0EDUL];DVD\R÷OXԤVԥdov

Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda

mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin nԥzԥri vԥ
metodik problemlԥri
(V-IX siniflΩr üçün)

“Elm vԥ tԥhsil”
%DNÕ– 2018

1
Elmi redaktor: prof. Azadxan SԥfԥU[DQR÷OX$GÕJ|]ԥlov

Rԥyçilԥr: prof. Ԥlif MԥmmԥdhԥsԥQR÷OX0ԥmmԥdov

Ԥmԥkdar elm xadimi, professor

FԥUUX[$EEDVR÷OX5VWԥmov

0EDUL];DVD\R÷OXԤVԥdov.
Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin
nԥzԥri vԥ metodik problemlԥri (V-IX siniflԥr üçün).
%DNÕ³(OPYԥ tԥhsil”, 2018, 384 sԥh.

Monoqrafiyada orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ hԥlli

tԥliminin nԥzԥri vԥ metodik problemlԥUL DUDúGÕUÕOPÕú Yԥ RQODUÕQ DUDGDQ
TDOGÕUÕOPDVÕ \ROODUÕ WԥKOLO ROXQPXúGXU ԤQԥnԥvi vԥ kurikulum ԥVDVÕQGD
\D]ÕODQ ³5L\D]L\\DW´ Gԥrsliklԥrindԥ vԥ metodik vԥsaitlԥrdԥ mövcud
problemlԥULQ DúNDU HGLOPԥsi vԥ tԥlimdԥ PDVLU \DQDúPDODUGDQ LVWLIDGԥ
etmԥklԥ bu mԥsԥlԥlԥrin hԥlli istiqamԥtlԥri müԥyyԥn edilԥrԥk praktik
mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ tԥWELTLPNDQODUÕQԥzԥrdԥQNHoLULOPLúGLU
Monoqrafiya ali vԥ orta mԥktԥb müԥllimlԥri vԥ bu sahԥ üzrԥ mԥú÷XO
olan gԥnc tԥGTLTDWoÕODUoQQԥzԥrdԥ WXWXOPXúGXU

ȱşŝŞȬşşśŘȬŞŗŝŜȬŗȬŝȱ

Țȱû‹Š›’£ȱʞœˬ˜ŸǰȱȱŘŖŗŞ

2
 *ø5øù

Müasir dövrdԥ ölkԥlԥULQX÷XUOXYԥ GDYDPOÕLTWLVDGL\NVԥ-

liúL LQVDQ NDSLWDOÕQÕQ PԥqsԥG\|QO LQNLúDIÕ KHVDEÕQD ԥldԥ edil-
PLúdir. Son illԥrdԥ sürԥtlԥ modernlԥúԥn Azԥrbaycan Respubli-
kaVÕQGD da tԥhsil sisteminLQLQVDQNDSLWDOÕQÕQLQNLúDIÕoD÷ÕUÕúla-
UÕQDFDYDEYHUPԥsi istiqamԥtindԥ \HQLDGGÕPODUDWÕOPÕúümumi
tԥhsilin keyfiyyԥt göstԥricilԥULQLQ$YURSDVWDQGDUWODUÕQDX\÷XQ-
ODúGÕUÕOPDVÕ mԥqsԥdilԥ güclü normativ-KTXTLED]D\DUDGÕOPÕú-
GÕU ³7ԥKVLO KDTTÕQGD AzԥUED\FDQ 5HVSXEOLNDVÕQÕQ 4DQXQX´
(2009),” Ümumi tԥhsil pillԥsinin dövlԥW VWDQGDUWODUÕ Yԥ proq-
ramODUÕ NXULNXOXPODUÕ´  $]ԥUED\FDQ 5HVSXEOLNDVÕQGD
tԥKVLOLQLQNLúDIՁ]Uԥ DövlԥW6WUDWHJL\DVÕ´Wԥhsilalanla-
UÕQ WԥOLP PDUD÷ÕQÕ SRWHQVLDO LPNDQODUÕQÕ VD÷ODPOÕ÷ÕQÕQ Wԥhlü-
kԥsizliyini nԥzԥrԥ DOPDTOD RQODUD GDYDPOÕ LQNLúDIODUÕQÕ Wԥmin
edԥn, müstԥqil hԥ\DWGD OD]ÕP RODQ ]ԥruri biliklԥrin vԥ ԥqli,
informativ-NRPPXQLNDWLY SVL[RPRWRU EDFDUÕTODUÕQ DúÕODQPD-
VÕQÕWԥmin etmԥyԥ yönԥOGLOPLúGLU%XJQümumi tԥhsil pillԥ-
sindԥ tԥKVLODODQODUÕQ ELOLN EDFDUÕT Yԥ vԥUGLúOԥrinin sԥviyyԥsi
ümumi tԥhsilin hԥr bir sԥviyyԥsi üzrԥ tԥVGLTROXQPXúWԥlim nԥ-
ticԥlԥri vԥ fԥnlԥr üzrԥ mԥ]PXQ VWDQGDUWODUÕ LOԥ müԥyyԥn edilir.
“Ümumi tԥhsil pillԥsinin dövlԥWVWDQGDUWODUÕvԥ proqUDPODUÕ”na
görԥ, tԥKVLODODQODUÕQ ELOLN EDFDUÕT Yԥ vԥUGLúOԥrinin sԥviyyԥsini
müԥyyԥn edԥn tԥlim nԥticԥlԥri vԥ mԥ]PXQVWDQGDUWODUÕDúD÷Õda-
NÕWԥlԥblԥri ehtiva edir:
- fԥrdin, dövlԥtin, cԥmiyyԥtin maraq vԥ tԥlԥEDWÕQÕQ|Gԥnil-
mԥsi;
- tԥhsilin nԥticԥ\|QPOONúDJLUG\|QPOONLQWHTUDWLY-
lik prinsiplԥri ԥVDVÕQGD TXUXOPDVÕQD GLGDNWLN ]ԥPLQ \DUDGÕO-
PDVÕ
- tԥKVLODODQODUÕQKԥ\DWLEDFDUÕTODUD\L\ԥlԥnmԥsinin prioritet
hesab edilmԥsi;
- keyfiyyԥtli tԥKVLODOPDToQKDPÕ\DEԥrabԥULPNDQODUÕQ
\DUDGÕOPDVÕ
- tԥhsil sԥviyyԥlԥri üzrԥ tԥKVLOSURTUDPODUÕQGDNXULNXOXP-
larda) varisliyin tԥPLQROXQPDVÕ

3
 - úDJLUG QDLOL\\ԥtlԥrinin qiymԥtlԥndirilmԥsi üzrԥ müvafiq
VWDQGDUWODUÕQPԥyyԥn edilmԥVLoQHWLEDUOÕԥVDV\DUDGÕOPDVÕ
- tԥKVLODODQODUÕQ VD÷ODPOÕ÷ÕQÕQ TRUXQPDVÕ Pԥqsԥdilԥ D÷ÕU-
ODúGÕUÕFÕ WԥGULV PDWHULDOODUÕQÕQ Wԥlim prosesinԥ gԥtirilmԥsinin
TDUúÕVÕQÕQDOÕQPDVÕ [226].
Bütün bunlar tԥbii ki, ümumtԥhsil mԥktԥblԥrindԥ riyazi
tԥhVLOLQ LQNLúDIÕQÕ ]ԥruri edir. Ümumi orta tԥhsil sԥviyyԥsindԥ
riyazi tԥhsilin mԥ]PXQVWDQGDUWODUÕQÕQWԥlԥblԥrinԥ görԥ, “Riya-
ziyyat” fԥnni üzrԥ úDJLUGOԥrin DúD÷ÕGDNÕELOLNYԥ EDFDUÕTODUÕԥldԥ
edilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulur:
- ölçmԥ vԥ hesablama alԥtlԥrindԥn istifadԥ edir vԥ DOÕQDQ
nԥticԥlԥrin dԥqiq vԥ tԥTULELROPDVÕKDTTÕQGDPԥntiqԥ ԥsaslanan
mühakimԥlԥUDSDUÕU
- riyazi simvollardan istifadԥ edԥrԥk nԥzԥUL PDWHULDOODUÕ
riyazi dilԥ çevirmԥyi vԥ tԥrsinԥ UL\D]LVLPYROODUODYHULOPLúLID-
dԥni nԥzԥULPDWHULDOúԥklindԥ úԥrh etmԥ\LEDFDUÕU
- rasional ifadԥlԥr üzԥrindԥ eynilik çevrilmԥlԥri apDUÕU[ԥtti
vԥ kvadrat tԥnliklԥri, xԥtti bԥrabԥrsizliklԥr sistemini müxtԥlif
üsullarla hԥll edir vԥ DOÕQDQQԥticԥlԥrin mԥzmun xԥtlԥri ԥVDVÕQGD
tԥKOLOLQLDSDUÕU
- kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUÕQQ|YQԥ aid mԥsԥlԥlԥ-
rin hԥll edilmԥVLQL EDFDUÕU IXQNVL\D DQOD\ÕúÕQGDQ Yԥ qrafiklԥr-
dԥQUHDODVÕOÕOÕTODUÕQ|\Uԥnilmԥsindԥ vԥ úԥrhindԥ istifadԥ edir;
- müstԥYLILTXUODUÕQÕQYԥ sadԥ fԥza cisimlԥrinin xassԥlԥrini
praktik mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ tԥtbiq edir, sadԥ hԥndԥsi qurmalar
vԥ ölçmԥlԥUDSDUÕU
- fԥza fiqXUODUÕQÕQ PVWԥvi üzԥrindԥ tԥsvirlԥrini düzgün
úԥrh edir vԥ müstԥYLILTXUODUÕQ[DVVԥ vԥ ԥlamԥtlԥrini fԥza fiqur-
ODUՁoQGԥ ümumilԥúGLUPԥ\LEDFDUÕU
- ԥldԥ ROXQDQLQIRUPDVL\DODUÕQWԥhlili üçün müvafiq metod-
ODUÕVHoLUYԥ müvafiq mԥsԥlԥnin hԥllindԥ tԥtbiq edir;
- riyazi vԥ statistik mԥOXPDWODUÕWRSOD\ÕU DUDúGÕUÕUVLVWHP-
lԥúdirir vԥ nԥticԥsini tԥqdim edir;
- statistika vԥ ehtimal ԥVDVÕQGDKDGLVԥQLQEDúYHUPԥ müm-
künO\QSURTQR]ODúGÕUÕU
- mühakimԥlԥrini mԥntiqi ԥVDVODQGÕUÕU \D]ÕOÕYԥ úLIDKL

4
nitqindԥ fikirlԥrini dԥTLTD\GÕQYԥ \Õ÷FDPLIDGԥ etmԥklԥ \DQDúÕ
praktik vԥ elmi nԥzԥriyyԥlԥrԥ ԥsaslanan müqayisԥlԥUDSDUÕU
- müxtԥlif praktik vԥ hԥyati mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ riyazi
biliklԥrdԥn istifadԥ etmԥklԥ RQODUÕQ WԥWELT LPNDQODUÕQÕ UHDOODú-
GÕUÕU
- isbata vԥ qurmaya aid mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ mԥzmun xԥt-
lԥrinin ԥlaqԥlԥULQL úԥrh etmԥ\L EDFDUÕU Yԥ konkret mԥsԥlԥlԥrin
hԥlli üçün tԥtbiq edir;
- fԥaliyyԥtlԥrini layihԥlԥQGLULURQODUÕQԥVDVÕQGDDOTRULWPOԥr
qurur, nԥticԥlԥUL\R[OD\ÕUYԥ qiymԥtlԥndirir [12].
DemԥOL \X[DUÕGD VDGDODQDQ EDFDUÕTODUÕQ IRUPDODúGÕUÕOma-
VÕQda riyazi tԥhsilin rolu ԥvԥ]ROXQPD]GÕU7ԥlim elԥ bir mürԥk-
kԥb prosesdir ki, ԥldԥ olunan hԥUKDQVÕELUQԥticԥ ilԥ kifayԥtlԥn-
mԥk olmaz. Riyaziyyat tԥliminin keyfiyyԥWED[ÕPÕQGDQyüksԥl-
dilmԥVL oQ X\÷XQ SURTUDP Yԥ dԥrsliklԥrdԥ GDLP LVODKDWODUÕQ
DSDUÕOPDVÕ]ԥruridir. Bu proses hԥPLúԥ olub vԥ müԥyyԥn mԥr-
hԥlԥlԥrlԥ hԥ\DWD NHoLULOLE ԤQԥnԥvi Riyaziyyat dԥrsliklԥrinin –
“Riyaziyyat”, “Cԥbr”, “Cԥbr vԥ DQDOL]LQ EDúODQ÷ÕFÕ´ ³+ԥn-
dԥsԥ” DGODUÕLOԥ verilmԥsindԥ mԥzmun xԥtlԥrinin daxil edilmԥsi
]DPDQÕFLGGLSUREOHPOԥU\DUDQPÕUGÕ/DNLQNXULNXOXPԥVDVÕQGD
\D]ÕODQ ³5L\D]L\\DW´ Gԥrsliklԥrindԥ EHú Pԥzmun xԥttinin bir
yerdԥ verilmԥsi vԥ RQODUÕQ Iԥndaxili vԥ fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTra-
VL\DVÕQÕQWԥmin edilmԥsi heç dԥ asan mԥsԥlԥ deyil.
Qeyd etmԥNOD]ÕPGÕUNLNHoPLú6RYHWOԥr birliyindԥ tԥhsil-
dԥ müntԥzԥP LVODKDWODU DSDUÕOPÕú Yԥ DOÕQDQ Qԥticԥlԥrin yüksԥk
sԥviyyԥlԥrdԥ tԥhlili vԥ müzakirԥsi DSDUÕOPÕúGÕU.
1969, 1977 vԥ 1982-ci illԥrdԥ riyaziyyat tԥliminin keyfiy-
yԥtini yüksԥltmԥk üçün proqram vԥ dԥrsliklԥr dԥ\LúGLULOԥrԥk
yenidԥQLúOԥnilPLúGLU%Hú il ԥrzindԥ (1978-©Ɇɚɬɟɦɚɬɢ-
ɤɚ ɜ ɲɤɨɥɟª MXUQDOÕQGD PԥúKXU VRYHW UL\D]L\\DWoÕ DOLPOԥri
A.N.Kolmoqorov, V.C.Vladimirov, L.S.Pontryaqin, A.N.Tixi-
nov, L.V.Kantoroviç, C.L.Sobolev, A.D.Aleksandrov, profes-
sorODU94%ROW\DQVNL$10DUNXúHYLoRUWDPԥktԥbdԥ riyaziy-
\DWÕQWԥdrisi ilԥ ԥlaqԥGDUELUVÕUDPԥqalԥlԥr dԥUFHWPLúGLOԥr. Orta
riyazi tԥhsilin tԥkmillԥúGLULOPԥsindԥ görkԥPOL UL\D]L\\DWoÕODUÕQ
maraq vԥ LúWLUDNODUÕLFWLPDL\\ԥt tԥrԥfindԥn riyazi tԥhsilin, elmi-

5
texniki tԥrԥTTLQLQLQNLúDIÕQD|ONԥdԥ yüksԥk diqqԥWLQROPDVÕEX
sahԥQLQLQNLúDIÕQDPVEԥt tԥsir göstԥUPLúGLU>6; 40].
AzԥUED\FDQ 5HVSXEOLNDVÕQÕQ PXPWԥhsil mԥktԥblԥri üçün
riyaziyyat fԥnni üzrԥ tԥhsil SURTUDPÕQGDNXULNXOXPGDUL\D]L\-
yat fԥnn kurikulumu vԥ onun xarakterik cԥhԥtlԥri ԥWUDIOÕ Wԥhlil
olunaraq ԥVDVODQGÕUÕOPÕúGÕU
Ümumtԥhsil mԥktԥblԥrindԥ riyaziyyat tԥdris olunan ԥn
mühüm fԥnlԥrdԥQELULROPDTODúDJLUGOԥrin riyazi mԥntiqi tԥfԥk-
kürlԥrinin IRUPDODúPDVÕQGDPKDNLPԥ vԥ dԥrketmԥ qabiliyyԥt-
lԥrinin yüksԥldilmԥsindԥ müstԥVQD URO R\QD\ÕU $]ԥrbaycanda
DövlԥWøPWDKDQ0ԥrkԥzinin bütün qruplar üzrԥ keçirdiyi qԥbul
LPWDKDQODUÕQGD UL\D]L\\DW IԥQQLQLQ ROPDVÕ TH\G ROXQDQODUÕ
tԥsdiqlԥyԥn ԥsas amillԥrdԥn biri kimi qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr.
Tԥlimin ԥsas nԥticԥlԥULQLQTDUúÕOÕTOÕԥlaqԥsi, fԥnlԥUDUDVÕԥla-
qԥlԥr, mԥzmun vԥ fԥaliyyԥt xԥtlԥrinin vԥhdԥti tԥdris prosesindԥ
bir-ELULQLWDPDPODPDTOD\DQDúÕRQODUGDQELULQLQGLJԥri üçün nԥ
qԥdԥr ԥhԥmiyyԥWOLROPDVÕGDQÕOPD]GÕU
Riyaziyyat fԥnninin ԥhԥmiyyԥti, mԥqsԥd vԥ vԥzifԥlԥri
DúD÷ÕGDNÕODUODԥlaqԥlԥndirilir:
- UL\D]L\\DW]HKQLLQNLúDIÕQԥvԥzedilmԥz bir vasitԥsidir;
- UL\D]L\\DWúԥxsi keyfiyyԥtlԥULQIRUPDODúPDVÕQGDPKP
vasitԥdir;
- riyaziyyat müasir ixtisas sahԥlԥrinin çoxu ilԥ ELUEDúD
ED÷OÕGÕU
- riyaziyyat vԥ PDVLU LQVDQÕQ PԥLúԥti tam «orqanizmԥ»
bԥnzԥyir;
- riyaziyyat dünya mԥdԥniyyԥtinin tԥrkib hissԥsidir [12; 5].
Qeyd olunan mԥqsԥd vԥ vԥzifԥlԥULQD\UÕOÕTGDWԥhlilini apar-
saq, riyaziyyat fԥnninin ԥlaqԥlԥULQLQ\DOQÕ]dԥqiq elmlԥrlԥ yox,
hԥtta humanitar elmlԥrlԥ ED÷OÕROPDVÕLQNDUHGLOPԥzdir.
GörkԥPOLUXVúDLUL$63XúNLQUL\D]L\\DWÕTL\Pԥtlԥndirԥrԥk
GHPLúGLU ©0XVLTLGԥ vԥ SRH]L\DGDNÕ J|]ԥllik riyaziyyatda da
YDUGÕUª Riyazi bilik vԥ EDFDUÕTODUÕQ IRUPDODúPDVÕ Yԥ iQNLúDI
etmԥsi ԥsasԥn orta mԥktԥb kursunda hԥyata keçirilir. Orta
mԥktԥbin riyaziyyat kursunda nԥzԥri materiallar ԥsasԥn
mԥsԥlԥ hԥlli vasitԥsilԥ UHDOODúGÕUÕOÕU

6
 TԥGTLTDWLúLQGԥ DSDUÕODQDUDúGÕUPDODUYԥ tԥhlillԥr orta mԥk-
tԥbin riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ, onlarla ԥlaqԥdar metodik vԥsait-
lԥrin strukturunda olan nԥzԥri vԥ SUDNWLN PDWHULDOODUÕQ Wԥhlil
olunPDVÕQDKԥVUROXQPXúGXUAzԥrbaycanÕQ müstԥqillik illԥrin-
dԥ dԥrslik mԥsԥlԥlԥrinԥ xüsusi diqqԥW D\UÕOPÕú Yԥ 1999-cu ilin
iyunun 15-dԥ tԥsdiq ROXQPXú ©$]ԥUED\FDQ 5HVSXEOLNDVÕQÕQ
tԥhsil sahԥsindԥ øVODKDW 3URTUDPÕQDª PYDILT RUWD Pԥktԥblԥr
üçün yeni dԥrslik vԥ metodik vԥsaitlԥULQKD]ÕUODQPDVÕQDEDúODQ-
PÕúGÕU Dԥrslik vԥ metodik vԥsaitlԥrlԥ ԥlaqԥdar mütԥxԥssislԥr
tԥrԥfindԥn ümumi tԥdqiqatlar aparÕOPÕúGÕU0ԥsԥlԥn, E.A.Mԥm-
mԥdova tԥrԥfindԥn 1991-2007-ci illԥr ԥrzindԥ «Azԥrbaycanda
ümumtԥhsil mԥktԥb dԥrsliklԥULQLQ LQNLúDI LVWLTDPԥtlԥULª DGOÕ
GLVVHUWDVL\DLúLLúOԥQPLúGLU4H\GROXQDQLúGԥ ümumtԥhsil mԥk-
tԥblԥri üçün dԥrsliklԥULQ LQNLúDI \ROX Yԥ istiqamԥtlԥri tԥhlil
olunaraq müxtԥlif dövrlԥr üçün müqayisԥlԥUDSDUÕOPÕúGÕU>@
Sovetlԥr birliyi dövründԥ mövcud proqram vԥ dԥrsliklԥrԥ
X\÷XQ Pԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin nԥzԥri vԥ metodik problemlԥrinԥ
aid konkret siniflԥr üçün kifayԥt qԥdԥr tԥGTLTDWLúOԥri DSDUÕOPÕú-
GÕU3HGDTRTODUYԥ psixoloqlar tԥrԥfindԥQDSDUÕODQWԥGTLTDWLúOԥ-
rinin ԥsas nԥticԥlԥri demԥk olar ki, riyaziyyat fԥnni üzrԥ hԥyata
NHoLULOPLúGLU7ԥdqiqat vԥ pedaqoji eksperimentin bir çox hal-
larda riyaziyyat fԥnni üzrԥ keçirilmԥVL UL\D]L\\DWÕQ DSDUÕFÕ Yԥ
digԥr fԥnlԥrlԥ VÕ[ԥlaqԥVLQLQROPDVÕLOԥ L]DKROXQPXúGXU7ԥlim
prosesindԥ úDJLUGOԥrin mԥntiqi vԥ riyazi tԥfԥkkürlԥULQLQLQNLúDI
etdirilmԥsi ilԥ ԥlaqԥGDUSVL[RORTODUGDQ6+5XELQúWH\Q/69Õ-
TRGVNL99'DYÕGRY$%3HWUDNRY93=LQoHQNR%.Q.Anan-
\HY Ԥ6%D\UDPRY ԤԤԤOL]DGԥ vԥ b., pedaqoqlardan
M.N.Skatkin, M.A.DaQLORY 48ùXNLQ 080D[PXWRY
A.B.Zankov, 10.D]ÕPRY %$ԤKPԥdov, M.M.Mehdizadԥ,
+%ԤKPԥGRYԤ;3DúD\HY)$5VWԥmov vԥ EUL\D]L\\DWoÕ
metodist alimlԥrdԥn Y.M.Kolyagin, $$6WRO\DU%$$÷D\HY
S.S. Hԥmidov, A.S. $GÕJ|]ԥORY 6ø7XPDQRY 0% Balk,
L.M. Fridman, E.N.Turetski, E.F.Danilov, V.Q.Boltyanski,
A.M.MarkXúHYLo1ø9LOHQNLQ vԥ b. tԥGTLTDWLúOԥULDSDUPÕúODU.
Azԥrbaycan dövlԥt müstԥqilliyini bԥrpa etdikdԥn sonra
proqram vԥ dԥrsliklԥrin yenidԥQKD]ÕUODQPDVÕRQODUÕQVWUXNWXUX

7
vԥ mԥzmununda olan yeniliklԥr bu istiqamԥtdԥ yeni tԥdqiqat
LúOԥULQLQDSDUÕOPDVÕQÕ]ԥruri edir.
2002-ci tԥdris ilindԥQEDúOD\DUDT0&0ԥrdanov, M.H.Ya-
qubov, S.S.Mirzԥyev vԥ digԥr müԥlliflԥr tԥrԥfindԥQ \D]ÕODQ
riyaziyyat dԥrsliklԥri, 2008-ci ildԥn etibarԥn I siniflԥrdԥQ EDú-
layaraq bu gün dԥ DUGÕFÕOVLQLIOԥr üçün istifadԥ olunan dԥrsliklԥr
müxtԥlif proqramlar vԥ PHWRGLN\DQDúPDODUԥVDVÕQGD\D]ÕOPÕú-
GÕU%LUV|]Oԥ, son 25 il ԥrzindԥ PXPLúԥkildԥ V-IX siniflԥrin
riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin nԥzԥri vԥ metodik
problemlԥULDUDúGÕUÕOPDPÕúGÕU%XED[ÕPGDQWԥdqiqat mövzusu-
QXQDNWXDOOÕ÷ÕDúD÷ÕGDNÕVԥbԥblԥrlԥ ԥVDVODQGÕUÕODELOԥr:
- orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin
úDJLUGOԥrin bilik vԥ EDFDUÕTODUÕQÕQ IRUPDODúPDVÕQGD UROX Yԥ
ԥhԥmiyyԥti;
- yeni tԥGULVSURTUDPODUÕԥVDVÕQGD\D]ÕODQGԥrslik vԥ meto-
dik ԥdԥbiyyatlarda mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin nԥzԥri vԥ metodik
problemlԥrinin müԥyyԥQ ROXQPDVÕ Yԥ onlDUÕQ DUDGDQ TDOGÕUÕO-
maVÕ\ROODUÕQÕQNRPSOHNVúԥkildԥ DúNDUHGLOPԥsi;
- DövlԥWøPWDKDQ0ԥrkԥzinin riyaziyyat fԥnni üzrԥ imtahan
nԥticԥlԥrinin statistik göstԥricilԥrinԥ tԥsir edԥQ X\÷XQ SHGDTRML
vԥ elmi-PHWRGLNLKDOODUÕQWԥhlili;
- tԥhsilin mԥqsԥd vԥ vԥzifԥlԥrinԥ \HQL \DQDúPDODUÕQ IRU-
PDODúPDVÕQGDPԥsԥlԥ hԥllinin zԥruriliyi vԥ dԥrsliklԥrdԥ praktik
PDWHULDOODUÕQDUWÕUÕOPDVÕ\ROODUÕQÕQUHDOODúGÕUÕOPDVÕYԥ s.
Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda standartlarla ԥlaqԥdar
dԥyiúLNOLNOԥULQ DSDUÕOPDVÕ Yԥ PDVLU \DQDúPDODUÕQ Wԥtbiq edil-
mԥsi bԥzi problemlԥULQ\DUDQPDVÕQa sԥbԥb oldu. Belԥ ki, ԥvvԥl-
lԥr ali mԥktԥblԥrdԥ tԥdris olunan bԥ]L P|Y]XODUÕQ KD]ÕUGD RUWD
mԥktԥbin riyaziyyat kursuna daxil edilmԥsi vԥ EX P|Y]XODUÕQ
tԥdrisi ilԥ ԥlaqԥdar metodik ԥdԥEL\\DWODUÕQROPDPDVÕ müԥyyԥn
çԥtinliklԥU \DUDGÕU 3HGDTRML HNVSHULPHQWGԥn keçmԥyԥn vԥ
DövlԥWøPWDKDQ0ԥrkԥzinin qԥEXOLPWDKDQODUÕLOԥ ԥlaqԥdar sta-
tistik mԥOXPDWODUÕQÕQQԥticԥlԥri tԥhlil olunmadan orta mԥktԥbin
riyaziyyat dԥrsliklԥrinԥ daxil edilԥn bԥ]L P|Y]XODUÕQ úDgird-
lԥrin \Dú Yԥ bilik sԥviyyԥsinԥ X\÷XQ  ROPDPDVÕ müԥyyԥn ob-
yektiv problemlԥULQP|YFXGOX÷XQDLPNDQ\DUDGÕU

8
 Monoqrafiyada AzԥUED\FDQ 5HVSXEOLNDVÕQÕQ PXPWԥhsil
mԥktԥblԥrindԥ son 25 il ԥrzindԥ NRPSOHNV úԥkildԥ riyaziyyat
tԥlimindԥ mԥsԥlԥ hԥllinin nԥzԥri vԥ metodik problemlԥri (V-IX
siniflԥU DUDúGÕUÕOPÕú Yԥ DOÕQDQ Qԥticԥlԥrin müasir tԥlim prose-
sinԥ X\÷XQOXT LVWLTDPԥtlԥri müԥyyԥnlԥúGLULOPLúGLU 7ԥlimdԥ
PDVLU \DQDúPDODU ԥnԥnԥvi tԥlimlԥ müqayisԥ olunaraq orta
mԥktԥb kursunda mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin keyfiyyԥt sԥviyyԥsinin
yüksԥldilmԥsinin tԥWELTL\ROODUÕJ|VWԥULOPLúGLU)LNULPL]Fԥ,
- ümumtԥhsil mԥktԥblԥrinin riyaziyyat tԥlimindԥ nԥzԥri vԥ
praktik mԥsԥlԥlԥrin birgԥ öyrԥdilmԥVL oQ JHQLú LPNDQODU
mövcuddur vԥ EX úDJLUGOԥrin hԥ\DWD KD]ÕUOÕT EDFDUÕTODUÕQÕQ
IRUPDODúPDVÕQDLPNDQ\DUDGÕU;
- nԥzԥri vԥ LQNLúDIHWGLULFLPԥsԥlԥlԥUVLVWHPLQLQKD]ÕUlanma-
VÕúDJLUGOԥrin riyazi vԥ mԥntiqi tԥfԥkkürlԥULQLLQNLúDIHWGLUmԥklԥ
fԥnlԥUDUDVÕԥlaqԥlԥULQJHQLúOԥnmԥsinԥ LPNDQ\DUDGÕU
- hԥr bir sinif üçün riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ EHú Pԥzmun
xԥWWLQLQDUGÕFÕOOÕTYԥ PHWRGLNED[ÕPGDQG]JQGD[LOHGLOmԥsi-
nԥ, tԥlimin sԥmԥrԥliliyinԥ úԥrait yaratmaqla fԥndaxili inteqrasi-
\DQÕQLQNLúDIÕQD[LGPԥt edir;
- mԥzmunu real hԥyatdan götürülԥn praktik vԥ LQNLúDI-
etdirici mԥsԥlԥlԥr sisteminin tԥtbiq edilmԥVLúDJLUGOԥri tԥdqiqat
[DUDNWHUOL D[WDUÕúODUD LVWLTDPԥtlԥndirmԥklԥ \DQDúÕ RQODUGD
LQDPG|]POONTDUúÕ\D TR\XODQUHDOPԥsԥlԥlԥrin hԥll olun-
PDVՁoQSULQVLSLDOOÕT[VXVL\\ԥtlԥULQLIRUPDODúGÕUÕU
- mԥsԥlԥ hԥlli tԥlimi prosesindԥ nԥzԥri vԥ praktik prob-
lemlԥULQ DUDGDQ TDOGÕUÕOPDVÕQÕ Wԥmin edԥn metodik sistem
müԥllimin elmi-pedaqoji fԥaliyyԥtini yüksԥldir, tԥlimdԥ müasir
\DQDúPDODUÕQ Wԥtbiqetmԥ sahԥVLQL JHQLúOԥndirir, orta mԥktԥb
kursunda riyaziyyat tԥliminin digԥr fԥnlԥrlԥ ԥlaqԥsini obyektiv
qiymԥtlԥQGLULU úDJLUGLQ PXPL LQNLúDI Vԥviyyԥsi ilԥ ԥlaqԥdar
TDUúÕ\D oÕ[DQ Q|TVDQODU Yԥ RQODUÕQ DUDGDQ TDOGÕUÕOPDVÕ \ROODUÕ
müԥyyԥn edilir. 0RQRTUDIL\DGD DUDúGÕUÕOPÕú Qԥzԥri vԥ praktik
mԥsԥlԥlԥr orta mԥktԥbin “Riyaziyyat” kursunda yeni isti-
qamԥtdԥ tԥdqiTDWODUÕQ DSDUÕOPDVÕQD ]ԥmin yaratmaqla \DQDúÕ
mԥzmun xԥtlԥUL DUDVÕQGDNÕ LQWHTUDVL\DQÕQ tԥkmillԥúdirilmԥsinԥ
dԥ xidmԥt edԥcԥk.

9
 I FԤ6ø/257$0ԤKTԤ%ø15ø<$=ø<<$7
KURSUNDA MԤSԤLԤ HԤ//ø7Ԥ/ø0ø1ø1
NԤZԤ5ø VԤ 0(72'ø.PROBLEMLԤ5ø1ø1
(/0ø-3('$42-ø ԤSASLARI

1.1. Riyazi mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin nԥzԥri vԥ metodik

problemlԥri.

Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ hԥlli xüsusi yer

tutur vԥ bu istiqamԥtdԥ görkԥmli alimlԥr tԥrԥfindԥn uzun müd-
dԥt elmi-tԥGTLTDW LúOԥri yerinԥ \HWLULOPLúGir.Tԥlimdԥ yüksԥk
keyfiyyԥtin ԥldԥ ROXQPDVՁoQPԥllimdԥQ\DOQÕ]|]L[WLVDVÕQÕ
yaxúÕ ELOPԥN EDFDUÕ÷Õ GH\LO H\QL ]DPDQGD SHGDTRML-psixoloji
\DQDúPDODUÕPNԥmmԥl bilmԥsi tԥlԥb olunur.
Azԥrbaycan 5HVSXEOLNDVÕQÕQPXPLWԥhsil pillԥsinin dövlԥt
VWDQGDUWODUÕ Yԥ SURTUDPODUÕQGD NXULNXOXPODUGD DúD÷ÕGDNÕODU
nԥzԥrdԥ tutulur [10].
- ümumi tԥhsilin mԥzmunu;
- ümumi tԥhsilin idarԥ ROXQPDVÕ
- ümumi tԥhsilin maddi-texniki vԥ tԥGULVED]DVÕ
- ümumi tԥhsilin infrastrukturu;
- ümumi tԥhsil sistemindԥ tԥhsilverԥnlԥrin göstԥricilԥri;
- ümumi tԥhsil sisetmindԥ tԥKVLODODQODUÕQ ELOLN EDFDUÕT Yԥ
vԥUGLúOԥrinin sԥviyyԥsi;
Burada ümumtԥhsil pillԥsindԥ tԥhsilverԥnlԥrin keyfiyyԥt
göstԥricilԥULDúD÷ÕGDNÕNLPLPԥyyԥQROXQPXúGXU
- L[WLVDVÕ ]Uԥ dövlԥtin tԥlԥEDWÕQD X\÷XQ HOPL-nԥzԥri bilik-
lԥrԥ;
- XúDTODUODKԥssas ünsiyyԥt vԥ LúEDFDUÕ÷ÕQD
- ԥxlaqi-mԥnԥvi keyfiyyԥtlԥrԥ, pedaqoji etika vԥ mԥdԥniy-
yԥtԥ;
- ԥmԥNGDúOÕTWԥGTLTDWoÕOÕT|]nütԥhsil vԥ idarԥçilik baca-
UÕTODUÕQD
- \DUDGÕFÕOÕTYԥ VD÷ODPUԥqabԥt tԥlԥb edԥn layihԥlԥrdԥ, mü-
sabiqԥ vԥ LQQRYDWLYSURTUDPODUGDLúWLUDNHWPԥk qabiliyyԥtinԥ;

10
 - öz fԥaliyyԥtini tԥqdim etmԥk vԥ TDEDTFÕOSHGDTRMLWԥcrü-
bԥlԥrdԥn bԥhrԥlԥnmԥNEDFDUÕ÷ÕQD
- ԥdalԥtlilik, mԥsuliyyԥtlilik, cavabdehlik keyfiyyԥtlԥrinԥ;
- LúOԥdiyi mԥktԥbdԥ vԥ ictimaiyyԥtdԥ hörmԥt vԥ nüfuza
PDOLNROPDVÕ
Göründüyü kimi dövlԥW SURTUDPÕQGD Wԥhsilverԥnin (müԥl-
limin) keyfiyyԥt göstԥricilԥri pedaqoji-psixoloji amillԥrdԥQ VÕ[
DVÕOÕGÕU0ԥsԥlԥ hԥlli tԥlimi ilԥ ԥlaqԥGDUUHVSXEOLNDPÕ]GDYԥ xa-
rici ölkԥlԥrdԥ JHQLú HOPL-tԥGTLTDW LúOԥri yerinԥ \HWLULOPLúGLU
Tԥhsildԥ DSDUÕODQ LVODKDWODU Wԥlimdԥ yeni te[QRORJL\DODUÕQ Wԥt-
biqi, orta mԥktԥELQ UL\D]L\\DW SURTUDPODUÕQÕQ Gԥrsliklԥrinin
mԥzPXQ ED[ÕPÕQGDQ \HQLOԥúPԥsi müԥllimin fԥaliyyԥtinin ge-
QLúlԥnmԥsini vԥ mԥsuliyyԥWLQLQDUWÕUÕOPDVÕQÕWԥlԥb edir.
Müԥllim müasir pedaqoji texnologiyalarÕ tԥtbiq etmԥklԥ
mԥsԥlԥ hԥlli vasitԥsilԥ tԥlimdԥ úDJLUGOԥrԥ \DOQÕ]\HQLHOPLELOLN-
lԥrin verilmԥVLQL \R[ H\QL ]DPDQGD RQODUÕQ LGUDNL IԥDOOÕ÷ÕQD
müstԥTLO GúQPԥ vԥ DOÕQDQ LQIRUPDVL\DODUÕQ Pԥntiqi tԥhlilet-
mԥ qabiliyyԥtlԥULQLQ LQNLúDIÕQD QDLO ROPDOÕGÕU $SDUÕODQ Wԥdqi-
qatODU]DPDQÕPԥyyԥQHGLOPLúGLUNLWԥlim ԥsasԥn üç nԥzԥriyyԥ
vasitԥsilԥ VÕ[ ԥlaqԥdarGÕr vԥ EXQODU DúD÷ÕGDNÕ NLPL Pԥyyԥn
oluna bilԥr:
1. Psixoloji sԥviyyԥ, yaxud tԥlimdԥ psixoloji nԥzԥriyyԥ;
2. Didaktik sԥviyyԥ, yaxud ümumi tԥlim nԥzԥriyyԥsi
(didaktika);
3. Konkret metodiki sԥviyyԥ, riyaziyyat tԥlimindԥ nԥzԥriy-
yԥ;
%Xúԥkildԥ \DQDúPDGDLNLQFLQԥzԥriyyԥdԥ birincini, üçüncü
nԥzԥriyyԥ ikincini vԥ üçüncü nԥzԥriyyԥ birincini müԥyyԥn
DUGÕFÕOOÕTODWԥdricԥQWDPDPOD\ÕUODU [206; 48].
Orta mԥktԥELQUL\D]L\\DWNXUVXQGDUL\D]LDQOD\ÕúODUÕQGD[LO
edilmԥsinin özünԥmԥxsus xüsusiyyԥtlԥri mövcuddur. Tԥlimdԥ
fԥUTOL SVL[RORML NRQVHSVL\DODUÕQ Wԥtbiqi müxtԥlif nԥzԥriyyԥlԥrin
TXUXOPDVՁoQED]DUROXQXR\QD\ÕU
Müasir psixoloji vԥ didaktiki nԥzԥriyyԥlԥr ԥVDVÕQGD
riyaziyyat tԥlimini tԥkmillԥúGLUilmԥsi vacibdir. Mԥsԥlԥn tԥmԥli
ibtidai siniflԥrin riyaziyyat kursunda qoyulan çoxluqlar nԥzԥ-

11
riyyԥsinin elementlԥri 5-ci sinfin “Riyaziyyat” kursunda davam
etdirilԥrԥk müxtԥlif mԥzmun xԥtlԥrinin ԥlaqԥlԥndirilmԥsi vԥ
fԥnlԥUDUDVÕLQWHTUDVL\DGDJHQLúistifadԥ olunur.
BazaQÕQ fԥUTOL ROPDVÕ LVԥ müxtԥOLI SVL[RORML \DQDúPDODUÕQ
UHDOODúPDVÕQÕ ]ԥruri edir. Tԥlim prosesindԥ \DQDúPDQÕQ forma-
VÕQGDQ DVÕOÕ ROPD\DUDT TDUúÕ\D TR\XODQ Pԥqsԥdԥ nail olmaq
üçün sԥmԥrԥli fԥaliyyԥtin seçilmԥsi mühüm mԥsԥlԥlԥrdԥn biridir.
Riyaziyyat tԥlimindԥ nԥzԥri bilik, praktik EDFDUÕT vԥ vԥr-
GLúOԥULQ IRUPDODúPDVÕ Pԥllim tԥrԥfindԥn tԥklif edilԥn üsul vԥ
metoGODUOD\DQDúÕH\QL]DPDQGDúDJLUGOԥrin tԥlim prosesindԥki
fԥaliyyԥtlԥrindԥQ DVÕOÕGÕU 0ԥsԥlԥn eyni mövzunu bir gündԥ
paralel siniflԥrԥ tԥdris edԥn müԥllimin tԥOLPLQ VRQXQGD DOGÕ÷Õ
nԥticԥlԥri kԥskin fԥrqlԥnԥ bilԥU 3VL[RORTODUÕQ WԥGTLTDWODUÕQÕQ
nԥticԥsi qeyd olunan kԥskin fԥrqlԥrin müxtԥlif sԥbԥblԥrlԥ ԥla-
qԥGDU ROPDVÕQÕ ԥVDVODQGÕUÕU Yԥ RQODU DúD÷ÕGDNÕ NLPL Pԥyyԥn
edilԥ bilԥr.
- müԥllimin ԥhval-ruhiyyԥsi ilԥ ԥlaqԥdar mԥsԥlԥlԥr;
- úagirdlԥULQ ELOLN EDFDUÕT Yԥ vԥUGLúOԥrinin sԥviyyԥlԥri ilԥ
ԥlaqԥdar mԥsԥlԥlԥr;
- úagirdlԥrin ԥhval-ruhiyyԥsi ilԥ ԥlaqԥdar mԥsԥlԥlԥr vԥ s;
- tԥlim prosesindԥ müԥllim vԥ úDJLUGOԥrin ünsiyyԥtqurma
fԥaliyyԥti ilԥ ԥlaqԥdar mԥsԥlԥlԥr;
A.A.StolyarÕn riyaziyyat tԥlimindԥ tԥklif etdiyi üç nԥzԥriy-
yԥnin (psixoloji, didaktik, konkret) bir-birini tԥdricԥn tamam-
lama prinsipi qeyd olunan psixoloji amillԥrԥ aid etmԥk olar.
Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin
nԥzԥri vԥ metodik problemlԥri ilԥ ԥlaqԥdar konkret istiqamԥtlԥr
üzrԥ müxtԥlif tԥGTLTDWLúOԥULDSDUÕOPÕúGÕU7ԥGTLTDWÕQDSDUÕOPDVÕ
]DPDQÕSVL[RORMLYԥ SHGDTRML\DQDúPDODUELUTD\GDRODUDTSDUD-
OHO DSDUÕOPÕúGÕU Yԥ burada görkԥPOL SVL[RORTODUÕQ WԥdqiqatlaUÕ-
QÕQԥsas obyektlԥrindԥn biri dԥ riyaziyyat fԥnni müԥyyԥn edil-
PLúdir. Riyaziyyat tԥlimindԥ fԥnlԥUDUDVÕ ԥlaqԥlԥULQ JHQLú LP-
kanODUDPDOLNROPDVÕWԥGTLTDWODUÕQUL\D]L\\DWDDLGDSDUÕOPDVÕQÕ
zԥUXULHWPLúGLU5L\D]L\\DWWԥlimindԥ mԥsԥlԥ hԥlli prosesini tԥli-
min mԥqsԥdinԥ yönԥlmԥklԥ úDJLUGLQ LGUDNL Iԥaliyyԥtini LQNLúDI
etdirmԥk olar.

12
 Tԥlim prosesindԥ DSDUÕFÕ PԥrhԥlԥlԥU DúD÷ÕGDNÕODU KHVDE
edilԥ bilԥr:
- úDJLUGOԥrdԥ öyrԥnmԥyԥ hԥvԥs vԥ PDUD÷ÕQ\DUDGÕOPDVÕ
- \HQLPDWHULDOÕQPԥnimsԥnilmԥsi vԥ dԥrk edilmԥsi;
- HOPLTDQXQDX\÷XQOXTODUÕGԥrk etmԥk vԥ \HQLDQOD\ÕúlaUÕQ
IRUPDODúGÕUÕOPDVÕ
- biOLNEDFDUÕTYԥ vԥUGLúOԥULQIRUPDODúPDVÕ
- ELOLNEDFDUÕTYԥ vԥUGLúOԥrin praktikaya tԥtbiqi;
- tԥlim nԥticԥlԥULQLQ\R[ODQÕOPDVÕ
Ümumi tԥlim nԥticԥlԥrinԥ nail olmaq üçün úDJLUGLQ ED]D
KD]ÕUOÕ÷Õ Yԥ riyazi tԥfԥNNUQ LQNLúDI Vԥviyyԥsi (mühakimԥ
qabiliyyԥti, nԥticԥoÕ[DUPDPTD\LVԥaparma vԥ s.) nԥzԥrԥ DOÕQ-
maOÕGÕU AzԥUED\FDQ 5HVSXEOLNDVÕQÕQ PXPWԥhsil mԥktԥblԥri
üçün riyaziyyat fԥnni üzrԥ proqrama müvafiq standartlar tԥrtib
edilԥrkԥQ RQODUÕQ Kԥr birindԥ riyazi proseslԥrin elementlԥri
kimi DúD÷ÕGDNÕfԥaliyyԥtyönümlü xԥtlԥrin daxil edilmԥsi nԥzԥr-
dԥ WXWXOPXúGXU:
- problemin hԥlli;
- mühakimԥyürütmԥ vԥ isbatetmԥ;
- ԥlaqԥlԥndirmԥ;
- tԥqdimetmԥ [11; 12].
Akademik M.A.Danilovun tԥklif etdiyi tԥlim prosesinin
DSDUÕFÕ Pԥrhԥlԥlԥrini burada tԥklif olunan mԥrhԥlԥlԥrlԥ müqa-
yisԥ etsԥk, mԥ]PXQ ED[ÕPÕQGDQ IԥUTLQ D] ROPDVÕ nԥticԥsinԥ
gԥlirik.
Qeyd olunan riyazi proseslԥrin fԥaliyyԥtyönümlü istiqa-
mԥtlԥrindԥn birincisi – «problemin hԥlli» kimi daxil edilir.
Tԥlim prosesindԥ problem vԥ onun hԥlli müxtԥlif situasiyalar-
dan DVÕOÕ olaraq onu DúD÷ÕGDNÕNLPLWԥsnif etmԥk olar:
- müԥllim vԥ úDJLUGOԥrin pedaqoji-psixoloji fԥaliyyԥtlԥri ilԥ
ԥlaqԥdar problemlԥr;
- tԥOLP]DPDQÕVHoLOԥn mԥsԥlԥlԥrin mԥzmunu vԥ hԥlli prob-
lemlԥri.
Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ hԥlli ilԥ tԥlimdԥ
nԥzԥri vԥ praktik problemlԥr bir-birindԥQ D\UÕOPDzGÕU Yԥ onla-
UÕQ KԥOOL NRPSOHNV úԥkildԥ hԥyata keçirilmԥlidir. Mԥsԥlԥ hԥlli

13
tԥliminin IXQNVL\DODUÕWԥlim prosesinin bir hissԥVLROGX÷XoQ
burada mövcud problemlԥU \DOQÕ] UL\D]L ELOLN EDFDUÕT Yԥ vԥr-
GLúlԥrlԥ hԥll oluna bilmԥz. Riyaziyyat tԥlimindԥ problem anla-
\ÕúÕSHGDTRMLSURVHVLQP[Wԥlif mԥrhԥlԥlԥrindԥ yarana bilԥr vԥ
tԥlimin sԥmԥrԥli keçmԥsi üçün problemli vԥziyyԥtin müxtԥlif
úԥkildԥ \DUDQPDVÕODEGGU
5L\D]L DQOD\Õú vԥ RQODUÕQ PԥyyԥQ DUGÕFÕOOÕTOD GD[LO HGLO-
mԥVL RQODUÕQ Pԥntiqi vԥ SHGDTRML ED[ÕPGDQ WDP VLVWHP Wԥúkil
etmԥVL úԥrti tԥlimin ԥsas mԥrhԥlԥlԥrindԥn biri hesab olunur.
Eyni bir mԥsԥlԥ vԥ onun hԥlli eyni sinifdԥ R[X\DQ úDJLUGOԥrin
bԥzilԥri üçün problem kimi qԥbul edildiyi halda, digԥrlԥri üçün
problem hesab edilԥ bilmԥz.
Demԥli, tԥlim prosesindԥ problemli vԥziyyԥtin, úԥraitin
\DOQÕ]VLQLIOԥr üçün seçilԥn mԥsԥlԥlԥrdԥn mԥzmun ilԥ yox, eyni
zamanGD úDJLUGOԥULQ ELOLN EDFDUÕT Yԥ vԥUGLúOԥrinin müxtԥlif
sԥviyyԥdԥ ROPDVÕ LOԥ ԥlaqԥGDUGÕU 3VL[RORML Q|TWH\L-nԥzԥrdԥn
problem situasiya (problemli vԥziyyԥt) dedikdԥ bu vԥ ya digԥr
mԥsԥlԥni hԥll etmԥNoQOD]ÕPRODQELOLNOԥrlԥ úDJLUGLQELOLNOԥri
DUDVÕQGDRODQoDWÕúPD]OÕTYԥ X\÷XQVX]OXTQԥticԥsindԥ meydana
oÕ[DQ D] Yԥ ya çox dԥrԥcԥdԥ DúNDU Gԥrk olunan çԥWLQOLN EDúD
GúOU7ԥlimlԥ ED÷OÕSUREOHPLQWԥrkib hissԥlԥULDúD÷ÕGDNÕNLPL
müԥyyԥnlԥúGLULOԥ bilԥr:
- SUREOHPVLWXDVL\DQÕQ\DUDGÕOPDVÕYԥ problemin qoyuOXúX
- problemi xarakterizԥ edԥQúԥrtlԥrin ödԥnilmԥsi;
- TR\XOPXúproblemin hԥll edilmԥsi;
- DOÕQPÕúKԥllin düzgünlüyünün ԥVDVODQGÕUÕOPDVÕYԥ qoyul-
PXúSUREOHPLQPXPLOԥúGLULOPԥsi;
- TD]DQÕOPÕú\HQLnԥzԥri biliklԥULQ[VXVLVHoLOPLúPԥsԥlԥ-
lԥrin hԥlli prosesindԥ tԥtbiq edilmԥsi;
- J|UOPúLúLQ\HNXQODúGÕUÕOPDVÕ
Mԥsԥlԥ hԥlli ilԥ ԥlaqԥdar nԥzԥri vԥ praktik problemlԥrin
hԥlli bir-biri ilԥ ԥlaqԥli olan komponentlԥrin mԥnimsԥnilmԥsi
ilԥ VÕ[ԥlaqԥlidir. Psixoloqlardan N.A.LeonWHY&/5XELQúWH\Q
P.Y.Qalperin, C.Bruner, D.N.Boqoyavlenski, N.A.Mençinska,
D.Poya vԥ s. tԥlim prosesindԥ mԥsԥlԥ hԥlli LPNDQODUÕQÕ\NVԥk
qiymԥtlԥQGLUPLúYԥ mԥsԥlԥ hԥllindԥ tԥfԥkkür ԥmԥOL\\DWODUÕQGDQ

14
istifadԥSURVHV]DPDQÕPԥntiqi tԥfԥNNUIRUPDODUÕQÕQELU-birini
WDPDPODPDVÕKDTTÕQGDHOPԥ ԥVDVODQDQIDNWODUDLVWLQDGHWPLúdi-
lԥr. Tԥlim prosesini hԥr KDQVÕSURVHVLQIԥaliyyԥti kimi qiymԥt-
lԥndirmԥk olar. Mԥsԥlԥn hԥUKDQVÕSUDNWLNIԥaliyyԥt xarici alԥ-
min dԥrk edilmԥsi kimi qԥbul edilԥ bilԥU©ԤYYԥOGúQVRQra
hԥrԥkԥt (icra) et» mülahizԥsindԥQ DúD÷ÕGDNÕ Qԥticԥyԥ gԥlmԥk
olar: Nԥ isԥ görmԥyi öyrԥnmԥk istԥyirsԥnsԥ, hԥU úH\Gԥn ԥvvԥl
RQDX\÷XQEWQPYDILTREUD]ODUÕILNLUOԥúYԥ GúQ>4;49].
6+5XELQúWH\QWԥfԥkkür prosesinin psixoloji xüsusiyyԥtlԥ-
rini belԥ ifadԥ edir:
HԥUELUGúQGUFSURVHVWԥ\LQROXQPXúPԥsԥlԥnin daxi-
OLTXUXOXúXQDLVWLTDPԥtlԥnԥn hԥrԥkԥtdir. Mԥsԥlԥnin nԥticԥVLúԥr-
tԥ aid olan fԥaliyyԥtin hԥrԥkԥtԥ gԥtirilmԥsi ilԥ EDúODQÕU'úQ-
GUF SURVHVLQ EDúODQ÷ÕF DQÕ SUREOHP VLWXDVL\DGDQ EDúOD\ÕU
øQVDQRYD[WGúQUNLRQXQKԥUKDQVÕDQOD\ÕúDHKWL\DFÕWԥlԥ-
baWÕ ROVXQ 7ԥfԥkkür adԥtԥn problemdԥn vԥ ya sualdan, bԥzi
halda isԥ müԥyyԥn qԥribԥlikdԥn vԥ \DGúQPԥdԥn, ziddiyyԥt-
dԥn \DUDQÕU [189].
6+5XELQúWH\QLQ vaxtÕ LOԥ söylԥdiyi fikirlԥr bu gün dԥ
DNWXDOGÕUúDJLUGLQúԥxsiyyԥWNLPLIRUPDODúPDVÕQGDPDVLUHOP
vԥ te[QRORJL\DODUÕQyeniliklԥrinin mԥnimsԥnilmԥsindԥ tԥfԥkkür
prosesi mühüm yer tutur. Biliklԥrin yüksԥk keyfiyyԥtlԥ mԥnim-
sԥnilmԥVL úDJLUGLQ KԥrtԥrԥIOL LQNLúDIÕ Wԥlim prosesindԥ tԥtbiq
olunan müasir tԥOLP PHWRGODUÕQGDQ VÕ[ DVÕOÕGÕU (YULVWLN PHWR-
dun «elementlԥrindԥn» biri hesab olunan problemli tԥlim meto-
du mԥsԥlԥ hԥlli tԥlimindԥ JHQLúLVWLIDGԥ olunur. Son illԥr tԥhsil
sistemindԥ DSDUÕODQ LVODKDWODUOD ԥlaqԥdar riyaziyyat tԥliminin
mԥzmununda ԥsaslÕ dԥ\LúLNOLNOԥU ROPXúGXU 7ԥhsilin mԥzmu-
nunGD DSDUÕODQ PRGHUQL]DVL\D tԥlimdԥ elmilik sԥviyyԥsini vԥ
úDJLUGLQLQNLúDIÕQGD \HQL \DQDúPDQÕWԥmin edir. Problemli tԥ-
OLP LQNLúDIHWGLULFL Wԥlim yeni didaktik sistem olub müasir
didakWLNDQÕQԥVDVÕQÕWԥúNLOHGLU7ԥOLPPXPLúԥkildԥ \DúOÕQԥs-
lin tԥcrübԥsinin yeni nԥslԥ ötürülmԥsi kimi dԥ qiymԥtlԥndirilԥ
bilԥr. Burada qeyd olan tԥcrübԥ GDKD JHQLú DQOD\Õú NLPL dԥrk
ROXQPDOÕGÕU.
Mԥsԥlԥ vԥ riyazi mԥsԥlԥ DQOD\ÕúODUÕQÕQ ümumi vԥ fԥrqli

15
xüsusiyyԥtlԥrini müxtԥOLI IRUPDGD úԥrh etmԥk mümkündür.
Bunun özü dԥ GROD\ÕVÕ\ROODWԥcrübԥ ilԥ ԥlaqԥGDUGÕU. ùԥxsiyyԥ-
tin hԥrtԥrԥfli vԥ KDUPRQLN LQNLúDIÕQÕQ ԥsas göstԥricisi yüksԥk
sԥviyyԥdԥ GúQGUFTDELOL\\ԥWLQROPDVÕLOԥ müԥyyԥn edilir.
Ԥgԥr tԥOLP\DUDGÕFÕTDELOL\\ԥWLQLQNLúDIÕQDWԥsir göstԥrirsԥ onu
LQNLúDIHWGLULFL Wԥlim kimi qԥbul etmԥk RODU ԤNV KDOGD Wԥlim
prosesinin fԥalODúPDVÕ NLPL Tԥbul edilir vԥ onun sԥmԥrԥliliyi
nisbԥtԥn az olur.
øQNLúDIHWGLULFL WԥOLP GDKD JHQLú DQOD\Õú ROXE úԥxsiyyԥtin
hԥrtԥrԥIOL LQNLúDIÕQÕ Wԥmin etmԥklԥ, tԥOLP SURVHVLQLQ LQNLúDIÕQD
da tԥsir göstԥULUøQNLúDIHWGLUici tԥOLPEXJQEL]LPLúOԥtdiyimiz
fԥal tԥOLPLQ EWQ DWULEXWODUÕQÕ |]QGԥ ԥks etdirmԥklԥ daha
ümuPLDQOD\ÕúGÕUùDJLUGԥ müԥyyԥn istiqamԥtin verilmԥsi, xü-
susi pedaqoji vasitԥlԥrin mԥqsԥdԥPYDILT úԥkildԥ formaODúGÕ-
UÕOPDVÕRQODUGDGúQGUFTDELOiyyԥtin vԥ LQNLúDIHWGLULFLWԥlԥ-
EDWÕQ\DUDQPDVÕQDúԥUDLW\DUDGÕU3UREOHPOi tԥlimdԥ \DOQÕ]HOPL
dԥrketmԥnin nԥticԥlԥri mԥnimsԥnilmir. Burada biliklԥr sistemi-
QLQ WDPOÕ÷Õ úDJLUGLQ |]QGԥrketmԥ LQNLúDIÕQÕQ IRUPDODúGÕUÕO-
PDVÕYԥ onun yaradÕFÕ qabiliyyԥWLQLQLQNLúDIÕQԥzԥrdԥ tutulur.
Mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin riyazi vԥ psixoloji problemlԥrinin
paralel tԥdqiq edilmԥsi tԥlim prosesinin komponentlԥULDUDVÕQGD
ԥlaqԥlԥULQJHQLúLPNDQODUÕ'3R\DWԥrԥfindԥn tԥKOLOROXQPXúGXU
[182,183,184]. Tԥlimin metod vԥ WH[QRORJL\DODUÕQÕQPDVLUlԥú-
dirilmԥVL TDUúÕ\D TR\XODQ SUREOHPOԥULQ X÷XUOD KԥOO ROXQPDVÕ
tԥOLPSURVHVLQLQLQNLúDIÕQDVԥbԥb olur. Qeyd etdik ki, orta mԥk-
tԥbdԥ mԥsԥlԥ hԥlli tԥlimindԥ mövcud nԥzԥri vԥ praktik prob-
lemlԥUoR[úD[ԥli olmaqla bir-birindԥQD\UÕOPD]úԥkildԥdir. Psi-
xoloq vԥ SHGDTRTODUÕQ\DQDúPDODUÕQGDIԥUTOLED[ÕúODUÕQROPDVÕ-
na baxmayaraq, qeyd olunan mԥsԥlԥni ԥhatԥ edԥn problemlԥrin
ortaq xüsusiyyԥtlԥri tԥlim prosesinin ԥVDVÕQÕWԥúNLOedir.
«Problem situasiya yaranan zaman qoyulan tԥlim problemi
kifayԥt qԥdԥr çԥWLQ DPPD úDJLUGLQ JFQԥ PYDILT ROPDOÕGÕU
TԥOLPSUREOHPLQLQTR\XOPDVÕYԥ dԥUNROXQPDVÕLOԥ birinci mԥr-
hԥlԥ EDúDoDWÕU3UREOHPLQKԥllinin ikinci mԥrhԥlԥsindԥ («qapa-
OÕ Pԥrhԥlԥª úDJLUG EX Pԥsԥlԥ ilԥ ED÷OÕ |] VԥrԥQFDPÕQGa olan
biliklԥri seçir, lakin problemԥ cavab tapmaq üçün hԥmin bilik-

16
lԥrin kifayԥt etmԥdiyini dԥrk edir vԥ yeni informasiya ԥldԥ
etmԥyԥ oDOÕúÕU. Üçüncü mԥrhԥlԥdԥ ©DoÕT Pԥrhԥlԥ») problemi
hԥll etmԥk üçün müxtԥlif yollarla zԥruri biliklԥr ԥldԥ olunur.
Daha sonra problemi hԥll etmԥyin mԥrhԥlԥlԥri gԥOLU DOÕQPÕú
nԥticԥlԥULQ \R[ODQÕOPDVÕ ԥldԥ olunan biliklԥULQ EDFDUÕTODUÕQ
sistemlԥúGLULOPԥsi vԥ ümumilԥúGLULOPԥsi» [70;207].
Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ hԥlli prosesindԥ
SUREOHPLDúD÷ÕGDNÕPԥrhԥlԥlԥrlԥ daxil etmԥk olar:
- problemli tԥlimin ԥsas xüsusiyyԥtlԥri;
- riyaziyyat dԥrsindԥ problemli tԥlim;
- mԥsԥlԥ hԥOOL]DPDQÕSUREOHPOLWԥlim;
- \HQLPDWHULDOÕQSUREOHPlԥ öyrԥnilmԥsi.
Y.M.Kolyagin orta mԥktԥb kursunda mԥsԥlԥ hԥlli ilԥ ԥla-
qԥGDU DSDUGÕ÷Õ tԥdqiqatlar da tԥlimin keyfiyyԥtini yüksԥldԥn
sԥbԥblԥUL DUDúGÕUDUNԥQ TH\G HWPLúGLU ©4H\G HGԥk ki, «prob-
lemlik» tԥOLPLQ \HQL IRUPDVÕQD SUREOHPOL Wԥlim) aid xüsusiy-
yԥtlԥrdԥn biri olub, tԥlimi hԥyata keçirԥQ UHDOODúGÕUDQ PHWR-
dun xüsusiyyԥti deyil. Problemli tԥlimi hԥyata keçirԥn metod
bir qayda olaraq evristik metod olub, müxtԥlif formalarda tԥza-
hür olunaraq, bԥzi formalarda «kԥúI ROXQPDª Eԥzi formada
«fԥal tԥlim metodu» vԥ VNLPLDGODQGÕUÕOÕUª>42; 268].
Evristik metod tԥlimdԥ istifadԥ olunan müasir tԥlԥblԥrԥ
cavab verԥrԥk mԥktԥb tԥcrübԥsindԥ problemli tԥlimi tam ԥhatԥ
HGLU$SDUÕODQWԥdqiatlar sübut edir ki, riyaziyyat tԥlimindԥ mԥ-
sԥlԥ hԥllinin nԥzԥri vԥ metodik problemlԥrinin psixoloji vԥ
pedaqoji mԥsԥlԥlԥULQLQDUDúGÕUÕOPDVÕKHoGԥ tam olaraq tԥlimin
keyfiyyԥtinin yüksԥlmԥsini tԥmin edԥ bilmԥz. Riyaziyyat tԥlimi
prosesindԥ kompleks sistemin (peGDTRML\DQDúPDQÕQWԥúNLOYԥ
tԥmin edilmԥsi dԥrslik vԥ metodik vԥsaitlԥrlԥ VÕ[ED÷OÕGÕU
Belԥliklԥ, orta mԥktԥb kursunda mԥsԥlԥ hԥlli tԥlimindԥn
nԥzԥri vԥ metodik problemlԥULQLQ DUDúGÕUÕOPDVÕQGD JHQLú
istifadԥ ROXQXU %X ED[ÕPGDQ dԥrsliklԥrdԥ mԥsԥlԥ DQOD\ÕúÕ
RQXQ IXQNVL\DODUÕ Pԥzmun xԥtlԥrinin daxil edilmԥsindԥ sis-
tematiklik vԥ DUGÕFÕOOÕT SULQVLSOԥrinin yerinԥ yetirilmԥsi
vԥziyyԥti müԥyyԥn ROXQPDOÕGÕU

17
 1.2. Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ hԥlli
tԥliminԥ GDLUDSDUÕODQWԥdqiqatlar

Gündԥlik hԥyatda hԥr birimizin fԥaliyyԥti müԥyyԥn proses-

lԥri ԥhatԥ etmԥklԥ müxtԥlif situaVL\DODUGDQ DVÕOÕGÕU Fԥaliyyԥt
zamaQÕ RE\HNWLY vԥ subyektiv sԥbԥblԥrdԥQ DVÕOÕ ROPD\DUDT
müԥyyԥQ Lú J|UOU 0ԥsԥlԥ JHQLú DQOD\Õú ROPDTOD \DQDúÕ RQD
konkret tԥrif verilmir. Riyaziyyatda çoxluq, nöqtԥ, düz xԥtt vԥ
V NLPL LONLQ DQOD\ÕúODUD Wԥrif verilmir, lakin sözlԥr vasitԥsilԥ
úDJLUGOԥrdԥ EX DQOD\ÕúODU KDTTÕQGD PԥOXPDWODU IRUPDODúGÕUÕOÕU
%X ED[ÕPGDQ Pԥsԥlԥ DQOD\ÕúÕQD GD P[WԥOLI \DQDúPDODU P|Y-
cuddur. Tԥlim prosesindԥ hԥr bir fԥnnԥ aid mԥsԥlԥ hԥll edilir.
%DúTDV|]OԥTDUúÕ\DTR\XODQPԥqsԥdԥ nail olmaq üçün mԥsԥ-
lԥyԥ fԥaliyyԥt prosesi kimi dԥ baxmaq olar. Orta mԥktԥbin
riyaziyyat tԥlimindԥ nԥzԥri vԥ SUDNWLN PDWHULDOODUÕQ Pԥnim-
sԥnilmԥVL úDJLUGOԥrin riyazi vԥ mԥntiqi tԥsԥvvürlԥULQLQ LQNLúDI
etdirilmԥVL RQODUGD RE\HNWLY GQ\DJ|UúOԥULQLQ IRUPDODúPDVÕ
]DPDQÕ ©Wԥdris mԥsԥlԥsi», «didaktik mԥsԥlԥ», «riyazi mԥsԥlԥ»
kimi mԥ]PXQFDR[úDUDQOD\ÕúODUGDQLVWLIDGԥ olunur.
Riyaziyyat tԥlimindԥ mԥsԥlԥ vԥ onun hԥOOLúDJLUGOԥULQúԥx-
siyyԥW NLPL IRUPDODúPDVÕQGD JHQLú LPNDQODU \DUDGÕU ùDJLUGLQ
riyazi fԥaliyyԥWLRQXQELOLNEDFDUÕTYԥ vԥUGLúOԥrinin formaODú-
maVÕWԥlimdԥ istifadԥ olunan mԥsԥlԥnin mԥzmun vԥ strukturun-
GDQDVÕOÕGÕU7ԥlim prosesindԥ TDUúÕ\DTR\XODQPԥqsԥdԥ çatmaq
üçün daxil edilԥn mԥsԥlԥlԥULQGLGDNWLNED[ÕPGDQG]JQYHULO-
mԥsi mühüm ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Mԥsԥlԥ vԥ onun tԥlimdԥ
apaUÕFÕ ELU YDVLWԥ olPDVÕ LOԥ ԥlaqԥGDU JHQLú WԥGTLTDWODU DSDUÕO-
PÕúGÕU5L\D]L\\DWWԥlimindԥ mԥsԥlԥ hԥllinin tԥtbiqinԥ aid çoxlu
ümumi vԥ konkret metodiki tԥdTLTDWODUD$03LúNDOR$$6WRO-
yar, A.Y.Kolyagin, L.N.Skatkin, 56dHUNDVRY 6øùYDUVburd,
D.Poya, L.M.Fridman, S.S.HԥPLGRY$6$GÕJ|]ԥORYԤ$4X-
li\HYԤ43ԥlԥQJRY70ԤOL\HYD%6&ԥEUD\ÕORY$øøVPD\Õ-
ORY 00$úXURY M.C.Abdulkԥrimov, E.V.Cԥfԥrli, S.C.Cԥbra-
\ÕOzadԥ vԥ EDúTDODUÕQÕQLúOԥrini aid etmԥk olar.
Tԥhsildԥ DSDUÕODQ LVODKDWODU RUWD Pԥktԥbin riyaziyyat kur-
sunda mԥzmun vԥ VWUXNWXU ED[ÕPÕQGDQ Gԥ\LúLNOLNOԥri zԥruri

18
HWPLúGLU %X ED[ÕPGDQ DSDUÕODQ HOPL-tԥGTLTDW LúOԥrindԥ DOÕQDQ
nԥticԥlԥr vԥ RQODUÕQWԥlimdԥ PDVLU\DQDúPDODUÕQԥzԥrԥ DOÕQDUDT
tԥKOLOROXQPDVÕPKPԥhԥmiyyԥt kԥsb edir.
D.Poya orta mԥktԥb kursunda mövcud mԥsԥlԥlԥri «riyazi
mԥsԥlԥª NLPL DGODQGÕUDUDT Pԥsԥlԥnin hԥOOL ]DPDQÕ SVL[RORML-
pedaqoji problemlԥri analiz edԥrԥN RQODUÕQ DUDGDQ TDOGÕUÕOPDVÕ
\ROODUÕQÕ J|VWԥUPLúGLU <0.RO\DJLQ GRNWRUOXT GLVVHUWDVLya-
VÕQGD UL\D]L Pԥsԥlԥnin tԥlimdԥ vԥ úDJLUGOԥULQ LQNLúDIÕQGD ELU
vasitԥ ROGX÷XQX KHVDE HGԥrԥk, orta mԥktԥb kursunda istifadԥ
olunan mԥsԥlԥlԥri «tԥdris mԥsԥlԥVLª DGODQGÕUDUDT Pԥsԥlԥnin
tԥlimdԥ yeri vԥ rolu, tԥlim prosesindԥ ԥhԥmiyyԥti kimi nԥzԥri
vԥ praktik mԥsԥlԥlԥri nԥzԥrdԥQNHoLUPLúGLU>41, 142, 143].
A.A.StolyarÕQ “Riyaziyyat tԥlimindԥ mԥntiqi problemlԥr”
DGOÕ GRNWRUOXTGLVVHUWDVL\DVÕQGD“Riyaziyyat tԥlimindԥ moder-
ni]DVL\DQÕQ ]ԥruriliyi vԥ EXQXQOD ED÷OÕ SHGDTRML SUREOHPOԥr”
tԥlim prosesindԥ mԥntiqi problem kimi tԥGTLTROXQPXúGXU
1969-cu ildԥ riyaziyyat tԥlimindԥ ԥnԥnԥvi vԥ PDVLU\DQDú-
PDODUÕ PTD\LVԥ edԥrԥk ԥnԥnԥvi tԥlimdԥ DúD÷ÕGDNÕ TVXUODUÕQ
ROPDVÕTH\GROXQPXúGXU
- riyaziyyatda mԥntiqi komponentlԥrԥ dair zԥruri diqqԥtin
verilmԥmԥsi vԥ EX oDWÕúPD]OÕ÷ÕQ Wԥlimdԥ úDJLUGOԥrin riyazi
mԥntiqi tԥfԥkkürlԥULQLQLQNLúDIÕQGDWԥsiri nԥticԥlԥrinin tԥhlili;
- tԥlimdԥ sԥmԥrԥli dildԥn istifadԥQLQ G]JQ ROPDPDVÕ
yԥni öyrԥnmԥ vԥ tԥtbiqetmԥdԥ mövcud sԥhvlԥr;
- D\UÕ-D\UÕP|Y]XODUÕQԥlaqԥlԥndirilmԥsindԥ ümumi birlԥú-
GLULFLNRQVHSVL\DQÕQROPDPDVÕRcümlԥdԥn, riyaziyyat vԥ digԥr
tԥdris fԥnlԥUL DUDVÕQGD ©WԥlԥEHGLFLª TD\GDQÕQ ]ԥLI ROPDVÕ LON
növbԥdԥ fizika ilԥ);
- DQOD\ÕúODUDUDVÕQGDNԥVLOPLúԥlaqԥ;
- riyaziyyat tԥlimindԥ KD]ÕU Yԥ mԥntiqi tԥúNLO ROXQPXú
nԥzԥriyyԥ (bu nԥzԥriyyԥnin mԥntiqi sԥviyyԥsi DúD÷ÕGÕUWԥlimdԥ
müxtԥOLIED[ÕPGDQUL\D]LIԥaliyyԥtin, o cümlԥdԥn, riyazi mate-
ULDOÕQPԥntiqi tԥúNLOLQLQDúD÷ÕROPDVÕ>203;4].
Elm, texnika sürԥtlԥ LQNLúDIHGLUODNLQHOPLQHOԥ bir sԥviy-
yԥ xԥtti yoxdur ki, hԥmin xԥtt tԥlimin keyfiyyԥt göstԥricisi ilԥ
kifayԥtlԥnsin. 40-50 il öncԥ DSDUÕOPÕúWԥdqiqatlarda aktual olan

