‫ﺗﺤﻮل دﻳﺪﮔﺎه ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‬

‫ﺗﻮﺳﻂ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ اﺧﻼﻗﻲ‬

‫داﻧﺸﺠﻮي ﻧﻤﻮﻧﺔ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻴﺮاز‬
‫‪makhlaghi@gmail.com‬‬

‫ﻛﻞ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﭼﻴﺰي ﺑﻴﺸﺘﺮ از دﻗﻴﻖ ﺗﺮ ﻛﺮدن اﻓﻜﺎر روزﻣﺮة ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫آﻟﺒﺮت اﻧﺸﺘﺎﻳﻦ‪ ،‬ﻓﻴﺰﻳﻜﺪان آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﻣﺘﻮﻟﺪ آﻟﻤﺎن‬

‫ﻋﻠﻢ اﻣﺮوز ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﭽﻴﺪه از داﻧﺴﺘﻨﻲ ﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﺑﺸﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ آن‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎً در‬
‫ﺻﺪ ﺳﺎل اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺎور اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﺪون ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﻧﺒﻮده و ﺑﺸـﺮ ﺣـﺪود ‪ 5000‬ﺳـﺎل‬
‫ﺗﻤﺎم ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﻲ ﺟﻬﺎن اﻃﺮاف ﺧﻮد ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﻓﻌﻠﻲ ﻋﻠﻢ ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻬﺎن )دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﺘﻲ( ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﻜﺎﻣﻞ و ادﻏﺎم دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ از آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﻴﺴﺖ)در ﺻـﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ‬
‫در ﻧﮕﺎه اول ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ(‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻧﻴﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻳﺎد ﺑﺮد ﻛﻪ ﻋﻠـﻢ ﻛـﺎﻣﻼً ﻧﺴـﺒﻲ اﺳـﺖ و ﺗﻤﺎﻣـﺎً ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪات و دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮔﺮ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ اﻣﺮوزي ﺑﺸﺮ و ﺣﺘﻲ روش ﻋﻠﻤﻲ اﻋﺘﻤﺎد ﺗـﺎم ﻛـﺮد و‬
‫ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻗﻄﻌﺎ اﻧﺴﺎن ﻫﺎي آﻳﻨﺪه ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﻧﻮع دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن از ﻣﺎ ﺗﻌﺠﺐ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد )ﻫﻤﺎﻧﻄﻮري ﻛﻪ ﻧﻮع‬
‫دﻳﺪﮔﺎه ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺠﺐ وا ﻣﻲ دارد(‪ .‬ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪ اي از وﻳﻞ دوراﻧﺖ در ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن )ﺟﻠﺪ اول(‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣـﻪ را‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﻲ ﻛﻨﻢ “از ﻛﺠﺎ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ آن را ﻋﻨﻮان ﻣﻮﻫﻮﻣﺎت و ﺧﺮاﻓﺎت ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻮع دوﻣﻲ از ﻳﻚ ﺧﻄﺎ و اﺷـﺘﺒﺎه ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻮع اول آن را ﻋﻠﻢ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻴﻢ”‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﺤﻮل ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻋﻠﻢ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ روﻳﻢ‪:‬‬
‫در ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ ﻣﺼﺮ)ﺟﻨﻮب ﻋﺮاق اﻣﺮوزي( ﺣﺪود ‪ 2000‬ق‪.‬م ﺗﻤﺪﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎﺑﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬ﺑـﺮ ﺧـﻼف ﻣﺼـﺮي ﻫـﺎ‬
‫ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن ﻣﺮدﻣﻲ ﺗﺠﺎرت ﭘﻴﺸﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ اﻣﻴﺪ ﻛﺎﻣﻴﺎﺑﻲ در ﻋﻠﻢ ﺑﺮاي اﻳﺸﺎن ﺑﻴﺶ از ﻛﺎﻣﻴﺎﺑﻲ در ﻫﻨﺮ ﺑـﻮد‪ .‬از ﺑﺎزرﮔـﺎﻧﻲ‬
‫رﻳﺎﺿﻴﺎت ﭘﻴﺪا ﺷﺪ و ﻋﻠﻢ رﻳﺎﺿﻲ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ دﻳﻦ‪ ،‬اﺳﺒﺎب ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم را ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ .‬رﻳﺎﺿﻲ داﻧﺎن ﺑﺎﺑﻠﻲ اﺳـﺎس ﻛـﺎر ﺧـﻮد را‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ داﻳﺮه ﺑﻪ ‪ 360‬درﺟﻪ و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺳﺎل ﺑﻪ ‪ 360‬روز ﻗﺮار داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ روي اﻳﻦ‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎه ﺷﻤﺎر ﺳﻴﺘﻲ)ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺷﺼـﺖ(ﭘﻴـﺪا‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺧﻮد ﻣﺒﻨﺎي دﺳﺘﮕﺎه ﺷﻤﺎرش اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮي)دوازده اي( اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ ﻫﺎ روي ﻛﺎر آﻣﺪ‪ .‬ﻋﺪدي ﻛﻪ ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن ﺑﺮاي ‪ π‬ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ‪ 3‬ﺑﻮد‪.‬ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ اﻧﺪازه ﺗﻘﺮﻳﺐ ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻨﺠﻤﻲ ﭼﻮن ﺑﺎﺑﻞ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﻧﺠـﻮم ﻣﺨـﺘﺺ‬
‫ﺑﻪ ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن ﺑﻮد و در ﺗﻤﺎم ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ آن اﺷﺘﻬﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ﻣﻨﺸﺎء ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻳﻦ ﻋﻠـﻢ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﺳﺘﺎره در ﻧﻈﺮ آﻧﺎن ﺧﺪاﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ دﺳﺖ در ﻛﺎر ﻣﺮدم داﺷﺖ و ﺗﺪﺑﻴﺮ اﻣﻮر ﺑـﻲ ﺗـﺎﺛﻴﺮ از آن ﺻـﻮرت ﻧﻤـﻲ ﭘـﺬﻳﺮﻓﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺸﺘﺮي ﻣﺮدوك)ﺧﺪاي اﺻﻠﻲ( ﺑﻮد و ﻋﻄـﺎرد ﻧﺒـﻮ و ﻣـﺮﻳﺦ ﻧﺮﮔـﺎل و ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﺷـﻤﺲ‪ ،‬ﻣـﺎه ﺳـﻴﻦ ﺑـﻮد و زﺣـﻞ ﻧﻴﻨﻴـﺐ و زﻫـﺮه‬
‫ﻋﺸﺘﺮ)ﺧﺪاي ﻋﺸﻖ(‪ .1‬ﺷﺎﻳﺪ ﺟﺎﻟﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﺷﻤﺎرة ﺧﺪاﻳﺎن ﻧﺰد ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ 65000‬ﺑﻮد‪) .‬وﻳﻞ دوراﻧﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن(‬
‫از اوﻟﻴﻦ ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻳﻮﻧﺎن )از ﺑﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺸﺎن ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬ﻃﺎﻟﺲ )ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ‪ 600‬ق م( ﺑـﻮد‪ .‬ﻃـﺎﻟﺲ ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ و ﻣﺼﺮ داﺷﺖ در ﻳﻮﻧﺎن ﻣﺪرﺳﻪ اي اﻳﺠﺎد ﻛﺮد‪ ،‬در آن ﻗﻀﺎﻳﺎي رﻳﺎﺿﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﻣـﻮرد ﺑﺮرﺳـﻲ‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﻴﺔ ﻣﻌﺮوف ﻃﺎﻟﺲ ﻳﻜﻲ از ﻣﺤﺼﻮﻻت اﻳﻦ ﻣﺪرﺳﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻃﺎﻟﺲ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن زﻳﺎدي آﻣﺪﻧﺪ و ﻫﺮ ﻛـﺪام ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻮﺑﺔ ﺧﻮد ﺳﻬﻤﻲ در ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ درك ﺑﺸﺮي داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺤﺚ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺧﺎرج از ﺣﻮﺻﻠﺔ اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺼﺮﻳﺎن ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻫﺮام اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ داﻧﺶ زﻳﺎدي در راﺑﻄﻪ ﺑـﺎ ﻓﺮﻣﻮﻟﻬـﺎي ﻫﻨﺪﺳـﻲ و ﻛـﺎر ﺑـﺎ اﺷـﻜﺎل‬
‫ﻓﻀﺎﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺣﺠﻢ ﻫﺎ و ﻣﺤﻴﻂ ﻫﺎي اﺟﺴﺎم ﻫﻨﺪﺳﻲ‪ .‬ﺑﺎﺑﻠﻴﻬﺎ ﻫﻢ داﻳﺮه را ﺑﻪ ‪ 360‬درﺟﻪ ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻛـﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻘﻮﻳﻢ ﻧﺠﻮﻣﻲ ﺧﻴﻠﻲ ﭘﻴﭽﻴﺪه اي ﺑﻪ وﺟﻮد آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ در ﻇﺎﻫﺮ اﻳﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ ﺑـﺎر ﺷـﺮوع ﺑـﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺔ‬
‫رﻳﺎﺿﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد رﻳﺎﺿﻲ ﻛﺮدﻧﺪ )ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻛﺎرﺑﺮد ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه(‪ .‬ﻣﺼﺮﻳﻬﺎ ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮدن ﺣﺠـﻢ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎ را اﺛﺒﺎت ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻠﻴﺖ ﻳﻚ ﻣﻔﻬﻮم اﻧﺘﺰاﻋﻲ را ﻣﻄﺮح ﻛﺮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﻳـﺎ دو‬
