zatim različite formacije
Jugoslovenske vojske u otadžbini (sljedbenici Draže Mihailovića) i četničke jedinice (neki su
priznavali Mihailovića kao vrhovnog komandanta, a neki su djelovali samostalno), brojne
muslimanske milicije (Domobranskodobrovoljačka pukovnija ili DOMDO Muhameda
Hadžiefendića u Tuzli, jedinice Huske Miljkovića u Bos. Krajini itd)i vojne jedinice, te u
konačnici i jedinice Narodnooslobodilačkog pokreta pod vodstvom KPJ odnosno partizani

• Sukobi između različitih „domaćih“ jedinica su često bili puno krvaviji i brutalniji nego sukobi
sa okupatorskim jedinicama, a praćeni su brojnim masakrima nad civilnim stanovništvom što
je davalo posebno mračan pečat na te sukobe

• Civilno stanovništvo je bilo pod posebnim udarom, osim što je trpilo sve ono što rat sam po
sebi donosi (ograničeno kretanje, nedostatak životnih namirnica, opasnost od
bombardovanja, opasnost od generalne nesigurnosti zbog intenzivnijeg kriminala, mogućnost
prisilne mobilizacije u različite vojne jedinice ili na radnu obavezu itd), u posebnoj opasnosti su
bili zbog nasilne prirode režima (žestoka represija i proganjanje, koncentracioni logori,
masovna i sistematska ubijanja itd) ali i zbog prisustva različitih paravojnih formacija koje su
sistematski pljačkale i ubijale

• Brutalnost režima i teška situacija uskoro je dovela do brojnih ustanaka širom Jugoslavije, u
rprvom redu srpskog stanovništva na teritoriji NDH koje je bilo podvrgnuto teškom
stradavanju, a kasnije i ostalih

• Draža Mihailović i njegove jedinice u samom početku se bore protiv okupatorskih snaga, ali
uskoro sa njima potpisuju mirovne sporazume, a okreću se obračunu sa protivnicima:
komunistima i nesrpskom stanovništvu nad kojim čine strašne zločine (naročito nad
muslimanskim stanovništvom u Podrinju, ali i ostalom nesrpskom stanovništvu širom BiH i
Jugoslavije)

Ustaško-okupatorski teror nad civilima

- Nacističko-fašistička ideologija je zastupala tezu o postojanju nižih rasa koje je trebalo

istrijebiti, a tu liniju razmišljanja usvojio je i ustaški režim koji je najdosljednije u praksi
provodio te ideje

- O brutalnosti ustaškog režima najbolje svjedoči podatak da su u jednom trenutku nacisti

zahtijevali od ustaša smanjenje intenziteta zločina nad nehrvatskim stanovništvom jer su
smatrali da je to kontraproduktivno jer povećava intenzitet ustanaka
 - Bilo kako bilo, ustaški režim je odmah po uspostavljanju vlasti krenuo sa organiziranim i
sistematskim istrebljenjem „nepoćudnih elemenata“ u prvom redu Jevreja, Roma, Srba,
komunista, masona, muslimana i Hrvata i ostalih građana koji nisu podržavali vladajući režim

- Tokom rata gotovo u potpunosti je uništeno jevrejsko stanovništvo u BiH (po nekim
procjenama čak i 90%), masovno je stradalo i romsko i srpsko stanovništvo, a najveći broj ih je
stradao u koncentracionim od kojih je najveći bio Jasenovac (na slici), ali je bitno spomenuti i
logore u Staroj Gradišci, Kruščica kraj Viteza (odakle se Zenica danas snadbijeva vodom),
Gospiću, a brojni stanovnici su stradali i u drugim logorima širom Evrope poput Aušvica,
Buhenvalda itd.