19
bԥzi mԥsԥlԥlԥr bu gün vԥ gԥlԥcԥkdԥ dԥ DNWXDOOÕTODUÕQÕVD[OD\ÕU-
lar. Bu isԥ HOPLQ LQNLúDI [ԥttinin «son nöqtԥVLªQLQ ROPDPDVÕ
demԥkdir. Demԥli, tԥlim prosesinin ümumi pedaqoji xüsusiy-
yԥtlԥri nԥzԥrԥ DOÕQPDTOD UL\D]L\\DW Wԥliminin nԥzԥri vԥ praktik
problemlԥULQLQDUDúGÕUÕOPDVÕKԥPLúԥ diqqԥt mԥrkԥzindԥ ROPXú-
dur.
Riyaziyyat dԥrsindԥ úDJLUGOԥrin görmԥ tԥfԥkkürlԥrinin inki-
úDI HWGLULOPԥVL RQXQOD ED÷OÕ SUREOHPOL YԥziyyԥWLQ \DUDGÕOPDVÕ
riyazi DQOD\ÕúODUÕQFԥdvԥl vԥ TUDILNúԥkildԥ daxil edilmԥsi mԥsԥ-
lԥlԥri tԥlimdԥ yüksԥk nԥticԥQLQ DOÕQPDVÕQD N|Pԥklik göstԥrir
[95; 5].
V-VI siniflԥrdԥ mԥtnli riyazi mԥsԥlԥrin tԥnliklԥ hԥll edil-
mԥsindԥ úDJLUGOԥr müԥyyԥn çԥtinliklԥrlԥ UDVWODúÕUODU
Burada ԥsas çԥtinlik mԥsԥlԥQLQ úԥrtinin tԥhlil edilmԥsi ilԥ
ԥlaqԥGDUGÕU
Verilԥn mԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ kԥmiyyԥtin digԥr kԥmiyyԥtdԥn
DVÕOÕOÕ÷ÕQÕQ Pԥyyԥn edilmԥsindԥ vԥ sözlԥrlԥ ifadԥnin riyazi
dilԥ çevrilmԥsindԥ bԥzԥn çԥtinliklԥU \DUDQÕU %X Q|TVDQÕQ DUD-
GDQ TDOGÕUÕOPDVÕ üçün müԥllimdԥn ԥlavԥ vԥ KD]ÕU WDSúÕUÕTODUÕQ
verilmԥsi tԥlԥb olunur. TԥNOLIROXQDQWDSúÕUÕTODUPԥzmunca ve-
rilԥn mԥsԥlԥyԥ \D[ÕQ ROPDOÕGÕU >6;@ %XUDGD 4ø%RTDoHYD
öz tԥGTLTDWÕQGD ԥvvԥlcԥdԥQ KD]ÕUODQPÕú [VXVL Pԥsԥlԥlԥrin
verilmԥsini tԥklif edir.
Mԥzmun xԥtlԥULQLQDUGÕFÕOYԥ ԥlaqԥOLúԥkildԥ daxil edilmԥsi
mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin nԥzԥri vԥ praktik problemlԥrinin birgԥ
hԥOO ROXQPDVÕQD úԥUDLW \DUDGÕU 5L\D]L\\DW Fԥbr, hԥndԥsԥ vԥ
cԥbr vԥ DQDOL]LQEDúODQ÷ÕFÕIԥnlԥULQLQD\UÕIԥnn kimi tԥdris edil-
diyi zaman bu fԥnlԥUDUDVÕԥlaqԥlԥrin vԥ RQODUDX\÷XQGLJԥr fԥn-
lԥrDUDVÕLQWHTUDVL\DQÕQSUREOHPOԥri hԥPLúԥ tԥGTLTDWoÕODUÕPDUDT-
lanGÕUPÕúGÕU
Ԥnԥnԥvi dԥrsliklԥrdԥ çoxluqlar nԥzԥriyyԥsi vasitԥsilԥ ya-
QDúmada «bԥrabԥrlik» vԥ «konqruyentOLNª DQOD\ÕúODUÕQÕQ GD[LO
edilmԥsi problemlԥri ilԥ ԥlaqԥdar «bԥrabԥU\DQOÕªYԥ «bԥrabԥrtԥ-
rԥfli» üçbucaq DQOD\ÕúODUÕQÕQ G]JQ YHULOPԥmԥsi elmi vԥ
PHWRGLN ED[ÕPGDQ ԥVDVODQGÕUÕOPÕúGÕU 5L\D]L DQOD\ÕúODUÕQ G]-
gün vԥ DUGÕFÕO GD[LO HGLOPԥmԥsi riyazi mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ

20
müԥyyԥn çԥtinliklԥU \DUDGÕU 2UWD Pԥktԥb kursunda öyrԥnilԥn
riyazi fԥnlԥrin sistematikliyi vԥ ԥlaqԥOL úԥkildԥ tԥGULVL úDJLUG-
lԥrin tԥlimdԥ fԥDOOÕ÷ÕQÕDUWÕUÕU>4;13].
Riyazi qabiliyyԥtin göstԥricilԥri dedikdԥ úDJLUGOԥULQ KDQVÕ
sürԥtlԥ ]DPDQODKDQVÕVԥviyyԥdԥ vԥ UL\D]LPDWHULDOODUÕQKDQVÕ
úԥkildԥ ԥlaqԥlԥndirilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulur. Bu göstԥricilԥrin
tԥyin edilmԥsi ԥsasԥn mԥsԥlԥ hԥlli vasitԥsi ilԥ DúNDU ROXQXU
TԥdULVPDWHULDOÕQÕQPԥnimsԥnilmԥsi vԥ \DGGDúGDX]XQPGGԥt
qalmaVÕ, mԥsԥlԥ hԥlli ilԥ tԥ\LQ ROXQPDVÕ GDKa sԥmԥrԥli hesab
olunur. Belԥ ki, mԥsԥlԥ hԥOOL]DPDQÕQԥzԥri vԥ praktik material-
ODUOD\DQDúÕ ԥvvԥllԥr hԥOOROXQPXúPԥsԥlԥlԥrԥ mԥ]PXQFD\D[ÕQ
mԥsԥlԥlԥULQ úDJLUGOԥrԥ tԥNOLI ROXQPDVÕ TH\G ROXQDQ KDOODUÕQ
KDPÕVÕQÕԥhatԥ edir.
TԥGULV PDWHULDOÕQÕQ Vԥviyyԥsi dedikdԥ müԥllimin ԥvvԥllԥr
úDJLUGԥ L]DK HWGL\L DQOD\ÕúODUÕQ Yԥ úDJLUGOԥrin müstԥqil ԥldԥ
etdiklԥri biliklԥULQ úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn ԥWUDIOÕ Wԥhlil edilmԥsi
EDúD GúOU %XUDGD Qԥzԥriyyԥ ilԥ SUDNWLNDQÕQ ԥlaqԥsi, ԥldԥ
ROXQPXú ELOLN Yԥ EDFDUÕTODUÕQ úXUOX úԥkildԥ ԥlaqԥlԥndirilmԥsi
úDJLUGLQWԥdris fԥaliyyԥtini müԥyyԥn edir.
Mԥsԥlԥ hԥllinin xüsusiyyԥtlԥri (sürԥt, dԥrinlik, ԥWUDIOÕWԥhlil,
biliklԥrin möhkԥPOL\LúDJLUGOԥrin riyazi qabiliyyԥtlԥrinin vahid
vԥ vacib göstԥricilԥri hesab olunur. Tԥlim prosesindԥ mԥsԥlԥnin
seçim problemi vԥ PHWRGLNDQÕQ TXUXOPDVÕ úDJLUGOԥrin riyazi
inkiúDIÕQÕQ LVWLTDPԥtlԥndirilmԥsi úDJLUGOԥrin qabiliyyԥtlԥrinin
müԥyyԥn edilmԥsindԥQ oR[ DVÕOÕGÕU %XUDGD DúD÷ÕGDNÕ NRPSR-
nentlԥri nԥzԥrԥ almaq olar:
- analiz vԥ tamamlama yolu ilԥ YHULOPLúmԥzmundan zԥruri
LQIRUPDVL\DQÕQ DOÕQPDVÕ TDELOL\\ԥti, yԥni mԥsԥlԥ hԥlli zamaQÕ
úԥkildԥn, hԥndԥsi fiqurun modelindԥn vԥ vԥziyyԥtin fikirdԥ
GúQFԥdԥ) tԥsvir edilmԥsi;
- mԥsԥlԥnin hԥndԥsi dilԥ çevirmԥ qabiliyyԥti vԥ hԥndԥsi
olmayan mԥsԥlԥni hԥOO]DPDQÕԥ\DQLúԥkildԥ FDQODQGÕUPDT
Mԥsԥlԥ tԥOLPL ]DPDQÕ DOTRULWPLN TDELOL\\ԥtlԥrԥ DúD÷ÕGDNÕ-
ODUÕGD[LOHWPԥk olar:
- konkret vԥziyyԥtdԥ mԥlum alqoritm vԥ metodlardan
istifadԥetmԥ qabiliyyԥti;

21
 - mԥsԥlԥni daha sadԥ ԥmԥllԥrlԥ VRQOXúԥklԥ çevirmԥk qabi-
liyyԥti;
- nԥzԥrdԥ WXWXOPXúKԥOOSODQÕ]DPDQÕDQDOLWLNPHWRGXQWԥt-
biqindԥ mԥzmun xԥtlԥrinin xüsusiyyԥtlԥrinin nԥzԥrԥ DOÕQPDVÕ
Mԥsԥlԥnin hԥlli vԥ LVEDWÕQ \HULQԥ yetirilmԥVL \X[DUÕGD
qeyd olunan hallar nԥzԥrԥ DOÕQPDTODLFUDROXQDUVDEXúDJLUGlԥr-
dԥ mԥntiqi qabiliyyԥWLQLQNLúDIÕQDVԥbԥb olar [113;16]. Demԥli,
úDJLUGOԥrin riyazi vԥ mԥntiqi tԥfԥkkürlԥULQLQ LQNLúDIÕ RQODUÕQ
\DUDGÕFÕOÕT TDELOL\\ԥtlԥULQLQ JHQLúOԥnmԥsi mԥsԥlԥnin hԥlli vԥ
LVEDWÕQÕQ\HULQԥ yetirilmԥsindԥ daha çox sԥmԥrԥ verir.
Bir çox fizika mԥsԥlԥlԥrinin hԥOOL úDJLUGOԥrin dԥrin riyazi
biliyԥ PDOLN ROPDVÕQÕ Wԥlԥb edir. Bԥzi fizika mԥzmunlu
mԥsԥlԥlԥrin fiziki mahiyyԥWL úDJLUGԥ mԥlum olsa belԥ, bԥzi
UL\D]LDSDUDWÕQWԥWELTROXQPDVÕQGDRQODUoԥtinlik çԥkirlԥr. Bu tip
fizika mԥsԥlԥlԥrinin hԥOOL UL\D]L DQOD\ÕúODUOD VÕ[ ԥlaqԥGDUGÕU Yԥ
buna nail olmaq üçün müԥllimdԥn ԥlavԥ DQOD\ÕúODUÕQGD[LOHWPԥ
EDFDUÕ÷ÕQÕWԥlԥb edir.
Bԥzi fizika mԥsԥlԥlԥrinin hԥOOL ]DPDQÕ ELU QHoԥ dԥ\Lúԥnli
tԥnliklԥr sisteminin hԥOOROXQPDVÕ]ԥrurԥWL\DUDQÕU0ԥsԥlԥn:
“Avtomobil sabit a1 tԥcili ilԥ yerindԥn hԥrԥkԥtԥ EDúOD\ÕUYԥ
sürԥti müԥyyԥn v-yԥ oDWGÕTGDQVRQUDPԥyyԥn müddԥt bԥrabԥr
sürԥtlԥ hԥrԥkԥt edԥrԥk, sabit a2 tԥcili ilԥ tormozlanma prosesi
EDú YHUԥrԥN GD\DQPÕúGÕU $YWRPRELOLQ JHWGL\L \RO S-ԥ bԥrabԥr
olarsa, avtomobilin t hԥrԥkԥt müddԥtini tԥyin edin.”
Bu mԥsԥlԥnin hԥlli yeddi dԥ\Lúԥnli yeddi tԥnliklԥr
sisteminin hԥllinԥ gԥtirilir vԥ hԥOOLDúD÷ÕGDNÕODUGDQLEDUԥtdir:

22
 Burada, t1 – tԥcilli hԥrԥkԥtԥ sԥrf olunan vaxt, t2 – bԥrabԥr-
sürԥtli hԥrԥkԥtԥ sԥrf olunan vaxt, t3 – dayanana qԥdԥr (tormoz-
lanma müddԥtindԥ hԥrԥkԥtinԥ) sԥrf olunan vaxt, S1 – tԥcilli hԥ-
rԥkԥW ]DPDQÕ JHGLOԥn yol, S2 – bԥrabԥrsürԥtli hԥrԥkԥW ]DPDQÕ
gedilԥn yol, S3 – dayanana qԥdԥr (tormozlanma hԥrԥkԥti) gedi-
lԥn yol, t – ümumi hԥrԥkԥtԥ sԥUIROXQDQYD[WGÕU%XWLSPԥsԥ-
lԥlԥr fizika dԥrsindԥ adԥtԥn qrafik üsulla hԥll edilir [105;36].
Burada V.E.Volodarski riyaziyyat vԥ fizika tԥlimindԥ fԥn-
lԥrDUDVÕԥlaqԥQLúԥrh edԥrkԥQPYDILTP|Y]XODUÕQGD[LOHGLOmԥ-
sindԥ sistematikliyi vԥ P|Y]XODUÕQX\÷XQOX÷XQXQG]JQGD[LO
edilmԥsini qeyd edir. Mԥsԥlԥnin hԥOOL]DPDQÕVԥmԥrԥli vԥ asan
üsulun tԥtbiq edilmԥsindԥ úDJLUGOԥrin müstԥqil seçiminԥ üstün-
lük verilmԥlidir. Mԥsԥlԥnin mԥzmunu vԥ onun tԥhlil edilmԥsi
úDJLUGLQFDYDEÕQGDVRQUDELUGDKDWԥKOLOROXQPDOÕGÕU9HULOԥnlԥr
vԥ D[WDUÕODQODU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODU Pԥlum olmayan kԥmiy-
yԥtin verilԥn kԥmiyyԥtlԥrlԥ ifadԥVL ]DPDQÕ KDQVÕ \DQDúPDQÕQ
tԥtbiq edilmԥVLúDJLUGLQ|]VHoLPLQԥ hԥvalԥ edilmԥlidir.
Mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin nԥzԥri vԥ metodik problemlԥrinin
mԥsԥlԥnin müxtԥlif üsullarla hԥOOL ]DPDQÕ DúNDU ROXQPDVÕ
úDJLUGlԥULQ \DUDGÕFÕ WԥfԥkkürlԥULQLQ LQNLúDIÕQGD DSDUÕFÕ YDVLWԥ
hesab olunur. Bir tԥklifin, teoremin müxtԥllif üsullarla ԥsaslan-
GÕUÕOPDVÕ Yԥ LVEDWÕ P[WԥOLI \DQDúPDODUÕQ RUWDT HOPL Qԥzԥriy-
yԥVL ROPDVÕQÕ Pԥyyԥn edir [146;18]. Burada M.L.Krayzman
müxtԥlif hԥndԥsi mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥULQ LVEDWÕQGD ELU QHoԥ
üsulun tԥtbiqi ilԥ ԥlaqԥdar konkret mԥsԥlԥlԥrԥ ED[ÕU
ÜoEXFD÷ÕQ $0 PHGLDQÕQÕQ RQXQ Wԥrԥflԥri ilԥ ifadԥsinin
tԥyin olunPDVÕQGD müxtԥlif
LVEDWVXOODUÕ nԥzԥrdԥQNHoLULOPLúGLU M.L.Krayzman üçbuFD÷ÕQ
PHGLDQÕQÕQ Wԥrԥflԥrlԥ ifadԥ ROXQPDVÕQÕQ G|UG isbat üsulunu
nԥzԥrdԥn keçirԥrԥk, müxtԥlif üsullarla hԥndԥsi mԥsԥlԥlԥrin hԥll
ROXQPDVÕQÕ úDJLUGOԥrin riyazi vԥ mԥntiqi tԥfԥkkürlԥrinin inkiúD-
IÕQD Wԥsir etmԥsini konkret mԥsԥlԥlԥrin hԥlli vasitԥsilԥ
ԥVDVODQGÕUPÕúGÕU Orta mԥktԥbin ԥnԥnԥvi riyaziyyat dԥrslik-
lԥrindԥ nԥzԥri materiallara kifayԥt qԥdԥr yer D\UÕOPDVÕQD
baxmayaraq tԥlim prosesindԥ nԥzԥri biliklԥrlԥ ԥlaqԥdar
müԥyyԥn çԥtinliklԥU PH\GDQD oÕ[ÕUGÕ 1ԥzԥri materiallarÕQ

23
böyük bir hissԥsi mԥsԥlԥ hԥlli vasitԥsi ilԥ UHDOODúPÕúGÕU 'ԥrs-
likdԥ bԥzi teoremlԥULQ LVEDWÕQÕQ WDP úԥkildԥ verilmԥsi mütԥ-
xԥssislԥr tԥrԥfindԥn birmԥQDOÕTDUúÕODQPÕU
Riyaziyyat dԥrsindԥ úDJLUGOԥrin digԥr fԥnlԥrԥ aid biliklԥrin-
dԥn istifadԥ etmԥk olar vԥ EX SURVHV úDJLUGOԥrdԥ fԥnlԥrԥ aid
mara÷ÕDUWÕUDELOԥr. Mԥsԥlԥn riyaziyyatda ԥdԥdlԥrin (kԥmiyyԥt-
lԥrin) orta ԥdԥdi qiymԥti DQOD\ÕúÕLOԥ fizikada düzxԥtli bԥrabԥr-
sürԥtli hԥrԥkԥtdԥ orta sürԥWDQOD\ÕúÕQÕQGD[LOHGLOPԥsi vԥ bunlar
DUDVÕQGD LQWXLVL\D YDVLWԥsilԥ R[úDUOÕ÷ÕQ ROPDVÕ úDJLUGOԥrdԥ fԥn-
lԥrDUDVÕԥlaqԥQLQIRUPDODúPDVÕQDN|Pԥklik göstԥrir.
A.A.Lomonosov öz tԥGTLTDWÕQGDUL\D]L\\DWÕQIL]LNDLOԥ ԥla-
qԥsini konkret mԥsԥlԥlԥr üzԥrindԥ tԥtbiq edilmԥsini göstԥrԥrԥk
PDUDTOÕIDNWODUDLVWLQDGHWPLúGLU9HULOԥn mԥsԥlԥnin hԥlli zama-
QÕN|Pԥkçi mԥsԥlԥdԥn istifadԥ edilmԥVLQLVRQOXoR[OX÷XQHOH-
mentlԥULDUDVÕQGDPQDVLEԥWúԥklindԥ qԥbul etmԥk olar. Burada
qeyd olunan mԥsԥlԥni vԥ onun hԥOOL]DPDQÕúDJLUGOԥrdԥ yaranan
çԥtinliklԥrin qismԥQDUDGDQTDOGÕUÕOPDVՁoQWԥklif olunan kö-
mԥkçi mԥsԥlԥlԥrdԥQ ELUL DúD÷ÕGDNÕQGDQ LEDUԥtdir: «Avtomobil
nԥzԥrdԥ tutulan mԥsafԥni tԥyin olunan vaxt müddԥtindԥ qԥt
etmԥsi üçün 40 km/saat sürԥtlԥ hԥrԥkԥt etmԥlidir. O, yolun
ELULQFL\DUÕVÕQÕ km/saat sürԥtlԥLNLQFL\DUÕVÕQÕLVԥ 60 km/saat
sürԥtlԥ hԥrԥkԥt etdi. Avtomobil tԥyin olunan vaxt ԥrzindԥ
hԥmin mԥsafԥni qԥt edԥ bilԥrmi?»
%X VXDOD úDJLUGOԥrin FDYDEODUÕ P[Wԥlifdir. Lakin hԥmin
FDYDEODUÕQ ԥVDVODQGÕUÕOPDVÕQGD úDJLUGOԥr müԥyyԥn çԥtinlik
çԥkirlԥr. Bu çԥWLQOL\LQ DUDGDQ TDOGÕUÕOPDVÕ oQ Wԥklif olunan
kömԥkçi mԥsԥlԥ belԥdir:
©$YWRPRELO\ROXQELULQFL\DUÕVÕQÕ km/saat sürԥtlԥ, ikin -
FL \DUÕVÕQÕ LVԥ 60 km/saat sürԥt hԥrԥkԥt edԥrsԥ, bütün hԥrԥkԥt
zaPDQÕRUWDVUԥti qiymԥtlԥndirin vԥ tԥyin edin» [155; 165].
Burada «orta sürԥti qiymԥtlԥQGLULQªV|]úDJLUGOԥrin intui-
siya vasitԥsilԥ úLIDKL FDYDEODUÕ Qԥzԥrdԥ tutulur. Orta sürԥtin
tԥyin edilmԥsi isԥ UL\D]LDVÕOÕOÕTODUԥVDVÕQGDYHULOԥQVXDOÕQFDYD-
EÕQÕQ WDSÕOPDVÕGÕU 4H\G ROXQDQODUÕQ Wԥhlilindԥn belԥ nԥticԥyԥ
gԥlmԥk olar ki, mԥsԥlԥ hԥlli tԥlimindԥ nԥzԥri vԥ metodik prob-
lem fԥnlԥUDUDVÕLQWHTUDVL\DGDTLVPԥn hԥllini tapa bilԥr. Y.M.Kol-

24
yaginin doktoUOXT GLVVHUWDVL\DVÕQGD Pԥsԥlԥ hԥlli prosesindԥ
LQNLúDIHWGLULFLWԥlimin nԥzԥri ԥVDVODUÕD\UÕFDE|OPԥ kimi tԥdqiq
ROXQDUDTPXPLúԥkildԥ riyaziyyat tԥliminin bԥzi nԥzԥri prob-
lemlԥrinԥ WR[XQPXúGXU 5L\D]L Yԥ mԥntiqi tԥfԥkkürün forma-
ODUÕ RQXQ ԥqli, dԥrketmԥ proseslԥrinԥ tԥVLUL UL\D]L\\DWÕQ GLJԥr
fԥnlԥrԥ tԥtbiqi, riyaziyyat tԥliminԥ mԥxsus xüsusiyyԥtlԥr tԥhlil
edilԥrkԥn mԥsԥlԥ hԥllinin riyaziyyat tԥlimindԥ DSDUÕFÕ YDVLWԥ
kimi qiymԥtlԥQGLULOPLúGLU>41; 24].
A.A.Stolyar “Riyaziyyat tԥliminin mԥntiqi problemlԥri”
DGOÕGRNWRUOXTGLVVHUWDVL\DVÕQGDUL\D]L\\DWWԥlimindԥ tԥtbiq olu-
QDQ PHWRGODUÕQ PRGHUQOԥúGLULOPԥVL ]DPDQÕ \DUDQan pedaqoji
problemlԥUL PXPL úԥkildԥ riyaziyyat tԥliminin mԥntiqi prob-
lemlԥULDGODQGÕUPÕúGÕU
Bu tԥdqiqat LúLQGԥ tԥlimdԥ ԥnԥnԥvi vԥ PDVLU \DQDúPDODU
(metodlar) müqayisԥ edilԥrԥk mövcud problemlԥrin aradan
TDOGÕUÕOPDVÕ \ROODUÕ PԥyyԥQ HGLOPLúGLU 5L\D]L\\DW Wԥlimindԥ
mԥQWLT GLO PXPL DQOD\ÕúODUÕQ IRUPDODúGÕUÕOPDVÕ UL\D]L
fԥaliyyԥtin tԥlimi vԥ riyaziyyat tԥlimindԥ aksiomotik metod,
D\UÕ-D\UÕ E|OPԥlԥr üzrԥ DUDúGÕUÕODUDT EXQODU KDTTÕQGD NRQNUHW
tԥkliflԥUYHULOPLúGLU
Mԥsԥlԥ DQOD\ÕúÕQD P[WԥOLI úԥkildԥ \DQDúPDODU P|YFXG
olsa da, bütün tԥGTLTDWODUEXDQOD\ÕúÕQPԥzmunca müԥyyԥn bir
prosesԥ ED÷OÕROPDVÕQÕJ|VWԥrir.
Mԥsԥlԥlԥrin «hesab», «cԥbr», «hԥndԥsԥ», «riyazi analiz»
mԥsԥlԥlԥri kimi tԥsnif edilmԥVLúԥUWLGLUԤVOLQGԥ EXQODUÕQKDPÕVÕ
mahiyyԥtcԥ eynidir. Ona görԥ dԥ EXQODUÕVDGԥcԥ olaraq «riyazi
mԥsԥlԥªDGODQGÕUPDTGDKDԥOYHULúOLGLUdQNLH\QLELUPԥsԥlԥni
hesab üsulu ilԥ, cԥbri üsulla, hԥndԥsi üsulla vԥ ya riyazi analiz
VXOODUÕLOԥ hԥll etmԥk mümkündür [24; 7].
S.S.Hԥmidovun mԥsԥlԥ DQOD\ÕúÕQD EX úԥkildԥ \DQDúPDVÕQÕ
mԥsԥlԥni mԥlum verilԥnlԥrdԥn istifadԥ etmԥklԥ prosesin istiqa-
mԥtlԥndirilmԥsi fԥaliyyԥti kimi baúDGúPԥk olar.
$6$GÕJ|]ԥlov tԥGTLTDWODUÕQGD Pԥsԥlԥyԥ riyazi DQOD\Õú-
ODUÕQPԥnaVÕQÕQDúNDUedilmԥsindԥ bir vasitԥ ROPDVÕQÕTH\GHGLU
[3;4]. AnOD\ÕúODUÕQmԥzmunca nԥzԥri vԥ SUDNWLNROPDVÕQÕQԥzԥrԥ
alsaq, onda müԥlOLILQ\DQDúPDVÕQGDQPԥntiqi olaraq mԥsԥlԥnin

25
tԥlim prosesindԥ nԥzԥri vԥ SUDNWLNPDWHULDOODUÕQ|\Uԥnilmԥsindԥ
ԥvԥzolunmaz bir vasitԥ ROGX÷XQXTH\GHWPԥk olar.
ù%%LQQԥWRYDQÕQ ©5L\D]L\\DW Wԥlimi prosesindԥ fԥnlԥr-
DUDVÕ ԥlaqԥlԥULQ UHDOODúGÕUÕOPDVÕ ,-IV siniflԥr)» mövzusunda
yazGÕ÷ÕQDPL]ԥGOLNGLVVHUWDVL\DVÕQGDúDJLUGOԥrdԥ hԥlԥ ibtidai si-
nif kursunda fԥnlԥUDUDVÕ ԥlaqԥlԥULQ JHQLúOԥndirilmԥsindԥ mԥsԥ-
lԥQLQDSDUÕFÕELUYDVLWԥ ROPDVÕYԥ onun tԥlimin didaktik prinsip-
lԥrinԥ müvafiq tԥúNLOROXQPDVÕQÕQ\ROODUÕDUDúGÕUÕOPÕúGÕU>@
B.CԥEUD\ÕORYXQ©5L\D]L\\DWWԥlimi prosesindԥ mԥsԥlԥ hԥlli
vasitԥsilԥ úDJLUGOԥrin evristik fԥaliyyԥWLQLQ IRUPDODúGÕUÕOPDVÕ
(V-VI siniflԥUªDGOÕQDPL]ԥGOLNGLVVHUWDVL\DVÕQGDRUWDPԥktԥb-
dԥ UL\D]L\\DWÕQWԥlimi prosesindԥ mԥsԥlԥ hԥlli vasitԥsilԥ úDJLUG-
lԥrin evristik fԥaliyyԥWLQLQ IRUPDODúGÕUÕOPDVÕ PԥsԥlԥlԥUL DUDú-
GÕUÕOPÕúGÕU
Burada riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ hԥlli tԥlim vԥ tԥrbiyԥ
vasitԥsi, tԥfԥNNULQNLúDIHWGLUԥn vԥ úDJLUGOԥri gԥlԥcԥNSHúԥyԥ
istiqamԥtlԥndirԥn vasitԥ ROGX÷XQGDQ Rnun yerinin düzgün
müԥyyԥn edilmԥsi mԥsԥlԥlԥri tԥKOLO ROXQPXúGXU >@ %X Wԥd-
TLTDWLúLQGԥ mԥsԥlԥ hԥlli tԥOLPLQLQH\QL]DPDQGDúDJLUGOԥri gԥ-
lԥcԥNSHúԥyԥ istiqamԥtlԥndirԥn bir vasitԥ kimi verilmԥsi fԥnlԥ-
UDUDVÕ inteqrasiyanÕQ JHQLúLPNDQODUDPDOLNROPDVÕQÕԥsaslanGÕ-
UÕU
Mԥsԥlԥ hԥlli vasitԥsilԥ riyaziyyat tԥliminin hԥyatla ԥlaqԥ-
lԥndirilmԥsi (V-VI siniflԥr) mövzusunda A.V.Cԥfԥrliyԥ mԥxsus
namizԥGOLN GLVVHUWDVL\DVÕQGD \HQL WԥOLP úԥraitindԥ riyaziyyat
tԥliminin hԥyatla ԥlaqԥlԥndirilmԥsi üzrԥ mԥsԥlԥlԥr sistemi vԥ
onlardan istifadԥ PHWRGLNDVÕLúOԥQLEKD]ÕUODQPÕúGÕU>@%XUD-
da mԥsԥlԥ DQOD\ÕúÕYԥ onun hԥlli ilԥ ԥlaqԥdar problemlԥr tԥdqiq
olunarkԥn «Hԥndԥsԥ» vԥ «Ölçmԥlԥr» mԥzmun xԥtlԥrinin tԥdrisi
prosesindԥ ölçmԥ vԥ KHVDEODPD [DUDNWHUOL SUDNWLN LúOԥrin icra-
VÕQD [VXVL \HU D\UÕOPÕúGÕU 2UWD Pԥktԥb kursunda hԥndԥsi
biliklԥrin tԥWELTLDúD÷ÕGDNÕKDOODU]Uԥ DUDúGÕUÕOPÕúGÕU
- yer üzԥrindԥ düz xԥttin keçirilmԥsi;
- yer üzԥrindԥ G]EXFD÷ÕQG]EXFDTOÕQÕQTXUXOPDVÕ
- yer üzԥrindԥ iki nöqtԥ DUDVÕQGDNÕ mԥsafԥnin ölçülmԥsi;

26
 - \DQÕQDJHWPԥk mümkün olmayan hündürlüyün ölçülmԥsi
vԥ s.
S.C.CԥEUD\ÕO]DGԥyԥ mԥxsus “Mԥktԥb riyaziyyat kursunda
mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin tԥnlik qurmaqla hԥllinin öyrԥdilmԥsi meto-
diNDVÕ´DGOÕQDPL]ԥGOLNGLVVHUWDVL\DVÕQGD tԥlim prosesindԥ mo-
dellԥúGLUPԥ, mԥsԥlԥnin müxtԥlif üsullarla hԥlli vԥ riyazi model-
lԥúdirmԥnin hesab üsulu ilԥ hԥll olunan mԥsԥlԥlԥrin hԥllinԥ
tԥtbiq edilmԥsi problemlԥri tԥGTLTROXQPXúGXU>@.
Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda ԥdԥG DQOD\ÕúÕQÕQ GD[LO
edilmԥsi vԥ RQXQJHQLúOԥndirilmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar tԥGTLTDWLúLQGԥ
ԥdԥGDQOD\ÕúÕQÕQJHQLúOԥndirilmԥsi zԥrurԥti konkret mԥsԥlԥlԥrin
hԥllinin nԥticԥsi kimi ԥVDVODQGÕUÕOPÕúGÕU >@ %X LúOԥ ԥlaqԥdar
xarici vԥ yerli tԥGTLTDWODUÕQ Wԥhlili vԥ nԥticԥsi olaraq qeyd et-
mԥk olar ki, tԥlimin müasir tԥlԥblԥrinԥ X\÷XQ RUWD Pԥktԥbin
riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin nԥzԥri vԥ metodik
problemlԥri aktual mԥsԥlԥ olaraq gündԥmdԥGLU2QXQDUDúGÕUÕO-
PDVÕ Wԥlimin mԥzmun vԥ keyfiyyԥtinin yüksԥlmԥsinԥ xidmԥt
edԥn bir vasitԥdir. %XQXQ UHDOODúPDVÕ LVԥ, ԥsasԥn, mԥsԥlԥ hԥlli
vasitԥsilԥ hԥyata keçirilir.

1.3. Riyaziyyat tԥlimindԥ tԥOLPPHWRGODUÕQÕQWԥsnifi vԥ

tԥtbiqi

Tԥlim prosesindԥ DSDUÕFÕ TYYԥ hesab edilԥn müԥllimin

nԥzԥri vԥ elmi biliklԥri ilԥ \DQDúÕPDVLUSHGDTRML\DQDúPDODUD
üstünlük vermԥsi hԥPLúԥ vacib mԥsԥlԥlԥrdԥn biri hesab olunur.
5L\D]L\\DWoÕPHWRGLVWDOLP'3R\DTH\GHGLU©ùDJLUGPԥ-
sԥlԥQLEDúDGúPԥOLGLU<DOQÕ]EDúDGúPԥk yox, eyni zamanda
onu hԥll etmԥk istԥyindԥ ROPDOÕGÕUԤgԥUúDJLUG Pԥsԥlԥni dԥrk
edԥ bilmirsԥ \D[XG RQD PDUD÷Õ \R[GXUVD EX KԥPLúԥ úDJLUGLQ
günaKÕGH\LO0ԥsԥlԥ elԥ seçilmԥlidir ki, o nԥ çox çԥtin, nԥ dԥ
oR[DVDQROPDPDOÕGÕUWԥbii vԥ PDUDTOÕROPDOÕGÕU2QXQWԥbii vԥ
maUDTOÕ ROPDVÕQÕ úDJLUG TÕVD PGGԥtdԥ hiss etmԥlidir»
[184;17].
Tԥlimin sԥmԥrԥli vԥ keyfiyyԥWOLROPDVÕQԥzԥriyyԥ vԥ prakti-
ka qԥdԥr onun hԥyata keçirilmԥsini tԥmin edԥn metodlardan vԥ

27
ԥmԥOL\\DWODUGDQ DVÕOÕGÕU 3HGDTRJLND HOPLQGԥ tԥlim metodla-
UÕQÕQP[Wԥlif tԥVQLIDWODUÕP|YFXGGXU+ԥr bir fԥnnin tԥdrisi ilԥ
ԥlaqԥdar bu tԥVQLIDWODUÕQR[úDUYԥ fԥrqli xüsusiyyԥtlԥri var.
TԥlLP SURVHVL PHWRGODUÕQÕQ WԥVQLIDWÕ SUREOHP NLPL KԥPLúԥ
SHGDTRTODUÕQGLTTԥt mԥrkԥzindԥ olub vԥ xüsusiyyԥtlԥrinԥ görԥ
bir-birindԥn fԥrqlԥniblԥU2QODUDúD÷ÕGDNÕNLPLWԥsnif edilir:
1.TԥOLPPHWRGODUÕQÕQԥnԥnԥvi tԥVQLIDWÕ
2.Yerinԥ yetirdiyi tԥlim vԥzifԥlԥrԥ görԥ PHWRGODUÕQWԥVQLIDWÕ
(M.A.Danilov, B.P.Esipov);
3.Bilik mԥnbԥlԥrinԥ görԥ tԥOLP PHWRGODUÕQÕQ WԥVQLIDWÕ
(ø3Hrovski, E.Y.Qolant);
øGUDN Iԥaliyyԥtinin tipinԥ görԥ meWRGODUÕQ WԥVQLIDWÕ
ø<+Hrner, M.N.Skatkin);
5.Tԥlim mԥqsԥdlԥrinԥ görԥ PHWRGODUÕQ WԥVQLIDWÕ 4øùX-
kina);
6.Tԥdris-idrak fԥaliyyԥWLQLQ IXQNVL\DVÕQD J|Uԥ PHWRGODUÕQ
tԥVQLIDWÕ<.%DEDQVNL
7.Ümumi ԥlamԥtlԥrinԥ görԥ PHWRGODUÕQWԥVQLIDWÕ0ø0D[-
mutov);
8.TԥOLP PHWRGODUÕQÕQ SROLQDU oR[Wԥrkibli) tԥVQLIDWÕ
9)3DODPDUoXN9ø3DODPDUoXN
9.TԥOLPLQ EDúOÕFD Pԥrhԥlԥlԥrinԥ görԥ tԥlim meWRGODUÕQÕQ
tԥsQLIDWÕ10.D]ÕPRYԤù+ԥúLPRY>70;179].
Riyaziyyat tԥlimindԥ mԥsԥlԥ hԥlli prosesindԥ tԥlim metod-
laUÕYԥ tԥfԥkkür ԥmԥOL\\DWODUÕQGDQNRQNUHWúԥkildԥ istifadԥ onla-
UÕQ ELUJԥ tԥtbiqindԥn irԥli gԥlir. Belԥ NL \X[DUÕGD SHGDTRTODU
tԥrԥfindԥQDSDUÕODQWԥVQLIDWPXPLúԥkildԥ verilmԥsinԥ baxma-
yaraq mԥsԥlԥ hԥlli tԥlimindԥ bunlar bir-ELULQL WDPDPOD\ÕUODU
Tԥlimin metodik sistemi dedikdԥ tԥlimin mԥqsԥdlԥri, mԥzmu-
QX PHWRGODUÕ YDVLWԥlԥri vԥ tԥúNLOL IRUPDODUÕ Qԥzԥrdԥ tutulur.
Bunlar qeyd olunan tԥsnifata daxildir. Mԥsԥlԥnin mԥzmununun
dԥUN ROXQPDVÕQGD Yԥ onun hԥll edilmԥsindԥ müxtԥlif tԥlim
metodODUÕQGDQ istifadԥ ROXQXU 5L\D]L\\DWÕQ WԥGTLTDWÕQGD ԥsas
meWRGODUPúDKLGԥ vԥ tԥcrübԥ, müqayisԥ vԥ analogiya, ümumi-
lԥúdirmԥ, mücԥrrԥdlԥúGLUPԥ vԥ konkretlԥúGLUPԥ, induksiya vԥ
deduksiya, analiz vԥ sintez, problemli tԥOLP PHWRGODUÕ Yԥ s.

