Bizans Sanatına Giriş I ders notları 2013-2014 güz dönemi

Öğr.Gör. Gökçen Kurtuluş Öztaşkın

İSTANBUL : Yunan koloni hareketinin bir sonucu olarak, ilk Megara yerlemesi de M.Ö. 7. yüzyılda, Bitinya kıyılarında, denizle Kurbaalıdere arasında yer alan küçük
bir plato üzerindeki Khalkedon’da ( Kadıköy ) kurulmuştur. Bizantion’lu Dionisios’a göre, Khalkedon’dan başka, Haliç’in kıyısında, Kidaros (Alibey Deresi) ile Barbisos’un
(Kağıthane Deresi) Haliç’e döküldüğü ağızları arasında bir Yunan yerleşmesi, Haliç’in kuzey kıyısında, liman girişinde ve Bizantion’un kurulduğu tepeye bakan yamaçlarda,
bugünkü Galata’nın çekirdeği olan Sykai ve kentin Asya yakasında, Boğaz’ın girişinde de bugünkü Üsküdar’a karşılık gelen yerde Hrisopolis (Altın Kent) bulunmaktadır. Dor
kökenli kolonistlerin Khalkedon’u kurmalarından yalnızca bir kaç yıl sonra, Megara’lılar efsanevi lider Byzas’ın önderliğinde, Delphoi kaynaklı bir kehanet üzerine Pontus’a
giden önemli suyolu üzerindeki bugünkü Sarayburnu’nda MÖ. 660/658 yıllarında yeni bir yerleşim bölgesi kurarlar. M.S. II. yüzyılın sonlarında Byzantion kuvvetli surlarla
korunan zengin bir şehir halini almıştır. 324’te Konstantinopolis (Konstantinos’un şehri) Byzas tarafından kurulmuş olan ve Byzantion adı ile bilinen kentin yerine
kurulmuştur. 11 Mayıs 330’ta kentin açılışı yapılmıştır ve kent “Yeni Roma” (Nea Roma) olarak adlandırılmıştır.

KENT KAPILARI

a) Altın Kapı (Yedikule)

b) Xylokerkos (Belgrad kapısı)
c) Pege (Silivri Kapı)
d) Rhesion (Mevlana Kapı)
e) Romanos (Topkapı)
f) Kharsios (Edirnekapı)

Kent limanları

Marmara kıyısında Haliç girişinde

Theodosius Altın Kapı “Khrysai Pyle”
Neorion
Kontoskalion (Porta Aura olarak da bilinir)
Kent surları Ana ticaret dinamiğine
Galata’da sahip liman neorion
Kastellion limanıdır.
 Khalke Kapısı
Sarayın ilk yapılarını I.Constantinus yaptırmıştır. 532’deki Nika isyanı sırasında büyük
oranda yakılmış ve I.Justinianus döneminde (527-565) yeniden yaptırılmıştır. Diğer büyük
inşa faaliyeti Theophilos döneminde (826-842) gerçekleşmiştir. 12.yy’a kadar pek çok yapı
eklenmiş ve tamirat geçirmiştir. Latin istilası (1204-1261) sonrasında kullanılmaz olmuş,
malzemeleri başka yapılarda kullanılmıştır. Büyük Saray’dan geriye bir rampalı kule,
mozaikli peristil ve Hagia Sophia’nın doğusunda bulunan yapı kalıntıları ve duvar resimleri
kalmıştır.
Mozaikli peristyl 1930’larda St.Andrews Üniversitesi (İskoçya) tarafından yapılan kazılarda
bulunmuştur. 66x55m. Boyutlarındaki peristylin yaklaşık 2000 m2 mozaiğe sahip olduğu
düşünülmektedir. Günümüze 250 m2 mozaik ulaşmıştır. Arkeolojik veriler mozaiğin I.
Justinianus döneminde yapıldığını gösterir.
Mozaik için, ince renk farklılıkları içeren kireçtaşı ve mermer, kırmızı, mavi, yeşil ve siyah
tonlarda cam, pas rengi kil parçaları, pişmiş toprak ve hatta yer yer kıymetli taşlardan oluşan,
5 mm büyüklüğündeki renkli küpler kullanılmıştır. Mozaiklerde, avlanan ve oyun oynayan
insanlar, kırsal yaşantı, çeşitli hayvanlar, cennet benzeri doğa tasvirleri ve mitolojik
hikayelerden unsurlar yer almaktadır.

Hipodromun yapımına 196’dan sonra Septimus Severus döneminde

yapılmaya başlanmış, Constantin döneminde (324 – 337) tamamlanmıştır.
123 m. genişliğinde, 450 m. uzunluğunda dikdörtgen planlı bir yarış
alanıdır. 50.000 kişi kapasitelidir. Kent yaşamının en önemli unsuru sayılan
hipodromun önemi 12. yüzyılda azalmış 1261 yılında imparatorluk
Mozaikli Peristyl sarayının Blakhernai’ye (Ayvansaray) taşınmasıyla önemsiz bir gösteri
alanı olarak kalmıştır. Güneydoğu cephesi İmparatorluk sarayı ile
bağlantılıdır. Bu cephenin merkezinde saraya bağlanan ve hanedana
mensup kişilerin yarışları izlediği Katisma (imp. Locası) yer alır. Yarış
alanı düz bir pist ve yarım daire dönüşten oluşan 430 metrelik Pelma’dır.
Pelma’nın ortasında anıtların dizili olduğu Spina yer alır. Güneybatı
ucundaki Sphendone personel, malzeme, servis odaları ve hayvan barınağı
olarak kullanılan; ayrı tonoz örtülü 25 bölümden oluşan yarım daire
formludur. Kuzeydoğu ucunda yarışın başladığı Carceres iki katlı,
köşelerde kuleli anıtsal bir yapıdır.
 Obelisk (Dikilitaş)
Tutmosis (Tahutmes) III
(M.Ö. 1549-1503)
19 m. ; 7 m.’si kırık
Heliopolis Karnak Tapınağı için yaptırılmıştır. Tepeliği oluşturan
tunç küre 865 depreminde düşmüştür.

