Dr Olivera Stefanovi}

Beograd, Narodna biblioteka Srbije

UDK 528.9(091)

STARI ATLASI KARTOGRAFSKE ZBIRKE

NARODNE BIBLIOTEKE SRBIJE

Po~etke kartografije, za ~ove~anstvo va`ne nauke, te{ko je odrediti.

Smatra se da kartografija spada u najstarija qudska znawa i da je ~ovek svoja
prva geografska saznawa uobli~io u kartografski crte` pre nego {to se po~eo
slu`iti pismom. To potvr|uju preistorijski crte`i sa raznih strana sveta.
Prikazi Zemqine povr{ine tipa savremenih karata za koje se zna, dati-
raju od pre 4.500 godina, a poti~u iz Mesopotamije. Prvi poznati naziv karte,
GEOGRAFIJA, poti~e iz Stare Gr~ke, a uveo ga je Eratosten Kirenski (276-194
st.e.). To ime je bilo u upotrebi sve do vizantijskog vremena kada ga zamewuje
naziv PINAS kod Grka, odnosno TABULA kod Rimqana. Od 14. veka koristi se
latinski naziv KARTA (prvobitno zna~ewe re~i bilo je pismo, izve{taj, pove-
qa). U isto vreme pojavquje se i naziv MAPA, koji su neki narodi do danas
zadr`ali (Englezi, ^esi.).
Geografska karta predstavqa kartografski, geografski i istorijski
dokument vremena u kome je nastala. Srbija zauzima posebno mesto u razvoju
kartografije balkanskih zemaqa. Svojim izuzetnim polo`ajem na Balkanskom
poluostrvu, na raskr{}u puteva jugoisto~ne Evrope i u grani~nom pojasu uti-
cajnih sfera velikih sila, imala je strate{ki zna~aj, pa je kod evropskih kar-
tografa bila predmet posebnog geografskog prou~avawa i kartirawa.
Ptolomejev geografski priru~nik iz 2. veka i Pojtingerova karta iz 4.
veka (Biblioteka poseduje fototipsko izdawe ovog dela {tampano u Budimu
1825.) su dva dela anti~ke kartografije koja zaslu`uju posebnu pa`wu. Wihove
sa~uvane kopije iz kasnijeg perioda predstavqaju jedine spomenike te vrste na
kojima su prikazane srpske zemqe iz vremena pre dolaska Slovena na Balkansko
poluostrvo.
Olivera Stefanovi}/ STARI ATLASI KARTOGRAFSKE ZBIRKE NBS

Za sredwovekovnu kartografiju mo`e se slobodno re}i da je to doba

hri{}anske kartografije u Evropi (manastirske ili kalu|erske) i islamske
kartografije van we. Sva kartografska delatnost bila je inspirisana
„istinamaŒ iz Biblije i Kurana. Takvo predstavqawe na kartama bilo je sadr-
`ajno siroma{no, te su se jedva mogle razaznati konture Balkanskog poluostr-
va. Za evropsku i svetsku kartografiju od posebnog je zna~aja delo arapskog
geografa Idrizija (1099-1164). Na Idrizijevoj karti sa`eta su geografska
znawa arapskih nau~nika i kartografska znawa zapadnih izvora. Srbija je na
karti predstavqena razvu~eno i uve}ana, raspored naseqa nije povezan sa reka-
ma i planinama. Monumentalno delo „Karta svetaŒ italijanskog kartografa
Fra Maura, dovr{ena 1460. godine, predstavqa najzna~ajniju kartu ovog perio-
da. Imena naseqa, reka i planina ispisana su pored italijanskog ponegde i u
prevodu. Srbija je istaknuta velikim crvenim slovima: SERUIA.
U 16. i 17. veku, posle sredwovekovne zamrlosti, evropska kartografija
naglo o`ivqava i dosti`e neslu}en procvat na osnovama anti~ke kartografi-
je. U ovom periodu evropska kartografija do`ivqava preobra`aj i uspostavqa
moderne osnove. Geografska znawa o na{oj zemqi, krajem 16. i po~etkom 17.
veka, zasnivala su se na izve{tajima putopisaca ograni~enih znawa i na karto-
grafskim delima italijanskih i austrijskih kartografa. Izdava~ka delatnost
obele`ena je vekom „velikih atlasaŒ u kome je dominirala holandska karto-
grafska {kola. Najzna~ajniji kartografi su: Ortelijus Abraham, Merkator
Gerard, Gerard de Jode, Blav Johanes, Jansen Jan i Homan Jan Baptist.
Gerard Merkator je izradio prvu zbirku karata koja je nazvana atlasom.
Atlas minor iz 1607. godine, Atlas sive cosmographicae iz 1623., kao i kartu
Walachia, Servia, Bulgaria, Romania iz 1579. godine, Gerarda Merkatora, Biblio-
teka poseduje u razli~itim izdawima.
Najve}e ime epohe velikih atlasa je svakako Abraham Ortelijus, sa svo-
jim ~uvenim delom Theatrum orbis terrarum. Prvo izdawe ovoga dela iza{lo je
1570. i smatra se prvim atlasom, jer su izdawa Merkatorovih atlasa objavqena
tek 1595, nakon wegove smrti. Nekoliko izdawa Ortelijusovih karata tako|e se
nalaze u fondu Narodne biblioteke.
Holandska porodica Blav imala je posebne zasluge za razvoj kartografi-
je i dala je pe~at tom razdobqu. Johan Blav osnovao je izdava~ku kartografsku
ku}u, a kartografsko znawe i umetnost bakroreza prenosi se na nekoliko gen-
eracija iste porodice. Blavov Novus atlas iz 1634. izuzetno je ilustrovano
izdawe sa 204 karte.
Holandski kartografi tehni~ku izradu karte doveli su do savr{enstva.
Karte su se ra}ene iskqu~ivo u bakrorezu. U wihovim se uglovima nalaze orna-
menti i geometrijske figure, a na rubovima detaqi i prizori iz `ivota, s
 Olivera Stefanovi}/ STARI ATLASI KARTOGRAFSKE ZBIRKE NBS