28
nԥzԥrdԥ tutulur. Tԥdqiqat PHWRGODUÕH\QL]DPDQGDWԥdris metod-
ODUÕNLPLGԥ tԥtbiq olunur.
Riyaziyyatda tԥOLPPHWRGODUÕQÕQLQNLúDIHWGLULFLIXQNVLyala-
UÕ[VXVL\HUWXWXUYԥ onun istiqamԥtlԥULDúD÷ÕGDNÕNLPLPԥy-
yԥn edilir:
- úDJLUGLQ\DUDGÕFÕWԥdris fԥaliyyԥtinin IRUPDODúGÕUÕOPDVÕ
- L]DKHGLFLPHWRGODUÕQUROXQXQPԥyyԥn qԥdԥUD]DOGÕOPDVÕ
- tԥlimin vasitԥ vԥ IRUPDODUÕQÕQPDVLUOԥúGLULOPԥsi ilԥ ԥla-
qԥdar tԥOLPLQPHWRGODUÕQÕQWԥkmillԥúGLULOPԥsi;
- úDJLUGLQ\Dú[VXVL\\ԥtlԥrinin nԥzԥrԥ DOÕQPDVÕ
- riyaziyyatdan yeni ideya vԥ DQOD\ÕúODUÕQYHULOPԥsi ilԥ ԥla-
qԥGDUPYDILTPHWRGODUÕQVHoLOPԥsi;
- tԥOLP PHWRGODUÕQÕQWԥrbiyԥedici xarakterinin hԥyata keçi-
rilmԥsi [22; 60].
Riyaziyyat tԥlimindԥ úDJLUGLQ \DUDGÕFÕIԥaliyyԥti ilkin ola-
UDTPúDKLGԥ metodu ilԥ UHDOODúÕU5HDODOԥmdԥ obyekt vԥ hadi-
sԥlԥrin xassԥ vԥ münasibԥtlԥULQLQDúNDUHGLOPԥsi metodu-PúD-
hidԥ DGODQÕU 0úDKLGԥ vԥ «nԥzԥrԥoDUSPDªQÕ H\QLOԥúGLUPԥk
olmaz vԥ bunlar bir-birindԥn fԥUTOLDQOD\ÕúODUGÕU0ԥsԥlԥn, düz-
buFDTOÕ DQOD\ÕúÕ KDTTÕQGD PԥOXPDWÕ RODQ úDJLUGԥ NYDGUDWÕ Wԥq-
dim etdikdԥ úDJLUG NYDGUDWÕ PúDKLGԥ HGLU 0úDKLGԥnin nԥti-
cԥVL \DGGDúD TH\G ROXQXU ODNLQ QԥzԥrԥoDUSPD \DGGDúD TH\G
olunmaya da bilԥU 8]XQOX÷X  VP RODQ 01 SDUoDVÕQÕ úDJLUG
PúDhidԥ edirsԥSDUoDQÕQ01LOԥ yaxud AB ilԥ LúDUԥ edilmԥsi
diqqԥti cԥlb etmԥyԥ bilԥU ODNLQ SDUoDQÕQ X]XQOX÷XQXQ |Oo
vahidi ilԥ ifadԥ ROXQPDVÕGLTTԥtdԥn kԥnarda qala bilmԥ]0úD-
hidԥ metodu bu vԥ ya digԥUúԥkildԥ ölçmԥ ilԥ ԥlaqԥGDUGÕU1|T-
tԥnin koordinat müstԥvisindԥ yerini müԥyyԥn etmԥk üçün
\DOQÕ] PúDKLGԥ kifayԥt etmir. Burada ölçmԥ vԥ müqayisԥ
PHWRGODUÕGD[VXVL\HUWXWXU1|TWԥnin koordinat müstԥvisindԥ
vԥziyyԥti hԥmin sistemdԥ qԥEXO HGLOPLú |Oo YDKLGLQԥ görԥ
tԥyin edilir. Nöqtԥnin vԥziyyԥti qԥEXOHGLOPLúPH\DUOD|OoOU
Öyrԥnilԥn obyekt vԥ hadisԥQLQ R[úDr vԥ fԥrqli xassԥlԥrinin
müԥyyԥn edilmԥsi müqayisԥ PHWRGX DGODQÕU 'HPԥli, obyekt
PúDKLGԥ edilirsԥ, orada müqayisԥ mövcuddur.
Mԥsԥlԥn tԥrԥflԥri 10 sm olan üç müxtԥlif rԥngli kvadrat

29
úDJLUGԥ tԥTGLP ROXQXUVD úDJLUG LON Q|YEԥdԥ PúDKLGԥ DSDUÕU
.YDGUDWÕQ P[Wԥlif rԥQJOL ROPDVÕ úDJLUGLQ GLTTԥtini cԥlb edir,
ODNLQ NYDGUDWODUÕQ SHULPHWUOԥrinin vԥ sahԥlԥrinin müqayisԥ
edilmԥsi öncԥ PúDKLGԥ metodu vasitԥsilԥ müԥyyԥn olunur.
Müqayisԥ KDTTÕQGD NRQNUHW ILNLU V|\Oԥmԥk üçün analiz
metodu qeyd olunan metRGODUÕ WDPDPOD\ÕU $QDOL] Wԥfԥkkür
PHWRGX ROXE LON ED[Õúdan tamdan (bütövdԥQ EX WDPÕQ [VXVL
hissԥsinԥ gedԥn yol, metod kimi qԥEXO HGLOLU hPXPL úԥkildԥ
riyaziyyatda analiz dedikdԥ mԥchuldan mԥluma, isbat edilԥcԥk
tԥklifdԥQ LVEDW ROXQPXú Wԥklifԥ GR÷UX DSDUÕODQ PKDNLPԥ EDúD
GúOU
Sintez metodu dar mԥnada xüsusidԥn ümumiyԥ gedԥn yol-
dur. Riyaziyyat tԥlimindԥ analiz vԥ sintez bir-birindԥQD\UÕOma-
yan tԥfԥNNUPHWRGODUÕROXEP[Wԥlif formalarda tԥtbiq olunur.
5L\D]LDQOD\ÕúODUÕQ[DVVԥlԥrinin öyrԥnilmԥsindԥ, teorem vԥ
tԥkliflԥULQLVEDWROXQPDVÕQGDPԥsԥlԥlԥrin hԥOO ROXQPDVÕQGD EX
metodlar birgԥ tԥtbiq olunur. Mԥsԥlԥn NYDGUDWÕQ SHULPHWUL
sahԥsi ilԥ ԥlaqԥdar suallara cavab verilmԥVL ]DPDQÕ DQDOL] Yԥ
VLQWH]PHWRGODUÕQGDQELUJԥ istifadԥ olunur.
ùDJLUGԥ tԥklif olunan mԥsԥlԥnin mԥ]PXQDX\÷XQWԥfԥkkür
ԥmԥOL\\DWODUÕQÕQ IRUPDVÕ RODQ WԥOLP PHWRGODUÕQGDQ P[Wԥlif
úԥkildԥ istifadԥ ROXQXUùDJLUGOԥrdԥ fԥza tԥsԥvvürlԥrinin forma-
ODúPDVÕ ]DPDQÕ \DOQÕ] PúDKLGԥ metodundan istifadԥ etmԥklԥ
mԥsԥlԥlԥr tԥklif etmԥNROXUùDgirdlԥULQ\DúYԥ bilik sԥviyyԥlԥ-
rinԥ X\÷XQ YHULOԥn mԥsԥlԥlԥrin hԥOOL ]DPDQÕ LVWLIDGԥ olunan
tԥOLPPHWRGODUÕQÕQVD\ÕQÕWԥdricԥQDUWÕUPDTRODU0ԥyyԥn mԥr-
hԥlԥdԥn sonra analiz vԥ VLQWH]PHWRGODUÕELU-birini tamamladÕ÷Õ
üçün tԥOLP PHWRGODUÕQÕQ NRQNUHW VD\Õ KDTTÕQGD ILNLU V|\Oԥmԥk
mümkün olmur. Öyrԥnmԥ tԥlimin bir hissԥVL ROGX÷X oQ
riyaziyyat tԥlimindԥ analiz vԥ sintez öyrԥnmԥnin mühüm me-
todODUÕQGDQ KHVDE ROXQDUDT LVEDW SURVHVOԥrindԥ JHQLú Wԥtbiq
olunur. Riyaziyyat tԥlimindԥ analiz vԥ sintez PHWRGODUÕ GLJԥr
metodlara nisbԥtԥQGDKDJHQLúLVWLIDGԥ olunur.
Hԥndԥsԥ mԥzmun xԥWWLQLQ PDWHULDOODUÕQÕQ |\Uԥnilmԥsindԥ,
xüsusԥn teorem vԥ onun xassԥlԥULQLQLVEDWÕQGDTXUPDPԥsԥlԥ-
lԥrini hԥll etdikdԥ analiz vԥ VLQWH] PHWRGODUÕQGDQ LVWLIDGԥ olu-

30
nur. Mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥOOL]DPDQÕWԥtbiq olunan hԥll üsulla-
UÕQGDQ DVÕOÕ ROPD\DUDT DQDOL] Yԥ VLQWH] PHWRGODUÕQGDQ Pԥsԥlԥ-
nin mԥzmununun tԥKOLOROXQPDVÕQGDYԥ hԥll prosesindԥ tԥtbiqi,
RQODUÕQ PTD\LVԥVL úDJLUGOԥULQ \DUDGÕFÕOÕT TDELOL\\ԥtlԥrinin
inkiúDIÕQDVԥbԥb olur. Kvadrat vԥ NXEDQOD\ÕúODUÕQÕQGD[LOHGLO-
mԥsindԥRQODUÕQR[úDUYԥ fԥrqli xassԥlԥrinin tԥyin edilmԥsindԥ
PúDKLGԥ, müqayisԥ, analiz vԥ VLQWH] PHWRGODUÕ ELU-birini
tamamODPDTOD \DQDúÕ RQODUÕQ VÕ[ ԥlaqԥlԥri tԥlimin müxtԥlif
mԥrhԥlԥlԥrindԥ DúNDU olunur. Riyaziyyat tԥlimindԥ tԥtbiq olu-
nan tԥOLPPHWRGODUÕYԥ onlardan istifadԥ mԥrhԥlԥlԥri riyaziyyat-
oÕPHWRGLVWDOLPOԥr tԥrԥfindԥn fԥUTOL\DQDúPDODUODL]DKROXQXE
Mԥsԥlԥn V.M.Bradis tԥOLP PHWRGODUÕQÕ úԥrh edԥrkԥQ RQODUÕ
induksiya vԥ deduksiya, intuisiya, analogiya, analiz vԥ sintez
vԥ s. NLPL DUGÕFÕOOÕTOD |\Uԥnilmԥsini tԥNOLI HWPLúGLU >8; 29].
Y.M.Kolyagin riyaziyyatda istifadԥ olunan tԥOLP PHWRGODUÕQGD
LQWXLVL\D\DD\UÕFDWԥOLPPHWRGXNLPLED[PÕUYԥ konkret olaraq
RQXQ DGÕQÕ TH\G etmir. Lakin tԥOLP PHWRGODUÕQÕQ P[Wԥlif
mԥzmun xԥtlԥrinin tԥdrisindԥ istifadԥ ROXQPDVÕQGD LQWXLVL\D\D
analiz vԥ sintezin tԥrkib hissԥsi kimi daxil edilir [142; 46].
Orta mԥktԥb kursunda daxil edilԥQ UL\D]L DQOD\ÕúODU Yԥ
tԥkliflԥr, ԥsasԥn, induktiv-deduktiv yolla daxil edilir ki, bu pro-
sesdԥ intuisiya xüsusi yer tutur.
Milyon dԥfԥ tԥNUDUROXQPXú[VXVLWԥcrübԥ ԥVDVÕQGDLQVDQ-
larda fikrԥQPúDKLGԥetmԥ NLPLLQWXLVL\DDGODQGÕUGÕ÷ÕPÕ]EDFD-
UÕT \DUDQPÕúGÕU%ԥzi hallarda insan sadԥ riyazi hԥqiqԥtlԥri Dú-
kar etmԥk üçün ԥtraf mühitdԥQKLVVRUTDQODUÕYDVLWԥsilԥ DOGÕ÷Õ
mԥlumata ԥVDVODQPDGDQ \DOQÕ] DQOD\ÕúÕQ Kԥqiqi vԥziyyԥti
KDTTÕQGD|]QQWԥsԥvvürlԥrinԥ ԥVDVODQÕU>8; 30].
Mԥsԥlԥnin mԥzmunu ilԥ WDQÕúOÕT YHULOԥnlԥr vԥ D[WDUÕODQODU
DUDVÕQGD IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕTODU PԥyyԥQ ROXQGXTGDQ VRQUD úD-
gird intuisiyaya ԥsaslanaraq müԥyyԥn fikir söylԥ\LU øQWXLVLya-
QÕQ GR÷UX Yԥ \DODQ DSDUÕOPDVÕ EDúTD Pԥsԥlԥdir. Metodik ԥdԥ-
biyyatlarda dԥrketmԥnin üç mԥrhԥlԥVLFDQOÕPúDKLGԥ, mücԥr-
rԥd tԥfԥkkür, nԥzԥri biliklԥrin praktikaya tԥtbiqi) qeyd olunur
ki, onun birinci mԥrhԥlԥsi – PúDKLGԥ bilavasitԥ intuisiya ilԥ
ԥlaqԥGDUGÕU 'HPԥli, intuisiya tԥfԥNNU IRUPDVÕ NLPL Wԥlimin

31
müxtԥlif mԥrhԥlԥlԥrindԥ tԥtbiq oluna bilԥr. Xüsusԥn hԥndԥsԥ
mԥzmun xԥtlԥrinin, ehtimal vԥ riyazi statistika elementlԥrinin
öyrԥnilmԥsindԥ LQWXLVL\DQÕQ LGUDN PHWRGX NLPL Wԥlimdԥ rolu
vacibdir. Lakin intuisiya riyaziyyat tԥlimindԥ ԥVDVOÕ ELOLNOԥr
mԥnbԥyinin mԥnimsԥnilmԥsi kimi qԥbul edilԥ bilmԥz.
Riyaziyyat tԥlimindԥ intuisiya vԥ bununla ԥlaqԥdar tԥdqi-
TDWLúOԥrinin ԥWUDIOÕWԥKOLODUDúGÕUÕOPÕúGÕU [27]. Burada intuisiya-
QÕQ UL\D]L\\DW Wԥlimindԥ, xüsusԥQ \HQL DQOD\ÕúODUÕQ GD[LO HGLO-
mԥsi vԥ mԥsԥlԥ hԥllindԥ DSDUÕFÕYDVLWԥ ROPDVÕTH\GROXQXU5L-
ya]LDQOD\ÕúODUÕQIRUPDODúPDVÕQGDPԥzmun xԥtlԥrinԥ aid xassԥ
vԥ ԥlamԥtlԥriQ DúNDU ROXQPDVÕQGD WԥOLP PHWRGODUÕQÕQ P[Wԥlif
NRPELQDVL\DODUÕQGDQLVWLIDGԥ ROXQXU%XPHWRGODUÕQWԥtbiq olu-
nan elementlԥrindԥn mԥsԥlԥnin hԥlli prossindԥ istifadԥ edԥrkԥn
úDJLUGOԥU \HQL DQOD\Õú Yԥ tԥkliflԥrlԥ WDQÕú ROXUODU 0ԥsԥlԥ hԥlli
vasitԥsilԥ nԥzԥri vԥ praktik biliklԥr ԥldԥ olunur. Eyni zamanda
riyaziyyat tԥlimindԥ mԥsԥlԥ hԥlli tԥOLP PHWRGX NLPL UHDOODúÕU
Mԥsԥlԥ vԥ onun hԥlli mԥrhԥlԥlԥri mԥsԥlԥnin tԥhlilindԥQ EDúOD-
yaraq hԥll mԥrhԥlԥlԥULQLQ DUGÕFÕO DSDUÕOPDVÕQD Tԥdԥr müԥyyԥn
TDQXQDX\÷XQOXT ԥVDVÕQGD DSDUÕOPDOÕGÕU 0ԥsԥlԥ hԥlli elԥ bir
metoddur ki, onun tԥrkib hissԥlԥrinԥ mԥQWLTL DUGÕFÕOOÕTOD ԥmԥl
etdikdԥ müԥyyԥn nԥticԥ ԥldԥ etmԥk olar. Hԥndԥsԥ kursunda
mԥsԥlԥ hԥlli tԥOLP PHWRGX UROXQX R\QD\DUVD RQGD DúD÷ÕGDNÕ
tԥlԥblԥr ödԥnilmԥlidir:
- úDEORQ[DUDNWHrli mԥsԥlԥlԥrԥ yol verilmԥmԥlidir;
- mԥsԥlԥnin hԥlli mԥqsԥdi vԥ DLGL\\DWÕ VDKԥVL JHQLú ROPD-
OÕGÕU
- mԥsԥlԥ hԥlli vasitԥsilԥ tԥOLPLQ PHWRGLNDVÕ WԥkmillԥúGLULO-
mԥlidir;
- mԥsԥlԥ hԥOOL úDJLUGOԥrin tԥfԥkkürlԥULQLQ LQNLúDIÕQD Wԥsir
göstԥrmԥlidir;
- didaktik vԥ hԥyati ԥhԥmiyyԥti olmayan mԥsԥlԥlԥrԥ yol
verilmԥmԥlidir;
- müasir elmi, texniki yeniliklԥrlԥ ED÷OÕ SUDNWLN PDWHULDOÕ
ԥks etdirԥn mԥsԥlԥlԥr tԥtbiq edilmԥlidir [25; 7].
Qeyd olunan tԥGTLTDWLúLQGԥ hԥndԥsԥ tԥlimindԥ mԥsԥlԥ hԥl-
OLQLQIXQNVL\DODUÕ tԥhlil edilԥrkԥn orta mԥktԥb kursuna müvafiq

32
úDJLUGLQPKDNLPԥ qabiliyyԥWLQLLQNLúDIHWGLUԥn vԥ idrak fԥaliy-
yԥWLQL IRUPDODúGÕUDQ Pԥsԥlԥlԥr sisteminԥ VWQON YHULOPLúGLU
Orta mԥktԥELQUL\D]L\\DWNXUVXQGDDSDUÕODQLVODKDWODUYԥ bütün
mԥzmun xԥtlԥrinin vahid fԥnn (riyaziyyat) kimi daxil edilmԥsi
mԥsԥlԥ hԥlli ilԥ tԥlim prosesindԥ PHWRGODUGDQNRPELQDVL\DOÕúԥ-
kildԥ istifadԥyԥ \DQDúPDGԥ\LúLOPԥlidir. Mԥzmun xԥtlԥrinԥ aid
mԥsԥlԥlԥrin mԥzmunu vԥ onun hԥlli prosesi konkret mԥzmun
xԥttinԥ DLGROPDVÕEԥzԥQúDJLUGlԥr tԥrԥfindԥn çԥtin mԥnimsԥni-
OLU 6XDO úԥklindԥ verilԥn mԥsԥlԥlԥr tԥlim prosesindԥ problem
situasi\D \DUDGÕU Yԥ bu vԥziyyԥt mԥzmun xԥtlԥrinin ԥlaqԥlԥn-
dirilmԥsi üçün imkanÕ JHQLúOԥndirir. Belԥ mԥsԥlԥlԥrdԥn birini
nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ. Qrupda ©ԤODª R[X\DQ Wԥlԥbԥlԥrin faizi (4,5-5%)
DUDVÕQGDRODUVDTUXSGDԥQD]ÕQHoԥ tԥlԥbԥ ola bilԥr?
MԥsԥlԥQLQúԥrtindԥ ©ԤODªR[X\DQWԥlԥbԥlԥULQVD\ÕQÕJ|Vtԥ-
rԥn ԥdԥdin (4,5-DUDVÕQGD\HUOԥúPԥVLúDJLUGOԥUoQPDUDTOÕ
ROPDTOD \DQDúÕ RQODUGD IDL]Oԥ ED÷OÕ Pԥlum olan mԥsԥlԥlԥrdԥn
fԥUTOLRODUDT\HQLSUREOHPVLWXDVL\D\DúԥUDLW\DUDGÕOÕU
Mԥsԥlԥnin mԥzmunu vԥ kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDQ DVÕOÕOÕTODU
müԥyyԥn alqoritm ԥVDVÕQGD Kԥll olunan faiz mԥsԥlԥlԥrindԥn
ԥVDVOÕ úԥkildԥ fԥrqlidir. Burada mԥntiqi tԥfԥkkürlԥ \DQDúÕ HKWL-
mal nԥzԥriyyԥsinin elementlԥrindԥn dԥ istifadԥ olunur.
Riyaziyyat tԥlimindԥ tԥfԥkkürün «yerdԥ\LúPԥ tԥfԥkkürü»
adlanan növündԥQJHQLúLVWLIDGԥ olunur. Burada iki vԥ daha çox
mühakimԥnin nԥticԥVLGDKDJHQLúPKDNLPԥ ilԥ \HNXQODúGÕUÕOÕU
Mԥsԥlԥn ԥdԥG DQOD\ÕúÕ GDxil edilԥrkԥn N-natural, Z-tam, Q-
rasional ԥdԥdlԥU DUGÕFÕOOÕ÷Õ ]DPDQÕ münasibԥtindԥ
hԥr bir natural ԥdԥdin rasional ԥdԥG ROPDVÕ DOÕQÕU  .
Mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ kԥmiyyԥtin konkret qiymԥtlԥrinԥ
müvafiq mԥOXPROPD\DQD[WDUÕODQNԥmiyyԥWRQODUDUDVÕQGDNÕ
DVÕOÕOÕTODUDJ|Uԥ müԥyyԥn edilir. Bu tip bir neçԥ mԥsԥlԥnin hԥl-
lindԥn sonra daha ümumi mԥsԥlԥni hԥll etmԥk olar. Bu proses
úDJLUGOԥrdԥ tԥfԥkkür ԥmԥOL\\DWODUÕQÕQ LQNLúDIÕQD LPNDQ \DUDW-
maqla yanDúÕ RQODUÕQ Qԥzԥri material ԥldԥ etmԥsinԥ úԥrait
\DUDGÕU

33
 Mԥsԥlԥ 1. Bir traktorçu müԥyyԥn sahԥni 4 saata, digԥr trak-
torçu isԥ hԥmin sahԥQLVDDWDúXPOD\ÕU%XWUDNWRUoXODUÕQLNLVL
birlikdԥ hԥmin sahԥni neçԥ VDDWDúXPOD\DUODU"
Bu mԥsԥlԥ birgԥ Lúԥ aid olan mԥsԥlԥdir vԥ bu tip mԥsԥ-
lԥlԥrin hԥOOL]DPDQÕ©YDKLGªYԥ \D©EW|YªRE\HNWDQOD\ÕúÕQGDQ
istifadԥ HGLOLU%DúTDELUPԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 2. A vԥ B mԥntԥqԥlԥULDUDVÕQGDNÕPԥsafԥni yük ma-
úÕQÕ  VDDWD PLQLN PDúÕQÕ LVԥ 2 saata qԥt edir. Yük vԥ minik
PDúÕQODUÕ$Yԥ B mԥntԥqԥlԥrindԥQH\QL]DPDQGDTDUúÕ-TDUúÕ\D
hԥrԥkԥtԥ EDúOD\DUVDQHoԥ VDDWGDQVRQUDRQODUJ|Uúԥrlԥr?
Bu mԥsԥlԥ hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥdir vԥ hԥrԥkԥti xarakterizԥ
edԥn kԥmiyyԥtlԥr ԥvvԥlki birgԥ Lúԥ aid mԥsԥlԥdԥn bԥzi xüsusiy-
yԥtlԥrinԥ görԥ fԥrqlԥnirlԥr. Lakin mԥsԥlԥlԥrin hԥr birindԥ müԥy-
yԥn analogiya, ümumilԥúGLUPԥ mövcuddur. Hԥr iki mԥsԥlԥnin
tԥhlili vԥ müqayisԥsi olaraq mԥsԥlԥlԥrԥ daxil olan kԥmiyyԥtlԥ-
rin ölçü fԥrqlԥUL ROPDVÕQD ED[PD\DUDT D[WDUÕODQ Nԥmiyyԥtlԥrin
WDSÕOPDVÕ Pԥrhԥlԥsi eynidir. Bu mԥsԥlԥlԥrin tԥhlili vԥ hԥllindԥ
tԥfԥkkür ԥmԥOL\\DWODUÕQGDQ LVWLIDGԥ müԥyyԥn çԥrçivԥdԥ R[úDU-
GÕU 4H\G ROXQDQ Pԥsԥlԥnin tԥKOLOL úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn dԥrk
olunarsa, onda mԥsԥlԥdԥ verilԥnlԥri digԥr mԥsԥlԥ vasitԥsi ilԥ
JHQLúlԥndirmԥk olar:
Mԥsԥlԥ $\UÕOÕTGDELULQFLQDVRVVXoԥnini a saata, ikinci
nasos isԥ E VDDWD GROGXUXU øNL QDVRV H\QL YD[WGD LúOԥyԥrsԥ, su
çԥni neçԥ saata dolar?
Sonuncu mԥsԥlԥnin mԥzmunu vԥ hԥlli prosesi birinci vԥ
ikinci mԥsԥlԥlԥULQ DQDORJL\DVÕ ROPDTOD \DQDúÕ RQODUÕQ ümumi-
lԥúdirilmԥsidir. Burada analogiya «yerdԥ\LúPԥ» tԥfԥkkürü ԥsa-
VÕQda hԥyata keçirilir. Elmi yeniliklԥrdԥ induktiv mühakimԥ
[VXVL \HU WXWXU $QDORJL\DQÕQ PKDNLPԥ vasitԥsilԥ ԥVDVODQGÕ-
UÕOPDVÕ PԥúKXU SRO\DN DOLPL 6WHIDQ %DQD[ Wԥrԥfindԥn belԥ
qiymԥtlԥQGLULOPLúGLU ©5L\D]L\\DWoÕ R úԥxsdir ki, o, hԥqiqԥtlԥr
DUDVÕQGD DQDORJL\DQÕ WDSPD÷Õ EDFDUÕU LVEDW SURVHVLQGԥ analo-
JL\DQÕ ԥlaqԥlԥndirmԥ\L EDFDUDQ úԥxs isԥ \D[úÕ UL\D]L\\DWoÕGÕU
GDKDJFOUL\D]L\\DWoÕRúԥxsdir ki, o, nԥzԥriyyԥdԥ DQDORJL\DQÕ
qeyd edir; hԥr kԥs özünü belԥ tԥsvir edԥ bilԥr, kim analogiya
DUDVÕQGDDQDORJL\DQÕJ|UUª>40; 119].

34
 5L\D]L\\DWÕQWԥlimi prosesindԥ DQDORJL\DQÕQWԥtbiqini fԥrq-
lԥndirmԥN OD]ÕPGÕU 2E\HNW Yԥ hadisԥnin hԥU KDQVÕ ԥlamԥti
digԥr obyekt vԥ hadisԥnin nԥticԥVLNLPLDOÕQÕUsa, bu sadԥ analo-
gi\D DGODQÕU 0ԥsԥlԥn SDUDOHORTUDPÕQ Eԥzi xassԥlԥrini analoji
olaraq paralelepipedԥ aid etmԥN RODU %XUDGD SDUDOHORTUDPÕQ
tԥrԥflԥrinin paralelliyi vԥ bԥrabԥrliyi paralelepipeddԥ üzlԥrin
paralelliyinԥ vԥ bԥrabԥrliyi xassԥlԥrinԥ X\÷XQ DSDUÕOÕU 6DGԥ
analogiyada sԥKYLQ DúNDU ROPDVÕ HKWLPDOÕ D]GÕU *HQLúOԥndiril-
PLúDQDORJL\DR[úDURE\HNWYԥ hadisԥlԥrdԥn nԥticԥ NLPLDOÕQDQ
R[úDUOÕTGÕU 7ԥlim prosesindԥ JHQLúOԥQGLULOPLú DQDORJL\DQÕQ
sԥhv nԥticԥVLQLQ ROPDVÕ HKWLPDOÕ GDKD oR[GXU %X ED[ÕPGDQ
mԥsԥlԥ hԥlli tԥlimindԥ nԥzԥrԥ çarpan bԥ]L KDOODUÕ Qԥzԥrdԥn
keçirԥk.
Kԥmiyyԥt ölçülür vԥ hԥr bir kԥmiyyԥtin qԥEXOHGLOPLú|Oo
vahidi ԥVDVÕQGDԥdԥdi qiymԥWLYDUԤGԥd mücԥrrԥGDQOD\ÕúGÕUYԥ
ilkin olaraq adԥtԥn kԥmiyyԥtin nԥticԥsi kimi qԥbul edilir. a
ԥdԥdi b ԥdԥdindԥn 5 vahid böyükdürsԥ, b ԥdԥdi a ԥdԥdindԥn 5
vahid kiçikdir tԥNOLIL GR÷UXGXU Yԥ EX úԥkildԥ \DQDúPDQÕ
istԥnilԥn kԥmiyyԥtin ԥdԥdi qiymԥtinԥ aid etmԥk olar. Lakin a
ԥdԥdi b ԥdԥdindԥn p% böyükdürsԥ, b ԥdԥdi a ԥdԥdindԥn p%
kiçik deyildir.
*HQLúOԥQGLULOPLú DQDORJL\DGD RE\HNWLQ PPNQ KDOODUÕ
DUDúGÕUÕOPDGÕ÷ÕQGDQEԥzԥn sԥhv nԥticԥ DOÕQÕU0ԥsԥlԥn 8 ԥdԥdi 5
ԥdԥdindԥn 3 vahid böyükdür vԥ tԥrsinԥ. Burada «böyükdür»,
©NLoLNGLUª DQOD\ÕúODUÕ DQDORML RODUDT GD[LO HGLOLU Yԥ bu sadԥ
DQDORJL\DGÕU 6DGԥ DQDORJL\DQÕQ GD Vԥhv nԥticԥsi ola bilԥr. «8
ԥdԥdi 5 ԥdԥdindԥn 60% böyükdürsԥ, 5 ԥdԥdi 8 ԥdԥdindԥn 60%
kiçikdir» tԥNOLILGR÷UXGH\LO%Xúԥkildԥ DQDORJL\DQÕQQԥticԥsi-
QLQGR÷UXROPDPDVÕP[Wԥlif sԥbԥblԥrdԥQDVÕOÕGÕU%XVԥbԥblԥr
müԥllim tԥrԥfindԥQYD[WÕQGD DúNDUODQÕE úDJLUGOԥrԥ izah olunar-
sa, qeyd olunan DQDORJL\DQÕQ Wԥtbiqindԥ onlar sԥhvԥ yol ver-
mԥzlԥr.
Riyaziyyat tԥlimindԥ EWQUL\D]LDQOD\ÕúODUÕQWԥrif vԥ xas-
sԥlԥrini nԥzԥriyyԥ vasitԥsilԥ verilmԥsi mümkün deyil. Riyazi
DQOD\ÕúODUÕQGD[LOHGLOPԥsi vԥ RQODUÕQ[DVVԥlԥULQLQDUDúGÕUÕOPDVÕ
mԥsԥlԥ hԥlli vasitԥsilԥ hԥ\DWD NHoLULOLU %X ED[ÕPGDQ \HQL

35
«Riyaziyyat» dԥrsliklԥrindԥ EHúPԥzmun xԥttinin vahid dԥrslik-
dԥ verilmԥsi vԥ RQODUÕQHOPLPHWRGLNLED[ÕPGDn DUGÕFÕOOÕ÷ÕQÕQ
sistematikliyinin düzgün tԥmin edilmԥsi vacib mԥsԥlԥlԥdԥn
biridir.

1.4. Riyazi mԥsԥlԥ úDJLUGOԥrin tԥfԥkkürlԥULQLLQNLúDI

etdirԥn vasitԥ kimi

Orta mԥktԥb kursunda riyaziyyat tԥliminin ԥsas problemlԥ-

rindԥQELULúDJLUGOԥrdԥ riyazi tԥfԥNNUQIRUPDODúGÕUÕOPDVÕSUR-
sesi hesab olunur. Riyazi tԥfԥNNUDQOD\ÕúÕ \DOQÕ]tԥlim prose-
sindԥ deyil, eyni zamanda tԥOLPL UHDOODúGÕUDQ Eԥzi amillԥrdԥn
DVÕOÕGÕU0ԥsԥlԥ hԥlli vasitԥsilԥ tԥlimdԥ úDJLUGOԥU\DUDGÕFÕIԥaliy-
yԥtԥ GDKDoR[PDUDTOÕROXUODU7ԥlim prosesindԥ seçilԥn mԥsԥ-
lԥlԥrin mԥzmununun gündԥlik hԥyatdan götürülmԥsi nԥzԥriyyԥ
vԥ SUDNWLNDQÕQYԥhdԥti müԥllim tԥrԥfindԥn düzgün tԥmin edilԥr-
sԥRQGDúDJLUGOԥUD[WDUÕúDV|YTHGԥrlԥr.
XX ԥsrin 30-cu illԥrindԥ sovet-UXVPHWRGLVWLù7URWVNL tԥrԥ-
findԥn irԥli sürülԥn ideya-«tԥlimdԥ mԥqsԥdԥX\÷XQ Pԥsԥlԥlԥrin
tԥtbiqi» müasir dövrdԥ riyaziyyat tԥOLPL TDUúÕVÕQGD TR\XODQ
mԥqsԥdlԥrԥ X\÷XQGXUùDJLUGLQVԥrbԥVWúԥkildԥ \DUDGÕFÕYԥ inki-
úDIHWGLULFL D[WDUÕúÕ RQODUÕQ LQNLúDIÕQD Yԥ GQ\DJ|UúQQ IRU-
maODúPDVÕQDPVEԥt tԥsir göstԥrir. Riyazi tԥhsildԥ moderniza-
siya hԥrԥkԥti mԥrhԥlԥlԥrlԥ müxtԥlif dövrlԥrdԥ EDú YHUPLúGLU
Modernizasiya-tԥlimdԥ müasirlԥúPԥ NLPLEDúDGúOԥrԥk, yeni
ideya, metod vԥ tԥlԥblԥULQUHDOODúPDVÕGÕU
Müxtԥlif ölkԥ vԥ beynԥlxalq tԥúNLODWODUÕQ Wԥúԥbbüsü ilԥ
riyazi tԥhsildԥ LVODKDWODUÕQDSDUÕOPDVÕKԥPLúԥ diqqԥt mԥrkԥzindԥ
olub. 1958-ci ildԥ Yedinburqda keçirilԥn Beynԥlxalq komissi-
yaQÕQ -ci ildԥ Stokholmda, 1966-FÕ LOGԥ «YUNESKO»-
nun rԥhbԥrliyi ilԥ keçirilԥn beynԥO[DOTNRQIUDQVODUÕQUL\D]LWԥh-
silԥ hԥVU ROXQPDVÕ UL\D]L\\DW elminin dünya sԥviyyԥsindԥ
hԥPLúԥ DNWXDOHOPROPDVÕQÕԥVDVODQGÕUÕU [205; 29].
Tԥlim sistemi vԥ úDJLUGLQLGUDNLLQNLúDIÕDUDVÕQGDVÕ[ԥlaqԥ-
QLQ ROPDVÕ PԥyyԥQ TDQXQDX\÷XQOXT ԥVDVÕQGD DSDUÕOÕU 3VL[R-

36
loq vԥ SHGDTRTODUÕQ DSDUGÕ÷Õ HOPL-tԥGTLTDW LúOԥrinin nԥticԥsi
olaUDTKDQVÕWԥfԥkkürün riyazi tԥfԥkkürԥ DLGROPDVÕPԥsԥlԥsi bu
gün dԥ hԥOOROXQPDPÕúSUREOHPKHVDEROXQXU+ԥUKDQVÕUL\D]L
DQOD\ÕúÕQ IRUPDODúPDVÕQGD WԥfԥNNU IRUPDODUÕQGDQ EX Yԥ ya
digԥUúԥkildԥ istifadԥ ROXQXU5L\D]LDQOD\ÕúODUÕQWԥrifinin veril-
mԥsindԥ bԥzi mԥsԥlԥlԥrin daxil edilmԥVL]DPDQÕPԥllim tԥrԥ-
findԥn müԥyyԥQ TDQXQDX\÷XQOXTODU DUGÕFÕOOÕTOD \HULQԥ yetiril-
mԥlidir.
Riyaziyyat tԥOLPL PHWRGODUÕQÕQ LQNLúDIHWGLULFL IXQNVL\Dla-
UÕQÕQԥlaqԥlԥndirilmԥsindԥ TH\GROXQDQVLVWHPLQWDPOÕ÷ÕQԥzԥrԥ
DOÕQPDOÕGÕU. Mԥsԥlԥn \HQL DQOD\Õú GD[LO HGԥrkԥQ \DOQÕ] RQXQ
tԥrifinin ifadԥsi, onun ԥyani modelinin tԥhlil olunmadan veril-
mԥsi bԥzԥn sԥhv nԥticԥlԥrlԥ \HNXQODúD ELOԥU ùDJLUGOԥr eyni
anla\ÕúÕQ PԥOXP DQOD\ÕúGDQ IԥUTLQL RQODU DUDVÕQGD PPNQ
ümuPLOL\LQ ROPDVÕQÕ ԥWUDIOÕ Gԥrk etdikdԥ onlarda yeni axta-
UÕúODUDPDUDTDUWDFDT
5L\D]L DQOD\ÕúODUÕQ |\UԥnilmԥVL ]DPDQÕ Wԥlim metodla-
UÕQGDQVԥmԥrԥli istifadԥ vԥ tԥfԥkkür ԥmԥOL\\DWODUÕQÕQWԥtbiqindԥ
RODQDUGÕFÕOOÕTODUDP[WԥOLI\DQDúPDODUP|YFXGGXU5L\D]L\\DW
tԥlimindԥ mԥntiqi problemlԥULQ ROPDVÕ \DOQÕ] VÕUI Pԥntiqi
problem deyil, eyni zamanda riyazi komponentlԥrin dili ilԥ
ԥlaqԥGDUGÕU
Riyazi mԥsԥlԥnin hԥOOL]DPDQÕPԥntiqi vԥ riyazi problemlԥ-
rin komponentlԥrinin SDUDOHO DUDúGÕUÕOPDVÕ Wԥklifini verԥn
A.A.Stolyar DQOD\ÕúÕQ GD[LO HGLOPԥsindԥ ԥnԥnԥvi vԥ müasir
tԥOLPPHWRGODUÕQÕQVLQWH]LQLQWԥWELTROPDVÕQÕYDFLEKHVDEHGLU
Riyaziyyat tԥlimi mürԥkkԥb proses olmaqla riyazi fakt vԥ
LGH\DODU VLVWHPLQLQ úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn mԥnimsԥnilmԥsinԥ,
müԥyyԥn riyazi bilik vԥ EDFDUÕTODUÕQ ԥldԥ ROXQPDVÕQDYԥ riyazi
tԥfԥNNUQ LQNLúDIÕQD WԥPLQDW \DUDGÕU Bu prosesdԥ DQOD\ÕúÕQ
öyrԥnilmԥVL]DPDQÕDúD÷ÕGDNÕODUQԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU>8; 274].
- DQOD\ÕúODUIRUPDOGD[LOHGLOPԥmԥli, mücԥrrԥGDQOD\ÕúODUÕQ
bütün hissԥlԥri vԥ xassԥlԥri konkretlԥúGLULOPԥli, konkret-induk-
tiv vԥ mücԥrrԥd deduktiv metodlardan istifadԥ ROXQPDOÕ
- úDJLUGLQPDUDTGDLUԥsi nԥzԥrԥ DOÕQPDOÕYԥ DQOD\ÕúÕQGDKD
tԥbii yolla daxil edilmԥsi;