‫ﻣﻮرد ﺧﺎص ﻧﻤﻲ ﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺤﺖ ﻫﻤﺔ ﻣﻮارد درﺳﺖ از آب در ﻣﻲ آﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺸﻒ ﻗﻀﻴﺔ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻧﺒﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﺰرگ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﺔ ﺷﺮوع ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رﻓـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﺣﺪود دو ﻗﺮن ﺑﻌﺪ از ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس )‪ 500‬ق م(‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﻜﺎﻣﻞ دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎي آﻧﻬﺎ و ﺑﺎز ﺗﺮ ﺷﺪن ﺷﺮاﻳﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻳﻮﻧﺎن و ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر‬

‫‪١‬‬
‫ﭘﻴﺮوزي ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺮ ﭘﺎرس ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﻏﻨﺎﻳﻢ زﻳﺎدي ﺑﺮاي ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺷﺪ‪ ،‬در ﺳﻪ ﻧﺴﻞ ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﺳﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺳﺘﺎد ﺑﻌﺪي ﺑﻮد‪ ،‬در ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﺮوﻳﺞ ﺗﻔﻜﺮ ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻛﻪ در دﻳﺪﮔﺎه ﺑﺸﺮ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه‬
‫را ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﺳـﻘﺮاط)‪ 470-399‬ق‪.‬م(‪ ،‬اﻓﻼﻃـﻮن)‪ 427-347‬ق‪.‬م( و ارﺳـﻄﻮ )‪ 384-322‬ق‪.‬م( ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺶ از ﺳﻘﺮاط ﻣﺤﻘﻘﺎً ﻓﻼﺳﻔﻪ اي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻣﺮداﻧﻲ ﻗﻮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃـﺎﻟﺲ و ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘـﻮس و ﺑﺎرﻳﻜﺒﻴﻨـﺎﻧﻲ ﻧﻈﻴـﺮ‬
‫ﭘﺎرﻣﻨﺪﻳﺲ و زﻧﻮن اﻳﻠﻴﺎﻳﻲ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻧﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس و اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻧﺪﻳﺸﺔ آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺧـﺎرﺟﻲ اﺷـﻴﺎء ﺑـﻮد و‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ اوﻟﻴﺔ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي و ﺳﻨﺠﺶ ﭘﺬﻳﺮ را ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﻣﻲ ﮔﻔﺖ اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮب اﺳﺖ اﻣﺎ ﻓﻴﻠﺴـﻮف‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺒﺘﺮ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺗﺮ از درﺧﺘﺎن و اﺣﺠﺎر و ﺳﺘﺎرﮔﺎن دارد ﻛﻪ ﻧﻈﺮ دﻗﺘﺶ را ﺟﻠـﺐ ﻛﻨـﺪ و آن روح اﻧﺴـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ؛‬
‫اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺴﺎن ﭼﻴﺴﺖ و ﭼﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ وﻗﺘﻲ آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ راه ﺷﻚ را ﻓﺮا ﮔﻴﺮﻧـﺪ و ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎً در آرا و ﻣﻌﺘﻘـﺪات و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎت ﻋﻨﺪاﻟﻜﻞ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ ﺧﻴﻠﻲ ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﺖ ﺷﻚ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻋﺰﻳﺰ و ﮔﺮاﻣـﻲ در‬
‫ﻣﺎ ﻣﺒﺪل ﺑﻪ ﻳﻘﻴﻦ ﺷﺪ و ﻛﺪام ﻣﻴﻞ ﻧﻬﺎﻳﻲ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت در ﻣﺎ راﺳﺦ ﺳﺎﺧﺖ و ﻟﺒﺎس ﺗﻔﻜﺮ و اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪ؟ اﮔﺮ ذﻫـﻦ‬
‫و ﻓﻜﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺧﻮد را ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ واﻗﻌﻲ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪).‬وﻳﻞ دوراﻧﺖ(‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺳﻘﺮاط ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻮد ﺗﺎ ﻋﻠﻤﻲ اﻣﺎ آﻣﻮزﺷﻬﺎي او ﺗﺤﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن را ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﺮد و ﻫﻤـﺎن‬
‫آﻣﻮزش ﻫﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ را ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﺑﺎر آورد ﻛﻪ ﻋﻤﻼً اوﻟﻴﻦ ﭘﺎﻳﺔ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻓﻴﺰﻳﻚ‪ ،‬زﻳﺴﺖ ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻋﻠﻢ را ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻓﻼﻃﻮن دﻧﻴﺎي اﻳﺪه آل را دﻧﻴﺎي ﻓﺮاي دﻧﻴﺎي زﻣﻴﻨﻲ ﻣﺎ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ ،‬دﻧﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﺾ در آن اﺳﺖ و ﺑﻪ زﺑـﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺳﺎﻳﻪ ﻫﺎي ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺨﺪوش آن ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺎ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺮﻛﺖ ﺳﻴﺎره ﻫﺎ و ﺳﺘﺎره از ﻧﻈـﺮ‬
‫او ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﻧﻴﺎي اﻳﺪه آل ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم رﺻﺪي ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺧﻮﺑﻲ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﺑﺎﺑﻠﻴﻬﺎ اوﻟـﻴﻦ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻔﺎوت ﺳﻴﺎرات را از ﺳﺘﺎره ﻫﺎ ﺗﺸﺨﻴﺺ دادﻧﺪ و آﺳﻤﺎن را درﺟﻪ ﺑﻨﺪي ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ ﻫﻢ اﻳﻦ داﻧﺶ را ﺑﻪ ارث ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴـﺎﻟﺔ‬
‫ﺧﻴﻠﻲ ﻋﺠﻴﺒﻲ ﻛﻪ در ﺣﺮﻛﺖ ﺳﻴﺎرات وﺟﻮد داﺷﺖ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﺮا ﻣﺮﻳﺦ در آﺳﻤﺎن ﻳﻚ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻌﻜﻮس دارد‪ :‬در ﻃﻮل ﺳﺎل ﺷﺐ‬
‫ﺑﻪ ﺷﺐ ﻣﺮﻳﺦ از ﺳﻤﺖ ﻏﺮب ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﺮق ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻮاﻗﻌﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺮﻳﺦ از ﺷﺮق ﺑﻪ ﻏـﺮب ﻣـﻲ ﺷـﻮد!‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻓﻼﻃﻮن ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺴﺎﻟﺔ ﻣﻬﻤﻲ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ از آﻧﺠﺎ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس‪ ،‬اﻓﻼﻃﻮن اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ ﻛﻪ داﻳﺮه ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ اﺳـﺖ و‬
‫ﭼﻮن ﺣﺮﻛﺖ ﺳﻴﺎرات در دﻧﻴﺎي اﻳﺪه آل اﺳﺖ ﭘﺲ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﻴﺎرات ﺣﻮل زﻣﻴﻦ ﺑﺎﻳﺪ داﻳﺮه اي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن زﻣﻴﻦ را‬
‫ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻬﺎن ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﺎت در ﺣﺮﻛﺖ ﻏﺮب ﺑﻪ ﺷﺮق ﻣﺮﻳﺦ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻌﻜﻮﺳـﻲ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﭼﻨﺪ ﻣﺸﻜﻞ دﻳﮕﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن اوﻟﻴﻦ ﻗﺪم را در راه ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺮدارد و آن اﻳﻦ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﻳﻚ ﻫﺪف ﻣﻄﺮح ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﺘﻲ اﻣﺮوز داﻧﺸﻤﻨﺪان در ﺟﻬﺖ ﻫﻤﺎن ﻫﺪف ﺟﻠﻮ ﻣﻲ رود‪ :‬ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻇﻮاﻫﺮ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﭘﻴﭽﻴـﺪه و‬
‫ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻪ ﻫﻢ رﻳﺨﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ اﻣﺎ ﭘﺸﺖ ﻫﺮ ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺳﺎده وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )ﺑـﻪ ﺗﺒﻌﻴـﺖ از دﻧﻴـﺎي اﻳـﺪه‬