- Jevrejski vjerski objekti su masovno uništeni ili pretvoreni u skladišta i štale; pravoslavni
hramovi su također bili na udaru, a ćirilica je bila zabranjena; muslimani su bili proglašeni
„cvijećem hrvatskog naroda“, ali je Islamska zajednica bila u podređenom položaju u odnosu
na katoličku Crkvu, a znatan broj muslimana je pokršten ili odveden u logore; ustaški režim
nije imao masovnu podršku ni hrvatskog stanovništva ni katoličke Crkve, a kako je vrijeme
prolazilo a režim postajao sve brutalniji i podrška je intenzivnije opadala

- Istraživanja pokazuju da je samo u Jasenovcu ubijeno oko 85.000 ljudi (50.000 Srba, 13.000
Jevreja, 12.000 Hrvata i muslimana, i 10.000 Roma), a do kraja rata u BiH je ukupno (u
logorima, ali i na drugim stratištima) stradalo oko 400.000 ljudi, a u cijeloj Jugoslaviji preko 1
milion, čime je se svrstala u red zemalja sa procentualno najvećim gubicima

BiH u II sv. ratu – borba protiv okupatora

• Otpor okupatoru i ustaškom progonu krenuo je brzo po uspostavljanju režima, a bio je

prvenstveno uzrokovan masovnim zločinima koje je novi režim sistematski provodio nad
civilnim stanovništvom

• Prvi značajniji ustanak pokrenulo je srpsko stanovništvo u Drvaru 23. jula 1941. godine, a
masovni ustanak u organizaciji KPJ krenuo je 27. jula širom BiH (tokom socijalizma 27. juli se
slavio kao državni praznik odnosno kao Dan ustanka naroda i narodnosti BiH)

• U godinama koje su uslijedile ustanak se rasplamsao širom Jugoslavije, a središte ustanka, prvi
značajniji uspjesi i najveće bitke su se dogodile upravo na teritoriji BiH, gdje je
Narodnooslobodilački pokreta (NOP) pod vodstvom KPJ i nastao i organizovao se u političku i
vojnu silu

• Bitno je napomenuti da je bilo više različitih pokreta otpora i antifašističkih pokreta u

Jugoslaviji, a da je onaj pod vodstom KPJ (partizani) bio u konačnici najmasovniji i
najuspješniji; veliki broj ljudi koji nisu bili komunisti ili nisu uopće bili ideološki usmjereni je
prišao ovom pokretu iz humanističkih razloga, iz bunta prema svemu što se dešavalo;

• U pojedinim fazama pravljeni su različiti dogovori između svih zaraćenih strana o smanjenju
sukoba ili o potpunom prekidu, pa su tako sa Nijemcima sporazume pravili i četnici i partizani;
postojali su čak sporazumi ustaša i četnika o saradnji i nenapadanju, a u nekoliko navrata
vođeni su pregovori o zajedničkoj borbi četnika i partizana; također, često je dolazilo do
 prelaska pripadnika jednog pokreta u drugi (iz partizana u četnike i obratno, iz domobrana i
ustaša u partizane itd)

• Značajan podsticaj uspjehu NOP-a dala je politika saradnje sa lokalnim stanovništvom,

insistiranje na općenarodnoj borbi svih stanovnika bez razlike na vjeru i naciju, pokušaji
suzbijanja pljačke civila, a u konačnici i zvanično priznavanje NOP-a kao jedinog pokreta
otpora u Jugoslaviji od strane Saveznika i pomoći koju su upućivali

• Također, NOP je nastojao svoju borbu legalizovati kroz političko organizovanje odnosno
putem organizovanja reprezentativnih organa Jugoslavije (AVNOJ) ali i pojedinih država i
pokrajina (npr. ZAVNOBIH u Bosni i Hercegovini) što je značajno povećalo ugled samom
pokretu i kod Saveznika ali i kod običnih stanovnika

• Poraz Italije u ljeto 1943. godine znatno je olakšao borbu Saveznicima u Evropi, ali je značajno
olakšao i situaciju u Jugoslaviji, jer su jedinice NOP-a uspjele zauzeti dobar dio teritorije ali i
ratne opreme koja se nalazila u posjedu talijanskih snaga u Jugoslaviji

Zasjedanja AVNOJA-a i ZAVNOBiH-a

- AVNOJ i ZAVNOBiH su tokom Drugog svjetskog rata konstituirani kao vrhovna predstavnička
tijela Jugoslavije odnosno Bosne i Hercegovine

- Imali su ulogu vlada i skupština odgovarajućih nivoa vlasti i bili su vrlo važna tijela u
priznavanju legitimiteta nove vlasti i u Jugoslaviji i u svijetu