nizom detaqa, crte`ima brodova, ru`om vetrova i sl. Specifi~ne okvire

kartu{e u koje je urezan naziv karte, upotrebqavala je svaka radionica.
Posebno lep izgled atlasima davao je bogat povez u ko`i ili pergamenu, s
mno{tvom ukrasa i pozlate na koricama.
U francuskoj kartografiji u prvoj polovini 17. veka najiistaknutiji
kartograf bio je Nikola Sanson. Wemu je prvom Luj XIV dodelio titulu
kraqevskog kartografa. Osniva~ je francuske kartografske {kole, koja }e
postepeno preuzeti primat koji su dr`ali holandski kartografi. Wegov atlas
Cartes generales de toutes les parties du monde nasledili su wegova dva sina, koji
su nastavili izdavawe atlasa sara}uju}i sa holandskim, italijanskim i
engleskim izdava~ima. U wihovim atlasima nalazimo i karte koje se odnose na
na{e zemqe.
Francuski kartograf Gijom Delil u kartografskom fondu Narodne bi-
blioteke zastupqen je svojim atlasom Atlante novissimo… iz 1740.
Nema~ka kartografija na ~elu s poznatim kartografom Johanom
Baptistom Homanom ozna~ava zavr{etak epohe velikih atlasa. Homan osniva
izdava~ku kartografsku ku}u u Augsburgu i razvija jaku izdava~ku delatnost. U
wegovom Atlas novus-y iz 1732. nalazi se i ve}i broj karata na{ih krajeva.
Poznati Atlas silesiae iz 1750. i Atlas Regni Bohemiae iz 1776. dela su wegovih
naslednika, koji i daqe izdaju atlase pod imenom Homanovi naslednici.
Homanov rad i izdava~ku delatnost nastavila su dva nema~ka izdava~a
karata i atlasa, Matijas Sojter i Tobia Konrad Loter. Biblioteka poseduje
Sojterov Atlas minor iz 1740. i Loterov Atlas geographicus iz 1778. sa oko 282
karte.
Karte ju`noslovenskih zemaqa nalaze se na stranicama najstarijih
atlasa Merkatora, Blava, Jansona, Sansona, Delila, Homana i dr. Predstave u
wima su ~esto nejasne i neta~ne, ali ti radovi predstavqaju zna~ajan i vredan
doprinos razvoju poznavawa na{ih krajeva kroz istoriju.
Velika epoha – epoha atlasa – zastupqena je u kartografskom fondu
Narodne biblioteke Srbije svojim najzna~ajnijim radovima, po~ev od vrhunske
ve{tine holandske {kole, preko nema~ke interpretacije, do radova fran-
cuskih kartografa ~iji atlasi zra~e logi~nijim pristupom i ve}om ~isto}om.

Literatura
1. Lister, R: Old maps and Globes, London 1979
2. Tooley, R.V.: Maps and Map - Makers, London, 1964
3. [kalamera, @: Srbija i susedne zemlje na starim geografskim kartama, Beograd 1991
Olivera Stefanovi}/ STARI ATLASI KARTOGRAFSKE ZBIRKE NBS

Rezime
Stari atlasi, zbog svoje izuzetne istorijske, dokumentacione, grafi~ke vred-
nosti i kulturnoistorijskog zna~aja, ~ine posebnu kategoriju svake kartografske
zbirke. Iako zbirka starih atlasa u Narodnoj biblioteci Srbije nije tako velika po
svom obimu, ona reprezentuje radove najpoznatijih svetskih kartografa i wihovih
{kola iz perioda velike epohe atlasa.

d-r Olivera Stefanovi~

Starinnáe atlasá kartografi~eskoè kollekcii Nacionalânoè biblioteki Serbii

Rezäme
Starinnáe atlasá iz-za svoeè ~rezvá~aènoè istori~eskoè, dokumentalânoè,
grafi~eskoè cennosti i kulâturnoistori~eskogo zna~enià, predstavlàät soboè osoben-
nuä kategoriä läboè kartografi~eskoè kollekcii. Hotà kollekcià starinnáh atlasov
v Nacionalânoè biblioteke Serbii àvlàetsà ne o~enâ bolâ{oè po svoemu obãemu, ona
sostoit iz trudov izvestneè{ih mirováh kartografov i ih {kol perioda velikoè åpohi
atlasov.

Olivera Stefanovi}, Ph.D.

O l d a t l a se s, c a rt o g ra p h i c c o l l e c t i o n s o f t h e N a t i o n a l L i b ra ry o f S e rb i a

Summary
Old atlases, because of their rare historical, documentary, graphic values and cultural-
historic importance, make a special category of each cartographic collection. Even the collec-
tion of rare atlases in the National Library of Serbia is not so big regarding its volume; it repre-
sents the works of most famous worldwide cartographers and their schools from the period of
the huge epoch of atlases.