‫آل( ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن و ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻛﺸﻒ ﻛﺮد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﺔ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮاي ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺮﻳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ :‬دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺮﻳﺦ‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﺑﺎ داﻳﺮه آن را ﺟﻮاب داد و اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻛﻪ ﺑﺎ داﻳﺮه ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﺑﺎﻳـﺪ ﺗـﺎ ﺣـﺪ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﮔﺮدان اﻓﻼﻃﻮن ﺟﻮاﻧﻲ ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﻟﻘﺐ او را “ﻋﻘﻞ ﻣﺠﺴﻢ” آﻛﺎدﻣﻲ)ﺑﺎغ اﻓﻼﻃـﻮن( ﻣـﻲ ﻧﺎﻣﻴـﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه ﻣﺎ او را ﺑﺎ ﻧﺎم ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪ .‬ارﺳﻄﻮ در ﻳﻚ ﻣﺤﻴﻂ ﻃﺒﻲ ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد )ﭘﺪر او ﻃﺒﻴـﺐ ﻣﺨﺼـﻮص ﺷـﺎه ﻣﻘﺪوﻧﻴـﻪ‬
‫ﺑﻮد( و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ذﻫﻦ او ﻣﺎﻳﻞ و ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻮد‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ ‪ 8‬ﺳﺎل و ﺑـﻪ رواﻳـﺖ دﻳﮕـﺮ ‪ 20‬ﺳـﺎل از اﻓﻼﻃـﻮن‬
‫درس ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ از آن راﻫﻲ ﻣﻘﺪوﻧﻴﻪ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻓﻴﻠﻴﭗ‪ ،‬ﺷﺎه ﻣﻘﺪوﻧﻴﻪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﺮﺑﻴﺖ اﺳﻜﻨﺪر ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﻛﻤﻚ اﺳﻜﻨﺪر ارﺳﻄﻮ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺧﻮد را ﭘﻴﺶ ﺑﺒﺮد و ﺗﺎ ‪ 12‬ﺳﺎل آﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺗﻤﺎم ﻛﺎر ارﺳﻄﻮ روي زﻳﺴﺖ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻫﻤﺔ آﻣﻮزش ﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪر داد اﻣﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل وﻳﻞ دوراﻧﺖ در ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ :‬اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ اﺳـﺐ ﺧـﻮد را ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﻛﻨـﺪ ﺗـﺎ‬
‫ارﺳﻄﻮ‪ ،‬اﺳﻜﻨﺪر را‪.‬‬
‫در آن دوازده ﺳﺎل ارﺳﻄﻮ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﻛﺘﺎب ﻧﻮﺷﺖ )اﻛﺜﺮاً ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺘﺎب در آﻣﺪﻧـﺪ(‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﺔ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻛﺘﺎب ﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻚ‪ ،‬ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ‪ ،‬ﺧﻮاب ﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﻴﻮاﻧﺎت‪ ،‬ﺣﺎﻓﻈﻪ‪ ،‬در ﻣـﻮرد ﺗﻔﺴـﻴﺮ‪،‬‬
‫ﻫﻮاﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺰاء ﺣﻴﻮاﻧﺎت‪ ،‬ﺷﻌﺮ ﻫﺎ و … را ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ ﻋﻤﻼً “داﻳﺮه اﻟﻤﻌﺎرف” ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬

‫‪٢‬‬
‫زﻳﺮ و ﺑﻢ ﻓﻠﻚ در آن ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺟﺎي ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎت و ﺗﻮﻫﻤـﺎت ارﺳـﻄﻮ از ﻫـﺮ ﻓﻴﻠﺴـﻮف‬
‫دﻳﮕﺮي ﻛﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺑﺮده ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺰﻳﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺰرگ ارﺳﻄﻮ در اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛـﻪ وي ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﺑـﺪون ﭘﻴﺸـﺮو و‬
‫ﻣﺮﺷﺪ و ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي ﺗﻔﻜﺮ ﺧﻮد داﻧﺸﻲ ﻧﻮﻳﻦ ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺬاﺷﺖ و آن ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﺎده ﻣﻨﻄﻖ ﻫﻨﺮ و روش درﺳﺖ ﻓﻜﺮ ﻛﺮدن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ روش ﻳﺎ ﻣﻴﺰان ﻫﺮ ﻋﻠﻢ و ﻓﻦ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻈﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻨﻄﻖ ﮔﺮاﻧﺒﺎر و ﻛﺴﺎﻟﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﻧﻴﺴﺖ و ﻫـﻴﭻ ﭼﻴـﺰ‬
‫ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن اﻳﻦ اﻧﺪازه ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖ ﻧﻤﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪).‬وﻳﻞ دوراﻧﺖ(‬
‫ﺑﻌﺪ از ارﺳﻄﻮ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان زﻳﺎدي ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ارﺳـﻄﻮ ﻛـﺮده ﺑـﻮد و ﻣﻬﻤﺘـﺮ از آن ﺑـﺎ‬
‫ﺳﻼح ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻼت ﻗﺒﻠﻲ ﺑﺮوﻧﺪ؛ دو ﻣﺜﺎل ﺧﻴﻠﻲ ﻣﻬﻢ ارﺷﻤﻴﺪس و اﻗﻠﻴﺪس ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻣﻨﻄـﻖ‬
‫ارﺳﻄﻮ ﻧﻈﻢ و ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺧﻴﻠﻲ ﻗﻮي و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺑﺪون ﻣﺸﻜﻞ )ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷﺮاﻳﻂ زﻣﺎﻧﻪ( ﺑﺮاي ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ آﻣﺪن‬
‫روﻣﻲ ﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻪ آﻫﺴﺘﮕﻲ اﻳﻦ ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ داﻧﺶ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻛﺎﻫﺶ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻣﻲ ﺗـﻮان از ﻣﺪرﺳـﺔ اﺳـﻜﻨﺪرﻳﺔ‬
‫روم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻘﻄﻪ اي روﺷﻦ در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻢ روﻣﻲ ﻫﺎ ﻧﮕﺎه ﻛﺮد‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻳﻚ ﺟﻮاب ﻧﺴﺒﺘﺎ ﺳـﺎده ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﻟﺔ ﭼﺮﺧﺶ ﻋﺠﻴﺐ ﺳﻴﺎرة ﻣﺮﻳﺦ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻛﻪ ﻣﺮﻳﺦ در داﻳﺮه اي در ﺣﺎل ﮔﺮدش اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰ آن داﻳﺮه ﺧﻮد در ﻣـﺪاري داﻳـﺮوي ﺣـﻮل‬
‫زﻣﻴﻦ در ﺣﺎل ﭼﺮﺧﺶ اﺳﺖ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺎ اﻇﺎﻓﻪ ﻛﺮدن ﻳﻚ داﻳﺮه ﻣﺴﺎﻟﻪ را ﺣﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز در زﻣﺎن ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ از ﻋﻠﻢ ﺟﺪا ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰوي از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑـﺎن دﻳﮕـﺮ ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺟﺰوي از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس )ﺣﺪود ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 100‬ﻣﻴﻼدي( و ﻣﺪرﺳﺔ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ در اروﭘﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻃﺮز ﻋﺠﻴﺒﻲ از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﻛﻞ اروﭘﺎي ﺑﻴﻦ ﻗﺮن ﻫﺎي ﺳﻮم اﻟﻲ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻛﺘﺎب ﺟﺪﻳـﺪي ﺑـﻪ‬
‫رﺷﺘﺔ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻧﻴﺎﻣﺪ و ﺗﻤﺎم ﻓﻼﺳﻔﻪ در ﺣﺎل ﺑﺤﺜﻬﺎي ﺗﻜﺮاري روي ﻋﻨﻮان ﻫﺎي ﻗﺒﻞ ﺑﻮدﻧﺪ )ﻗﺮون وﺳﻄﺎ(‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﻛـﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬
‫اﻳﻦ دوران اروﭘﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻛﺘﺎب ﻫﺎي ارﺳﻄﻮ را از ﻳﺎد ﺑﺮد و ﻣﻼك ﺗﻤﺎم ﻓﻠﺴـﻔﻪ‪ ،‬اﻓﻜـﺎر ﻛﺸﻴﺸـﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎي ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬
‫اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن دوران رم ﺑﺎﺳﺘﺎن دﻳﮕﺮ از آن ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻧﻴﺎﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴـﻮﻓﺎن دوران اﺳـﻼﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ راه را اداﻣـﻪ‬
‫دﻫﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻣﺎﻣﻮن در اواﻳﻞ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻴﺖ اﻟﺤﻜﻤﻪ در ﺑﻐﺪاد ﺑﺎ ﺑﻮدﺟﺔ ﻛﻼﻧﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﻜﺎن‬
‫ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﮔﺮد ﻫﻢ آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻛﺘﺎب ﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻫﻨﺪي و اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻃـﻮري ﻛـﻪ در‬
‫ﻛﻤﺘﺮ از ﺻﺪ ﺳﺎل ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺗﻤﺎم ﻛﺘﺎب ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺪن ﺑﺸﺮي ﺗﺎ آن زﻣﺎن از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑـﻮد ﺑـﻪ ﻋﺮﺑـﻲ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬از‬