37
 - \HQL DQOD\ÕúÕQ Wԥrifini ԥVDVODQGÕUPDT DQOD\Õú KDTTÕQGD
úDJLUGOԥrdԥ \DQOÕúWԥsԥvvürlԥULQ\DUDQPDVÕQDLPNDQYHUPԥmԥk;
- yeni vԥ mԥOXP DQOD\ÕúODU DUDVÕQGD ԥlaqԥni müԥyyԥnlԥú-
dirmԥNRQODUDUDVÕQGDNÕR[úDUOÕTYԥ fԥrqi müԥyyԥn etmԥk;
- úDJLUGLQ LQNLúDIHWGLULFL Iԥaliyyԥtinin komponentlԥrindԥn
biri hesab olunan riyazi tԥfԥkkür tԥlim prosesindԥ, o cümlԥdԥn,
mԥsԥlԥ hԥllindԥ mԥqsԥdyönlü fԥaliyyԥtԥ istiqamԥtlԥnԥrsԥ nԥti-
cԥdԥ H\QL]DPDQGDUL\D]LELOLNEDFDUÕTYԥ vԥUGLúOԥr dԥ LQNLúDI
edԥr. Tԥlim vԥ idraki SURVHV VÕ[ ԥlaqԥdԥ ROPDTOD úDJLUGOԥrin
riyazi tԥfԥNNUQ LQNLúDI HWGLULU 7ԥlimlԥ müqayisԥdԥ idraki
SURVHVLQLQNLúDIÕQLVEԥtԥn sԥrbԥstdir [152].
ùDJLUGLQ UL\D]L Wԥfԥkkürünün mԥqsԥG\|QO LQNLúDIÕ Wԥfԥk-
kürün tԥtbiqolunma dairԥsindԥn (ԥhatԥsindԥQDVÕOÕGÕUùDJLUGLQ
tԥdris fԥaliyyԥWLLQNLúDIHWGLULFLWԥlimin ԥVDVÕQÕWԥúNLOHWGL\LQGԥn
vԥ tԥfԥNNULQVDQÕQSUDNWLNIԥaliyyԥti ilԥ ԥlaqԥdar olaraq yaran-
GÕ÷ÕQGDQWԥlim vԥ tԥfԥkkürün komponentlԥri birgԥ DUDúGÕUÕOma-
OÕGÕU$QOD\ÕúÕQQ|YYԥ cins ԥlamԥtlԥri riyazi tԥfԥkkürün tԥtbiq
olunan elmi tԥbiiliyinԥ ԥVDVODQÕUYԥ RDúD÷ÕGDNÕNLPLPԥyyԥn
edilir:
1) elmi bilik vԥ mԥOXPDWODUÕQWRSODQPDVÕ%XUDHOPLIDNW-
lar, xüsusi terminlԥr, mԥnimsԥmԥ EDFDUÕ÷Õ SURVHV Yԥ onun
funksiyDVÕTDQXQDX\÷XQOX÷XQTL\PԥWLQLD\GÕQODúGÕUPDTEDFD-
UÕ÷ÕYԥ s.
2) elmi biliklԥrin praktikada istifadԥetmԥ EDFDUÕ÷ÕQÕQ IRU-
malaúGÕUÕOPDVÕ
Bura nԥzԥri biliklԥri tԥbiԥW TDQXQODUÕ ԥVDVÕQGD JQGԥlik
hԥyat tԥcrübԥsi vasitԥsilԥ UHDOODúGÕUPDT IDNW Yԥ fԥrziyyԥlԥri
fԥrqlԥndirmԥN EDFDUÕ÷Õ HNVSHULPHQWLQ NHoLULOPԥsi vԥ DOÕQDQ
nԥticԥlԥrin ümumilԥúGLULOPԥsi vԥ s. aiddir.
Y.M.Kolyagin riyazi tԥfԥkkürün ԥsas elmi-tԥbii element-
lԥULQLDúD÷ÕGDNÕNLPLPԥyyԥnlԥúGLULOPԥsini tԥklif edir:
- problemin dԥrk edilmԥsi;
- problemin dԥqiq tԥrifi vԥ onun digԥU DQOD\ÕúODUGDQ Iԥrq-
lԥndirilmԥsi;
- problemlԥ ԥlaqԥGDUEWQVLWXDVL\DODUÕQ|\Uԥnilmԥsi;
- hԥllin SODQODúGÕUÕOPDVÕ problemin hԥOOROXQPDVՁoQԥn

38
 sԥmԥrԥOLVXOXQD[WDUÕOPDVÕ
- ԥQoR[HKWLPDOOÕIԥrziyyԥnin (tԥklifin) seçilmԥsi;
- fԥrziyyԥQLQ\R[ODQÕOPDVՁoQHNVSHULPHQWLQDSDUÕOPDVÕ
- \R[OD\ÕFÕHNVSHULPHQWLQWԥúNLOL
- nԥticԥ vԥ onun ԥsaVODQGÕUÕOPDVÕQÕQúԥrhi;
- qeyd olunan fakt vԥ LGH\DODUOD ED÷OÕ \HQL VLWXDVL\DODUÕQ
JHQLúOԥndirilmԥsi;
Bunlar riyaziyyat tԥlimindԥ tԥtbiq olunan ԥsas elmi metod-
ODU ROPDTOD \DQDúÕ [VXVԥn mԥsԥlԥ hԥlli tԥlimindԥ ԥlaqԥli
úԥkildԥ istifadԥ olunur [142; 135].
ùDJLUGOԥULQ LQNLúDIÕ UL\D]L Wԥfԥkkürün ԥsas komponentlԥri
ilԥ VÕ[ ԥlaqԥGDUGÕU ԤQԥnԥvi tԥlimdԥn fԥrqli olaraq müasir tԥ-
limdԥ úDJLUGGDKDoR[ Iԥal vԥ müstԥTLOLúOԥmԥlidir. Yeni dԥrs-
liklԥrdԥ nԥzԥULPDWHULDOODUÕQD]DOGÕOPDVÕ vԥ SUDNWLNoDOÕúPDODUÕQ
hԥllinԥ üstünlük verilmԥsinin müsbԥt vԥ mԥnfi tԥrԥflԥri möv-
cudGXU %X oDWÕúPD]OÕTODUÕQ DUDGDQ TDOGÕUÕOPDVÕ oQ Wԥlim
prosesindԥ riyazi tԥfԥkkür komponentlԥrindԥn yerindԥ istifadԥ
tԥlimin keyfiyyԥtini yüksԥldir vԥ RQODUÕQԥzԥrdԥn keçirԥk.
Obyektin (hadisԥnin) konkret modeli ilԥ ԥlaqԥdar tԥfԥkkür-
konkret tԥfԥNNU DGODQÕU øEWLGDL VLQLIOԥrdԥ ELU oR[ DQOD\ÕúODUÕQ
daxil edilmԥsindԥ vԥ hesab ԥmԥllԥrinin mԥQDVÕQÕoR[OXTODUQԥ-
zԥriyyԥsi vasitԥsilԥ ԥlaqԥlԥndirilmԥsindԥ istifadԥ olunan obyek-
tin özü vԥ PRGHOLúDJirdlԥr tԥrԥfindԥQPúDKLGԥ edilir. Obyek-
tin, hadisԥnin ԥ\DQL REUD]ODUÕ RQODUÕQ PúDKLGԥ ROXQPDVÕ
konkret tԥfԥNNUQLNLIRUPDVÕQÕQROPDVÕQÕPԥyyԥn edir:
- operativ tԥfԥkkür;
- qeyri-operativ tԥfԥkkür.
Operativ tԥfԥkkürdԥ obyektin konkret modeli nԥzԥrdԥn
keçirilir. Qeyri-operativ tԥfԥkkürdԥ isԥ PúDKLGԥ, hissi qavra-
\ÕúWԥsԥvvür ԥVDVÕQGDRE\HNWLQKDGLVԥnin) modeli dԥrk edilir.
V-VI siniflԥrin riyaziyyat kursunda hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥ-
rin mԥzmununun tԥKOLOROXQPDVÕYԥ hԥOOLVXOODUÕQÕQD[WDUÕOma-
VÕQGa qeyri-operativ tԥfԥNNUIRUPDVÕQGDQLVWLIDGԥ olunur.
Konkret tԥfԥkkürün tԥWELTL ]DPDQÕ PFԥrrԥd tԥfԥkkürdԥn
dԥ istifadԥ olunur. Hԥndԥsԥ mԥzmun xԥtlԥrinin öyrԥnilmԥsindԥ
mücԥrrԥd tԥfԥNNUIRUPDVÕQGDQJHQLúLVWLIDGԥ olunur.

39
 <HQLDQOD\ÕúNLPLGD[LOHGLOԥn hԥndԥsi fiqurun bԥzi xassԥ-
lԥri nԥzԥrԥ DOÕQPÕU 2E\HNWLQ|\Uԥnilԥn bԥzi xassԥlԥrinin tԥhlil
edilmԥsi vԥ yeni xassԥlԥrin müԥyyԥn edilmԥsi kimi ԥlamԥtlԥr
mücԥrrԥd tԥfԥkkürün tԥtbiqindԥ \DUDQÕU %X LVԥ riyaziyyat
tԥliminin müxtԥlif mԥrhԥlԥlԥrindԥ yarana bilԥr.
Tԥfԥkkürün ԥVDVIRUPDVÕDQOD\ÕúPKDNLPԥ vԥ ԥqli nԥticԥ-
dir. TԥfԥNNUIRUPDODUÕQÕQTH\GROXQDQNRPSRQHQWOԥrinin müx-
tԥOLIúԥkildԥ tԥzahürü orta mԥktԥb kursunda siniflԥr üzrԥ müxtԥ-
OLIIRUPDGDUHDOODúÕU$QOD\ÕúWԥfԥNNUIRUPDVÕROPDTODED[ÕODQ
obyekt vԥ hadisԥnin xassԥlԥrini özündԥ ԥks etdirir.
Qeyri-operativ tԥfԥNNUIRUPDVÕQÕQRE\HNWLLúDUԥQPD\Lú
etdirmԥklԥ DQOD\ÕúÕQPKPԥlamԥtlԥrinin mԥzmunu DoÕOÕU
Riyazi tԥfԥkkürün ԥsas komponentlԥri metodik ԥdԥbiyyat-
ODUGDDúD÷ÕGDNÕNLPLQԥzԥrdԥ tutulur:
1. Konkret tԥfԥkkür
2. Mücԥrrԥd tԥfԥkkür
3. øQWXLWLYWԥfԥkkür
4. Funksional tԥfԥkkür
5. Dialektik tԥfԥkkür
<DUDGÕFÕWԥfԥkkür
7. Riyazi tԥfԥkkürün mühakimԥ IRUPDVÕ
Riyazi tԥfԥkkürün yarDGÕFÕIXQNVLRQDOYԥ riyazi mühakimԥ
IRUPDODUÕUL\D]L\\DWWԥlimindԥ mԥsԥlԥ hԥlli ilԥ VÕ[ԥlaqԥGDUGÕU
Ötԥn ԥsrin 70-ci illԥrindԥ psixoloqlar vԥ UL\D]L\\DWoÕPHWRGLVW
alimlԥr tԥrԥfindԥn irԥli sürülԥn tԥfԥNNUIRUPDODUÕEXJQ \HQL
tԥOLPPHWRGODUÕNLPLWԥqGLPROXQDQDQOD\ÕúODUODVÕ[ԥlaqԥGDUGÕU
Orta mԥktԥb kursunda hԥll edilԥn mԥsԥlԥlԥr mԥzmununa,
nԥzԥri materiallar vԥ mԥchulun xarakterinԥ görԥ DúD÷ÕGDNÕNLPL
xarakterizԥ olunur:
- obyektin (hadisԥnin) mԥzmununa görԥ – praktik vԥ
riyazi mԥsԥlԥlԥr;
- obyektdԥ istifadԥ olunan nԥzԥri material – standart vԥ
qeyri-standart mԥsԥlԥlԥr;
- mԥchulun (tԥlԥbin) xarakteri – hesablama, qurma vԥ
isbat mԥsԥlԥlԥri.

40
 Belԥliklԥ, obyektin qeyd olunan növlԥrinԥ görԥ hԥll olunan
mԥsԥlԥlԥrdԥ riyazi tԥfԥkkürün müxtԥlif komponentlԥrindԥn
D\UÕOÕTGDYԥ NRPELQDVL\DOÕúԥkildԥ JHQLúLVWLIDGԥ olunur.
TԥGTLTDWLúLQLQ-cü fԥslindԥ orta mԥktԥb kursunda siniflԥr
üzrԥ qeyd olunan komponentlԥrin mԥsԥlԥ hԥllindԥ tԥtbiqi vԥ
RQXQODED÷OÕproblemlԥULQDUDGDQTDOGÕUÕOPDVÕ\ROODUÕPԥyyԥn
HGLOPLúGLU

1.5. Mԥsԥlԥ hԥlli tԥlimindԥ mԥntiq elementlԥri pedaqoji-

psixoloji faktor kimi

Mԥsԥlԥ hԥOOL SURVHVLQL úDJLUGOԥrdԥ tԥfԥkkür ԥmԥliyyatlaUÕ-

QÕQLQNLúDIÕQDWԥsir edԥn bir vasitԥ kimi qiymԥtlԥndirmԥk olar.
Eyni zamanda mԥsԥlԥ hԥlli ilԥ ԥlaqԥGDUúDJLUGOԥrin rast gԥldiyi
çԥtinliklԥri tԥfԥNNU IRUPDODUÕQÕQ Yԥ ԥmԥOL\\DWODUÕQÕQ Yԥhdԥti
ilԥ minimuma endirmԥk olar. Mԥsԥlԥ, onun mԥzmunu, mԥsԥlԥ-
dԥ verilԥnlԥr vԥ D[WDUÕODQODUDUDVÕQGDNÕPQDVLEԥt tԥlimin sԥmԥ-
rԥliliyinԥ tԥsir edԥn ԥsas amillԥrdԥn biridir. Riyaziyyat tԥlimin-
dԥ mԥsԥlԥ hԥlli ilԥ ԥlaqԥdar müxtԥlif problemlԥr var vԥ RQODUÕ
PXPLúԥkildԥ DúD÷ÕGDNÕNLPLTH\GHWPԥk olar:
1. Müԥllimlԥ ԥlaqԥdar problemlԥr
2. ùDJLUGOԥ ԥlaqԥdar problemlԥr
3. Müԥllim vԥ úDJLUGPQDVLEԥtlԥri ilԥ ԥlaqԥdar problemlԥr
4. Dԥrslik vԥ metodik vԥsaitlԥrlԥ ԥlaqԥdar problemlԥr vԥ s.
Qeyd olunan problemlԥri daha da konkretlԥúGLUPԥk olar vԥ
bu mԥsԥlԥlԥrlԥ ԥlaqԥdar pedaqoji vԥ psixoloji ԥdԥbiyyatlarda
JHQLútԥdqiqatlar DSDUÕOPÕúGÕU%XJQRUWDPԥktԥbin riyazi kur-
sunda, ali mԥktԥblԥrԥ qԥbul imtahanlarÕQda «mԥntiqi
mԥsԥlԥlԥUª DQOD\ÕúÕQD GDKD oR[ UDVW Jԥlinir. Mԥntiq nԥdir?
+DQVÕ Pԥsԥlԥlԥr mԥntiqi mԥsԥlԥlԥr hesab olunur? Mԥntiq vԥ
onun elementlԥULKDQVÕúԥkildԥ tԥdris olunur vԥ s.
Hԥr bir nԥzԥriyyԥnin özünԥmԥ[VXV VLPYROODUÕ Yԥ ԥsas an-
OD\ÕúODUÕ P|YFXGGXU %X simvollar vԥ ԥVDV DQOD\ÕúODU ]ԥrindԥ
müԥyyԥn ԥmԥOL\\DWODUDSDUPDTOD\HQLDQOD\ÕúDOPDTROXU<HQL
DQOD\Õú Yԥ hadisԥQLQ DOÕQPDVÕ Pԥlum nԥzԥriyyԥnin simvol vԥ

41
dili ilԥ IRUPDODúÕU Qԥticԥlԥnir. Elmi ԥdԥbiyyatlarda mԥntiq
fԥlsԥfi elm kimi daxil edilir. Müԥyyԥn bir hadisԥ vԥ proseslԥr
haqTÕQda müxtԥlif fikirlԥr söylԥmԥk olar. Bu zaman obyektin
konkret mԥzmunu nԥzԥrԥ DOÕQPDGDQIRUPDVÕQDYԥ digԥr ԥlamԥt-
lԥrinԥ görԥ nԥticԥ oÕ[DUÕOÕU%Xúԥkildԥ \DQDúPDIRUPDOPԥntiq
DGODQÕU0ԥntiq elmi bizim eradan ԥvvԥl IV ԥsrdԥ IRUPDODúPÕú
vԥ qԥdim yunan filosofu Aristotel formal mԥntiqin ԥVDVÕQÕTR-
yanlardan biri hesab olunur. Formal mԥntiqdԥ konkret mԥzmun
nԥzԥrԥ DOÕQPDGDQ PKDNLPԥ vasitԥsilԥ DQOD\ÕúODU DUDVÕQGDIRU-
mal olaraq müԥyyԥn nԥticԥ DOÕQÕU0ԥntiq ԥrԥb mԥQúԥli söz olub
zԥND D÷ÕO TDQXQDX\÷XQOXT PKDNLPԥ aparmaq mԥnaVÕQda
LúOԥdilir. Yunan dilindԥ «loqos», rus dilindԥ «logika» sözünün
mԥQDVÕQDX\÷XQGXU%XLVԥ mԥntiq elminin yaraGÕFÕVÕQÕQ\XQDQ
ILORVRIX $ULVWRWHO ROPDVÕQÕ ELU GDKD VEXW HGLU )ԥlsԥfԥnin bir
TROX NLPL LQNLúDI HGԥn mԥntiq elmi, XIX ԥsrdԥn sonra riyazi
mԥQWLT NLPL IRUPDODúPD÷D EDúODGÕ 5L\D]L Pԥntiqin ԥVDVÕQÕ
TR\DQODUGDQ ELUL LQJLOLV UL\D]L\\DWoÕVÕ &RUF %XO -1864)
hesab olunur [202].
Riyazi mԥntiq riyaziyyatda ԥqli nԥticԥlԥrin tԥtbiq olunan
növlԥrini öyrԥnir. Mürԥkkԥb kibernetik sistemlԥrin, müasir
informasiya nԥzԥriyyԥsi vԥ HOHNWURQ KHVDEODPD WH[QLNDVÕQÕQ
sürԥWOLLQNLúDIÕUL\D]LPԥntiqlԥ VÕ[ԥlaqԥGDUGÕU
Dünya alimlԥrindԥn B.Rassel, H.Post, De Morqan, R.Stoll,
øø-HTDONLQ $1.ROPRTRURY P.S.Novikov vԥ digԥrlԥrinin
mԥntiq sahԥsindԥ xidmԥtlԥri böyükdür.
Milliyyԥtcԥ azԥUED\FDQOÕGQ\Dú|KUԥtli böyük alim Lütfi-
zadԥnin riyazi statistika, riyazi mԥntiq, dԥqiq olmayan çoxluq-
lar, mürԥkkԥb idarԥetmԥ vԥ süni intellekt sistemlԥULQLQ LQNLúD-
IÕQD GDLUHOPLLúOԥri, o cümlԥdԥn, qeyri-sԥlis çoxluqlar vԥ qeyri
sԥlis mԥntiq sahԥsindԥ ԥldԥ etdiyi nԥticԥlԥr riyazi mԥntiqlԥ VÕ[
ԥlaqԥGDUGÕU.
Mԥntiq elmi tԥfԥNNU IRUPDODUÕQÕ |\Uԥnmԥklԥ \DQDúÕ EX
formalar üzԥrindԥ DSDUÕODQ Pԥntiqi ԥmԥliyyatlar vԥ qaydalar
arDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUÕPԥyyԥn edir.
'Q\DQÕQ ELU oR[ LQNLúDI HWPLú |ONԥlԥrindԥ orta mԥktԥb
kursunda mԥQWLT D\UÕ Iԥnn kimi tԥdris olunur. AzԥrbaycanÕQ

42
orta mԥktԥblԥrindԥ 1955-ci ildԥn sonra mԥntiq elmi tԥdris olun-
mur. Mԥntiqin bir «qolu» hesab edilԥn riyazi mԥQWLT \DOQÕ]
riyaziyyat tԥlim prosesindԥ GROD\ÕVÕ\ROODWԥdris olunur. Bu isԥ
TDUúÕ\D TR\XODQ Pԥqsԥdԥ oDWPDT oQ PPNQ LPNDQODUÕ
\DUDWPÕU
Hԥlԥ NHoPLúVRYHWOԥr birliyindԥ orta mԥktԥblԥr üçün nԥzԥr-
dԥ tutulan vԥ müԥlliflԥri S.N.Vinoqradov, A.F.Kuzmin olan
«Mԥntiq» dԥrsliyindԥ pedaqoji-psixoloji mԥsԥlԥlԥrlԥ paralel
mԥntiq elementlԥrinin daxil edilmԥsi riyaziyyat tԥdrisindԥ
UL\D]LDQOD\ÕúODUÕQGD[LOHGLOPԥsi mԥrhԥlԥlԥULQLQDVDQODúPDVÕQD
úԥUDLW\DUDGÕUGÕ>8; 26].
Müasir dövrdԥ orta mԥktԥblԥrdԥ mԥntiq elminin tԥdris
olunPDVÕQD QDLO ROPDT Wԥdrisin keyfiyyԥt vԥ sԥmԥrԥliliyini
DUWÕUD ELOԥr. Orta mԥktԥE NXUVXQGD DSDUÕODQ LVODKDWODUÕQ ԥVDVÕQÕ
tԥlim prosesinin fԥDOOÕ÷Õ ԥhatԥ edir. Tԥlim prosesinin fԥDOOÕ÷Õ
ԥsasԥQúDJLUGLQIԥaliyyԥti ilԥ müԥyyԥn edilir.
Tԥlimdԥ mԥntiqi problem tԥdrislԥ ԥlaqԥdar ola bilԥr. Prob-
OHPLQKDQVÕNRPSRQHQWOԥ ԥlaqԥGDUROPDVÕQGDQDVÕOÕROPD\DUDT
bütün mԥntiqi vԥ psixoloji-pedaqoji amillԥr dԥrsin mԥrhԥlԥlԥ-
rindԥ DúNDUROXQXU
Tԥlimin yüksԥk vԥ sԥmԥrԥOL ROPDVÕ Pԥllim vԥ úDJLUGLQ
müԥyyԥn edilԥn mԥqsԥdԥ oDWPDVÕ oQ ԥsas meyar tԥlimdԥ
«probOHP VLWXDVL\DQÕQª \DUDGÕOPDVÕGÕU 3URblem varsa tԥlimdԥ
maraq vԥ LQNLúDIHWGLULFLIDNWODUP|YFXGGXU
Müasir dԥrsin mԥrhԥlԥlԥrinin tԥúNLOLYԥ ona verilԥn tԥlԥblԥr
5L\D]L\\DWSURTUDPÕQGDDúD÷ÕGDNÕNLPLPüԥyyԥn edilir:
I mԥrhԥlԥPRWLYDVL\DSUREOHPLQTR\XOXúX
II mԥrhԥlԥ: tԥGTLTDWÕQDSDUÕOPDVÕ
III mԥrhԥlԥ: informasiya mübadilԥsi;
IV mԥrhԥlԥ: LQIRUPDVL\DQÕQ P]DNLUԥsi vԥ nԥticԥ oÕ[DUÕO-
maVÕ
V mԥrhԥlԥ\DUDGÕFÕWԥtbiqetmԥ;
VI mԥrhԥlԥ: ev WDSúÕUÕTODUÕ
VII mԥrhԥlԥ: qiymԥtlԥndirmԥ;
VIII: refleksiya [11; 14]
Qeyd olunan mԥrhԥlԥlԥrin hԥr birinԥ mԥxsus mԥntiqi prob-

43
lemlԥr mövcuddur.
Metodik ԥdԥbiyyatlarda riyazi fԥaliyyԥtlԥ ԥlaqԥdar müxtԥ-
lif modellԥr tԥNOLIROXQXU%XUDNRQNUHWVLWXDVL\DQÕQ riyazi ifa-
dԥVL PRGHOL UL\D]L PDWHULDOODUÕQ Pԥntiqi tԥúNLO HGLOPԥsi vԥ
onun ԥvvԥONL DQOD\ÕúODUOD ԥlaqԥsinin tԥmin edilmԥsi, ԥldԥ olu-
nan nԥticԥnin praktikaya vԥ \DVRQUDNÕPԥrhԥlԥyԥ tԥtbiqi vԥ s.
nԥzԥrdԥ tutulur. Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥntiq vԥ
onun elementlԥUL DoÕT úԥkildԥ verilmԥsԥ dԥ, ondan bu vԥ ya
digԥU úԥkildԥ istifadԥ olunur. Mԥlumdur ki, tԥlim prosesindԥ
probOHP VLWXDVL\DQÕQ \DUDGÕOPDVÕ Iԥal tԥOLPLQ ©EDúODQ÷ÕF Q|T-
tԥsi» kimi qiymԥntlԥQGLULOLU 3UREOHP VLWXDVL\DQÕQ \DUDGÕOPDVÕ
müԥyyԥn bir ԥmԥOL\\DWGÕU Yԥ hԥr bir ԥmԥliyyat mԥntiqi quru-
OXúDPDOLNGLU
Riyazi mԥsԥlԥQLQ TR\XOXúXQGD Pԥyyԥn alqoritmԥ ԥsas-
lanan mԥQWLTLVWUXNWXUDUDVÕQGDDVÕOÕOÕTODUKԥPLúԥ DúNDUúԥkildԥ
verilmir. HԥU KDQVÕ Pԥsԥlԥnin hԥOOL ]DPDQÕ DSDUÕODQ ԥmԥliyyat
DOÕQan nԥticԥdԥQ DOTRULWPLN ED[ÕPGDQ DVÕOÕ GH\LO <ԥni mԥsԥ-
lԥnin hԥlli prosesindԥ DOÕQDQQԥticԥlԥrin ԥdԥdi qiymԥtindԥQDVÕOÕ
ROPD\DUDT VRQUDNÕ ԥmԥOL\\DWÕQ LFUDVÕ ODEGGU 0ԥQWLTL úԥrtdԥ
isԥ DOÕQDQQԥticԥlԥULQ\R[ODQÕOPDVÕVRQUDNÕPԥrhԥlԥlԥrlԥ ԥvvԥl-
ki mԥrhԥlԥlԥUDUDVÕQGDԥlaqԥnin tԥhlili nԥzԥrdԥ tutulur. Mԥsԥlԥn
üçhԥdlisinin qrafikini qurmaq üçün icra
olunan alqoritmin hԥUELULQLQD\UÕOÕTGDPԥQWLTLúԥrtlԥr daxilindԥ
standart hԥll mԥrhԥlԥlԥri (alqoritmi) mövcuddur vԥ RQODUÕ
DúD÷ÕGDNÕNLPLTUXSODúGÕUPDTRODU

ax2 +bx+c=0 tԥnliyinin hԥlli

qrafik üsulla hԥll tam kvadrata düsturla hԥll

hԥndԥsi tԥsvirin cԥbri tԥhlil alqoritmik

IXQNVL\DVÕQÕQTUDILNL

Sxem 1.5.1
Sxem 1.5.1-dԥ yekun mԥrhԥlԥ bir neçԥ mԥntiqi ԥmԥOL\\DWÕQ
nԥticԥVL NLPL DOÕQÕU .YDGUDW Wԥnliyin ԥPVDOODUÕQÕQ LúDUԥsinin

44
müԥyyԥn edilmԥVL YHULOPLú N|Nԥ nԥzԥrԥn kvadrat tԥnliyin
tԥrtib edilmԥsi, kvadrat üçhԥGOLQLQ YXUXTODUD D\UÕOPDVÕ Yԥ s.
proseslԥr yekuQODúDUDT ԥyani tԥsvir vasitԥsilԥ göstԥrilir. Orta
mԥktԥb kursunda kvantorlar – ümumilik (  YDUOÕT  ) vԥ
yeganԥlik ( ) mԥzmun xԥtlԥrinin tԥdrisi ilԥ ԥlaqԥdar mühüm
\HU WXWXU %X NYDQWRUODUÕQ HOHPHQWOԥrin) hԥr birinin mԥQDVÕ
konkret mԥsԥlԥlԥr üzԥrindԥ D\GÕQODúDUDTPXPLOԥúGLULOLU
Mԥsԥlԥ hԥllindԥ tԥtbiq olunan hԥr bir mԥntiqi proses
müԥyyԥn mԥntiqԥ ԥVDVODQÕU 1PXQԥ oQ DúD÷ÕGDNÕ Pԥsԥlԥni
nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 1. «k-QÕQ KDQVÕ TL\Pԥtindԥ
tԥnliyinin kökü yoxdur».
Tԥnlik birdԥ\Lúԥnli xԥtti tԥnlikdir. Mԥsԥlԥnin hԥlli mԥntiqi
olaraq ax=b tԥnliyinin hԥlli ilԥ üst-üstԥ GúU0ԥlumdur ki, bu
xԥtti tԥnliyin hԥlli oQDúD÷ÕGDNÕúԥrtlԥr daxilindԥ hԥll
olunur:
1. olduqda tԥnliyin yeganԥ hԥlli – GÕU
2. úԥrtindԥ tԥnliyin sonsuz sayda hԥlli var.
3. úԥrtindԥ isԥ tԥnliyin hԥlli yoxdur.
Burada vԥ oldu÷XQ-
dan mԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ ԥsasԥn vԥ
ödԥnilmԥlidir. tԥnliyinin köklԥri
vԥ -dir. Lakin k-QÕQ DOÕQDQ PYDILT TL\Pԥtlԥri
üçün k=5 olduqda DOÕQÕU 0ԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ
görԥ isԥ ROPDOÕGÕU9HULOPLúWԥnliyin kökünün
olmaPDVÕ oQ N  |Gԥnilmԥlidir. Mԥsԥlԥ hԥllindԥ vԥ proble-
PLQTR\XOXúXQGDQԥzԥri materiallardan istifadԥ olunur. Hԥndԥ-
sԥ mԥzmun xԥtlԥrindԥ teoremlԥULQLVEDWÕSURVHVOԥrindԥ, tԥnliklԥr
vԥ tԥnliklԥr sisteminin, bԥrabԥrsizliklԥr vԥ bԥrabԥrsizliklԥr sis-
teminin hԥllindԥ mԥntiqi ԥmԥOL\\DWODUGDQJHQLúLVWLIDGԥ olunur.
MülahizԥQLQ LQNDUÕ NRQ\XQNVL\DVÕ GL]\XQNVL\DVÕ  LPSOLNDsi-
\DVÕ Yԥ HNYLYDOHQVL\DVÕ ԥmԥOL\\DWODUÕQGDQ LVWLIDGԥ hԥm dԥ söz
ifadԥsinin riyazi ifadԥyԥ çevrilmԥsinԥ LPNDQ \DUDGÕU 'HPԥli,
riyazi problemin hԥllindԥ \DOQÕ]UL\D]LPԥntiqdԥn yox, ümumi
mԥntiq elementlԥrindԥn vԥ ԥmԥOL\\DWODUÕQGDQ JHQLú LVWLIDGԥ

45
olunur. «vԥ», «vԥ \Dª©ԤJԥr A varsa, onda B-dԥ var», «A on-
da vԥ \DOQÕ]RQGDYDUNLROXUNL%ROVXQªúԥklindԥ ifadԥlԥrin
riyazilԥúGLULOPԥVL ]DPDQÕ úDJLUGOԥU EX ED÷OD\ÕFÕODUÕQ PԥQDVÕQÕ
dԥqiq bilmԥlidirlԥU ԤNV KDOGD SUREOHPLQ Kԥllindԥ sԥhv nԥticԥ
DOÕQDELOԥr.
Tԥnliklԥr sisteminin, bԥrabԥrsizliklԥrin, bԥrabԥrsizliklԥr
sisteminin hԥllindԥ vԥ teoremlԥULQ LVEDWÕQGD TH\G ROXQDQ Q|T-
sanlara daha çox rast gԥlinir.Burada mԥntiq elementlԥrinin vԥ
riyazi mühakimԥnin düzgün tԥtbiq edilmԥsi mԥsԥlԥQLQ GR÷UX
hԥOO ROXQPDVÕQD LPNDQ \DUDGÕU 0ԥntiq vԥ onun elementlԥrin-
dԥn istifadԥ edԥrԥk mԥsԥlԥdԥ verilԥn obyektlԥULQ LOOVWUDVL\DVÕ
(sxem vԥ qrafiklԥr) hԥOOLQWDSÕOPDVÕQDúԥUDLW\DUDGÕU
øOOVWUDVL\D YDVLWԥsilԥ mԥFKXOXQ WDSÕOPDVÕQGD Pԥntiqi
mühakimԥdԥQJHQLúLVWLIDGԥ ROXQXU$úD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥni nԥzԥr-
dԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 2.
vԥ olarsa,
$%&'G]EXFDTOÕVÕQÕQVDKԥVLQLWDSÕQ
B C
N

M
A D
ùԥkil 1.5.1

Bu tip mԥsԥlԥlԥr Tԥlԥbԥ qԥbulu üzrԥ Dövlԥt KomissiyaVÕQ-

da keçirilԥn qԥEXO LPWDKDQODUÕQGD P[Wԥlif illԥrdԥ YHULOPLúGLU
Burada vaxt, pedaqoji vԥ SVL[RORML \DQDúPD Qԥzԥrԥ DOÕQDUDT
mԥsԥlԥnin LOOXVWUDVL\DVÕKD]ÕUúԥkildԥ YHULOPLúGLU%XQDED[ma-
yaraq DövlԥWøPWDKDQMԥrkԥzinin qԥEXOLPWDKDQODUÕQÕQVWDWLVWLN
KHVDEDWÕQDԥsasԥn bu mԥsԥlԥnin düzgün hԥll faizi – 0,83, sԥhv
cavablar faizi isԥ 13,80-dir [77; 295].

46
 Riyaziyyat tԥlimindԥ mԥntiqlԥ ED÷OÕ problemlԥU \DOQÕ]Qԥ-
zԥri vԥ SUDNWLNPDWHULDOODUÕQPԥnimsԥnilmԥsi ilԥ hԥll olunmur.
'Q\D SUDNWLNDVÕQGD PԥyyԥQ HGLOPLúGLU NL WHVW Wԥlimin
nԥticԥsini qiymԥtlԥndirԥn yeganԥ obyektiv PH\DUGÕU %WQ
siniflԥr üzrԥ mԥzmun xԥtlԥrini ԥhatԥ edԥn 25 mԥsԥlԥnin eyni
zamanda verilmԥsi müԥyyԥn problemlԥU \DUDGÕU 3UREOHPLQ
yaranPDVÕWԥlimin nԥticԥsini qiymԥtlԥndirmԥk üçün pedaqoji vԥ
mԥQWLTLED[ÕPGDQPԥqsԥdԥmüvafiq hesab edilmԥlidir. YuxaUÕ-
da qeyd olunan mԥsԥlԥdԥ G]EXFDTOÕQÕQ VDKԥsinin hesablan-
PDVÕWԥlԥb olunXU%XQXQoQúDJLUGKDQVÕQԥzԥULPDWHULDOODUÕ
bilmԥlidir?
- G]EXFDTOÕQÕQGLDTRQDOODUÕEԥrabԥrdir;
- G]EXFDTOÕQÕQGLDTRQDOÕGLDTRQDOODUÕRQXVDKԥlԥri bԥra-
bԥURODQLNLG|UGoEXFD÷DD\ÕUÕU
- G]EXFDTOÕQÕQVDKԥsi necԥ KHVDEODQÕU"
- G]EXFDTOՁoEXFD÷ÕQWԥrԥflԥULDUDVÕQGDKDQVÕPQDsibԥt-
lԥr var?
- G]EXFDTOÕ oEXFD÷ÕQ G] EXFDT Wԥpԥsindԥn çԥNLOPLú
hündürlüyü katetlԥrin hipotenuz üzԥrindԥNL SUR\HNVL\DODUÕ LOԥ
orta mütԥnasibdir vԥ s.
Tԥcrübԥ göstԥrir ki, bԥzi hallarda qeyd olunan vԥ digԥr nԥ-
zԥUL PDWHULDOODUÕ úDJLUG ELOPԥsinԥ baxmayaraq mԥsԥlԥnin düz-
gün hԥllinԥ nail ola bilmir. Sԥbԥb nԥdir?
Pedaqoqlar vԥ psixoloqlar tԥlimin nԥticԥsinin yüksԥk ol-
maPDVÕQՁPXPLúԥkildԥ öyrԥdԥnin, öyrԥnԥnin vԥ EXQODUÕQKԥr
ikisinin fԥaliyyԥti ilԥ ԥlaqԥlԥndirirlԥU %X PXPL úԥkildԥ mü-
rԥkkԥb bir proses olub vԥ onun konkret sԥbԥblԥrinin müԥyyԥn
edilmԥsi birmԥQDOÕTԥbul edilmir. Mԥntiq elementlԥrinin dԥqiq
mԥQDVÕQÕ ELOPԥdԥn vԥ tԥfԥkkür ԥmԥOL\\DWODUÕQGDQ LVWLIDGԥnin
tԥtbiqinԥ sԥKY \DQDúPD Pԥsԥlԥnin hԥlli prosesinԥ mԥnfi tԥsir
göstԥrir. Mԥsԥlԥ hԥlli tԥOLPLQLQ LQNLúDIÕ Pԥntiq elementlԥrinin
IRUPDODúPDVÕQGDQEDúOD\ÕU
Riyazi vԥ mԥntiqi tԥfԥkkürü nisbԥtԥn IRUPDODúDQ úDJLUG
mԥsԥlԥnin hԥllinԥ nail olmaq üçün müxtԥlif cԥhdlԥrԥ ԥO DWÕU
mԥsԥlԥnin hԥlli üçün «LQDGNDUOÕTªJ|VWԥrir.

