Polskie prawodawstwo nie definiuje jednoznacznie dialogu społecznego.

Należy zatem uznać, że

obejmuje on całokształt wzajemnych kontaktów między związkami zawodowymi i organi- zacjami
pracodawców, również relacje z rządem, organami państwowymi, samorządem lokal- nym, a także
innymi instytucjami państwowymi. Nie są już jednak brane pod uwagę organiza- cje pozarządowe,
czy inne formy aktywności obywatelskiej stanowiące element rzeczywistego dialogu obywatelskiego.
O nim zresztą, w przeciwieństwie do dialogu społecznego, nie ma wzmianki w polskiej Konstytucji.
Nie ulega wątpliwości, że dialog obywatelski staje się coraz ważniejszy, dlatego często wkracza w
rozmaite sfery życia publicznego i przenika dialog spo- łeczny. Resort pracy – obecnie Ministerstwo
Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej – nieformalny opiekun polskiego dialogu społecznego, definiuje
go jako proces stałej interakcji w celu osią- gnięcia porozumienia w sprawach kontroli nad
zmiennymi czynnikami społeczno-ekonomicz- nymi w skalach makro i mikro.
Pojawiają się też kolejne podziały tego zjawiska. Przyjęto, że dialog społeczny może mieć cha- rakter
instytucjonalny i pozainstytucjonalny. W pierwszym typie dialogu – instytucjonalnym, a więc
sformalizowanym – negocjacje zbiorowe prowadzone są przez organizacje powołane w tym celu. W
przypadku Polski, do 10 września 2015 r., była to przede wszystkim Trójstronna Komisja do spraw
Społeczno-Gospodarczych, która funkcjonowała na szczeblu centralnym oraz wojewódzkie komisje
dialogu społecznego, działające na poziomie regionalnym. Po tej dacie zastąpiły je odpowiednio –
Rada Dialogu Społecznego i wojewódzkie rady dialogu spo- łecznego. Udział w pracach tego typu
gremiów jest ograniczony, mają do niego prawo przed- stawiciele trzech reprezentatywnych centrali
związkowych (Forum Związków Zawodowych, NSZZ „Solidarność” i Ogólnopolskiego Porozumienia
Związków Zawodowych) oraz czterech organizacji pracodawców (Business Centre Club, Konfederacji
Lewiatan, Pracodawców RP i Związku Rzemiosła Polskiego). Podobny charakter mają również
Naczelna Rada Zatrudnienia i Rada Ochrony Pracy, w których głos opiniodawczy mają delegaci
siedmiu reprezentatywnych organizacji partnerów społecznych.
Natomiast dialog pozainstytucjonalny odbywa się w ramach układów zbiorowych pracy oraz
konsultacji i opiniowania projektów aktów prawnych. W ten sposób realizowane są upraw- nienia
organizacji partnerów społecznych, wynikające z obowiązujących przepisów prawa, tj. zarówno z
ustaw o związkach zawodowych oraz o organizacjach pracodawców, jak i z ustawy o Radzie Dialogu
Społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego.
Należy wyróżnić też dialog branżowy, skupiony na problematyce poszczególnych sektorów
gospodarki narodowej, prowadzony za pośrednictwem różnych organizacji, np. trójstronnych
zespołów branżowych, instytucji dialogu w wymiarze europejskim – w komitetach sektoro- wych.
Jeszcze inną płaszczyzną porozumienia jest dialog zakładowy, sprowadzający się do bezpośrednich
kontaktów pracodawców z reprezentantami zakładowych organizacji związ- kowych, rad
pracowników lub innych przedstawicielstw pracowniczych, bez udziału strony rządowej czy
samorządowej.
Na szczególną uwagę, także z perspektywy przemian w latach 2013-2015, zasługuje dialog określany
mianem autonomicznego. Prowadzony tylko przez partnerów społecznych, czy- li związki zawodowe
i organizacje pracodawców, z pominięciem przedstawicieli rządu. Ten ostatni element odróżnia go
od porozumienia trójstronnego, do którego są odwołania w Kon- stytucji RP, więc dzięki temu uznaje
się je za szczególnie pożądane. Głównymi uczestnikami dialogu społecznego są zatem związki
zawodowe, organizacje pracodawców oraz przedsta- wiciele rządu lub samorządu.
Jeśli chodzi o organizacje związkowe, to – zgodnie z ustawą o związkach zawodowych – przedmiotem
ich działalności w jest obrona praw i interesów zawodowych, socjalnych, mate- rialnych i moralnych
oraz godności pracowników, a także współuczestniczenie w tworzeniu korzystnych warunków pracy,
bytu i wypoczynku. Organizacje pracodawców – na mocy usta- wy o organizacjach pracodawców –
podejmują działania na rzecz ochrony praw i reprezentu- ją interesy pracodawców wobec związków
zawodowych i administracji publicznej, nie tylko rządowej, lecz także samorządowej. W dialogu
przedstawiciele strony rządowej odpowiadają za realizację polityki państwa na szczeblu centralnym,
wojewoda – polityki rządu na szczeblu wojewódzkim, a w gestii marszałka województwa jest
formułowanie strategii rozwoju oraz prowadzenie polityki regionalnej.
U podstaw dialogu społecznego leży teoria umowy społecznej zakładająca, że legalna władza
państwowa musi wywodzić się ze zgody społeczeństwa. Uzasadnia to tezę o konieczności
porozumienia między pracownikiem a pracodawcą w warunkach nie zawsze dla obu stron
korzystnych. Jednocześnie jednak rzeczywistość, postrzegana z perspektywy nieustannie kon-
kurujących ze sobą jednostek, wymusza istnienie permanentnego konfliktu. Jego efektem
pozytywnym jest mobilizacja do walki o lepszy byt, negatywnym – wzrost niepokojów spo- łecznych.
Łagodzenie powstałych napięć wymaga negocjacji między pracodawcami i pracow- nikami w ramach
powołanej do tego celu instytucji, z udziałem strony trzeciej, czyli rządu.