- Održana su tri AVNOJA-a: Prvo (26. i 27. novembra 1942. u Bihaću) na kojem je AVNOJ
konstituiran kao vrhovno predstavništvo NOP-a, Drugo (29. i 30. novembra 1943. u Jajcu) na
kojem je formirana nova Jugoslavija i predloženo buduće uređenje zemlje od 6 ravnopravnih
Republika i dvije autnomne pokrajine (Kosovo i Vojvodina) i Treće (od 7. do 10. avgusta 1945.
u Beogradu) na kojem je AVNOJ transformiran u privremenu Narodnu skupštinu sa zadatkom
pripreme izbora za Ustavotvornu skupštinu.

- Održana su i tri ZAVNOBiH-a: Prvo (25. i 26. novembra 1943. u Mrkonjić gradu) na kojem je
ZAVNOBIH konstituiran kao vrhovno predstavništvo naroda BiH koja je time i zvanično postala
ravnopravna Republika u sklopu nove Jugoslavije; Drugo (30. juna – 2. jula 1944. u Sanskom
Mostu) na kojem je usvojena Deklaracija o pravima građana i proglašena ravnopravnost i
sloboda svih naroda i religija; Treće (26. aprila 1945. u Sarajevu) na kojem je ZAVNOBiH
transformiran u privremenu Narodnu skupštinu BiH i donesen zakon o Narodnoj vladi BiH

- Sva pomenuta zasjedanja su bila od velikog značaja, a za BiH su posebno bitne sjednice
ZAVNOBIH-a jer je time potvrđena državnost i ravnopravnost BiH sa ostalim Republikama
Jugoslavije u njenim historijskim granicama

Kontroverze iz BiH ratne povijesti

- Drugi svjetski rat je bio posebno brutalan u BiH gdje su živjeli različiti narodi, a koji su se,
nažalost, iskazali u međusobnom klanju i ubijanju

- Veliki broj paravojnih formacija i kolaboracionističkih vojski je tokom rata djelovao na

području BiH-a, a zajednička im je odrednica činjenje masovnih i zvjerskih zločina nad
pripadnicima svih nacija

- Najozloglašenije su različite ustaške formacije, a posebno Crna legija, zatim brojni četnički
odredi te 13. SS Handžar divizija, a koje se najčešće isključivo vežu za pripadnike jednog
naroda, i to ustaše za Hrvate, četnici za Srbe, a Handžar divizija za muslimane

- Međutim, situacija nije tako jednostavna niti je slika crno-bijela; naime u ustaškim
formacijama (iako su većinu činili Hrvati) bilo je mnogo pripadnika i drugih naroda poput
muslimana pa čak i Srba koji su također činili zločine pa i nad pripadnicima sopstvenog
naroda; također, u četnicima je bio i dio muslimana zahvaljujući djelovanju dijela
muslimanskih intelektualaca poput Ismeta Popovca, a u Handžar diviziji su služili i Hrvati, pa i
manji dio Srba

- Paradoksalno, često su ove jedinice između sebe potpisivale sporazume o saradnji, bilo da su
u pitanju sporazumi o prekidu vatre ili o zajedničkoj borbi protiv partizana, a bilo je čak i
dogovora o međusobnom naoružavanju

- U Zenici je tokom Drugog svjetskog rata djelovala jaka četnička skupina pod nazivom Zenički
četnički odred, koji je uz podršku ustaškog režima slobodno djelovao i čak upravljao
područjem Babina

- Komandant je bio prijeratni komunista Golub Mitrović koji je u aprilu 1942. godine izveo puč u
Partizanskom odredu „Zvijezda“ prilikom kojeg je ubijeno dosta partizana (spoemnik na
Smetovima) od strane četničkih saradnika koji su zatim formirali Zenički četnički odred sa
sjedištem u Bijelim Vodama kraj Zenice

- Zenički četnički odred likvidiran je u ljeto 1943. godine u munjevitoj akciji partizana, a tada je
ubijen i njegov vođa Golub Mitrović (na slici pripadnik Zeničkog četničkog odreda Sreto
Dujaković)