‫ﻃﺮﻓﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ وﺳﻌﺖ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎدي ﻛﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در آن زﻣﺎن ﻫﺎ )و ﺑﻌﺪ از آن( ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد )از ﻏﺮب ﭼﻴﻦ ﺗﺎ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ( و اﻳـﻦ‬
‫ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن زﻳﺎدي در ﺟﺎي ﺟﺎي اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ روﻳﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗـﻮان‬
‫از ﺧﻮارزﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺮوﻧﻲ‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ )ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﺎﮔﺮدي ﻛﻪ ارﺳـﻄﻮ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ(‪ ،‬اﺑـﻦ‬
‫ﻫﻴﺜﻢ‪ ،‬ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ و ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از داﻧﺸﻤﻨﺪان دوران اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺎ ﺣﺪود ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻧﺎم ﺑﺮد ﻛﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻛﺪام ﻛﻤﻚ ﻫﺎي ﺷﺎﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ درك ﺟﻬﺎن اﻃﺮاف ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮي ﺗﺎﺛﻴﺮاﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻓﺮاد روي ﻋﻠﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﺪا ﻛﺮدن ﻋﻠﻢ ﻋﻤﻠﻲ از ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺷـﺎره‬
‫ﻛﺮد‪ .‬از دوران ﻣﺤﻘﻘﺎن اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻌﺪادي از ﻣﻨﺠﻤﺎن و رﻳﺎﺿﻲ داﻧﺎن اﺑﺮاز ﻋﻘﻴﺪه ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻣﺴﺎﻳﻞ در اﻳـﻦ زﻣﻴﻨـﻪ‬
‫ﻫﺎ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻗﻮﺷﺠﻲ در ﻳﻚ اﻗﺪام ﻋﺠﻴﺐ )ﺑـﺮاي ﻋﺎﻟﻤـﺎن آن زﻣـﺎن( ﻣﻘﺪﻣـﻪ اي ﻛـﻪ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻣﻨﺠﻤﺎن در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻃﺒﻴﻌﻲ در اول ﻛﺘﺎب ﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﻲ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ را ﺣﺬف ﻛﺮد! داﻧﺸـﻤﻨﺪان اﺳـﻼﻣﻲ ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻣﺸـﻜﻼت‬
‫ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد دﻳﺪﮔﺎه ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس را ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻗﺮار دادﻧﺪ و ﺣﺪود ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻛﺘﺎب ﻫﺎي ﻋﺮﺑـﻲ ﺑـﻪ ﻻﺗـﻴﻦ‬
‫)ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻛﺘﺎب ﻫﺎي اﺑﻦ رﺷﺪ‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ارﺳﻄﻮ( اروﭘﺎ دوﺑﺎره ﺑﺎ ارﺳﻄﻮ و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻗﺒﻞ ﺧﻮد و دوران اﺳﻼﻣﻲ آﺷﻨﺎ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ )ﺑﻌﺪ از ﺣﺪود دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻛﺘﺎب ﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻻﺗﻴﻦ( ﻛﭙﺮﻧﻴﻚ ﻛﺘﺎﺑﻲ را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬
‫در آن ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﺪﻳﺪي ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ اي ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻴﺎن ﻧﻜﺮده ﺑﻮد؛ اﻳﻦ ﻛـﻪ زﻣـﻴﻦ ﻣﺮﻛـﺰ‬
‫ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺴﺖ! ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﻪ آن را زﻧﺪه در آﺗﺶ ﺳـﻮزاﻧﺪ‪ .‬اﻣـﺎ در‬
‫اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑﺎ آﻣﺪن ﺗﻠﺴﻜﻮپ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه ﺑﺰرگ ﻣﺸﺘﺮي را رﺻﺪ ﻛﻨﺪ )ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ دور‬
‫زﻣﻴﻦ ﻧﻤﻲ ﭼﺮﺧﺪ!(‪ ،‬ﻫﻼل ﻫﺎي زﻫﺮه را دﻳﺪ )ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﺮﻛﺰي ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻳﺠﺎد ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ( و ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﻲ ﺧﻴﻠﻲ ﻋﺠﻴـﺐ‬

‫‪٣‬‬
‫ﻛﺮد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺟﻬﺎن ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﺮﻛﺰي ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﺮﻛﺰي‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﻫﻢ از ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻫﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎ در‬
‫اﻣﺎن ﻧﻤﺎﻧﺪ و ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮ در ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻮد )ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ و ﻣﺮﻓﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي آن زﻣﺎن اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ( زﻧﺪاﻧﻲ ﺷﺪ!!!‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﻛﭙﻠﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺗﻴﻜﻮ ﺑﺮاﻫﻪ )ﻣﻨﺠﻢ داﻧﻤﺎرﻛﻲ و اﺳﺘﺎد ﺧﻮد( ﻣﻌﺎدﻟـﻪ اي ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺴﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺮﻳﺦ در آﺳﻤﺎن ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻓﺮض ﻳﻚ ﺟﻬﺎن ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﺮﻛﺰي ﻣﻌﺎدﻟﺔ ﻣﺪار ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎده ﺗﺮ و ﺧﻄﺎﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﺘـﺮ‬
‫از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲ داد‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺎس او ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﻣﺴﺎﻟﺔ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﺮﻛﺰي را ﻗﺒﻮل ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ‬
‫ﻣﺪار زﻣﻴﻦ و ﺑﻘﻴﺔ ﺳﻴﺎرات ﺑﻪ دور ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﺪار ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻴﻀﻮي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻗﺒﻮل اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻛﻤﻲ ﺑـﺮاي آن زﻣـﺎن‬
‫ﺳﺨﺖ ﺑﻮد اﻣﺎ او ﺳﻪ ﻗﺎﻧﻮن در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﻴﺎرات ﻣﻄﺮح ﻛﺮد ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان از آﻧﻬﺎ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان اوﻟـﻴﻦ )وﻟـﻲ ﻧـﻪ ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ(‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬اوﻟﻴﻦ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺎ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﻴﺎره در ﻣﺪاري ﺑﻴﻀﻮي ﺑﻪ دور ﺧﻮرﺷـﻴﺪ در ﺣـﺎل ﭼـﺮﺧﺶ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن دوم ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﻴﺎره در ﻣﺪار ﻫﻤﻪ ﺟﺎي ﻣﺪار ﻳﻜﺴﺎن ﻧﻴﺴﺖ و ﻗﺎﻧﻮن ﺳﻮم راﺑﻄـﻪ اي ﺑـﻴﻦ دورة ﺗﻨـﺎوب و‬
‫ﻗﻄﺮ ﺑﻴﻀﻲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ )اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ( ﻧﻴـﻮﺗﻦ ﺑـﻪ دﻧﻴـﺎ آﻣـﺪ‪ ،‬ﻧﻴـﻮﺗﻦ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ از ﻣﺸـﺎﻫﺪات ﮔﺎﻟﻴﻠـﻪ‪،‬‬
‫رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻛﭙﻠﺮ و ﻫﻨﺪﺳﺔ دﻛﺎرت )ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻓﺮاﻧﺴﻮي( ﺳﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺑﻪ ﺛﺒﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻪ ﻗـﺎﻧﻮن‬
‫ﺣﺘﻲ اﻣﺮوزه ﻫﻢ ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد در ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ دارﻧﺪ‪ .‬اوﻟﻴﻦ اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻛﻪ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﻛﺎﺷـﻒ آن داﻧﺴـﺖ )در دوران‬
‫زﻧﺪان ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن رﺳﻴﺪ( ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺟﺴﻤﻲ در ﻫﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺨﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ )ﺳﺎﻛﻦ ﻳﺎ در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺛﺎﺑـﺖ(‬
‫آن ﺣﺎﻟﺖ را ﺣﻔﻆ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﺑﻪ آن وارد ﺷﻮد‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن دوم )ﻣﻌﺮوف ﺗﺮﻳﻦ و ﭘﺮ ﻛﺎرﺑﺮد ﺗﺮﻳﻦ ﺳﻪ ﻗﺎﻧﻮن او( راﺑﻄﻪ اي‬