Anıt için Theodosius tarafından yaptırılan kaide erken bizans

kabartma sanatı için önemli bir örnektir.
Kuzeybatı cephede İmparator Theodosius’un, eşi ve oğullarıyla
(Arcadius ve Homorius) birlikte elçilerin kabulünü gösteren sahne
yer alır. Kuzeydoğu cephede İmparator I. Theodosius yanında eşi,
II. Valentianus, Arkadios ve Honorios ile birlikte (Hippodromda)
araba yarışlarını izlerken tasvir edilmiştir. Güneybatı cephede
İmparator I. Theodosius yanında II. Valentianus, Arkadios ve
Honorios ile birlikte (Hippodromda) araba yarışlarını
izlemektedir. Güneydoğu cephe İmparator Theodosius oğulları
Arcadius ve Homorius ile birlikte bir töreni izlerken
betimlenmiştir.

Kaidenin altında iki farklı dilde yazıt yer alır.

Ayrıca anıtın dikilmesini gösteren bir kabartma
yapılmıştır.

Latince- Doğu
Önceleri direnmiştim, fakat yüce efendimizin
emirlerine itaat ederek, yenilen tiranlar üzerinde
zafer çelengini taşımam gerekti. Herşey Theodosios
ve onun kesintisiz sülalesine boyun eğiyor. Bana da
galip geldiler ve reis Proklos’un idaresi altında 32
günde yükselmeye mecbur oldum.
Yunanca- Batı
Devamlı bir şekilde yerde duran bu taşı dikme
cesaretini imparator Theodosius gösterdi ve
yardımına Proklos çağrıldı ve bu şekilde 32 günde
yerine dikildi.
Yılanlı Sütun-Burmalı Sütun

Yunanistan’da Delphi’deki Apollon

Tapınağından getirilmiştir. Bu anıt
Persleri yenen 31 Yunan Şehir
Devletinin Tanrı Apollon’a
sundukları bir adaktır.
Yunan Şehir Devletleri Persleri
M.Ö. 479 yılında Plataea
Savaşı’nda yenmişlerdir. Ardından
da savaş alanında ölen Pers
askerlerinin silah ve zırhlarını
eriterek bu anıtı yapmışlardır.
Savaşa katılan 31 Yunan şehir
devletinin adları anıtın alt kısmında
yılan gövdelerine kazınmıştır.
Sütun Konstantin tarafından kente
getirilmiştir.

Örme Sütun
(Constantinus Porfyrogenetus Sütunu):

Constantinus VII (911-955) tarafından M.S. 944 yılında spina

üzerine yerleştirilen bu anıt, o zamanlar tepesinde bulunan
tunç bir küre ile birlikte 32 m. yüksekliğinde idi.
Kaidesindeki, içerisinde Constantinus’un ismi okunan mermer
bir kitabe bulunur.
Anıtın üzeri Basileus I’in (867-886) yaptığı savaşları anlatan
tunç levhalar ile kaplanmıştı. Ne yazık ki, Latin istilası (1204)
sırasında, bu levhalar yerlerinden sökülerek çeşitli işler için ve
özellikle para basmak maksadıyla kullanılmıştır. Bugün
sadece kesme taştan kütlevi bir şekil gösteren anıt üzerinde
sökülen tunç levhalara ait çivilerin izleri görülmektedir.
 Marcianus Forumu Hipodrom Augusteion Ayasofya

Arcadius Forumu Philadelphion Constantin Forumu

Büyük
Bovis Forumu Theodosius Forumu Saray
Augusteion / Ayasofya – Büyük Saray ve Hipodrom arası
Forum Theodosios (Beyazıt Meydanı)

Philadelphion

Konstantin Forumu / Çemberlitaş

(M.S. 324- 337)
 Bovis (Öküz) Meydanı adını Bergama’dan getirilen öküz başlı fırından almıştır. Bugünkü Aksaray’da yer alan forumda İmparator
Julianus / Dönek Jülyen (361 - 363) Hıristiyanların kanlı infazlarını gerçekleştirmiştir. 380’den kısa bir süre sonra açık pazar haline
getirilen Forum Bovis, ilk kez 425’li yıllarda yazılan Notitia Urbis’de geçer.

Arcadius Sütunu 403-404 Cerrahpaşa

•Marie-Franze Auzepy,’nin“İstanbul’un Hipodromu” makalesini lütfen

okuyunuz. Marcianus Anıtı (Kıztaşı) Sofular, Fatih
Bizans kaynaklarının yeterince değinmediği bu anıtı şehir
• Engin Akyürek’in “bir ortaçağ sanatı olarak bizans sanatı” ve “Bizans valisi Tatianus Decius, İmparator Marcianus (450-457)
uygarlığı üzerine genel bir değerlendirme” makalelerini lütfen okuyunuz. onuruna 450-452 yıllarında diktirmiştir.