Uzgadnianie stanowisk oponentów to nic innego, jak właśnie dialog społeczny, który – by był
skuteczny – musi być oparty na pewnych, ustalonych zasadach.
Przyjęto, że na podstawowe zasady dialogu społecznego składają się: niezależność i równo- waga
stron, zaufanie i kompromis oraz działanie zgodne z prawem. Natomiast podstawowe formy dialogu
to: negocjacje, konsultacje, opiniowanie i informowanie.
Niezależność i równowaga stron dialogu sprowadzają się do tego, że organizacje uczestniczą- ce w
dialogu mają być w pełni autonomiczne, a udział wszystkich partnerów powinien być proporcjonalny.
Nie może dochodzić do sytuacji, w których jedna ze stron dominuje nad drugą – ma większy wpływ
na rząd czy parlament, lepszy dostęp do ekspertów, czy więcej informacji, być może nawet poufnych.
Strony dialogu powinny kierować się zasadami wzajemnego za- ufania, szacunku oraz prowadzić
pertraktacje w dobrej wierze. Głównym celem powinno być dążenie do kompromisu, a przede
wszystkim chęć przestrzegania zawieranych porozumień. Takie działania noszą znamiona zaufania i
gotowości do kompromisu. Jeśli chodzi o działanie zgodne z prawem, to rzecz w tym, by przedmiot
dialogu stanowiły sprawy, które mogą być realnie dyskutowane, a nie te, które są jednostronnie
regulowane przez państwo. Zasady dia- logu powinny być jasno określone i zaakceptowane przez
strony. Przyjęte reguły nie mogą stać w sprzeczności z obowiązującymi przepisami prawa.
Wśród form dialogu na pierwszym miejscu są negocjacje, w których uczestniczą partnerzy spo- łeczni
oraz – na poziomie krajowym – strona rządowa. Celem do osiągnięcia w negocjacjach jest konsensus
zapewniający spokój społeczny albo prowadzący do rozwiązania konkretnych spraw merytorycznych
i stabilizacji stosunków między stronami. Rezultat powinna stanowić umowa wiążąca dla wszystkich
stron. W takim samym gronie mogą odbywać się także kon- sultacje, których wynikiem nie musi być
jednak zawarcie porozumienia, chociaż strony zazwy- czaj honorują wzajemnie ustalenia. Natomiast
opiniowanie polega na recenzowaniu przez związki zawodowe i organizacje pracodawców inicjatyw
legislacyjnych lub strategii rządo- wych prezentowanych przez przedstawicieli administracji
państwowej. Stanowiska partnerów społecznych nie są w tym przypadku bezwzględnie wiążące dla
rządu. Kolejnym przejawem dialogu jest informowanie – sprowadzające się do zapewnienia
skutecznego obiegu informa- cji między reprezentantami rządu lub samorządu a partnerami
społecznymi, we wszystkich interesujących strony kwestiach. Udzielenie informacji nie wiąże się z
obowiązkiem przyjęcia do wiadomości stanowiska drugiej strony, zwykle jednak rodzi dodatkowe
pytania, skutkuje nawiązaniem dyskusji lub korespondencji. Na poziomie zakładowym prawo do
informowania mają związki zawodowe, rady pracowników oraz inne przedstawicielstwa pracownicze
dzia- łające u pracodawców.
W Polsce od 10 września 2015 r. instytucją dialogu społecznego na szczeblu centralnym jest,
wspomniana już, Rada Dialogu Społecznego. Delegaci związków zawodowych, pracodaw- ców oraz
strony rządowej prezentują w niej swoje poglądy na zagadnienia istotne dla kraju i obywateli. Warto
podkreślić, że szczególną rolą Rady jest kanalizowanie narosłych w związku z tymi kwestiami emocji.
Analogiczną rolę pełniła zresztą poprzedniczka Rady – Trójstronna Komisja ds. Społeczno-
Gospodarczych, powołana na podstawie niepublikowanej uchwały nr 7/94 Rady Ministrów z 15
lutego 1994 r. (stanowiącej realizację postanowień Paktu o przedsię- biorstwie państwowym w
trakcie przekształcania). Inicjatorem i pierwszym przewodniczącym Komisji był Andrzej Bączkowski,
ówczesny minister pracy. Do określonych formalnie prioryte- tów Trójstronnej Komisji należało
godzenie interesów pracowników, pracodawców i rządu, a także ocena przepisów mających wpływ
na gospodarkę i politykę socjalną państwa. W zasa- dzie zadania te przejęła Rada Dialogu
Społecznego.
Od 2001 roku na poziomie regionalnym funkcjonowały wojewódzkie komisje dialogu spo- łecznego,
zakładane na podstawie art. 16 ustawy z 6 lipca 2001 r. o Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-
Gospodarczych i wojewódzkich komisjach dialogu społecznego. Zasady ich pracy regulowało również
rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 22 lutego 2002 r. Działały na takich samych zasadach we
wszystkich województwach, a o utworzeniu poszczególnych rad decydowali wojewodowie w oparciu
o wspólne wnioski co najmniej jednej reprezenta- tywnej organizacji związkowej z przynajmniej
jedną właściwą organizacją pracodawców. Jako cel działania wojewódzkich komisji dialogu
społecznego wskazano komunikację w najistot- niejszych sprawach społeczno-gospodarczych na
szczeblu wojewódzkim. W tym przypadku uczestnikami dialogu społecznego byli przedstawiciele:
wojewody (reprezentującego admi- nistrację rządową), związków zawodowych, organizacji
pracodawców oraz strony samorzą- dowej w osobie marszałka województwa. W roli lidera
występował wojewoda, dysponujący zarówno środkami na funkcjonowanie rad w województwie, jak
i aparatem administracyjnym obsługującym ich prace. Sytuacja w tym zakresie zmieniła się od
września 2013 r. wraz z wej- ściem w życie ustawy o Radzie Dialogu Społecznego – o czym więcej w
dalszych rozdziałach opracowania.