‫ﺑﻴﻦ ﺷﺘﺎب )ﺑﻪ ﻋﻨﻮن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺳﺮﻋﺖ(‪ ،‬ﺟﺮم )ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺎﻧﻮن اول( و ﻧﻴﺮو )در اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﺷﻮد( ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ و‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺳﻮم ﺑﻪ زﺑﺎن ﺳﺎده ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻋﻤﻞ روي ﻳﻚ ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻠﻲ دارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﻮﺗﻦ در آن زﻣﺎن ﻫﻨـﻮز‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ ﺷﺪﻳﺪي ﺑﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻓﻴﺰﻳﻚ اﻳﺠﺎد ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﻮري ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﺣﺎل ﻛﺎر روي ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻃﺒﻴﻌـﻲ‬
‫ﻫﺴﺘﻢ و در ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻫﻤﺎن ﻫﻨﺪﺳﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ دﻗﺘﻲ ﻛﻤﺘﺮ!‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻧﻴﻮﺗﻦ دﻳﺪﮔﺎه داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﭘﻮﺳﺘﺔ ﻛـﺮوي از ﺳـﺘﺎره ﻫـﺎ ﺑـﻮد )ﻫﻤـﺔ‬
‫ﺳﺘﺎره ﻫﺎ روي ﻳﻚ ﭘﻮﺳﺘﺔ ﻛﺮوي ﻓﺮض ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ(‪ ،‬داﺧﻞ اﻳﻦ ﭘﻮﺳﺘﻪ ﺳﻴﺎرات در ﺣﺎل ﭼﺮﺧﺶ در ﻣﺪار ﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻣﺮﻛـﺰ‬
‫اﻳﻦ ﻛﺮه ﺧﻮرﺷﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد آﻧﻬﺎ )ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﻧﻴﻮﺗﻦ( ﺧﺪا )ﻳﺎ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻫﺎﻳﺶ( در ﺣﺎل ﭼﺮﺧﺶ آﺧـﺮﻳﻦ ﻛـﺮه ﺑـﻮد‪ ،‬آن ﻛـﺮه ﺑﺎﻋـﺚ‬
‫ﭼﺮﺧﺶ زﺣﻞ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬زﺣﻞ ﻣﺸﺘﺮي را ﻣﻲ ﭼﺮﺧﺎﻧﺪ و ‪ . ...‬اﻣﺎ ﻧﻴﻮﺗﻦ ﺑﻪ ﻳﻚ رواﻳﺖ ﺑﺎ اﻓﺘﺎدن ﺳﻴﺒﻲ ﺑﺮ ﺳﺮش ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎﻏﻲ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد!!! ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺮاﻧﺶ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﻴﻮﺗﻦ ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺟﺬب دو ﺟﺴﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد )ﮔـﺮاﻧﺶ( ﻓﻘـﻂ ﺑـﺎ‬
‫ﺟﺮم دو ﺟﺴﻢ و ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ ،‬او اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﻳﻜﻲ از ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻫﺎ ﻛﺘﺎب ﺧﻮد آورد‪ .‬ﺑﺎ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﻴﻮﺗﻦ‪ ،‬دﻧﻴﺎ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ دﻧﻴﺎي دو ﺑﻌﺪي ﻗﺒﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ )ﺳـﻴﺎرات و ﺳـﺘﺎره ﻫـﺎ( ﺟـﺮم داﺷـﺖ‬
‫)ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﺳﻴﺐ!( ﭘﺲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺮاﻧﺶ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاﻳﺶ ﺻﺎدق ﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬در واﻗﻊ ﻧﻴﻮﺗﻦ ﺗﻘﺪﺳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ آن روز ﺑﺮاي دﻧﻴﺎي ﻓـﺮاي زﻣـﻴﻦ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ را زﻳﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺳﻴﺎرات و ﺳﺘﺎره ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻘﺪس را داﺷﺘﻨﺪ را ﻫﻢ ارزش ﻳﻚ ﺳﻴﺐ ﻳـﺎ ﻳـﻚ‬
‫ﺗﻜﻪ ﺳﻨﮓ ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮان اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﻴﻮﺗﻦ را ﻛﺎري اﻧﻘﻼﺑﻲ داﻧﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا از آن ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از ﺗﻘﺪﺳﻲ ﻛﻪ ﺗـﺎ ﻗﺒـﻞ از آن‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮدم داﺷﺖ ﺧﺎﻟﻲ ﺷﺪ! اﻳﻦ اﺗﻔﺎق ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ از ﻗﺪرت اﻓﺘﺎدن ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬ﻗﺪرت ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﻲ در اروﭘﺎ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻧﻴﻮﺗﻦ ﺗﻌﺪادي از داﻧﺸﻤﻨﺪان وﻗﺖ ﺧﻮد را روي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺮﻳﻊ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺎده از اﺗﻢ ﻫﺎﻳﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ ﺧﻴﻠﻲ ﻫﻢ زﻳﺎد ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺪادي ﺑﻪ ﺳﻤﺖ زﻣﻴﻦ ﺷﻨﺎﺳﻲ رﻓﺘﻨﺪ و ﺧﻴﻠﻲ ﺳـﺮﻳﻊ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺒﻲ رﺳﻴﺪﻧﺪ )ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ زﻣﻴﻦ ﺷﻨﺎﺳﺎن داروﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺳﻌﻲ ﻛـﺮد‬
‫ﺗﻮﺟﻴﻬﻲ ﺑﺮاي ﺷﻜﻞ ﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺠﻴﺒﻲ ﻛﻪ در ﺳﻨﮓ ﻫﺎ ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﺷﺪ )ﻓﺴﻴﻞ ﻫﺎ( ﺑﻴﺎورد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻣﻮﺟﻮدات زﻧـﺪه‬
‫رﺳﻴﺪ و ﺣﺘﻲ اﻧﺴﺎن را ﻫﻢ از ﺗﻘﺪس اﻧﺪاﺧﺖ!( وﻟﻲ اﻛﺜﺮ اﻓﺮاد ﺑﻌﺪ از ﻧﻴﻮﺗﻦ )در ﻗﺮن ﻫﺎي ‪ 18‬و ‪ 19‬ﻣﻴﻼدي( ﺑﻪ ﻃﺮز ﺟﻨﻮن واري‬
‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻓﻬﻢ دﻧﻴﺎي ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺗﺎزه آزاد ﺷﺪه رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻻﭘﻼس و ﻻﮔﺮاﻧﮋ )ﻫﺮ دو ﻓﺮاﻧﺴﻮي( ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﻣﻜﺎﻧﻴـﻚ‬
‫در ﻋﻠﻢ ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﺗﺤﻮل ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ ‪ ،‬ﺗﻌﺪادي دﻳﮕﺮ ﻧﺒﻮغ ﺧﻮد را در ﻓﻬﻢ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﺳـﻴﺎرات و ﻣـﺪار‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ دار ﻫﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ وﻟﻲ از اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﺗﻌـﺪادي از داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻓـﺎرادي‪ ،‬ﮔـﻮس‪ ،‬آﻣﭙـﺮ و ﺑﻌـﺪ از آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻣﺎﻛﺴﻮل ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪة ﻣﻮاد ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ اي ﺟﺪﻳﺪ در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻴﺪان ﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ‬

‫‪٤‬‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ آﺷﻨﺎ ﺷﺪن ﺑﺎ ﻳﻚ دﻧﻴﺎي ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻫﻢ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻲ ﺧﻴﻠﻲ ﺑﺰرگ )ﺷﺎﻳﺪ در آن دوﻳﺴﺖ ﺳـﺎل از ﻫﻤـﺔ ﻋﻠـﻮم‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ( ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻛﺴﻮل )داﻧﺸﻤﻨﺪ اﺳﻜﺎﺗﻠﻨﺪي( در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻛﺎر ﻫﺎي داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮاي ﻣﻴـﺪان ﻫـﺎي‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ و ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ )ﻛﻪ ﻛﺸﻒ اﻳﻨﻬﺎ ﺧﻮد داﺳﺘﺎﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻠﻨﺪ دارد( ﭼﻬﺎر ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺟﻤـﻊ اﻳـﻦ ﭼﻬـﺎر‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺗﻤﺎم ﺧﻮاص اﻳﻦ ﻣﻴﺪان ﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻣﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ از اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ ﺗﻜﻨﻮﻟـﻮژي و دﻗـﺖ در‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺑﻪ ﺣﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻﻳﻲ )ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ 200‬ﺳﺎل ﻗﺒﻞ( رﺳﻴﺪه ﺑﻮد داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﻘﻴﺎس ﻫﺎي ﺑﺰرﮔﺘﺮ )در ﺣﺪ ﺟﻬـﺎن( و‬
‫ﻛﻮﭼﻚ ﺗﺮ )ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺗﻢ( ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻣﺪرن اﻣﺮوزي را ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪.‬‬