47
 Demԥli, hԥUKDQVÕELUPԥsԥlԥni hԥll etmԥk üçün inam, mԥn-
tiqԥ ԥVDVODQDQ LQDGNDUOÕT Yԥ vԥziyyԥtԥ PYDILT úԥUDLW \DUDGÕO-
maOÕGÕU %X SURVHVL úDJLUGOԥrdԥ IRUPDODúGÕUPDT KHo Gԥ asan
deyildir.
Tԥlim prosesindԥ varislik vԥ DUGÕFÕOOÕT mԥntiq elementlԥ-
rinin daxil edilmԥsindԥ hԥPLúԥ nԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU %XQX L]DK
etmԥNoQDúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥyԥ nԥzԥr salaq.
Mԥsԥlԥ 3. tԥnliyinin yega-
nԥ hԥOOLROPDVՁoQNSDUDPHWULQLQDODELOԥcԥyi qiymԥtlԥrin sa-
\ÕQÕWDSÕQ [45;77]. Bu tip mԥsԥlԥ 8-FLVLQILQúDJLUGOԥrinԥ verilԥ
bilԥr. Bu mԥsԥlԥ «Cԥbr vԥ funksiyalar» mԥzmun xԥttinԥ aiddir.
ParametrdԥQ DVÕOÕ UDVLRQDO WԥQOLNGLU 9HULOPLú Wԥnliyin hԥlli
parametrdԥQDVÕOÕRODUDTDúD÷ÕGDNÕNLPLWԥyin edilir:
- tԥnliyin yeganԥ hԥlli var;
- tԥnliyin sonsuz sayda hԥlli var;
- tԥnliyin hԥlli yoxdur;
Birdԥ\Lúԥnli xԥtti vԥ kvadrat tԥnliklԥrin hԥllindԥ varislik
dedikdԥ ilk öncԥ RQODUÕQ UL\D]L LIDGԥlԥrindԥ dԥ\Lúԥnlԥrin dԥrԥ-
cԥlԥrinԥ X\÷XQPTD\LVԥ vԥ tԥKOLOLQDSDUÕOPDVÕQԥzԥrdԥ tutulur.
Birdԥ\Lúԥnli tԥnlik kvadrat tԥQOL\LQ[VXVLKDOÕGÕU7ԥlim prose-
sindԥ asandan çԥtinԥ, mԥlumdan mԥlum olmayana, sadԥdԥn
mürԥkkԥbԥ prinsipi hԥPLúԥ gözlԥnilmԥlidir.
tԥnliyindԥ nԥzԥrdԥ WXWXOXU ԤJԥr
olarsa, tԥQOL\LQLDODUÕT
Mԥsԥlԥnin VXDOÕQGDWԥnliyinin yeganԥ hԥOOLQLQROPDVՁoQ
k parametrinin ala bilԥcԥyi qiymԥtlԥULQ VD\ÕQÕQ Pԥyyԥn edil-
mԥsi tԥlԥEROXQXUԤJԥr mԥsԥlԥnin tԥlԥbindԥ k-QÕQNRQNUHWTL\-
mԥtlԥULQLQ WDSÕOPDVÕ Wԥlԥb olunsa bu nisbԥtԥn mürԥkkԥb mԥsԥ-
lԥdir. k-QÕQDODELOԥcԥyi qiymԥtlԥULQVD\ÕQÕQPԥyyԥn edilmԥsi
mԥntiqlԥ VÕ[ ԥlaqԥGDUGÕUYԥ tԥnliyi hԥll etmԥdԥn onu müԥyyԥn
etmԥk olar.
olarsa, onda tԥnliyinin ye-
ganԥ hԥOOLRODU%Xúԥrt k-QÕQYԥ 2 qiymԥtindԥ ödԥnilir. Yԥni
bu hal üçün k-QÕQLNLTL\Pԥtindԥ tԥnliyin yeganԥ hԥlli var.
Ԥgԥr olarsa YHULOPLúW ԥnlik

48
 úԥklindԥ kvadrat tԥnliyԥ çevrilԥr.
Bu tԥnliyin yeganԥ hԥOOLQLQ ROPDVÕ oQ
ödԥnmԥlidir. Bu isԥ D = b2 – 4ac = 4k2 – 4(k2 - 6k + 8)·1 = 0
demԥkdir
Bu úԥrt isԥ k-QÕQ \DOQÕ] ELU TL\Pԥtindԥ ödԥnilir. Demԥli,
YHULOPLú Wԥnliyin yeganԥ hԥOOLQLQ ROPDVÕ oQ N SDUDPHWULQLQ
ala bilԥcԥyi qiymԥtlԥULQ VD\Õ -ԥ bԥrabԥrdir. Bԥzi riyazi
mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ riyazi mԥntiq vԥ mühakimԥ sanki riyazi
nԥzԥriyyԥQLTDEDTOD\ÕU.
Riyazi mԥsԥlԥQLQ LOOVWUDVL\DVÕ Wԥsviri) onun hԥllindԥ
mühüm yer tutur. Bu prosesin tԥrsi-tԥsviri verildikdԥ riyazi mԥ-
sԥlԥnin tԥrtib edilmԥsi, funksional kԥmiyyԥtlԥrin yerinin müԥy-
yԥn edilmԥVLVÕUIPԥntiqlԥ ԥlaqԥGDUGÕU4H\GROXQDQODUGDQEHOԥ
nԥticԥyԥ gԥlmԥk olar ki, mԥsԥlԥ hԥlli tԥlimindԥ mԥntiqi prob-
lemlԥr hԥll olunmadan tԥlimin keyfiyyԥtini yüksԥltmԥk olmaz.

1.6.Tԥlim prosesindԥ fԥndaxili vԥ fԥnlԥUDUDVÕԥlaqԥlԥrin

rHDOODúGÕUÕOPDVÕ

Tԥlim prosesindԥ fԥndaxili vԥ fԥnlԥUDUDVÕԥlaqԥ, onun inki-

úDIHWGLULOPԥsi müasir tԥOLPLQTDUúÕVÕQGDGXUDQYDFLEPԥsԥlԥlԥr-
dԥn biridir. Elm-WH[QLNDQÕQVUԥtlԥ LQNLúDIHWPԥsi, elmi yenilik-
lԥrin vԥ biliklԥrin hԥFPLQLQDUWPDVÕLQWHTUDWLYWԥlimi aktualODú-
GÕUÕU
Ümumtԥhsil mԥktԥblԥrindԥ tԥdris olunan fԥnlԥU DUDVÕnda
UL\D]L\\DW DSDUÕFÕ IԥQQ ROPDTOD \DQDúÕ GLJԥr fԥnlԥU DUDVÕQGD
ԥlaqԥlԥULQ P|YFXGOX÷XQXDúNDUHGԥn real obyekt rolunu oyna-
\ÕU5L\D]L\\DWÕQWԥdrisindԥ TDUúÕ\DTR\XODQPԥqsԥdlԥUJHQLúGLU
vԥ RQXPXPLúԥkildԥ DúD÷ÕGDNÕNLPLPԥyyԥn etmԥk olur:
- UL\D]L\\DWÕQ JHUoԥkliyi tԥsviretmԥ vԥ dԥrketmԥ metodu
ROPDVÕEDUԥdԥ tԥfԥkkür tԥU]LIRUPDODúGÕUPDT
- UL\D]L\\DWÕQ ümumbԥúԥri mԥdԥniyyԥtin tԥrkib hissԥsi vԥ
cԥmiyyԥWLQ LQNLúDIÕQÕQ Kԥrԥkԥtverici qüvvԥVL ROPDVÕ KDTTÕQGD
tԥsԥvvürlԥr yaratmaq;

49
 - tԥhsili davam etdirmԥk, digԥr fԥnlԥri öyrԥnmԥk, praktik
fԥaliyyԥtdԥ tԥtbiq mԥqsԥdilԥ zԥUXUL ELOLN EDFDUÕT Yԥ vԥUGLúOԥrԥ
yiyԥlԥnmԥk üçün real zԥmin yaratmaq;
Bu qeyd olunan mԥqsԥdlԥr tԥKVLO SURTUDPÕQGD PXPL
úԥkildԥ nԥzԥrdԥ WXWXOPXúGXU>; 6].
5L\D]L\\DWÕQ JHUoԥkliyi tԥsviretmԥ vԥ dԥrketmԥ metodu
olmaVÕ ԥsasԥn fԥndaxili vԥ fԥnlԥUDUDVÕ ԥlaqԥlԥr prosesindԥ for-
PDODúGÕUÕOÕU
FԥQGD[LOL LQWHTUDVL\D GD[LOL LPNDQODU KHVDEÕQD PYDILT
mԥzmun xԥtlԥrinin ԥlaqԥlԥndirilmԥsini nԥzԥrdԥ tutur. Orta
mԥktԥbin riyaziyyat kursunun strukturuna görԥ fԥndaxili inteq-
rasiya bir neçԥ mԥrhԥlԥdԥ yerinԥ yetirilir. Eyni mԥzmun
xԥttinin elementlԥUL DUDVÕQGD LQWHTUDVL\DQÕQ VLQLIOԥr üzrԥ
UHDOODúGÕUÕOPDVÕ UL\D]L\\DW NXUVXQXQ VWUXNWXUXQGDQ \DUDQÕU
Mԥsԥlԥn ԥdԥd anla\ÕúÕQÕQ JHQLúOԥnmԥsi ]DPDQÕ QDWXUDO ԥdԥd
(N), tam ԥdԥd (Z), rasional ԥdԥG 4 DQOD\ÕúODUÕQÕQ GD[LO
edilmԥsi real hԥyatda insanODUÕQ JQGԥlik fԥaliyyԥti ilԥ
ԥlaqԥGDUGÕU 7ԥlԥEDWÕQ |] UHDOOÕ÷Õ JHUoԥklԥúGLULU $UGÕFÕOOÕTOD
VÕIÕUQDWXUDOԥdԥdlԥrin ԥksi (mԥnfi tam ԥdԥd), kԥsr ԥdԥdlԥrin
daxil edilmԥsi müxtԥlif siniflԥr üzrԥ LQWHTUDVL\DQÕ Wԥmin edir.
TԥGULV ROXQDQ PDWHULDOÕQ úXUOX Pԥnimsԥnilmԥsi üçün
LQWHTUDVL\DQÕQ LNL PRGHOLQGԥn (üfüqi vԥ úDTXOL LVWLIDGԥ edilir.
Fԥnn üzrԥ mԥzmun xԥtlԥri araVÕQGDNÕ ԥlaqԥ vԥ EXQODUÕQ
foUPDODúGÕUÕOPDVÕ oQ PԥOOLPLQ SHGDTRML ©XVWDOÕ÷Õª HOPL
SRWHQVLDOÕ ITL LQWHTUDVL\DQÕQ ԥVDVÕQÕ WԥúNLO HGLU 5L\D]L\\DW
tԥlimindԥ ITL LQWHTUDVL\D EHú Pԥzmun xԥWWL DUDVÕQGD
ԥlaqԥlԥQGLULOLU ԤQԥnԥYL UL\D]L\\DW SURTUDPÕ Yԥ dԥrsliklԥrindԥ
mԥzmun xԥtlԥri qismԥQD\UÕOÕTGDGD[LOHGLOLUGLhPXPLúԥkildԥ
mԥzmun xԥtlԥrinin paralel vԥ TDUÕúÕT GD[LO HGLOmԥsi tԥlimin
sԥmԥrԥliliyini yüksԥldilmԥsi kimi qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr. Mԥz-
mun xԥtlԥrinin daxil edilmԥsindԥ elmi, mԥntiqi vԥ pedaqoji
problemlԥULQ P|YFXGOX÷X IԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\DQÕQ
struktuUXQGDQDVÕOÕGÕU
ùDTXOL LQWHTUDVL\D P|Y]XODUÕQ VWDQGDUWODUÕQ UEOԥr üzrԥ
\DUÕPLOOLN Yԥ LOOLN SODQODúGÕUÕOPDVÕQÕ úDJLUGLQ ELOLN EDFDUÕT

50
vԥ vԥUGLúOԥULQLQ LQNLúDI HWGLULOPԥsini ԥhatԥ HGLU ùDTXOL LQWHT-
rasiya fԥnlԥUDUDVÕԥlaqԥQLQUHDOODúPDVÕQÕGDWԥmin etmԥlidir.
Mԥsԥlԥn 8-ci sinfin riyaziyyat kursunda «Kvadrat tԥnliklԥr
vԥ onun hԥOOL VXOODUÕª P|Y]XVX LOԥ fizikada tԥdris olunan vԥ
hԥlli kvadrat tԥnliyԥ gԥtirilԥn mԥsԥlԥlԥUDUDVÕQGDLQWHTUDVL\DQÕQ
tԥmin edilmԥsi ԥsasԥn bu fԥnn üzrԥ VWDQGDUWODUÕQ  GD[LO HGLO-
mԥsindԥQ DVÕOÕGÕU )ԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\DQÕQ Wԥmin olunma-
PDVÕQÕQ RE\HNWLY Yԥ subyektiv sԥbԥblԥri mövcuddur. Bu mü-
rԥkkԥb prosesdir vԥ onun tԥPLQROXQPDVÕTLVPԥn çԥtindir. Fԥn-
daxili inteqrasiya qeyd olunanlara nisbԥtԥn aVDQGÕU
Yeni «Riyaziyyat-8» dԥrsliyindԥ verilԥn bir mԥsԥlԥni nԥ-
zԥrdԥn keçirԥk
Mԥsԥlԥ ']EXFDTOÕSDUDOHOHSLSHGLQRWXUDFD÷ÕQÕQ|OoOԥri
úԥkildԥ göstԥrildiyi kimidir. Onun hԥcminin (
ROGX÷XQXELOԥrԥNKQGUO\QWDSÕQ>43; 33].
Bu mԥsԥlԥ «Rasional ifadԥlԥr» bölmԥsinԥ aid standartda
verilib. Mԥsԥlԥnin mԥ]PXQX ED[ÕPÕQGDQ ©+ԥndԥsԥ» mԥzmun
xԥttinԥ aid etmԥk olar.

h=?

x sm
(x+3) sm
ùԥkil 1.6.1
Paralelepiped fԥza fiqurudur vԥ onun üç ölçüsü var. Qeyd
ROXQDQ DQOD\ÕúODU KDTTÕQGD úDJLUGOԥrin müԥyyԥn tԥsԥvvürlԥri
var. Paralelepipedin hԥcmi onun ölçülԥri hasilinԥ bԥrabԥrdir
( ). Hԥcm ROGX÷XQGDQ Yԥ
YXUX÷XQ ELUL [-ԥ bԥrabԥrliyini nԥzԥrԥ DOVDT LNL YXUX÷XQ hasili
ifadԥsinԥ bԥrabԥURODFDT%XúDJLUGOԥrin ortaq vu-
UX÷X P|Wԥrizԥ xaricinԥ oÕ[DUÕOPDVÕQD GDLU ELOLNOԥrinԥ ԥsasODQÕU

51
Hasili vԥ YXUXTODUÕQGDQ ELUL [ ROGXTGD GLJԥr
YXUX÷XQHFԥ tapmaq olar?
Dԥrslikdԥ isԥ “Kvadrat tԥnlik vԥ onun hԥOOL VXOODUÕ -ci
sԥhifԥdԥ YHULOLE0|Y]XODUÕQԥlaqԥli tԥdrisi vԥ fԥndaxili inteqra-
siya gözlԥnilmԥdikdԥ müԥyyԥn problemlԥU \DUDQÕU 1ԥzԥri vԥ
prakWLNPDWHULDOODUÕQԥlaqԥOLúԥkildԥ verilmԥmԥVLRQXQDoÕTúԥ-
kildԥ SR]XOPDVÕWԥlimin keyfiyyԥtini ümumi ED[ÕPGDQD]DOGÕU
Fԥndaxili inteqrasiyada riyazi terminlԥrin düzgün daxil edilmԥ-
mԥsi fԥnlԥUDUDVÕLQWHTUDVL\DGDoԥWLQOLN\DUDGÕU³5L\D]L\\DW-8”
dԥrsliyindԥ RODQEDúTDELUPԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
«Üçhԥdlilԥrin cԥEU NDUWODUÕQÕQ N|Pԥyi ilԥ YXUXTODUÕQD
D\ÕUÕQYԥ rasional ifadԥlԥri sadԥlԥúGLULQ>43; 14].
Ümumiyyԥtlԥ, riyaziyyatda «cԥEUNDUWÕªDGOÕUL\D]LWHUPLQ
yoxdur. Burada üçhԥdlilԥULQYXUXTODUDD\UÕOPDVÕQGDWԥklif olu-
nan üsul elmi vԥ SHGDTRMLED[ÕPGDQTVXUOXGXU0ԥsԥlԥn sԥhi-
fԥ 12-dԥ 6-QÕQYXUXTODUÕYԥ 6), (2 vԥ 3) kimi, -3-QYXUXTODUÕ
(-3 vԥ 1), (3 vԥ-1) kimi, -12-QÕQYXUXTODUÕLVԥ (-2 vԥ 6), (-3 vԥ
úԥklindԥ ROGX÷XTH\GROXQXU6ԥhifԥ 98-dԥ isԥ 20-nin vuruq-
ODUÕ  Yԥ 20), (2 vԥ 10), (4 vԥ 5) kimi ԥdԥdlԥU ROGX÷X TH\G
olunur. Dԥrslikdԥ EX úԥkildԥ ziddiyyԥtlԥULQ P|YFXGOX÷X
úDJLUGOԥrdԥ KDQVÕ DQOD\ÕúÕQ GR÷UX Yԥ ya sԥKY ROPDVÕ úEKԥsini
forPDODúGÕUÕU 7ԥlim prosesindԥ fԥndaxili ԥlaqԥlԥrin rolu vԥ
ԥhԥmiyyԥWLRQXQGLGDNWLNIXQNVL\DODUÕLOԥ VÕ[ԥlaqԥGDUGÕU
Tԥlim prosesini vԥ mԥzmun stDQGDUWODUÕQÕ úXUOX Yԥ dԥrin-
lԥúGLULOPLúVԥviyyԥdԥ GLIIHUHQVLDOODúGÕUPDTLPNDQÕWԥlimin müx-
tԥOLI \DQDúPDVÕQGDQԥzԥrdԥ tutulur. Burada riyaziyyat proqram-
laUÕQÕQ tԥkmillԥúGLULOPԥsi istiqamԥtlԥUL DQOD\ÕúODU Yԥ RQODUÕQ
xassԥlԥrinin öyrԥdilmԥVLLQNLúDIHWGLULFLYԥ tԥrbiyԥdici mԥqsԥd-
lԥrin müԥyyԥQVLVWHPúԥklindԥ verilmԥVLUHDOODúGÕUÕOÕU(\QLELU
DQOD\ÕúÕQ D\UÕ-D\UÕ Iԥnlԥrԥ GD[LO ROPDVÕ Kԥmin anla\ÕúlaUÕQ
öyrԥnilmԥsindԥ ortaq element vԥ xassԥlԥrin sintezi vasitԥsilԥ
ümumilԥúGLULOLU $SDUÕODQ VLQWH] Pԥyyԥn mԥntiqԥ X\÷XQ Jԥl-
mԥli vԥ úDJLUGOԥrin mԥntiqi tԥfԥkkürlԥULQLQ LQNLúDIÕQD N|Pԥk
etmԥOLGLU ùDJLUGOԥULQLQ GQ\DJ|UúOԥULQLQ IRUPDODúPDVÕQGD
praktik mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ fԥnlԥUDUDVÕ ԥlaqԥnin tԥtbiqi üçün
mövcud imkanlar tԥhlil edilmԥlidir. Fԥndaxili vԥ fԥnlԥUDUDVÕ

52
ԥlaqԥlԥULQ \DUDGÕOPDVÕQGD SVL[RORML SHGDTRML amillԥr nԥzԥrԥ
DOÕQmaqla fԥnlԥrin özünԥmԥxsus modeli gözlԥnilmԥlidir. Mԥsԥ-
lԥn riyaziyyat tԥlimi prosesindԥ fizikaya, kimyaya vԥ FR÷UDIL-
yaya aid hԥll olunan mԥsԥlԥlԥrin mԥzmunda mücԥrrԥdlԥúGLUPԥ
prosesi DQOD\ÕúÕQIL]LNLYԥ kimyԥvi ԥlamԥtlԥrinԥ tԥsir etmԥmԥli-
dir. Bu tip mԥsԥlԥlԥULQVÕUIKDQVÕIԥnnԥ DLGROPDVÕQGDúDJLUGOԥr
bԥzԥn çԥtinliklԥr çԥkirlԥr vԥ bu tԥbiidir.
MԥsԥlԥQ ©$YWRPRELO \ROXQ ELULQFL \DUÕVÕQÕ 91 sürԥtlԥ,
LNLQFL\DUÕVÕQÕLVԥ V2 sürԥtlԥ qԥt etdi. Avtomobilin orta sürԥtini
WDSÕQªPԥsԥlԥVLQLQVÕUIUL\D]L\yaWD\D[XGIL]LND\DDLGROPDVÕQÕ
birmԥQDOÕ TH\G HWPԥk mübahisԥlidir. Bu isԥ fԥnlԥUDUDVÕ
LQWHTUDVL\DQÕQ Pԥyyԥn ortaq anla\ÕúODUOD IRUPDODúPDVÕQÕ
ԥVDVODQGÕUÕU 7ԥsadüfi deyildir ki, alimlԥU UL\D]L\\DWÕQ Wԥtbiq
sahԥlԥrinin ԥVDV RE\HNWL NLPL IL]LNDQÕ PԥyyԥQ HWPLúGLOԥr.
Mexanika, riyazi fizika, elektrotexnika vԥ s. bölmԥlԥrinin
mԥsԥlԥlԥri ԥsasԥQ UL\D]L DQOD\ÕúODUÕQ N|Pԥyi ilԥ hԥll olunur.
Fԥndaxili vԥ fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\D RUWD Pԥktԥbin riyaziyyat
kursunda ԥsasԥn mԥsԥlԥ hԥlli vasitԥsilԥ hԥyata keçirilir.
Nümunԥ üçün fԥQGD[LOLLQWHTUDVL\DQÕUHDOODúGÕUDQDúD÷ÕdaNÕELU
mԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
«2WXUDFDTODUÕ D Yԥ b, hündürlüyü h olan bԥrabԥU\DQOÕ
$%&' WUDSHVL\DVÕQGD úԥNLO  10 SHUSHQGLNXO\DUÕ RWXUD-
ca÷ÕQ $ Wԥpԥ nöqtԥsindԥn |AM|=x (x-dԥ\Lúԥn) mԥsafԥsindԥ
olursa, ABNM fiqurunun sahԥsini x-dԥQDVÕOÕOÕ÷ÕQÕWDSÕQ
Bu mԥsԥlԥ hԥndԥsԥ mԥzmun xԥttinԥ aiddir. MԥsԥlԥQLQTÕVD
\D]ÕOÕúÕDúD÷ÕGDNÕQGDQLEDUԥtdir:
ABCD - trapesiya B N b C
AB=CD
AD = a
BC = b
NM = h
AM = x A D
SABNM - ? a
M
ùԥkil 1.6.2

Mԥsԥlԥnin strukturu «Hԥndԥsԥ vԥ «Ölçmԥlԥr» mԥzmun

53
xԥtlԥrinin ԥlaqԥlԥndirilmԥsindԥn ibarԥtdir. ABNM dördbucaq-
laVÕQÕQVDKԥsi x-dԥ\LúԥnindԥQDVÕOÕGÕUYԥ AM=x-dԥQDVÕOÕRODUDT
axWDUÕODQ VDKԥ müxtԥOLI úԥkildԥ ifadԥ ROXQPDOÕGÕU [-dԥQ DVÕOÕ
olaUDTD[WDUÕODQ sahԥ oEXFD÷ÕQG|UGEXFDTOÕQÕQYԥ EHúEXcaqOÕ-
QÕQ VDKԥlԥrini ifadԥ edԥcԥk. KԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGD IXQNVLRQDO
DVÕOÕOÕ÷D ԥsasԥQ ILTXUODUÕQ VDKԥlԥri dԥ\LúPԥlidir. Bu mԥsԥlԥnin
suaOÕQD FDYDE YHUPԥN oQ DúD÷ÕGDNÕ KDOODU Qԥzԥrdԥn keçiril-
mԥlidir:
1)
2)
3)
1. Fԥndaxili inteqrasiyada mԥntiq elementlԥri tԥtbiq edil-
mԥklԥ mԥzmun xԥtlԥULQLQNRPELQDVL\DOÕLIDGԥlԥri riyazi «dilԥ»
çevrilir. KDOÕ oQ G|UGEXFDTOÕ oEXFD÷D WDPDP-
ODQÕUPFԥrrԥdlԥúGLULOLU

B b C
N

A D
MK a

ùԥkil 1.6.3

Fiqurun hԥndԥsi tԥVYLUL D[WDUÕODQ NԥmiyyԥWLQ WDSÕOPDVÕQD

LPNDQ \DUDGÕU 7ԥVYLULQ IRUPDVÕQGDQ DVÕOÕ ROPD\DUDT IXQNVLR-
QDO DVÕOÕOÕT WUDSHVL\DQÕQ [DVVԥlԥri nԥzԥrԥ DOÕQDUDT ©ԤGԥdlԥr vԥ
ԥmԥllԥr» mԥzmun xԥtti ilԥ ԥlaqԥlԥndirilir.
ùԥkil 1.6.3-dԥ olan hԥndԥsi tԥVYLULTÕVDúԥkildԥ yazaq.
AK = (a – b)
AM = x

54
 BK= h
SANM - ?
ùԥkil 1.6.3-dԥ ANM vԥ $%.oEXFDTOÕODUÕQÕQR[úDUOÕTԥla-
mԥtlԥrinԥ ԥsasԥQ 01 SDUoDVÕQÕPԥlum a, b, h kԥmiyyԥtlԥri ilԥ
ifadԥ etsԥk
MN = DOÕQDU
$01 oEXFD÷Õ G]EXFDTOÕ oEXFDT ROGX÷XQGDQ RQXQ
sahԥsi S = AM 01 úԥklindԥ olacaq. Demԥli, verilԥQ úԥrt
daxilindԥ D[WDUÕODQILTXUXQVDKԥsi
S= (1) ifadԥsinԥ bԥrabԥrdir.
)XQNVLRQDODVÕOÕOÕT©&ԥbr vԥ funksiyalar» mԥzmun xԥtti-
nԥ DLGROPDVÕQDED[PD\DUDTPԥsԥlԥdԥ mԥlum olmayan kԥmiy-
yԥWLQ WDSÕOPDVÕ oQ ©Kԥndԥsԥ» mԥzmun xԥtti ԥsas obyekt
UROXQX R\QD\ÕU (\QL Pԥzmun xԥttinin (hԥndԥsԥ) PDWHULDOODUÕ
DUDVÕQGD LQWHTUDVL\D Pԥsԥlԥnin hԥOOLQLQ UHDOODúPDVÕQD úԥrait
\DUDWGÕ
(a – b) x (a  E KDOÕ oQ úԥkil 1.6.2-dԥn istifadԥ
etsԥk, mԥsԥlԥQLQTÕVD\D]ÕOÕúÕEHOԥ olar:
AB = CD
BC = b
AD = a
NM = h
|AM| = x
SABNM = ?
ùԥkil 1.6.2-yԥ vԥ úԥrtԥ ԥsasԥn AK = (a – b) ROPDVÕ Pԥ-
lumdur. AK+ KM =x bԥrabԥrliyinԥ ԥsasԥn
KM = x-AK=x- (a – b) = olar.
.0 %1 ROGX÷XQGDQ 6ABNM = (AM+BN) h bԥrabԥr-
liyindԥ AM vԥ BN ifadԥlԥrinin qiymԥtlԥrini nԥzԥrԥ alsaq
D[WDUÕODQNԥmiyyԥtlԥrin x-dԥn DVÕOÕOÕ÷ÕEHOԥ olar:
SABNM = (4x – (a – b)) h = hx - (a – b) h

55
 SABNM = hx – (a – b) h (2)
3. Üçüncü hal (a + b) DD[WDUÕODQNԥmiyyԥWLQWDSÕO-
PDVՁoQGDKDJHQLúYԥ ümumi hesab edilԥ bilԥr. %XUDGDúԥrt
vԥ kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕ÷Õ úԥkil 1.6.4-dԥ
ROGX÷X NLPL Wԥsvir etmԥk olar. Tԥsvirԥ ԥsasԥn mԥsԥlԥQLQ TÕVD
\D]ÕOÕúÕEHOԥdir:
AB = CD B b C
BC = b
AD = a
N
AM = x
CK = h
SABCNM– ? A D
a
K M
ùԥkil 1.6.4

ABCNM fiqurunun sahԥsi ABCD WUDSHVL\DVÕQÕQVDKԥsi ilԥ

10' oEXFD÷ÕQÕQ VDKԥsi fԥrqinԥ bԥrabԥrdir. Burada sahԥnin
additivlik xassԥsindԥn istifadԥ olunmaqla hԥndԥsԥdԥn mԥlum
digԥUDQOD\ÕúODUGDQLVWLIDGԥ olunur. Fԥndaxili inteqrasiya tԥtbiq
ROXQDQGD úDJLUGOԥr üçün mԥOXP DQOD\ÕúODU ELU R qԥdԥr diqqԥtԥ
oDWGÕUÕOPÕU %X Pԥsԥlԥdԥki problemlԥ ԥlaqԥGDUGÕU Yԥ bunun
minimuma endirilmԥsi üçün müԥOOLP TH\G ROXQDQODUÕ Qԥzԥrԥ
DOPDOÕGÕUùԥkil 1.6.4-dԥ oEXFDTODUÕQ R[úDUOÕT ԥlamԥtinԥ ԥsa-
sԥn KD:CK=MD:MN nisbԥti ödԥQLOLU ùԥrt vԥ DVÕOÕOÕTODUÕ
nԥzԥrԥ alsaq
bԥrabԥUOL\LGR÷UXGXU
-
Buradan MN= - ROGX÷XQGDQ'01G]EXFDTOՁoEX-
ca÷ÕQÕQVDKԥVLDúD÷ÕGDNÕLIDGԥ ilԥ hesablanacaq:
SDMN = ·MD MN
Burada MD = a – x ROGX÷XQXQԥzԥrԥ alsaq,
SDMN = olar.
Belԥliklԥ, ABCNM fiqurunun sahԥsi x dԥ\LúԥnindԥQ DVÕOÕ
RODUDTDúD÷ÕGDNÕNLPLPԥyyԥn edilir:

56
 SABCNM = (3)
(1), (2), (3) ifadԥlԥri mԥsԥlԥdԥ D[WDUÕODQNԥmiyyԥtin müԥy-
yԥQúԥrtlԥr daxilindԥ UL\D]LDVÕOÕOÕ÷ÕGÕU
KԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDIXQNVLRQDODVÕOÕOÕTP[Wԥlif mԥzmun
xԥtlԥrinin elementlԥri vԥ RQODUDUDVÕQGDPYDILTWԥsvirlԥrԥ ԥsas-
lanan mԥntiqi yolla ifadԥ olundu. Belԥliklԥ, fԥndaxili ԥlaqԥ
riyazi tԥOLPLQLQNLúDIHWGLULFLYԥ tԥrbiyԥedici mԥqsԥdlԥrinin real-
ODúPDVÕQGDPVWԥsna UROR\QD\ÕU5L\D]LDQOD\ÕúYԥ nԥzԥri ma-
teULDOODUÕQ Pԥnimsԥnilmԥsindԥ ԥldԥ olunan biliklԥrin möhkԥm-
lԥndirilmԥsi mԥzmun xԥtlԥrinin ԥlaqԥlԥndirilmԥsi ilԥ sistemlԥú-
dirilir.
Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ hԥlli ilԥ tԥlimin
sԥmԥrԥOL ROPDVÕ oQ fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\D KԥPLúԥ pedaqoq
vԥ UL\D]L\\DWoÕODUÕQ GLTTԥtindԥ ROPXúGXU )ԥndaxili ԥlaqԥdԥ
úDJLUGOԥULQ\DGGDúÕP|KNԥmlԥndirilir, fԥnlԥUDUDVÕQGDNRPSOHNV
ԥlaqԥQLQ ROGX÷XQX KLVV HGLUOԥr, riyaziyyat fԥnninin digԥr fԥn-
lԥrin öyrԥnilmԥsindԥ rolunu müԥyyԥn edirlԥr. Eyni zamanda
digԥr fԥnlԥrin kömԥyi ilԥ UL\D]L DQOD\ÕúODUÕQ Pԥzmununu mԥ-
nimsԥyirlԥU $QOD\Õú WԥfԥNNU IRUPDVÕ ROXE ED[ÕODQ RE\HNW Yԥ
hadisԥlԥrin xassԥlԥrini özündԥ ԥks etdirdiyindԥQ RQX \DOQÕ]
riyaziyyat vԥ digԥr fԥnlԥr vasitԥsilԥ öyrԥnmԥk olmaz. Hԥr bir
anla\ÕúÕQ |]Qԥmԥxsus ԥlamԥt vԥ xassԥlԥri mövcuddur. Riya-
ziyyat tԥlimindԥ JHQLúWԥtbiq olunan mücԥrrԥdlԥúGLUPԥ GROD\ÕVÕ
yolla fԥndaxili vԥ fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\DQÕ VLWXDVL\DGDQ DVÕOÕ
olaraq mԥKGXGODúGÕUÕUYԥ ya ümumilԥúGLULU0ԥsԥlԥn düzbucaq-
OÕQÕQG|UGWԥrԥILG|UGG]EXFD÷ÕYԥ GLDTRQDOODUÕQÕQEԥrabԥrliyi
ԥlamԥtlԥri mücԥrrԥdlԥúGLULOLU ']EXFDTOÕQÕQ GLJԥr xassԥlԥrinin
DúNDU ROXQPDVÕ Yԥ onun tԥhlili konkret mԥsԥlԥnin qoyu-
OXúXQGDQDVÕOÕGÕU+ԥndԥsԥ mԥzmun xԥtlԥrindԥ daxil edilԥn an-
OD\ÕúODU UL\D]L GLOԥ çevrilԥrԥk fizikada, astronomiyada, kim-
\DGD FR÷UDIL\DGD Yԥ s. istifadԥ olunur. Çevrԥ RQXQ X]XQOX÷X
vԥ UDGLXVODDVÕOÕOÕ÷ÕUL\D]L\\DWNXUVXQGDWԥdris olunur. Çevrԥnin
tԥrifindԥ onun ԥmԥlԥ gԥlmԥVL\DUDQPDVÕWԥsvir olunur. «Müstԥ-
viQLQ YHULOPLú Q|TWԥsindԥn eyni mԥsafԥdԥ yerlԥúԥn nöqtԥlԥr
çoxOX÷XQXQԥmԥlԥ gԥtirdiyi fiqura çevrԥ deyilir». Bu tԥrifdԥ an-