Czym jest dialog obywatelski?

Dialog obywatelski to sposób na realizację określonych celów. Pierwszym etapem na drodze do
ustanowienia dialogu obywatelskiego jest opracowanie rządzących nim zasad. Należy się zastanowić,
jak pomóc silnym grupom, które już są aktywne, oraz słabym, które nigdy nie mogą zabrać głosu —
nad tym, jakie bariery uniemożliwiają udział w życiu społeczności i w jaki sposób można zapewnić im
więcej możliwości uczestnictwa.
Przed rozpoczęciem dialogu obywatelskiego należy ustalić, co dokładnie chcemy osiągnąć. Politycy
odnoszą sukces, docierając do wszystkich obywateli — dzieci, młodzieży, dorosłych i osób starszych
— za pośrednictwem wszelkich dostępnych kanałów. Nowe kanały zapewniają nowe perspektywy, a
dialog z obywatelami stanowi dodatkowe narzędzie, obok polityki przedstawicielskiej, pomagające w
podejmowaniu ważnych decyzji.

Coraz częściej w Polsce mówimy o dialogu obywatelskim. Pojęcie to przyszło do nas na początku XXI
wieku wraz z procesem integracji Polski z Unią Europejską i początkowo mówiło się o nim jedynie w
kontekście procesów integracyjnych. W Polsce do tej pory funkcjonowało pojęcie dialog społeczny
(znalazło się ono nawet w preambule Konstytucji), rozumiane jako relacje rządu, pracodawców i
związków zawodowych. W tenże dialog społeczny próbowały nieśmiało wpisywać się organizacje
pozarządowe, bez większych zresztą efektów. Nowym impulsem do mówienia o dialogu
obywatelskim były prace nad projektem ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.
Już w pod koniec 2002 przyjęty został przez Radę Ministrów dokument programowy rządu "Zasady
dialogu społecznego", w którym szeroko rozumiany dialog społeczny zawiera w sobie także dialog
obywatelski, a więc ustrukturalizowane formy relacji rząd – organizacje pozarządowe. Jego główną
instytucją miała stać się zaprojektowana w ustawie Rada Działalności Pożytku Publicznego, która
działa już od ponad 4 lat. Obok Rady funkcjonują lepiej lub gorzej również inne mechanizmy, które
są, lub potencjalnie mogą być, formami dialogu obywatelskiego.