‫ﺣﺪود ‪ 30‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﻣﺎﻛﺴﻮل‪ ،‬ﻣﺎﻳﻜﻠﺴﻮن و ﻣﻮرﻟﻲ )دو داﻧﺸﻤﻨﺪ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ( ﺷﻜﻲ ﺑﺰرگ در ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﺟﻬـﺎن آن زﻣـﺎن‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﺗﺎ آن زﻣﺎن اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﻮج )ﺣﺘﻲ اﻣﻮاج اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ( ﺑﺮاي اﻧﺘﺸﺎر ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻧﻴﺎز دارﻧﺪ ﻛـﻪ آن ﻣﺤـﻴﻂ‬
‫را ﺑﺮاي ﻓﻀﺎي ﺑﻴﺮون از ﺟﻮ )ﻛﻪ ﻫﻮا وﺟﻮد ﻧﺪارد وﻟﻲ اﻣﻮاج اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ ﺣﺎﺿﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ( را اﺗﺮ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻳﻜﻠﺴﻮن و ﻣﻮرﻟﻲ‬
‫ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺖ ﻳﻚ ﺗﺪاﺧﻞ ﺳﻨﺞ ﺑﺴﻴﺎر دﻗﻴﻖ )ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺧﻮد( آزﻣﺎﻳﺸﻲ ﺗﺮﺗﻴﺐ دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﭼـﺮﺧﺶ زﻣـﻴﻦ در اﺗـﺮ را اﻧـﺪازه‬
‫ﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻌﺠﺐ دﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﺪار‪ ،‬اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶ ﻫﻤﺎن ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻗﺒﻞ را ﻣﻲ دﻫﺪ )ﺑـﻪ ﻓـﺮض‪ :‬ﻓﺮﻗـﻲ‬
‫ﻧﻤﻲ ﻛﺮد زﻣﻴﻦ در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ اﺳﺖ ﻳﺎ ﭼﭗ(‪ .‬ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ )اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ( ﻓﻜﺮ اﻛﺜﺮ داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻳﻦ اﺗﻔﺎق ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻤﺎم ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺎي ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻛﻼﺳﻴﻚ )ﺳﺎﺧﺘﺔ ﻧﻴﻮﺗﻦ( را ﺧﺮاب ﻣـﻲ ﻛـﺮد اﻣـﺎ ﺧـﺮاب‬
‫ﻛﺮدن ﭘﺎﻳﻪ اي ﻛﻪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﺣﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﭘﻴﺸﺮف ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﺎر آﺳﺎﻧﻲ ﻧﺒﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اوﻟﻴﻦ ﺗـﻮﺟﻴﻬﻲ ﻛـﻪ ﻣﻄـﺮح ﺷـﺪ ﻛـﺎر آﻗـﺎي‬
‫ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺟﻴﻪ او ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻃﻮل ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه در راﺳﺘﺎي ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻮﺗﺎه ﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ و زﻣﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺎﻇﺮي در ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎزه ﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﺗﺮي دارد )زﻣﺎن آﻫﺴﺘﻪ ﺗﺮ ﻣﻲ ﮔﺬرد(‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻗﺒـﻮل آن ﺧﻴﻠـﻲ ﺑـﺎ ﭘﺎﻳـﻪ ﻫـﺎي‬
‫ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻛﻼﺳﻴﻚ آﺳﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1905‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ‪.‬‬
‫اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻃﻴﻒ ﻋﻨﺎﺻﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺸﺎﻫﺪة دﻗﻴﻖ ﻃﻴﻒ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﺳﺘﺎره ﻫﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫از ﻫﻤﻴﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻫﻠﻴﻮم ﻛﺸﻒ ﺷﺪ‪ .‬ﻃﻴﻒ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺣﺎﻟﺖ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﻢ ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﻋﻠﻢ ﺷﻴﻤﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻳﻚ ﻣﺸﻜﻞ ﺧﻴﻠﻲ ﺑﺰرﮔﻲ ﻫﻢ اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣـﺪ؛ ﻣﺸـﺎﻫﺪه‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﺟﺴﻤﻲ ﺑﺎ ﻫﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎري )در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺟﺴﻢ ﺳﻴﺎه ﻓﺮض ﺷﻮد( ﻃﻴﻔﻲ ﻛﻪ از ﺧﻮد ﺗﺎﺑﺶ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ‬
‫دﻣﺎي آن دارد و در ﻫﺮ دﻣﺎ در ﻳﻚ ﻃﻮل ﻣﻮج ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺷﺪت را از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗـﺎﺑﺶ ﺟﺴـﻢ‬
‫ﺳﻴﺎه ﻣﻄﺮح ﺷﺪ و ﻣﺸﻜﻠﻲ اﺳﺎﺳﻲ را ﻣﻘﺎﺑﻞ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻗﺮار داده ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ آﻗﺎي ﭘﻼﻧـﻚ دﻗﻴﻘـﺎ در ﺷـﺮوع ﻗـﺮن ﺑﻴﺴـﺘﻢ؛ ﺳـﺎل‬
‫‪ 1900‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اي ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻃﻴﻒ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻮاﺑﻲ ﺑﺴﻴﺎر دﻗﻴﻖ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎراﮔﺮاف ﻗﺒﻞ در رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ ﺟـﻮاب‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻓﺮﺿﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻞ ﻓﻴﺰﻳﻚ اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ آن زﻣﺎن را زﻳﺮ ﺳﻮال ﻣﻲ ﺑﺮد؛ اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺮژي ﺑﻪ ﺻـﻮرت ذره اي ﻣﻨﺘﻘـﻞ‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد )ﺗﻤﺎم ﻓﻴﺰﻳﻚ اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ روي اﻧﺘﻘﺎل اﻧﺮژي از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻮج ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﺧﻮد ﭘﻼﻧـﻚ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﭼﺎپ ﻛﺮد‪ ،‬ﻧﻮﺷﺖ؛ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻓﺮض را ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﺒﻮﻟﺶ ﺑﺮاﻳﻢ ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺳـﺎل ‪ 1905‬ﺑـﻲ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1905‬آﻟﺒﺮت اﻧﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﻪ ﻫﺮ دوي اﻳﻦ ﺳﻮال ﻫﺎ ﺟﻮاﺑﻲ داد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺔ ﺧـﻮد ﺗﺤـﻮﻟﻲ ﺑﺴـﻴﺎر ﻋﻤﻴـﻖ را‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ‪ ،‬او ﺳﻮال اول در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻴﻪ آزﻣﺎﻳﺶ ﻣﺎﻳﻜﻠﺴﻮن‪-‬ﻣﻮرﻟﻲ را ﺑﺎ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ اﺻﻮل ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ )ﺛﺎﺑﺖ ﺑـﻮدن‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﻛﻪ از ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺎﻛﺴﻮل ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد( و زﻳﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻛﻼﺳﻴﻚ )اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧـﺎﻇﺮ ﺑـﺎ ﻫـﺮ‬
‫ﺳﺮﻋﺘﻲ ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ( در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺧﺎص ﺧﻮد ﺣﻞ ﻛﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺧﺎص ﺷﺎﻣﻞ ﻧﺘـﺎﻳﺞ ﻟـﻮرﻧﺘﺲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﻓﺮﺿـﻴﺎت‬
‫ﻟﻮرﻧﺘﺲ را رد ﻣﻲ ﻛﺮد )ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻛﻼﺳﻴﻚ(‪ .‬در ﺟﻮاب ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻟﺔ ﺗﺎﺑﺶ ﺟﺴﻢ ﺳﻴﺎه و اﺛﺮ ﻓﻮﺗﻮاﻟﻜﺘﺮﻳﻚ )ﺟـﺪا ﺷـﺪن اﻟﻜﺘـﺮون ﻫـﺎ از‬
‫ﻳﻚ ﻓﻠﺰ در اﺛﺮ اﺷﻌﺔ ﻧﻮر( ﻧﻴﺰ اﻧﺸﺘﺎﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﻬﻤﻲ را ﻣﻄﺮح ﻛﺮد و آن اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻧﺮژي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺴﺘﻪ ﻫﺎﻳﻲ از ﻣﻮج )ﻳـﺎ‬
‫اﻧﺮژي( ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺸﺘﺎﻳﻦ ﻧﺎم اﻳﻦ ﺑﺴﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﻮج را ﻓﻮﺗﻮن ﮔﺬاﺷﺖ )اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‬
‫ﺟﺎﻳﺰة ﺑﺎ اﻓﺘﺨﺎر ﻧﻮﺑﻞ را ﻧﺴﻴﺐ اﻧﺸﺘﻴﻦ ﻛﺮد(‪ .‬او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در آن ﺳﺎل ﻣﻘﺎﻟﻪ اي در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ آﻣﺎري ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎر ﻫﺎي اﻧﺸﺘﺎﻳﻦ در آن ﺳﺎل ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﺔ ﻣﻴﻼدي )ﺳﺎل ‪ (2005‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﺪﻣﻴﻦ ﺳﺎﻟﮕﺮد اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﻲ‬
‫ﺳﺎل ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪٥‬‬
‫اﻧﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﻌﺪ از ﺣﺪود ‪ 11‬ﺳﺎل ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ روي ﻫﻨﺪﺳﺔ رﻳﻤﺎﻧﻲ و ﺗﺎﻧﺴﻮري‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﺳﺎل ‪ 1916‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻋﺎم ﺧﻮد‬