57
la\ÕúÕQ PԥQúԥyi (geni) vԥ onun ԥmԥlԥ gԥlmԥsi mücԥrrԥdlԥúdi-
rilir. Fԥndaxili ԥlaqԥlԥUúDJLUGOԥrin riyazi mԥntiqi tԥfԥkkürlԥrini
inNLúDIHWGLUPԥklԥ \DQDúÕRQODUÕQGQ\DJ|UúQQIRUPDODúma-
VÕQDLPNDQ\DUDGÕU©*HQHWLNªWԥULIIRUPDVÕDGODQDQWԥrifdԥ mü-
cԥrrԥdlԥúGLUPԥ mԥntiqi mühakimԥ vasitԥsilԥ UHDOODúÕU Yԥ anla-
\ÕúÕQIRUPDODúPDVÕQGDVԥhvԥ yol verilmir. Riyaziyyat kursunda
úDJLUGOԥrin çevrԥ KDTTÕQGD ԥldԥ etdiklԥri bilik vԥ bacaUÕTlar
fizikada da konkret mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ tԥtbiq edilir. Mԥsԥlԥn
çevrԥ üzrԥ bԥrabԥrsürԥtli hԥrԥkԥt vԥ bu hԥrԥkԥti xarakterizԥ
edԥn kԥmiyyԥtlԥr fԥnlԥUDUDVÕ Yԥ fԥndaxili inteqrasiyaQÕ Wԥmin
edir.
Cismin çevrԥ üzԥrindԥ M nöqtԥsindԥn N nöqtԥsinԥ hԥrԥkԥt
edԥrԥN 01 WUD\HNWRUL\DVÕ U UDGLXVOX oHYUԥQLQ ij EXFD÷Õ LOԥ
müԥyyԥnlԥúLU%XUDGDT|YVQX]XQOX÷XYԥ dönmԥ EXFD÷ÕDQOD-
\ÕúODUÕQGDQLVWLIDGԥ ROXQXU&LVPLQWUD\HNWRUL\DVÕQÕQ01T|Y-
sünüQX]XQOX÷XQXQoHYUԥnin radiusuna nisbԥtinԥ bԥrabԥr olan
ijNԥmiyyԥti dönmԥ EXFD÷ÕDGODQÕUYԥ NLPLLúDUԥ olunur.
5L\D]L\\DWNXUVXQGDúDJLUGLQԥldԥ HWGL\LDQOD\ÕúODU– çevrԥ,
onun radiusu, çevrԥQLQX]XQOX÷XNRQNUHWPԥsԥlԥyԥ tԥtbiq olu-
naraq IL]LND\DEXDQOD\ÕúKDTTÕQGDWԥsԥvvürlԥUJHQLúOԥndirilir.
Maddi nöqtԥ hԥrԥkԥt edirsԥ, onun sürԥti vԥ hԥrԥkԥtԥ sԥrf olunan
]DPDQÕP|YFXGGXU%XDVÕOÕOÕTLVԥ úDJLUGOԥrԥ, hԥlԥ ibtidai sinif-
lԥrin riyaziyyat kursundan hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrdԥn mԥlum-
dur. Hԥndԥsԥ kursundan bucaq, dönmԥ (hԥrԥkԥW DQOD\ÕúODUÕ
fizikada dönmԥ EXFD÷ÕEXFDTVUԥWLDQOD\ÕúODUÕLOԥ ümumilԥúdi-
rilir. Dönmԥ EXFD÷ÕQÕQEXG|QPԥyԥ sԥrf olunan zamana nisbԥti
ilԥ ölçülԥn kԥmiyyԥt bucaq sürԥWL DGODQÕU  ). Hԥrԥkԥtԥ
aid riyazi mԥsԥlԥlԥrin hԥlli prosesindԥ gedilԥn yol (S), zaman
(t) vԥ sürԥW 9 DQOD\ÕúODUÕ IL]LNDGD oHYUԥ üzrԥ hԥrԥkԥtdԥ,
dönmԥ EXFD÷ÕEXFDTVUԥWLIÕUODQPDSHULRGX7  , N-t zaman
müddԥtindԥ dövrlԥULQ VD\ÕGÕU Yԥ IÕUODQPD WH]OL\L NLPL
DQOD\ÕúODUOD DQDORJL\D WԥúNLO HGLU ԤOGԥ olunan riyazi vԥ fiziki
biliklԥU \X[DUÕ VLQLIOԥrdԥ fԥza cisimlԥrinin hԥrԥkԥtini vԥ RQODUÕ
xarakterizԥ edԥn kԥmiyyԥtlԥrin öyrԥnilmԥsinԥ úԥUDLW \DUDGÕU
Riyaziyyat kursunda kimya mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥrin hԥllinԥ ge-

58
QLú \HU YHULOLU ԤQԥnԥvi vԥ yeni riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ (5-ci
vԥ 6-FÕ VLQLIOԥr) mayelԥrin vԥ PHWDOODUÕQ TDUÕúÕ÷ÕQD DLG Pԥsԥ-
lԥlԥrin hԥllindԥ NLP\D\D DLG DQOD\ÕúODUGDQ LVWLIDGԥ zԥruridir.
Lakin bԥzԥn buna nail olmaqla müԥyyԥn çԥtinliklԥU\DUDQÕU%X
çԥtinliklԥULDúD÷ÕGDNÕNLPLPԥyyԥn etmԥk olar:
- P|Y]XODUÕQ GD[LO HGLOPԥsindԥ fԥQGD[LOL LQWHTUDVL\DQÕQ
düzgün daxil edilmԥmԥsi vԥ s.
- mԥzmun xԥttinԥ DLG DQOD\ÕúODUÕQ |\Uԥnilmԥsindԥ úDJLUG-
lԥrin bilik vԥ \DúVԥviyyԥlԥrinin nԥzԥrԥ DOÕQPDPDVÕ
- konkret fԥnnin tԥdrisindԥ digԥr fԥnlԥrԥ aid nԥzԥri vԥ
SUDNWLNPDWHULDOÕQYD[WÕQGDYHULOPԥmԥsi.
Fԥndaxili vԥ fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\DQÕQ Wԥlim prosesindԥ
X÷XUOD EDúD oDWPDVÕ oQ TH\G ROXQDQODUOD \DQDúÕ Pԥllimin
pedaqoji vԥ HOPLKD]ÕUOÕ÷ÕQÕQ\NVԥNROPDVÕԥVDVúԥrtlԥrdԥn biri
kimi nԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU -FÕ VLQILQ “Riyaziyyat” dԥrsliyindԥ
verilԥQDúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥlԥri nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ ©øoԥrisindԥ 15°C temperaturlu 78 l su olan van-
naya temperaturu 100°C olan 2 vedrԥ qaynar su tökdülԥr.
Vedrԥnin tutumu 12l RODUVDYDQQDGDNÕTDUÕúÕ÷ÕQWHPSHUDWXUXQX
WDSÕQª
Mԥsԥlԥ 2. «900 ԥ\DUOÕ  TU  ԥ\DUOÕ  qr iki parça
TÕ]ÕOÕԥULGLETDUÕúGÕUGÕODUԤULQWLQLQԥ\DUÕQÕWDSÕQª>; 191].
Mԥsԥlԥ1-dԥ müԥllimin fԥndaxili vԥ fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\D
\DUDWPDVÕ Yԥ mԥsԥlԥnin 6-FÕ VLQLI úDJLUGOԥrinin bilik sԥviyyԥ-
sinԥ X\÷XQ Kԥll edilmԥsi mümkün deyil. Belԥ NL IL]LNDQÕQ
«TermoGLQDPLNDQÕQ ԥVDVODUÕª E|OPԥsi 9-cu sinifdԥ tԥdris
ROXQXU øVWLOLN PLTGDUÕ LVWLOLN WXWXPX DQOD\ÕúODUÕ LOԥ ED÷OÕ RODQ
mԥsԥlԥnin hԥllindԥ DSDUÕODQPFԥrrԥdlԥúGLUPԥ 6-FÕVLQLIúDJLUG-
lԥri üçün mԥnimsԥnilԥ bilmԥz. Lakin 2-ci mԥsԥlԥdԥ «ԥyar»
anla\ÕúÕQÕ ©IDL]ª DQOD\ÕúÕ LOԥ müqayisԥsi, tԥhlili fԥndaxili vԥ
fԥnlԥraraVÕ LQWHTUDVL\DVÕ mümkündür. Tԥlim prosesindԥ
fԥndaxili vԥ fԥnlԥUDUDVÕԥlaqԥQLQLQNLúDIÕPԥsԥlԥlԥri tam sistem
olub, bir-birindԥQD\UÕOPD]NRPSRQHQWOԥrdir.

59
 ,,)Ԥ6ø/ 257$0Ԥ.7Ԥ%ø15ø<$=ø<<$7
KURSUNDA 0Ԥ6Ԥ/Ԥ+Ԥ//ø7Ԥ/ø0ø1ø1
0(72'ø. 352%/(0/Ԥ5ø

2.1. Mԥsԥlԥ hԥlli tԥlimindԥ nԥzԥri vԥ metodik problemlԥrin

xüsusiyyԥtlԥri.

Tԥlim prosesindԥ úDJLUGOԥrin mԥnimsԥmԥ vԥ dԥrketmԥ fԥaliy-

yԥWL RQODUÕQ IԥDOOÕ÷Õ LOԥ VÕ[ ԥlaqԥGDUGÕU ùDJLUGLQ IԥDOOÕ÷Õ |\Uԥ-
nilԥQ PDWHULDOÕQ Wԥhlil edilmԥsi vԥ úXUOX úԥkildԥ mԥnimsԥnil-
mԥsi müxtԥOLI IDNWRUODUGDQ DVÕOÕGÕU 7ԥlim prosesindԥ úDgird-
lԥrin fԥDOOÕ÷Õ ©GDUª Yԥ ©JHQLúª Pԥnada qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr.
ùDJLUGLQ ©GDUª Pԥnada fԥDOOÕ÷Õ RQODUÕQ Pԥllim tԥrԥfindԥn
\DUDGÕODQIԥaliyyԥtini ԥhatԥ edir. Mԥsԥlԥ hԥlli problemi vԥ mԥ-
sԥlԥnin mԥzmunu fԥUTOLROPDTOD \DQDúÕNRPSOHNVNRPponent-
lԥrdir. Tԥlim prosesindԥ úDJLUGLQ ©JHQLúª IԥDOOÕ÷Õ RQODUÕQ UDVW
gԥldiyi problemlԥrin xüsusiyyԥtlԥrindԥQ DVÕOÕGÕU 0ԥsԥlԥ anla-
\ÕúÕ RQD YHULOԥn tԥrif dԥqiq vԥ birmԥQDOÕ Wԥyin edilmԥPLúdir
[139;30]. Y.M.Kolyagin, A.A.Stolyar, M.A.Danilov, Q.A.Ball
vԥ digԥr tԥGTLTDWoÕODUÕQ ԥsԥrlԥrindԥ ©WDSúÕUÕTª ©VXDOª ©Pԥsԥ-
lԥ», «problem», «misal» vԥ VNLPLDQOD\ÕúODUVLQRQLPNLPLGD-
[LOHGLOPLúGLU0ԥsԥlԥ DQOD\ÕúÕQDVLVWHP-stUXNWXUúԥkildԥ yaQDú-
ma onun xüsusiyyԥtlԥrindԥQ DVÕOÕGÕU 0ԥsԥlԥ hԥOOL úDJLUGOԥrin
fԥaliyyԥtinin istiqamԥtlԥndirilmԥsindԥ mühüm rol oynayan
komponent kimi qiymԥtlԥndirilir. Elm vԥ WH[QLNDQÕQ LQNLúDIÕ
orta mԥktԥE NXUVXQGD DSDUÕODQ LVODKDWODU Wԥlimin mԥzmununda
dԥ\LúNԥQOL\LQDSDUÕOPDVÕQÕ]ԥruri edir. Hԥr bir yeniliyin, tԥlim-
dԥ tԥtbiq olunan metod vԥ WH[QRORJL\DODUÕQ VԥmԥrԥOL ROPDVÕ
DOÕQDQQԥticԥlԥrin müqayisԥsi ilԥ ölçülür.
Riyazi mԥsԥlԥ DQOD\ÕúÕRQXQKԥlli ilԥ ԥlaqԥdar Y.M.Kolya-
ginin “Riyazi mԥsԥlԥ orta mԥktԥbdԥ tԥlim vԥ úDJLUGOԥrin inki-
úDIÕ vasitԥsi NLPL´ DGOÕ GRNWRUOXT GLVVHUWDVL\DVÕQGD DSDUÕODQ
bԥzi tԥhlil vԥ müqayisԥlԥr bu gün dԥ DNWXDOGÕU 2UWD Pԥktԥbin
riyaziyyat kursunun mԥzmun vԥ VWUXNWXUXQGDDSDUÕODQGԥyiúLN-
liklԥr, siniflԥr üzrԥ tԥdris olunan mԥzmun xԥtlԥrinin vahid fԥnn

60
kimi (Riyaziyyat) verilmԥsi tԥlim prosesindԥ müԥyyԥn prob-
lemlԥU\DUDGÕU%XSUREOHPOԥr eyni zamanda ԥnԥnԥvi riyaziyyat
dԥrslik vԥ SURTUDPODUÕQGD GD P|YFXGGXU 0ԥsԥlԥ vԥ tԥlimlԥ
ED÷OÕ SUREOHPOԥri eynilԥúGLUPԥN ROPD] Ԥnԥnԥvi riyaziyyat
tԥlimindԥ mԥsԥlԥQLQTR\XOXúXLOԥ ԥlaqԥGDUDúD÷ÕGDNÕoDWÕúmaz-
OÕTODUÕTH\GHWPԥk olar:
1) mԥsԥlԥnin mԥzmun vԥ hԥlli metodunda yersiz standart-
ODUÕQWԥNUDUODUÕQROPDVÕ
2) orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥzmun ba[ÕPGDQ
JHQLúYԥ tԥkrara yol verilԥn standart mԥsԥlԥlԥrin hԥll edilmԥsi;
3) tԥlim prosesindԥ riyazi mԥsԥlԥnin rolu vԥ mԥqsԥdinin
ԥtrafOÕúԥUKROXQPDPDVÕ
4) tԥlimin mԥsԥlԥ hԥlli ilԥ mԥqsԥG\|QODSDUÕOPDPDVÕ
5) mԥsԥlԥ ilԥ tԥOLPPHWRGXQXQX\÷XQVX]OX÷X
6) mԥsԥlԥQLQTR\XOXúunun vԥ onun hԥOOLQLQúDJLUGLQWԥfԥk-
NUQQLQNLúDIHWPԥ TDQXQDX\÷XQOX÷XQD X\÷XQJԥlmԥmԥsi;
7) elm vԥ texnikada, praktikada tԥtbiqini tapmayan vԥ isti-
fadԥ olunmayan mԥsԥlԥlԥrin hԥll edilmԥsi;
8) tԥlimdԥ úDJLUGOԥULQELOLNEDFDUÕTYԥ vԥUGLúOԥULQLQLQNLúDI
etmԥsini tԥmin edԥn mԥsԥlԥlԥULQD]OÕ÷Õ
9) tԥlim prosesindԥ istifadԥ olunan mԥsԥlԥlԥrdԥ dԥTLTúԥr-
WLQ ROPDPDVÕ Yԥ RQODU DUDVÕQGD YHULOԥQ DVÕOÕOÕTODUÕQ ]LGGL\\ԥt
tԥúNLOHWPԥsi;
10) mԥsԥlԥnin mԥzmun vԥ hԥllindԥ fԥndaxili vԥ fԥnlԥUDUDVÕ
ԥlaqԥnin düzgün daxil edilmԥmԥsi;
11) mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ KHVDEODPDODUÕQKԥddԥn çox
YD[WDSDUPDVÕ
12) isbat proseslԥULQLQ DSDUÕOPDVÕQGD Pԥntiqԥ ԥsaslan-
PD\DQúԥrhin verilmԥsi vԥ s.
Belԥliklԥ, riyaziyyat tԥlimindԥ mԥsԥlԥ hԥllinin problemlԥ-
rini metodiki, psixoloji vԥ praktiki kimi müxtԥlif aspektlԥrԥ
D\ÕUPDT RODU 4H\G ROXQDQSUREOHPOԥrin bԥzilԥri hԥlԥ 30-40 il
ԥvvԥl dԥ DNWXDOROPXúGXU>41;164].
Riyaziyyat tԥlimindԥ PDWHULDOÕQPԥzmunu adԥtԥn iki yerԥ-
nԥzԥri vԥ SUDNWLNLPDWHULDODD\UÕOÕU%Xúԥkildԥ \DQDúPDPXPL
xarakter GDúÕ\ÕUYԥ EXQODUÕELUTԥdԥr konkretlԥúGLUPԥk olar.

61
 A.A.Stolyar riyaziyyat tԥlimindԥ mԥntiqi problemlԥri
tԥdqiq edԥrkԥQDúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥlԥri tԥKOLOHWPLúGLU
1. Riyaziyyat tԥlimindԥ mԥntiq;
2. Riyaziyyat tԥlimindԥ dil;
3. ÜPXPLDQOD\ÕúODUÕQIRUPDODúPDVÕ
4. Riyazi fԥaliyyԥtin tԥlimi;
5. Riyaziyyat tԥlimindԥ aksiomatik metod [204].
Bu tԥdqiqatda qeyd olunan mԥsԥlԥlԥrin tԥhlili vԥ ümumi
nԥticԥlԥri müԥOOLP KD]ÕUOÕ÷Õ LOԥ ԥlaqԥlԥQGLULOPLúGLU 7ԥlim pro-
sesinԥ VWUXNWXU \DQDúPDGD PԥOOLP KD]ÕUOÕ÷ÕQÕQ TH\G olunan
mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ ԥsas vԥ DSDUÕFÕRE\HNWROPDVÕTH\GROXQXU
Riyaziyyat tԥlimindԥ mԥQWLT úDJLUG Yԥ müԥllim fԥaliyyԥt-
lԥrini ԥhatԥ etmԥklԥ dԥrslikdԥ VWDQGDUWODUÕQ P|Y]XODUÕQ GD[LO
edilmԥsi ilԥ ԥlaqԥGDUGÕU
S.S.Hԥmidov tԥGULV PDWHULDOÕQÕQ mԥzmununu ümumi xa-
rakterizԥ edԥrԥNRQXDúD÷ÕGDNÕNLPLGԥ konkretlԥúGLULU:
1. Nԥzԥri biliklԥr: riyazi fakt vԥ DQOD\ÕúODUWHUPLQOԥr, sim-
vollar, ԥlaqԥ vԥ münasibԥtlԥUTDQXQODUTDQXQDX\÷XQOXTODU
2. Ԥmԥli biliklԥr: fԥaliyyԥt növlԥrinԥ aid biliklԥr, alqoritm-
lԥr, priyomlar.
3. Qiymԥtlԥndirmԥ biliklԥri.
4. ùDJLUGLQ UL\D]L Iԥaliyyԥt növlԥri: EXQODUÕQ Qԥticԥsindԥ
sayma, ölçmԥ, hesablama, mԥsԥlԥ hԥlli vԥ VEDFDUÕTYԥ vԥUGLú-
lԥUTD]DQÕOÕU
5. Riyaziyyat fԥnninin tԥdrisi prosesindԥ úDJLUGOԥr intellek-
tual \DUDGÕFÕIԥaliyyԥWEDFDUÕTODUÕQDYԥ tԥcrübԥsinԥ, özünԥ nԥza-
rԥt vԥ qiymԥtlԥndirmԥ kimi keyfiyyԥtlԥrԥ yiyԥlԥnirlԥr.
6.TԥGULV PDWHULDOÕ Pԥzmunu vasitԥsilԥ úDJLUGOԥrdԥ emo-
sional-hissi tԥcrübԥQLIRUPDODúGÕUÕU [24; 20]
Tԥlimdԥ riyazi mԥntiqdԥn istifadԥ riyazi DQOD\ÕúODUÕQLGH\D
vԥ DVÕOÕOÕTODUÕQUL\D]LGLOLQJHQLúOԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur.
Nԥzԥri biliklԥrdԥ ԥlaqԥ vԥ münasibԥtlԥr, qanunlar vԥ qanu-
naX\÷XQOXTODU UL\D]L\\DW Wԥlimindԥ mԥntiqin rolu hesab edilir.
%X ED[ÕPGDQ $$Stolyar vԥ S.S.Hԥmidov tԥrԥfindԥn tԥklif
olunan fԥUTOL\DQDúPDODUÕQPXPLúԥkildԥ ortaq elementlԥrinin
ROPDVÕ UL\D]L\\DW Wԥlimindԥ nԥzԥri, praktik problemlԥrin xüsu-

62
siyyԥtlԥrindԥn irԥli gԥlir. Riyazi mԥsԥlԥWDSúÕUÕToDOÕúPDDQOD-
\ÕúODUÕQD IԥUTOL \DQDúPDODUÕQ ROPDVÕQD ED[PD\DUDT EXQODUÕQ
haPÕVÕ Wԥlim prosesindԥ eyni informasiya mԥnbԥyi kimi qiy-
mԥtlԥndirilԥ bilԥU øQIRUPDVL\DQÕQ ԥldԥ ROXQPDVÕ Wԥhlili vԥ
müxtԥOLI IRUPDOÕ LQIRUPDVL\DODUÕQ P]DNLUԥsi yekunda «ortaq
mԥxrԥcin» müԥyyԥn edilmԥsinԥ LPNDQ\DUDGÕU5L\D]L\\DWWԥli-
mindԥ dil vԥ fԥaliyyԥt növlԥrinԥ aid biliklԥUúDJLUGOԥULQ\DUDGÕFÕ
fԥaliyyԥtlԥULQLQ LQNLúDIÕQD Vԥbԥb olub. Tԥlim prosesindԥ «dil»
JHQLú DQOD\Õú ROXE NRQNUHW Iԥnnin dili ilԥ inteqrasiya olunur.
«Riyazi dil» dedikdԥ mԥsԥlԥdԥ verilԥQ VLWXDVL\DQÕ TDQXQDX\-
÷XQluq ԥVDVÕQGDUL\D]L VLPYRO Yԥ LúDUԥlԥrԥ çevirmԥ EDúDGú-
lür. Mԥsԥlԥdԥ verilԥQDQOD\ÕúODUÕQRQODUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUÕQ
riyazi dillԥ düzgün ifadԥ ROXQPDVÕ\DOQÕ]UL\D]LELOLNYԥ mԥntiqi
\DQDúPDQÕQ Qԥticԥsi kimi qiymԥtlԥndirilԥ bilmԥz. Burada ana
dili ilԥ inteqrasiya tԥlim prosesindԥ hԥPLúԥ nԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU
HԥU KDQVÕ GLOLQ |\Uԥnilmԥsindԥ riyaziyyat fԥnninin rolu ԥvԥz-
olunPD]GÕU7ԥlimdԥ nԥzԥri problemlԥr dedikdԥ dillԥ ED÷OÕPԥ-
sԥlԥlԥr diqqԥtdԥ VD[ODQÕOPDOÕGÕU $úD÷ÕGDNÕ Pԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn
keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 8]XQOX÷X00 m olan bir qatar 1500 m uzunlu-
÷XQda tunelԥ JLULU4DWDUÕQVRQYDTRQXQXQWXQHOԥ JLULúLYԥ oÕ[Õ-
úÕDUDVÕQGDVDQL\ԥ YD[WNHoLU4DWDUÕQVUԥti neçԥ NPVDDWGÕU"
Mԥsԥlԥdԥ «son vaqonun tunelԥ JLULúLYԥ oÕ[ÕúÕªSURVHVLQLQ
úDJLUGlԥrin nԥzԥrinԥ oDWGÕUÕOPDVÕPԥyyԥn vԥziyyԥtdԥQDVÕOÕGÕU
Riyazi vԥ mԥntiqi mühakimԥVL JFO RODQ úDJLUG oQ SURVHVL
tԥNUDUODPD÷D HKWL\DF \R[GXU ùDJLUGLQ Fԥhdi, mԥsԥlԥnin mԥz-
mununda verilԥnlԥULQ RQODU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODUÕQ Pԥyyԥn
edilmԥsinԥ úԥrait yarada bilԥr. Real hԥ\DWOD ED÷OÕ Pԥsԥlԥlԥrin
hԥllindԥ PRWLYDVL\DQÕQ SUREOHP VLWXDVL\DQÕQ \DUDGÕOPDVÕ
müԥllim üçün çԥWLQGH\LO3UREOHPLQTR\XOXúXQGDVÕUISURElem-
lԥ ԥlaqԥdar olmayan mԥntiqi problemlԥU\DUDQÕU%XWLSPԥsԥlԥ-
lԥrin hԥllindԥ qeyd olunan sԥbԥblԥr nԥticԥsindԥQ úDJLUGOԥr
müԥyyԥn sԥhvԥ yol verirlԥr.
Qeyd olunan mԥsԥlԥnin mԥzmununda müԥyyԥn dԥ\LúLN-
liyin edilmԥVL úDJLUGOԥrdԥ PRWLYDVL\DQÕQ \NVԥlmԥsinԥ úԥrait
\DUDGÕU 2QODUGD ԥvvԥlki mԥsԥlԥnin hԥlli üçün nԥzԥrdԥ tutulan

63
SODQODUÕQGD Gԥ\LúLNOL\LQ edilmԥsi vԥ tԥKOLOLQ DSDUÕOPDVÕ PDUD÷Õ
yüksԥlir. Mԥsԥlԥnin mԥzmununda müԥyyԥn dԥ\LúLNOLNOԥr edԥk.
Mԥsԥlԥ 8]XQOX÷XPRODQELUTDWDUPX]XQlu-
÷XQGDWXQHOԥ JLULU4DWDUÕQLONYDTRQXQXQWXQHOԥ JLULúLYԥ oÕ[ÕúÕ
DUDVÕQGDVDQL\ԥ vaxt keçir. QatarÕQVUԥti neçԥ NPVDDWGÕU"
Mԥsԥlԥ  8]XQOX÷X  m olan bir qatar 1500 m uzun-
OX÷XQGDWXQHOԥ JLULU4DWDUÕQLONYDTRQXQXQWXQHOԥ JLULúLYԥ son
vaqonunun tuneldԥQ oÕ[ÕúÕ DUDVÕQGD  VDQL\ԥ vaxt keçir.
4DWDUÕQVUԥti neçԥ NPVDDWGÕU"
Mԥsԥlԥnin mԥzmununda yaOQÕ] ELU V|]Q úԥrtin) dԥ\Lú-
dirilmԥsi hԥll prosesini tamamilԥ dԥ\LúGLULU'HPԥli, mԥsԥlԥnin
úԥrtindԥ verilԥnlԥUúDJLUGWԥrԥfindԥn düzgün mԥnimsԥnilmԥzsԥ,
DOÕQDQ Qԥticԥ hԥPLúԥ sԥKY ROPDOÕGÕU %X úԥkildԥ sԥhvlԥr
A.A.Stolyar tԥrԥfindԥn mԥntiqi problemlԥr aGODQÕU 0ԥntiqi
problemlԥULDúD÷ÕGDNÕNLPLWԥsnif etmԥk olar:
- riyazi dillԥ ԥlaqԥdar mԥsԥlԥlԥr;
- nԥzԥri materiallarla ԥlaqԥdar mԥsԥlԥlԥr;
- praktik mԥzmunlu sԥhvlԥr. Bura çertyoj, qrafik, hԥndԥsi
tԥsvirԥ ԥsasԥQUL\D]LKHVDEODPDDSDUPDGDQDOÕQDQQԥticԥlԥri aid
etmԥk olar.
- qurma vԥ isbata aid mԥsԥlԥlԥrdԥ mԥ]PXQOD ED÷OÕ SURE-
lemlԥr;
- psixoloji problemlԥr (diqqԥWVL]OLN \RU÷XQOXT |]Qԥ
arxa\ÕQOÕTYԥ s).
Mԥntiqi, pedaqoji, psixoloji problemlԥr riyaziyyat tԥlimin-
dԥ bir-ELULQLWDPDPOD\ÕU
Ona görԥ dԥ mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin problemlԥri orta mԥktԥb
kursunda qeyd olunan mԥsԥlԥlԥrlԥ VÕ[ED÷OÕGÕU
Orta mԥktԥbin ԥnԥnԥvi riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ nԥzԥri
PDWHULDOODUÕQ |\Uԥnilmԥsinԥ müԥyyԥn qԥdԥU \HU D\UÕOPÕúGÕU
Yeni riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ nԥzԥri materiallara az YD[WÕQ
verilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulub.
Riyaziyyat tԥlimindԥ nԥzԥri vԥ SUDNWLN PDWHULDOODU KDQVÕ
úԥkildԥ daxil edilmԥlidir?
Hԥr bir nԥzԥriyyԥQLQ VLVWHPLQ WDPOÕ÷Õ Yԥ elmi ԥVDVÕ RQXQ
LONLQ DQOD\ÕúODUÕ LOԥ müԥyyԥQ HGLOLU $QOD\ÕúÕQ [DVVԥlԥrinin

64
ԥhatԥ etdiyi ԥlamԥtlԥU oR[OX÷XQD RQXQ Pԥzmunu vԥ obyektlԥr
çoxOX÷XQD LVԥ hԥFPL GH\LOLU $QOD\ÕúÕQ Wԥhlil edilmԥsi onun
mԥzmunu vԥ hԥcmindԥQDVÕOÕGÕU$QOD\ÕúODUDUDVÕQGDPQDVLEԥt
riyaziyyat tԥlimindԥ mԥzmun xԥtlԥULQLQ VWUXNWXUXQGDQ DVÕOÕGÕU
Mԥlumdur ki, iki müxtԥlif A vԥ % DQOD\ÕúODUÕ DUDVÕQGD $ B
$%RODUVDRQGD$Yԥ B-nin hԥcminԥ X\÷XQa vԥ b DQOD\Õú-
laUÕQÕQԥzԥrdԥn keçirmԥk olar. A %$%úԥrtindԥ a anla\ÕúÕ-
na b DQOD\ÕúÕQD Qԥzԥrԥn növ, b DQOD\ÕúÕQD LVԥ a DQOD\ÕúÕQD
nԥzԥrԥn cins deyilir. Cins vԥ Q|YDQOD\ÕúODUÕQLVELGLU+ԥUKDQVÕ
riyazi mԥsԥlԥnin tԥhlili vԥ hԥllindԥ vԥziyyԥtԥ X\÷XQPKDkimԥ-
QLQDSDUÕOPDVÕQԥzԥri materiallara ԥVDVODQÕU $QOD\ÕúWԥhlil edi-
lԥrkԥn onun hԥcmini tԥúNLO HGԥn kԥVLúPԥyԥn növlԥrin xüsusi
halODUÕ WԥVQLI ROXQGXTGD úDJLUGLQ \DUDGÕFÕ Yԥ LQNLúDIHWGLULFL
qabiliyyԥti yüksԥlir.
Nԥzԥriyyԥnin ԥVDVÕLONLQDQOD\ÕúODUYԥ aksiomlar vasitԥsilԥ
TXUXOXU%XDQOD\ÕúODUYԥ DNVLRPODU VLVWHPL DUDVÕQGDDúD÷ÕGDNÕ
úԥrtlԥr ödԥnilmԥlidir.
1. Aksiomlar sisteminin ziddiyyԥtsizliyi;
2. Sistemԥ daxil olan DNVLRPODUÕQDVÕOÕROPDPDVÕ
3. $NVLRPODUVLVWHPLQLQWDPOÕ÷Õ
Mԥsԥlԥ, onun mԥzmunu vԥ kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕIXQNVLR-
QDO DVÕOÕOÕTODU müԥyyԥn nԥzԥriyyԥ ilԥ ԥlaqԥGDUGÕU ùDJLUGLQ
nԥzԥriyyԥni mükԥmmԥl mԥnimsԥmԥsi praktik mԥsԥlԥnin hԥlli-
nԥ úԥUDLW \DUDGÕU 1ԥzԥUL PDWHULDO \HWNLQ ROPDGÕTGD LQWXLVL\D
ԥsaVÕQGDDSDUÕODQPKDNLPԥ GR÷UXROPD\DELOԥr. Qeyd olunan-
ODUDX\÷XQELUQHoԥ mԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ ©0HGLDQODUÕQÕQ NԥVLúPԥ nöqtԥsi oturacaqdan 3
sm mԥsafԥdԥ olan bԥrabԥrtԥrԥIOLoEXFD÷ÕQVDKԥsini taSÕQª
Mԥsԥlԥnin mԥ]PXQXQGDQ DúNDUGÕU NL YHULOԥn kԥmiyyԥtlԥr
vԥ RQODU DUDVÕQGDNÕ IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕTODUÕQ Pԥyyԥn edilmԥsi
üçün nԥzԥUL PDWHULDOÕQ UROX ԥvԥ]ROXQPD]GÕU 5L\D]L Pԥsԥlԥ-
lԥrin hԥlli prosesindԥ nԥzԥri material ԥldԥ etmԥk olur. Bunun
oQúDJLUGOԥrin fԥaliyyԥWLQLDUWÕUDQYԥ RQODUÕWԥdqiqat xarakterli
mԥsԥlԥlԥr hԥll etmԥyԥ sövq etmԥNOD]ÕPGÕU0ԥsԥlԥnin mԥzmu-
nu vԥ növündԥQDVÕOÕRODUDTPԥllim müxtԥlif üsullardan istifa-
dԥ edԥ bilԥr. Tԥdqiqat fԥaliyyԥWLQL LQNLúDI HWGLUPԥk üçün ilkin

65
nԥzԥri vԥ praktik biliklԥUROPDOÕGÕU%XPԥsԥlԥdԥ bԥrabԥrtԥrԥfli
üçbuFDT oEXFD÷ÕQ PHGLDQÕ VDKԥsi vԥ V DQOD\ÕúODU PXPL
úԥkildԥ úDJLUGOԥrԥ mԥlumdur. MԥsԥlԥQLQ TÕVD \D]ÕOÕúÕ Yԥ hԥn-
dԥsi tԥVYLUL úDJLUGOԥrin fԥaliyyԥtlԥULQLQ ©EDúODQ÷ÕF Q|TWԥsi»
hesab edilԥ bilԥr. Burada verilԥnlԥUDúD÷ÕGDNÕODUGDQLEDUԥtdir:
AB = BC = AC B
AC1 = C1B
BA1 = A1C
AB1 = B1C O
OB1 = 3sm
SABC ?
A B1 C

ùԥkil 2.1.1

BԥrabԥrtԥrԥIOLoEXFD÷ÕQ[DVVԥlԥri vԥ oEXFD÷ÕQPHGLDQODUÕ
kԥVLúPԥ nöqtԥsindԥ tԥpԥdԥQ EDúOD\DUDT  QLVEԥtindԥ bölün-
mԥsi ԥlamԥti bu mԥsԥlԥnin hԥOO ROXQPDVÕ oQ ԥsas nԥzԥriyyԥ
hesab olunur.
BO:OB1=2:1 bԥrabԥrliyindԥn vԥ OB1   úԥrtindԥQ DOÕUÕT
ki, OB = 2 3 = 6 (sm) olar. Bu isԥ BB1 =
6 + 3 = VPROPDVÕGHPԥkdir. B
MԥsԥlԥQLQ VRQUDNÕ Kԥll mԥrhԥlԥsi
qeyd olunanlar nԥzԥrԥ DOÕQDUDT DúD÷ÕGD
x 9
verilԥn tԥsvirԥ ԥsasԥn mԥlum olmayan
kԥmiyyԥWLQWDSÕOPDVÕLOԥ nԥticԥlԥnir.
Burada ABB1 – G]EXFDTOՁoEXFDT
AB = x A
AB1 =
BB1 = 9
x ? ùԥkil 2.1.2.
Pifaqor teoreminԥ ԥsasԥn:
x2 - =81 bԥrabԥrliyindԥn x = 6 DOÕUÕT%XLVԥ AB = BC
= AC = 6 demԥkdir. Sonuncu nԥticԥni qeyd olunan tԥsvir

66
ԥVDVÕQGDQԥzԥrԥ alsaq
SABC = AC BB1 = 6 9 = 27 olar.
2
Yԥni SABC =27 (sm ) nԥticԥsinin DOÕQPDVÕQGD LVWLIDGԥ
olunan nԥzԥri material vԥ hԥndԥsi tԥsvirlԥr mԥntiqi mühakimԥ-
yԥ ԥVDVODQÕU 1ԥzԥUL PDWHULDOODUÕQ LVWLIDGԥsi bir neçԥ mԥrhԥlԥ-
lԥrdԥ tԥWELT ROXQPDVÕQD ED[PD\DUDT, ԥlavԥ nԥzԥri bilik ԥldԥ
olunmaGÕ%XUDGDúDJLUGOԥULQELOLNEDFDUÕTYԥ vԥUGLúOԥrinin for-
maODúPDVÕ Pԥlum biliklԥrin ԥlaqԥOL úԥkildԥ tԥtbiq edilmԥsi
onlarda riyazi vԥ mԥntiqi tԥfԥNNUQ LQNLúDIÕQD Vԥbԥb olur.
Tԥlim prosesindԥ tԥklif olunan mԥsԥlԥlԥrdԥn elԥsini seçmԥk
olar ki, onun hԥlli prosesindԥ úDJLUGLQUL\D]LYԥ mԥntiqi tԥfԥk-
küULQNLúDIHWPԥklԥ \DQDúÕRQODU\HQLELOLNOԥr ԥldԥ etsin.
Mԥsԥlԥ  øNL KQGUO\ 4 vԥ 6 RODQ oEXFD÷ÕQ oQF
hündürlüyünün ala bilԥcԥyi qiymԥtlԥULWDSÕQ
Hԥr bir mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ nԥzԥri materiallardan
istifadԥ ROXQXU øVWLIDGԥ ROXQDQ PDWHULDOÕQ Pԥzmunu vԥ hԥcmi
mԥsԥlԥQLQVWUXNWXUXQGDQDVÕOÕGÕU2UWDPԥktԥbin riyaziyyat kur-
sunda (hԥndԥsԥoEXFD÷ÕQWԥrԥflԥri vԥ EXFD÷ÕDUDVÕQGDNÕ müna-
sibԥt nԥzԥULPDWHULDOúԥklindԥ YHULOLE/DNLQoEXFD÷ÕQKQdür-
lüklԥUL DUDVÕQGD PQDVLEԥtin nԥzԥriyyԥsi dԥrsliklԥrdԥ veril-
mԥyib. Riyaziyyat tԥlimindԥ bütün nԥzԥUL PDWHULDOÕQ Gԥrslikdԥ
verilmԥsi mümkün deyil.
hoEXFD÷ÕQ KQGUO\ oEXFD÷ÕQ Q|YQGԥn DVÕOÕ RODUDT
onun daxili vԥ [DULFL REODVWÕQD GúPԥsindԥQ DVÕOÕ ROPD\DUDT
oEXFD÷ÕQ Wԥrԥfi vԥ RQD X\÷XQ KQGUO\Q DVÕOÕOÕ÷Õ VDELW
kԥmiyyԥtdir. Yԥni a ha = b hb = c hc (1) bԥrabԥUOL\LGR÷UXGXU
Mԥsԥlԥ 5-dԥ verilԥQoEXFD÷ÕQWԥrԥflԥULQLQDEFROGX÷XQX
fԥrz edԥk. Onda (1) münasibԥtinԥ ԥsasԥn 4a=6b=c hc  GR÷-
rudur. (2) bԥrabԥrliyindԥn a= EROGX÷XPԥlumdur. ÜçEXFD÷ÕQ
tԥrԥflԥULDUDVÕQGDNÕPQDVLEԥtdԥn (üçbucaq bԥrabԥrsizliyindԥn)
istifadԥ etsԥk, b < c< EDOÕQDUEԥrabԥrliyindԥn c =
ifadԥsini (3) bԥrabԥrsizliyindԥ nԥzԥrԥ DOÕEPYDILToHYLUmԥlԥr
DSDUVDT oEXFD÷ÕQ oQF KQGUO\QQ GLJԥr iki hündür-