‫را اراﺋﻪ دﻫﺪ‪ .‬در ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺧﺎص‪ ،‬اﻧﺸﺘﺎﻳﻦ ﻓﻘﻂ دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳـﻲ ﻗـﺮار داد‪ ،‬اﻣـﺎ در‬
‫ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻋﺎم دﺳﺘﮕﺎه ﻫﺎي ﺷﺘﺎب دار را ﻧﻴﺰ وارد ﻛﺮد‪ .‬ﻳﻚ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺟﺎﻟﺐ ﻛﻪ از ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻋﺎم ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺧﻤﻴﺪﮔﻲ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣـﺎن در‬
‫اﺛﺮ وﺟﻮد ﺟﺮم اﺳﺖ و ﭼﻮن ﻧﻮر در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن در ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ وﺟﻮد ﻳﻚ ﺟﺮم روي ﺣﺮﻛﺖ ﻧـﻮر )ﺑـﺎ ﺳـﺮﻋﺖ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻي ﺧﻮد( ﻫﻢ اﺛﺮ ﻣﻲ ﮔﺬارد و آن را ﺧﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ در ﺳﺎل ‪ 1919‬ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﻛﺴﻮﻓﻲ ﻛﻪ در آن ﺳﺎل اﺗﻔﺎق اﻓﺘـﺎد‬
‫اﻣﺘﺤﺎن ﺷﺪ و ﻫﻤﻪ دﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ دو ﺳﺘﺎره ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺸﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻛﻨﺎره ﻫﺎي ﺧﻮرﺷﻴﺪ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻳـﻦ دو‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻧﺸﺘﺎﻳﻦ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﻬﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬او ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻛﺴﺐ ﺟﺎﻳﺰة ﻧﻮﺑﻞ ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ اي ﻛﻪ اﻧﺸﺘﺎﻳﻦ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻓﻮﺗﻮن ﻫﺎ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎﺛﻴﺮي ﺑﺴﻴﺎر ﻋﺠﻴﺐ روي ﻋﻠﻢ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎﺛﻴﺮي ﻛﻪ ﺣﺘـﻲ ﻓﻠﺴـﻔﻪ را‬
‫ﺷﺪﻳﺪا ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻗﺮار داد و ﺑﻪ ﺟﺮات ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻳﺎﻓﺘﺔ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن اﻳـﺪه ﺑـﺮ‬
‫اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻧﺮژي ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮج ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﺸﺘﺎﻳﻦ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ادﻋﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻧﺮژي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﻮﺗﻮن ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺨﺖ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ آﻫﺴﺘﻪ آﻫﺴﺘﻪ )ﺗﺎ اواﺳﻂ دﻫـﺔ ‪ 20‬ﻗـﺮن ﺑﻴﺴـﺘﻢ( ﺑـﺎ آزﻣـﺎﻳﺶ ﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ دﻳﺪه ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻧﺸﺘﺎﻳﻦ ﭼﻨﺪان ﻫﻢ ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺔ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺳﻌﻲ در اﻳﺠـﺎد ﻳـﻚ‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ و ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺎﻛﺴﻮل داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺸﻜﻠﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ :‬ﺗﻮﺳﻂ آزﻣﺎﻳﺸﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﭙﺘﻮن ﻃﺮاﺣﻲ ﻛﺮد‪،‬‬
‫دﻳﺪه ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻓﻮﺗﻮن ﻫﺎ اﻧﺪازة ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺴﺒﺖ داد )ﺗﺎ آن روز ﻗﺒﻮل ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ اﻧﺪازة ﺣﺮﻛﺖ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ذره ﻣﺮﺑﻮط اﺳـﺖ‬
‫و ﻫﻴﭽﮕﺎه ﺑﺮاي ﻣﻮج در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد( ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس دوﺑﺮوي )داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي( ﺑﺎ اراﺋـﺔ ﻳـﻚ ﻧﻈﺮﻳـﻪ داﺳـﺘﺎن را ﺧﻴﻠـﻲ‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺗﺮ ﻛﺮد و ادﻋﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﻣﻮج ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ذره ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ذره ﻫـﻢ ﻣـﻮج اﺳـﺖ؛ او ﺑـﻪ ذره اي ﺑـﺎ اﻧـﺪازة ﺣﺮﻛـﺖ‬
‫)ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﺟﺮم در ﺳﺮﻋﺖ ذره( ﺧﺎص‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻳﻚ راﺑﻄﻪ‪ ،‬ﻃﻮل ﻣﻮج ﻧﺴﺒﺖ داد و ﺑﺎ آزﻣﺎﻳﺶ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪا اﻧﺠﺎم ﺷـﺪ‪ ،‬درﺳـﺘﻲ‬
‫آن ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در آن ﺳﺎل ﻫﺎ )ﺑﻴﻦ ‪ 1923‬اﻟﻲ ‪ (1930‬ﻓﻜﺮ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻤﺖ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻣﻮج و ذره ﺑﻮدن را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ‬
‫ﺗﻮان ﺣﻞ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ آن ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺨﺖ ﺑﻮد اﻛﺜﺮ اﻓﺮاد ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﻮﺟﻴﻪ رﻳﺎﺿـﻲ اﻳـﻦ اﺗﻔﺎﻗـﺎت رﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﺷـﺮودﻳﻨﮕﺮ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ دادن ﻳﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻮج‪ ،‬ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻫﺎ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺎﻳﺰﻧﺒﺮگ‪ ،‬دﻳﺮاك و ﺗﻌﺪادي دﻳﮕـﺮ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان‬
‫ﻫﻢ ﺳﻌﻲ در اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺴﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻌﺪ از ﻫـﺮ دوي اﻳﻨﻬـﺎ و اواﺧـﺮ دﻫـﺔ ‪،20‬‬
‫ﻣﻜﺲ ﺑﻮرن ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ اﺗﻔﺎﻗﺎت اراﺋﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻧﺘﺸﺎﻳﻦ ﺗﺎ روز ﻣﺮﮔﺶ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ!‬
‫ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ آﻗﺎي ﺑﻮرن ﻣﺮﺑﻊ )ﺗﻮان ‪ (2‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻲ ﻛﻪ ﺷﺮودﻳﻨﮕﺮ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد )در ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺧﺎص(‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﺣﻀﻮر ذره در‬
‫آن ﻣﻜﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺒﻞ از آﻗﺎي ﺑﻮرن آﻗﺎي ﻫﺎﻳﺰﻧﺒﺮگ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻣﻮﺟﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻋـﺪم ﻗﻄﻌﻴـﺖ رﺳـﻴﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻃﺒـﻖ آن ﻣﻘـﺪار‬
‫ﺧﻄﺎي اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻣﻜﺎن و اﻧﺪازة ﺣﺮﻛﺖ ﻳﻚ ذره ﺑﺎ ﻫﻢ راﺑﻄﺔ ﻣﻌﻜﻮس دارﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﻣﻜﺎن دﻗﻴﻘﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺪازة ﺣﺮﻛـﺖ آن ﺑـﺎ‬
‫ﺧﻄﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺣﺘﻤﺎل را در ذات وﺟﻮد ذره )ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ وﺟﻮد ذره ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻛﻨﻨـﺪه‬
‫اﺳﺖ( ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺻـﻮرت ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻫـﻴﭻ وﻗـﺖ ﻣﻜـﺎن و اﻧـﺪازة‬
‫ﺣﺮﻛﺘﻲ دﻗﻴﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬اﻧﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﺮد دﻳﻨﻲ )ﻳﻬﻮدي( ﻫﻴﭻ وﻗﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ را ﻗﺒـﻮل ﻛﻨـﺪ )ﺑـﺮاي او‬
‫وﺟﻮد ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻘﺪﺳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ آن را از ﺗﻘﺪس در آورد(‪ ،‬او در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺟﻤﻠﺔ ﻣﻌﺮوﻓﻲ دارد ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ "ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺎس ﻧﻤـﻲ‬
‫اﻧﺪازد"! او ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻧﺎﺷﻲ از ﻳﻚ ﺳﺮي ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻫﻨـﻮز ﻧﺸـﻨﺎﺧﺘﻪ اﻳـﻢ‪ .‬اﻧﺸـﺘﺎﻳﻦ در‬
‫اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد )اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ( ﺑﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﭘﺮداﺧﺖ و آﻧﺠﺎ ﻫﻢ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣـﻞ دﻳﻨـﻲ )ﺑـﻪ ﻋﻘﻴـﺪة ﺗﻌـﺪاد زﻳـﺎدي از‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﻋﻠﻢ( دﻧﻴﺎ را دﻧﻴﺎﻳﻲ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﻓﺮض ﻛﺮد و ﺳﻌﻲ در اﺛﺒﺎت آن ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﺟﻮاب اﻳﻦ ﺳﻮال را ﻧﻴﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺖ ﺗـﺎ آﺧـﺮ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اواﻳﻞ دﻫﺔ اول ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ راﺗﺮﻓﻮرد )داﻧﺸﻤﻨﺪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ( ﺑﺎ ﭘﺮﺗﺎب ﻫﺴﺘﻪ ﻫﺎي ﻫﻠﻴﻮم ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻳـﻚ ورﻗـﻪ ﻃـﻼ و اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻤﻲ از اﻳﻦ ﻫﺴﺘﻪ ﻫﺎي ﻫﻠﻴﻮم دﻗﻴﻘﺎ روي ﻣﺴﻴﺮ رﻓﺖ ﺧﻮد ﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ اﺗﻢ ﻫﺎ از ﻳﻚ ﻫﺴﺘﺔ‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﻟﻜﺘﺮون ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻃﺮاف آن در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻮاﻧﺘﻢ )ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻣﻮﺟﻲ ﻳﺎ‬
‫ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ( ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻃﻴﻒ ﺳﻨﺠﻲ ﺗﺎ ﺣﺪ ﺑﺴﻴﺎر دﻗﻴﻘﻲ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺷﺪ و از ﺣﺪود دﻫﺔ ‪ 1930‬ﺑﻪ ﺑﻌـﺪ ﺑـﺎ ﻛـﺎر ﺧـﺎﻧﻢ و آﻗـﺎي‬
‫ﻛﻮري و ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از داﻧﺸﻤﻨﺪان دﻳﮕﺮ اﻃﻼﻋﺎت زﻳﺎدي در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻫﺴﺘﺔ اﺗﻢ ﻧﻴﺰ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪ‪ ،‬ﻃـﻮري ﻛـﻪ ﺑـﺮاي اﺗﻤـﺎم ﺟﻨـﮓ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم‪ ،‬آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ در ﻳﻚ ﭘﺮوژة ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺮﻳﻊ و ﻣﻬﻢ )ﺑﺎ ﻧﺎم ﭘﺮوژة ﻣﻨﻬﺘﻦ( ﺗﻤﺎم داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﻧﺎم را ﮔـﺮد ﻫـﻢ آورد و‬

‫‪٦‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1944‬اوﻟﻴﻦ آزﻣﺎﻳﺶ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ آﻣﻴﺰ ﺑﻤﺐ اﺗﻤﻲ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺮ ﺳﺮ ژاﭘﻨﻲ ﻫـﺎ اﻧـﺪاﺧﺖ و از ﺣـﺪود ﻳـﻚ‬
‫دﻫﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻳﻦ ﻧﻴﺮو را ﻛﻨﺘﺮل ﻛﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺻﻠﺢ آﻣﻴﺰ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺗﻤﺎم زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻚ )ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻫﺴﺘﻪ اي‪ ،‬ﺣﺎﻟـﺖ ﺟﺎﻣـﺪ‪ ،‬ذرات ﺑﻨﻴـﺎدي‪ ،‬ﻣﻜﺎﻧﻴـﻚ آﻣـﺎري و ‪ ( ...‬ﺗﺤـﺖ ﺗـﺎﺛﻴﺮ‬
‫ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺶ ﻫﺎ ﺑﻌﺪ از دﻫﺔ ‪ 1930‬ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﺔ وﺟﻮد ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ‬
‫از دﻫﺔ ‪ 1950‬ﻧﻴﺰ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎﻳﻲ در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ اﻟﻜﺘﺮودﻳﻨﺎﻣﻴﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻤﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻴﺪان ﻫـﺎ و‬
‫اﻣﻮاج ﮔﺮاﻧﺸﻲ را ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻓﻴﺰﻳﻚ اﻣﺮوز را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ :‬ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ آﺟﺮ ﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ ﺟﻬﺎن ﺳﺮ ﻛﺎر دارد و ﻧﻴﺮو‬
‫ﻫﺎي ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮرﺳﻲ )ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻘﺎرن‪ ،‬ﭘﺎﻳﺴﺘﺎري و ‪ (...‬ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻓﻴﺰﻳﻚ دﻧﻴﺎ را ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﻧﻴﺮو ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻴﺮوي اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻫﺴﺘﻪ اي ﺿﻌﻴﻒ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻫﺴﺘﻪ اي ﻗﻮي و ﻧﻴﺮوي ﮔﺮاﻧﺸﻲ‪ ،‬در ﺳﻪ ﻧﻴﺮوي اول وﺣﺪت اﻳﺠﺎد ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ارﺗﺒﺎط آﻧﻬﺎ را ﻓﻬﻤﻴﺪه اﻳﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ارﺗﺒﺎط آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﮔﺮاﻧﺶ ﻛﺴﻲ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ اي ﻛﻪ ﭘﻴﺶ روي ﻓﻴﺰﻳﻚ اﻣﺮوز اﺳﺖ و اﻣﻴـﺪ اﺳـﺖ در راﺳـﺘﺎي ﺣـﻞ آن ﺑﺘـﻮاﻧﻴﻢ دﻧﻴـﺎي اﻃـﺮاف ﺧـﻮد را ﺑﻬﺘـﺮ‬
‫ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﻮاب ﺳﻮال ﻧﺮﺳﻴﻢ!‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﻌﻲ ﺷﺪ در ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺳﻌﻲ و ﺗﻼش ﺑﺸﺮ در اﻳﻦ ‪ 5000‬ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ وارد اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﺷﺪه اﺳـﺖ را‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎ از ذﻛﺮ ﻧﺎم ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﺗﺎﺛﻴﺮاﺗﻲ ﻛﻪ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻧﺎﺗﻮان ﻣﺎﻧﺪﻳﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﻓﻘﻂ ذﻛـﺮ‬
‫ﻧﺎم داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻗﺮن ‪ 18‬و ‪ 19‬اروﭘﺎ از ‪ 5‬ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد! ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ اوﻟﻴﻦ ﺳﻮاﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ ﻫﻤـﺎن ﭼﻴﺴـﺘﻲ‬
‫ﺟﻬﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻮاب ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه )ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺟﻮاب ﻛﺎﻣﻞ ﻧﺒﻮد( اﻣﺎ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﺸﺮ را راﺿﻲ ﻛﺮد‪ ,‬وﻗﺘﻲ دﻳﺪ ﻛﻪ از ﻋﻬﺪة آن ﺑـﺮ ﻧﻤـﻲ آﻳـﺪ‬
‫ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﻛﺮدن ﺑﻪ ﺟﺰﻳﻴﺎت ﺟﻬﺎن ﻛﺮد )ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺳﺎده ﺗﺮ( ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﻛﻪ در ﻧﻬﺎﻳـﺖ از اﻳـﻦ ﺟﺰﻳﻴـﺎت آن ﺳـﻮال اول ﺧـﻮد را‬
‫ﺟﻮاب ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻻ ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻫﻤﺎن ﺳﻮال اول را ﺟﻮاب ﻧﺪاده اﻳﻢ‪ .‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻴﭻ وﻗـﺖ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺟﻮاﺑﺶ دﻫﻴﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺳﻌﻲ در ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن اﻳﻦ ﺟﻮاب ﻣﺎ را ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺣـﺪ از ﻋﻠـﻢ و ﺗﻜﻨﻮﻟـﻮژي‬
‫رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺮﻳﻊ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻦ روي ﻛﺮه اي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎزي و ‪ ...‬اﻣﺎ از ﺟﻬﺘﻲ ﻫﻢ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از ﻳﺎد ﻧﺒـﺮﻳﻢ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻓﻴﺰﻳﻚ )ﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻋﻠﻢ( اﻣﺮوزي‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﺎ ﻳﻚ ﺳﻨﮓ ﻫﻢ ارزش ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪. ..........‬‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﺎ‪ ،‬وﻗﺎﻳﻊ و ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ )ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﻳـﻦ ﻳـﻚ ﻣﻘﺎﻟـﺔ‬
‫دﻗﻴﻖ ﻋﻠﻤﻲ ﻧﻴﺴﺖ( ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﻧﺪ )ﻣﮕﺮ در ﻣﻮرد ﻫﺎي ﺧﺎص(‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﺑﺤﺚ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪-‬ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻧﻴﺰ ﻧﻘﺪ ﻫﺎي زﻳﺎدي وارد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺳﻮاد ﻧﺎﭼﻴﺰ از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻓﺎﻳﻞ از آدرس زﻳﺮ درﻳﺎﻓﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪http://astr.tohoku.ac.jp/~akhlaghi‬‬

‫‪٧‬‬