67
lüklԥrdԥQ DVÕOÕOÕ÷ÕQÕQ 2,4<hc<12 (4) bԥrabԥrsizliyi ilԥ tԥyin
ROGX÷XQXPԥyyԥn edirik.
Sonuncu mԥsԥlԥnin hԥllindԥ bundan ԥvvԥlki mԥsԥlԥnin
hԥllinԥ nisbԥtԥn nԥzԥULPDWHULDOÕQԥldԥ ROXQPDVÕYԥ onun ümu-
milԥúGLULOPԥVL]DPDQÕEԥzi problemlԥU\DUDQÕU0ԥsԥlԥQLQVXDOÕ
oEXFD÷ÕQ oQF KQGürlüyünün (hc-QLQ WDSÕOPDVÕQGDQ LED-
rԥtdir. Lakin nԥticԥnin 2,4< hc<12 (4) bԥrabԥrsizliyindԥn seçil-
mԥsi bԥ]L úDJLUGOԥr üçün müԥyyԥn çԥtinliklԥULQ \DUDQPDVÕQD
sԥbԥb ola bilԥr. Bu halda müԥOOLP úDJLUGOԥrԥ mԥlum üçbucaq
bԥrabԥUVL]OL\LQL[DWÕUODPDTODIԥndaxili inteqrasiya yarada bilԥr.
Bu isԥ mövcud problemin hԥlli demԥkdir.
Bu mԥsԥlԥ orta mԥktԥELQUL\D]L\\DWSURTUDPÕQDDLGROPD-
VÕQDED[PD\DUDTQLVEԥtԥn çԥtin mԥsԥlԥ kimi qԥbul edilԥ bilԥr.
Xüsusidԥn ümumiyԥ keçmԥdԥ mԥsԥlԥnin hԥOOL úDJLUGOԥr
tԥrԥfindԥn asan mԥnimsԥnilir. Lakin mԥsԥlԥnin mԥzmun vԥ
strukWXUXQDX\÷XQPXPLOԥúGLUPԥ aparmaq çԥtindir. Nԥ etmԥ-
OL"%XQXQoQDúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ  øNL KQGUO\ P Yԥ Q RODQ oEXFD÷ÕQ oQF
hündürlüyünün ala bilԥcԥyi qiymԥtlԥULWDSÕQ
Mԥsԥlԥ 5-in hԥllindԥ istifadԥ olunan mԥrhԥlԥlԥr bu mԥsԥlԥ-
yԥ dԥ aiddir. Burada m vԥ n sabit ԥdԥdlԥrdir. Mԥsԥlԥnin hԥlli
prosesindԥ «dԥ\Lúԥn» kimi daxil edilmԥsi nԥticԥnin ümumilԥú-
dirilmԥsinԥ kömԥk edԥcԥk. (1) bԥrabԥrliyinԥ ԥsasԥn
a m=b n=c x (5) bԥrabԥUOL\L GR÷UXGXU %XUDGD D  b
ROGX÷XQGDQ oEXcaq bԥrabԥrsizliyinԥ ԥsasԥQ DúD÷ÕGDNÕ
GR÷UXGXU
- (6)
bԥrabԥrliyini (6)-dԥ nԥzԥrԥ DOÕE PYDILT oHYULO-
mԥlԥUDSDUVDTDODUÕT
(7)
Sonuncu bԥrabԥrsizlikdԥn mԥlum olmayan hündürlüyü
(x-i) tԥyin etsԥNDúD÷ÕGDNÕQÕDODUÕT

(8).
-

68
 (8) bԥrabԥUVL]OL\LoEXFD÷ÕQKQGUONOԥULDUDVÕQGDPna-
sibԥti müԥyyԥn edir. Burada mԥsԥlԥ 5-dԥ verilԥn qiymԥtlԥri
nԥzԥrԥ alsaq yԥni m = 4, n = 6 qԥbul etsԥNDVDQOÕTOD2,4<x< 12
bԥrabԥUVL]OL\LQL DODUÕT %X LVԥ mԥsԥlԥ 5-LQ DOÕQDQ Qԥticԥsidir.
%DúTDV|]Oԥ, mԥsԥlԥ 5 sonuncu mԥsԥlԥQLQ[VXVLKDOÕGÕU%HOԥ-
liklԥ DOGÕ÷ÕPÕ]  EԥrabԥUVL]OL\L oEXFD÷ÕQ KQGUONOԥri
DUDVÕQGDPQDVLEԥtlԥri müԥyyԥn edԥn nԥzԥULPDWHULDOGÕU
Demԥli, nԥzԥri materiallarla ԥlaqԥdar problemlԥr dԥrslik-
lԥrdԥ dԥ mövcuddur vԥ bunu minimuma endirmԥk tԥlim pro-
sesindԥ TDUúÕ\D TR\XODQ ԥsas mԥsԥlԥlԥrdԥn biri hesab olun-
PDOÕGÕU0ԥlumdur ki, mԥsԥlԥnin mԥzmununun mԥnimsԥnil-
mԥsi vԥ kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUÕQDúNDUROXQPDVÕQGD
cԥdvԥldԥn, qrafikdԥQ oHUW\RMGDQ JHQLú LVWLIDGԥ olunur. Bԥzԥn
isԥ YHULOPLú TUDILNԥ, cԥdvԥlԥ vԥ çertyoja ԥsasԥn mԥlum olma-
yan kԥmiyyԥWLQWDSÕOPDVÕWԥlԥEROXQXUùDJLUGLQIԥza tԥsԥvvürü,
mԥQWLTL \DQDúPDVÕ ]ԥLI RODQKDOODUGDEXúԥkildԥ sԥhvlԥrԥ daha
çox yol verilir.
Hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrin hԥOOL]DPDQÕTH\GROXQDQKDOODUD
daha çox rast gԥlmԥNROXU$úD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥyԥ baxaq.
Mԥsԥlԥ $UDODUÕQGDNÕPԥsafԥ 40 km olan A vԥ B mԥntԥ-
qԥlԥrindԥn eyni zamanda sürԥtlԥri 80 m/saat vԥ 100 km/saat
RODQ LNL PLQLN DYWRPRELOL \ROD GúG 1Hoԥ saatdan sonra bu
avtomobillԥUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 520 km olacaq?
Mԥsԥlԥnin hԥllindԥ nԥzԥUL PDWHULDOODUOD \DQDúÕ Kԥrԥkԥti
canODQGÕUDQ Kԥndԥsi tԥVYLULQ oHUW\RMXQ ROPDVÕ ]ԥUXULGLU ùD-
girdlԥr mԥsԥlԥnin mԥzmunu ilԥ WDQÕú RODQGD PԥsԥlԥQLQ úԥrtin-
dԥki bԥzi mԥTDPODUÕ Qԥzԥrԥ DOPDGÕTODUÕ oQ Pԥsԥlԥnin hԥlli
düzgün yerinԥ yetirilmir. Burada hԥrԥkԥtin istiqamԥtindԥQDVÕOÕ
olaraq mԥsԥlԥnin üç hԥlli var. Tԥnliklԥrin vԥ bԥrabԥrsizliklԥrin
hԥOOL]DPDQÕGDTH\GROXQDQproblemlԥrlԥ UDVWODúPDTROXU
Mԥsԥlԥn, «k-QÕQKDQVÕTL\Pԥtindԥ
x (k2 – 6k + 8)=k2 – 8k+15 tԥQOL\LQLQN|NQQROPDGÕ÷ÕQÕ
müԥyyԥn edin.
Ali mԥktԥblԥrԥ qԥEXO LPWDKDQODUÕQGD EX WLS oDOÕúPDODU
verilir vԥ statistik tԥhlillԥrin nԥticԥsi göstԥrir ki, düzgün hԥll
cavabODUÕQÕQ IDL] J|VWԥULFLVL oR[ DúD÷ÕGÕU ԤQԥnԥvi riyaziyyat

69
dԥrsliklԥrindԥ birdԥ\Lúԥnli xԥtti tԥnlik vԥ onun hԥOOL KDTTÕQGD
kifayԥt qԥdԥr mԥsԥlԥlԥr var. Bu tip mԥsԥlԥlԥrdԥ úDJLUGOԥr ԥsasԥn
birdԥ\Lúԥnli vԥ parametrdԥQ DVÕOÕ Wԥnliyԥ kvadrat tԥnlik kimi
ED[ÕUODU%Xúԥkildԥ \DQDúPDLVԥ \DQOÕúQԥticԥQLQDOÕQPDVÕQDYԥ
yaxud heç bir hԥOOLQDOÕQPDPDVÕQDVԥbԥb olur. Verilԥn tԥnlik
D[ Eúԥklindԥ birmԥchullu xԥtti tԥnlikdir.
a vԥ b hԥU KDQVÕ ԥdԥdlԥrdir vԥ RQODUÕQ TL\Pԥtinԥ X\÷XQ
ax=b tԥnliyinin müxtԥlif hԥllԥULQLúDJLUGELOPԥzsԥ, tԥklif olunan
parametrdԥQ DVÕOÕ Wԥnliyi hԥlli mümkün deyil. Mԥsԥlԥnin
mԥ]PXQXQGDQ DVÕOÕ RODUDT RQXQ KԥOOL ]DPDQÕ Qԥzԥri material-
lardan istifadԥ TDoÕOPD]GÕU 7ԥklif olunan mԥsԥlԥnin hԥlli vԥ
RQXQ úԥrtindԥ olunan bԥzi dԥ\LúLNOԥr ax=b tԥnliyinin hԥllinԥ
gԥtirilir. Bu hԥllԥ müvDILT DQDORJL\D DSDUVDT YHULOPLú úԥrt
daxilindԥ x (k2 – 6k + 8) = k2 – 8k +15 tԥnliyinin hԥlli
ROPDPDVՁoQD N2 – 6k + 8 = 0 vԥ k2 – Núԥrtlԥri
ödԥnmԥlidir.
Qurma vԥ isbata aid mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ olan mԥntiqi
problemlԥr bԥzԥn intuisiya ilԥ ԥlaqԥGDUROXUøQWXLVL\D \DUDGÕFÕ
tԥfԥkkürün mԥKVXOXROGX÷XoQTH\GROXQDQSUREOHPOԥr bura
GDDLGGLUøQWXLVL\DWԥlim prosesindԥ \DUDQPÕúYԥziyyԥtlԥ ԥlaqԥ-
GDU PH\GDQD oÕ[PDTOD \DQDúÕ úDJLUGOԥri yeni biliklԥr ԥldԥ
etmԥyԥ istiqamԥtlԥndirir. Analogiya, intuisiya vԥ digԥU \DQDú-
malar tԥlimdԥ tԥtbiq edilԥrkԥn mԥsԥlԥnin mԥzmununa vԥ
strukturuna müvafiq mühakimԥ VXOODUÕVHoLOLU

2.2. Metodik ԥdԥbiyyatlarda mԥsԥlԥ hԥOOLDQOD\ÕúÕQD

\DQDúPDODU

TԥGTLTDW LúOԥrindԥ vԥ metodik ԥdԥbiyyatlarda «mԥsԥlԥ»,

©oDOÕúPDª©WDSúÕUÕTª©UL\D]LPԥsԥlԥ» vԥ VNLPLDQOD\ÕúODUGDQ
JHQLúLVWLIDGԥ ROXQXU%XDQOD\ÕúODUD\DQDúPDODUGDQDVÕOÕROPD-
yaUDTTDUúÕ\DTR\XODQPԥqsԥdԥ nail olmaq üçün ümumi fԥaliy-
yԥW SURVHVL LFUD ROXQPDOÕGÕU '3R\D TH\G HGLU NL ©Pԥsԥlԥni
hԥll etmԥk üçün mԥsԥlԥ hԥll etmԥN OD]ÕPGÕU QHFԥ NL EDOÕToÕ
EDOÕTWXWPD÷Õ|\Uԥnmԥk istԥyirsԥ, ԥvvԥlcԥ VXGDROPDOÕGÕUª2UWD

70
mԥktԥb kursunda hԥll olunan mԥsԥlԥlԥr ilkin olaraq sözlԥrlԥ
ifadԥ olunan mԥsԥlԥlԥrdir. KԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODU
sözlԥrlԥ ifadԥ olunursa, belԥ mԥsԥlԥlԥr adԥtԥn hesab vԥ ya
mԥtnli mԥsԥlԥlԥUDGODQÕU+HVDEԥmԥllԥrinin yerinԥ yetirilmԥsi,
diaqramlara ԥsasԥn mԥOXPDWODUÕQWRSODQPDVÕFԥdvԥl vԥ qrafikԥ
ԥsasԥn kԥmiyyԥtlԥr aUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODUÕQ Pԥyyԥn edilmԥsi
bu vԥ ya digԥU úԥkildԥ mԥsԥlԥdir. Tԥlim prosesindԥ TDUúÕ\D
qoyulan hԥr bir problem bu vԥ ya digԥU úԥkildԥ mԥsԥlԥdir.
L.M.Fridman mԥsԥlԥ hԥlli prosesinin 8 mԥrhԥlԥdԥn ibarԥt oldu-
÷XQXTH\GHGLUYԥ RQODUDúD÷ÕGDNÕOardan ibarԥtdir [218; 31].
1. Mԥsԥlԥnin analiz edilmԥsi;
2. MԥsԥlԥQLQV[HPDWLN\D]ÕOÕúÕ
3. Mԥsԥlԥnin hԥOOLVXOXQXQD[WDUÕOPDVÕ
4. Mԥsԥlԥ hԥllinin yerinԥ yetirilmԥsi;
5. Mԥsԥlԥ hԥOOLQLQ\R[ODQÕOPDVÕ
6. Mԥsԥlԥnin tԥdqiq edilmԥsi
7. MԥsԥlԥQLQFDYDEÕQÕQԥyanilԥúGLULOPԥVLIRUPDODúGÕUÕOPDVÕ
8. Mԥsԥlԥ hԥllinin analizi.
L.M. Fridman birinci mԥrhԥlԥdԥ mԥsԥlԥnin analiz edilmԥ-
siQLTH\GHGLU$QDOL]JHQLúDQOD\ÕúROXEYԥ mԥsԥlԥ hԥllindԥ bü-
tün mԥrhԥlԥlԥrin tԥKOLOROXQPDVÕNLPLEDúDGúOUøONLQRODUDT
mԥsԥlԥnin mԥzmununun tԥhlil edilmԥsi dedikdԥ mԥsԥlԥnin ana-
litik vԥ ya sintetik üsullarla tԥhlili nԥzԥrdԥ tutulur. Ona görԥ dԥ
bԥzi metodik ԥdԥbiyyatlarda mԥsԥlԥnin analizi vԥ mԥsԥlԥnin
tԥhOLOL DQOD\ÕúODUÕ H\QLOԥúGLULOLU %XQX J|Uԥ dԥ “analiz” sözünü
“tԥhlil” mԥQDVÕQGD KԥPLúԥ LúOԥtmԥN GR÷UX KDO KHVDE HGLOԥ
bilmԥz.
Bu qeyd olunan mԥrhԥlԥlԥr mürԥkkԥb vԥ oR[úD[ԥli mԥsԥlԥ-
lԥrin hԥlli prosesindԥ nԥzԥrdԥ tutulur. Orta mԥktԥb kursunda
hԥll olunan mԥsԥlԥlԥr struktur vԥ mԥ]PXQED[ÕPÕQGDQP[tԥ-
OLIGLU øEWLGDL siniflԥrin riyaziyyat kursunda (III vԥ IV sinif-
lԥrdԥ) vԥ V-VI siniflԥrdԥ verilԥn mԥsԥlԥlԥr növünԥ görԥ bir-
birinԥ qismԥQ \D[ÕQGÕUODU øEWLGDL VLQLIOԥrdԥ mԥsԥlԥnin hԥlli
mԥrhԥlԥlԥULDúD÷ÕGDNÕNLPLWԥsnif olunur:
1. Mԥsԥlԥnin mԥzmunu ilԥ WDQÕúOÕT
2. Mԥsԥlԥ hԥOOLQLQD[WDUÕOPDVÕ

71
 3. Mԥsԥlԥnin tԥhlil edilmԥsi;
4. Mԥsԥlԥnin hԥll edilmԥsi;
5. Mԥsԥlԥnin hԥOOLQLQ\R[ODQÕOPDVÕ>93;174].
Mԥsԥlԥnin hԥOOL SURVHVL oQ ED[GÕ÷ÕPÕ] EX LNL P[Wԥlif
mԥrhԥlԥlԥULQ PXPL úԥkildԥ ortaq elementlԥri var. Hԥr iki ya-
QDúPDGD mԥsԥlԥnin tԥhlili vԥ DOÕQDQ KԥOOLQ \R[ODQÕOPDVÕ Qԥ-
zԥrdԥ tutulub. VII-IX siniflԥrdԥ hԥll olunan qurmaya vԥ isbata
aid mԥsԥlԥlԥr standart olmayan mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ
L.M.FridPDQÕQ Wԥklif etdiyi mԥsԥlԥ hԥlli prosesinin mԥrhԥlԥ-
lԥrinin nԥzԥrԥ DOÕQPDVÕYDFLEGLU
Hesab mԥsԥlԥlԥri strukturuna görԥ 3 hissԥdԥn ibarԥtdir:
- verilԥnlԥr vԥ ya mԥlumlar
- mԥsԥlԥQLQúԥrti vԥ \Dúԥrtlԥri;
- mԥsԥlԥQLQVXDOÕYԥ \DD[WDUÕODQNԥmiyyԥtlԥr.
Mԥsԥlԥnin mԥzmunu ilԥ WDQÕúOÕT Yԥ ya mԥsԥlԥnin analiz
edilmԥsi ilkin mԥrhԥlԥ olub, bu prosesdԥ úDJLUGOԥr mԥsԥlԥnin
mԥzmunu ilԥ WDQÕúROXUODU
Mԥsԥlԥdԥ verilԥn kԥmiyyԥtlԥrin ԥdԥdi qiymԥtlԥri, kԥmiy-
yԥtlԥUDUDVÕQGDV|]Oԥrlԥ ifadԥ ROXQDQDVÕOÕOÕTODUYԥ mԥlum olma-
yan kԥmiyyԥtin müԥyyԥn edilmԥsi mԥsԥlԥQLQ DQDOL]L DGODQÕU
Mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ úDJLUGOԥr yeni biliklԥr ԥldԥ etmԥklԥ
bԥrabԥURQODUÕQELOLNYԥ EDFDUÕTYԥUGLúOԥULIRUPDODúÕU%XWԥklif
olunan mԥsԥlԥnin mԥzmun vԥ VWUXNWXUXQGDQ DVÕOÕGÕU %XUDGD
GLGDNWLNDQÕQ ԥsas prinsiplԥri nԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU 6DGԥdԥn mü-
rԥkkԥbԥ, asandan çԥtinԥ, mԥlumdan mԥlum olmayana istiqa-
mԥtlԥnԥQGR÷UXIԥaliyyԥt tԥOLPLQLQNLúDIÕQDúԥUDLW\DUDGÕU2UWD
mԥktԥbin «Riyaziyyat-6» dԥrsliyindԥ verilԥn bir mԥsԥlԥni
nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ 1. A vԥ %úԥhԥrlԥULDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 153 km-dir.
$ úԥhԥrindԥQ % úԥhԥrinԥ sürԥWL  NPVDDW RODQ PLQLN PDúÕQÕ
\RODGúG VDDWGDQVRQUD%úԥhԥrindԥQ$úԥhԥrinԥ sürԥti mi-
QLN PDúÕQÕQÕQ VUԥtinin hissԥsinԥ bԥrabԥr olan avtobus yola
GúG $YWREXV Kԥrԥkԥtԥ EDúOD\DQGDQ QHoԥ saat sonra minik
PDúÕQÕLOԥ UDVWODúDr? [58; 104].
Mԥsԥlԥdԥ LNLúԥhԥUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ vԥ $úԥhԥrindԥQoÕ-

72
xan minik avtomobilinin sürԥWLNRQNUHWRODUDTYHULOPLúGLUøNLQ-
ci avtomobilin sürԥtinin birinci avtomobilin sürԥti ilԥ DVÕOÕOÕ÷Õ
sözlԥrlԥ ifadԥ ROXQPXúGXU$YWRPRELOOԥr hԥrԥkԥtԥ EDúOD\DQGDQ
neçԥ VDDW VRQUD J|UúGNOԥrini tapmaq tԥlԥb olunur. Burada
mԥsԥlԥnin tԥlԥELVXDOúԥklindԥ TR\XOPXúGXU7ԥklif olunan hԥr
ELU VXDO D[WDUÕODQÕQ FDYDEÕ NLPL Qԥzԥrdԥ WXWXOXU %X ED[ÕPGDQ
mԥsԥlԥQLQVXDOÕQDRQXQWԥlԥbi kimi baxmaq olar.
Ümumiyyԥtlԥ, mԥsԥlԥQLQ TR\XOXúX ELU QHoԥ mԥlumdan
(verilԥnlԥrdԥn) vԥ tԥlԥblԥrdԥn ibarԥt ola bilԥUùDJLUGPԥsԥlԥnin
tԥKOLOL]DPDQÕYHULOԥnlԥULúԥrtlԥrin (mԥzmununu) vԥ D[WDUÕlanla-
UÕQVD\ÕQÕNRQNUHWPԥyyԥn etmԥlidir. Mԥsԥlԥnin tԥhlili prosesi
DVÕOÕOÕTODUOD LIDGԥ olXQDQ úԥrtlԥrin vԥ D[WDUÕODQODUÕQ Pԥyyԥn
edilmԥsindԥ RQODUÕQ DUGÕFÕOOÕ÷Õ G]JQ Wԥyin edilmԥlidir. Bԥzi
mԥsԥlԥlԥr olur ki, onun tԥKOLOL ]DPDQÕ Pԥsԥlԥdԥ D[WDUÕODQ Nԥ-
miyyԥWLQWDSÕOPDVՁoQPԥsԥlԥQLQúԥrtindԥ verilԥnlԥrin bԥzilԥri
istifadԥ olunmur. Belԥ bir mԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 2. Dörd briqada 88 km yol çԥkmԥlidir. Birinci bri-
qada yolun 21 km-ni, ikinci briqada birinci briqadadan dԥfԥ
çox, üçüncüsü isԥ ikincinin -ü qԥdԥr, dördüncü isԥ ikincidԥn
5,6 km az yol çԥNPLúGLUVԥ, hԥr briqada nԥ qԥdԥr yol çԥNPLúGLU"
Mԥsԥlԥdԥ \ROXQ X]XQOX÷X Pԥlumdur. Yol çԥkmԥli 4
briqadadan birincinin konkret 21 km, ikincinin birincidԥQDVÕOÕ-
OÕ÷ÕYԥ üçüncünün ikincidԥQDVÕOÕOÕ÷ÕV|]Oԥrlԥ ifadԥ ROXQPXúGXU
Bu verilԥnlԥU D[WDUÕODQÕQ WDSÕOPDVÕ oQ NLID\ԥtdir. Birinci,
ikinci vԥ oQFEULTDGDODUÕQ çԥkdiyi yol mԥlumdursa, dördün-
FEULTDGDQÕQoԥNGL\L \ROXQX]XQOX÷XQXWDSPDTRODU0ԥsԥlԥ-
QLQ úԥrtindԥ verilԥnlԥrdԥQ ELUL DUWÕTGÕU %HOԥ mԥsԥlԥlԥrin hԥlli
prosesindԥ úDJLUGOԥrin sԥrbԥstliyinԥ üstünlük verilmԥli vԥ qrup-
larODLú]DPDQÕPԥsԥlԥnin mԥzmunu tԥKOLOROXQPDOÕGÕU0ԥsԥlԥ-
nin hԥOOROXQPDVÕ]DPDQÕDWÕODQKԥUELUDGGÕPPԥrhԥlԥ) tԥhlil
olunaraq mԥsԥlԥnin mԥzmununda nԥ\LQDUWÕTYԥ ya sԥhv veril-
mԥVL úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn müԥyyԥn edilԥrsԥ, bu onlarda maraq
vԥ iQDPKLVVLQLDUWÕUDU0ԥsԥlԥQLQTÕVD\D]ÕOÕúÕQÕDúD÷ÕGDFԥdvԥl
úԥklindԥ verԥk.

73
 Briqada Cԥmi yol – 88km
I 21 km
II ? – I-dԥn 1 dԥfԥ çox
III ? – II-nin -ü qԥdԥr
IV ? – III-dԥn 5,6km az
Sxem 2.2.1.
Mԥsԥlԥnin mԥzmununda verilԥQG|UGúԥrtdԥn KDQVÕQÕQYԥ
\D KDQVÕODUÕQÕQ DUWÕT ROPDVÕ úDJLUGOԥULQ DSDUGÕ÷Õ PKDNLPԥnin
nԥticԥsi kimi qiymԥtlԥndirilmԥlidir. Mԥsԥlԥdԥ verilԥnlԥr vԥ
axtaUÕODQODU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODU DoÕT úԥkildԥ verilԥrsԥ, yԥni
konkUHW KDQVÕ KHVDE ԥmԥllԥrdԥn istifadԥ ROXQPDVÕ J|VWԥrilԥrsԥ,
onun hԥllindԥ çԥtinlik olmur. KԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODU
qeyri-DúNDUúԥkildԥ verilԥrsԥ, mԥsԥlԥnin tԥhlili nisbԥtԥn çԥtinlԥ-
úԥr. Mԥsԥlԥnin tԥhlili hԥPLúԥ onun tԥlԥbinԥ GR÷UXLVWLTDPԥtlԥn-
mԥOLGLU$úD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥyԥ baxaq.
Mԥsԥlԥ øNLNԥnd DUDVÕQGDNÕPԥsafԥQLQ\DUÕVÕG]\ROGDQ
ibarԥtdir. Avtobus hԥPLúԥ EX \ROXQ \R[Xú KLVVԥsindԥ 30
km/saat sürԥtlԥ, düz hissԥsindԥ 50 km/saat sürԥtlԥ, HQLú KLVVԥ-
sindԥ isԥ 60 km/saat sürԥtlԥ hԥrԥkԥt dir. Avtobusun bir
kԥnddԥn, digԥr kԥndԥ getmԥsinԥ vԥ hԥmin anda geriyԥ TD\ÕW-
PDVÕQD  saat vaxt sԥrf olunursa, bu kԥndlԥU DUDVÕQGDNÕ
mԥsafԥQLWDSÕQ
Mԥsԥlԥnin ilkin analizindԥQDúD÷ÕGDNÕODUPԥlumdur:
1. KԥndlԥU DUDVÕQGDNÕ G] \ROXQ X]XQOX÷X HQLú Yԥ \R[Xú
yolODUÕQX]XQOXTODUÕFԥminԥ bԥrabԥrdir.
2. $YWREXVXQ \R[Xú yolda sürԥti 30 km/saat, düz yolda
sürԥWLNPVDDWHQLú\ROGDLVԥ sürԥWLNPVDDWGÕU
3. Avtobusun bir kԥnddԥn digԥr kԥndԥ getmԥsi vԥ TD\ÕWma-
VÕQDVԥrf olunan vaxt 2 VDDWGÕU
4. KԥndlԥUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥQLQWDSÕOPDVÕWԥlԥb olunur.
KԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕIXQNVLRQDODVÕOÕOÕTODUDúNDUúԥkildԥ
verilmԥ\LE (\QL ]DPDQGD HQLú G] Yԥ \R[Xú \ROODUGDQ KHo

74
biriQLQX]XQOX÷X DúNDUúԥkildԥ mԥlum deyil. Demԥli, ilkin ana-
liz bu mԥrhԥlԥ üçün kifayԥt etmir. Bu isԥ mԥsԥlԥnin analizinin
JHQLúOԥndirmԥyi tԥlԥb edir.
MԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ analiz prosesinin istiqamԥti mԥsafԥnin
WDSÕOPDVÕQDLVWLTDPԥtlԥQGLULOGL\LoQG]\ROXQX]XQOX÷XDYto-
busun hԥrԥkԥt istiqamԥtindԥQDVÕOÕROPD\DUDTVDELWGLU/DNLQHQLú
vԥ \R[Xú \ROODUÕQ X]XQOXTODUÕ Kԥrԥkԥt istiqamԥtindԥQ DVÕOÕGÕU
Avtobusun tam hԥrԥkԥWL ]DPDQÕ HQLúYԥ \R[Xú \ROODUÕQÕQX]XQ-
OXTODUÕ FԥPL G] \ROXQ X]XQOX÷X LOԥ ifadԥ olunur. Mԥsԥlԥnin
mԥ]PXQXQGDDQDOL]LQDSDUÕOPDVÕRQXQVWUXNWXUXQGDQDVÕOÕGÕU
«Cԥbr-8» dԥrsliyindԥ tԥklif olunan bir mԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn
keçirԥk.
Mԥsԥlԥ øVEDWHGLQNLGԥ\Lúԥnlԥrin mümkün qiymԥtlԥrin-
dԥ ifadԥsinin qiymԥti dԥyiúԥn-
dԥQDVÕOÕGH\LO>60; 183].
Bu mԥsԥlԥdԥ analizin istiqamԥti ԥvvԥlki mԥsԥlԥdԥn tam
fԥrqlidir.
Mԥsԥlԥ dԥ\LúԥndԥQDVÕOÕLIDGԥ kimi verilib vԥ ifadԥnin qiy-
mԥtinin isԥ dԥ\LúԥndԥQ DVÕOÕ ROPDGÕ÷ÕQÕ J|VWԥrmԥN OD]ÕPGÕU
ùԥrtdԥ dԥ\Lúԥnin mümkün qiymԥtlԥrindԥ mԥsԥlԥnin hԥllinin
WDSÕOPDVÕWԥlԥEROXQXUøIDGԥ iki dԥ\Lúԥndԥn (x vԥ y-dԥQDVÕOÕGÕU
vԥ dԥ\Lúԥnlԥrin qiymԥtlԥrindԥQ EDúTD bütün ԥdԥd
oxunda mԥQDVÕYDUøVEDWHWPԥliyik ki, ifadԥnin qiymԥtlԥr çox-
lu÷X \DOQÕ] ELU HOHPHQWGԥn (ԥdԥddԥn) ibarԥtdir. Belԥliklԥ, bu
mԥsԥlԥnin tԥlԥEL VXDOÕ RQGDQ LEDUԥtdir ki, dԥ\Lúԥnlԥrin bütün
qeyd olunan qiymԥtlԥrindԥ ifadԥnin qiymԥtinin eyni ԥdԥdԥ bԥ-
rabԥU ROPDVÕ LVEDW ROXQPDOÕGÕU 0ԥsԥlԥ hԥlli prosesindԥ analiz
mԥrhԥlԥsi xüsusi yer tutur vԥ mԥsԥlԥnin hԥOO ROXQPDVÕQGD EX
mԥrhԥlԥnin rolu ԥvԥ] ROXQPD]GÕU$QDOL]LQWԥhlilin) istiqamԥ-
tinin müԥyyԥn edilmԥVL LPNDQODUÕQÕQ Wԥ\LQ ROXQPDVÕQGD Pԥz-
mun xԥtlԥrinin inteqraVL\DVÕ NRPSOHNV úԥkildԥ nԥzԥrԥ DOÕQ-
PDOÕGÕU

75
 2.3. Mԥsԥlԥnin modellԥúGLULOPԥsinin nԥzԥri ԥVDVODUÕ

Mԥsԥlԥnin mԥzmununda verilԥn kԥmiyyԥtlԥrin ԥdԥdi qiy-

mԥtlԥri vԥ RQODU DUDVÕQGDNÕ IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕTODU Wԥhlil olunar-
kԥQ RQODUÕQ dԥrk edilmԥsi üçün müԥyyԥn tԥsvirlԥrdԥn istifadԥ
olunur. Mԥlumdur ki, tԥlim prosesini müԥyyԥn edԥn psixoloji,
ümumi pedaqoji vԥ konkret nԥzԥriyyԥlԥr daim bir-birini
tamamOD\ÕU7ԥlimdԥ olan müxtԥlif psixoloji aspektlԥr ԥVDVÕQGD
fԥrqli tԥlim nԥzԥriyyԥlԥrini yaratmaq olar. Tԥlimdԥ müxtԥlif
nԥzԥriyyԥlԥULQROPDVÕLPNDQÕ\HQLQԥzԥriyyԥlԥULQ\DUDGÕOPDVÕQD
úԥUDLW \DUDGÕU 5L\D]L\\DW Wԥlimindԥ yeni nԥzԥriyyԥlԥrin tԥúNLOL
UL\D]L\\DWÕQ Wԥtbiqi, riyaziyyatda mԥntiq vԥ s. kimi aspektlԥrlԥ
ED÷OÕ ROD ELOԥr. NԥzԥriyyԥQLQ IRUPDVÕQGDQ DVÕOÕ ROPD\DUDT Wԥ-
limdԥ tԥtbiq olunan yenilik tԥOLPLQ LQNLúDIÕQD Yԥ istiqamԥtinԥ
stimul verir. Elm vԥ WH[QLNDQÕQ LQNLúDIÕ LOԥ ԥlaqԥdar son illԥr
insanODUÕQ Kԥyat fԥaliyyԥti ilԥ ED÷OÕ JHQLú UL\D]L PHWRGODU Yԥ
RQODUÕQ Wԥtbiqlԥri istifadԥ olunur. Bunlara riyazi ekonomika,
riyazi kimya, riyazi fizika, riyazi linqvistika vԥ s. kimi böl-
mԥlԥri aid etmԥNRODU%XQODUÕQKԥr biri müԥyyԥn riyazi model
olub müvafiq obyekt vԥ hadisԥlԥrin münasibԥtlԥrinin müԥyyԥn
ROXQPDVÕQGD LVWLIDGԥ olunur. Hԥr bir obyektin, hadisԥnin, kԥ-
miyyԥtin vԥ \DRQODUDUDVÕQGDPQDVLEԥtlԥULQDUGÕFÕOOÕTOD\DUD-
GÕOPDVÕ Wԥsvir edilmԥsi modellԥúGLUPԥ DGODQÕU 0RGHO ODWÕQ
mԥnúԥli «moduls» sözündԥn götürülüb, mԥQDVÕ |Oo QPXQԥ,
müԥyyԥQ HGLOPLú TD\GD NLPL LúOԥdilir. Hԥr bir elmin öyrԥnil-
mԥsindԥ PRGHODQOD\ÕúÕ[VXVL\HUWXWXU
Tԥlim prosesindԥ úDJLUGOԥrin müstԥqil fԥaliyyԥtinin tԥmin
edilmԥVL ELU oR[ úԥrtlԥrdԥQ DVÕOÕGÕU 2UWD PԥktԥE NXUVXQGD úD-
girdlԥrin ԥldԥ etdiklԥri riyazi biliklԥULQGD\DQDTOÕYԥ uzun müd-
dԥWOL ROPDVÕ çün tԥsvirlԥrin-modellԥúPԥnin mԥntiq ԥVDVÕQGD
DSDUÕOPDVÕYDFLEGLUMԥsԥlԥnin mԥ]PXQXQTÕVDúԥkildԥ \D]ÕOÕúÕ
vԥ orada tԥVYLU ROXQDQ VLWXDVL\DODUÕQ LOOVWUDVL\asÕnÕn úԥkil,
sxem, çertyoj vԥ s. kimi modellԥULQLQ  G]JQ TXUXOPDVÕ úD-
girdlԥrin gԥlԥcԥk fԥaliyyԥtlԥULQLQLQNLúDIÕQDLPNDQ\DUDGÕU
Riyazi mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ modellԥúGLUPԥ metodundan
JHQLú LVWLIDGԥ olunur. HԥU KDQVÕ SUREOHPLQ VLWXDVL\DQÕQ UHDO

76
vԥziyyԥtini xüsusi mԥntiqi tԥsvir ԥVDVÕQGD FDQODQGÕUÕOPDVÕ \D-
raGÕOPDVÕUL\D]LPRGHOOԥúPԥ kimi qԥbul edilԥ bilԥr. Obyekt vԥ
hadisԥQLQ RQODU DUDVÕQGDNÕ PQDVLEԥtlԥULQ DVÕOÕOÕTODUÕQ DúNDU
ROXQPDVÕQGD UL\D]L PRGHO PúDKLGԥ nԥticԥsindԥn formaODúÕU
Model bir neçԥ mԥrhԥlԥdԥn ibarԥt ola bilԥr.
- tԥklif olunan mԥsԥlԥQLQ VLWXDVL\DQÕQ PRGHOLQL UL\D]L
nԥzԥriyyԥyԥ çevirmԥN 5L\D]L PRGHOLQ IRUPDODúGÕUÕOPDVÕ
TXUXOPDVÕ
- riyazi nԥzԥriyyԥ çԥrçivԥsindԥ mԥsԥlԥnin hԥlli (hԥllin
daxili modeli);
- riyazi mԥsԥlԥnin hԥllindԥQ DOÕQDQ Qԥticԥnin mԥsԥlԥnin
ԥvvԥl verildiyi dilԥ çevrilmԥsi (hԥOOLQLQWHUSUHWDVL\DVÕ-ԥlaqԥlԥn-
dirilmԥsi) [221;35].
Obyekt vԥ hadisԥnin modeli bir neçԥ úԥkildԥ tԥsvir oluna
bilԥr. Modelin komponentlԥUL DUDVÕQGD RODQ DVÕOÕOÕTODU RE\HNW
vԥ hadisԥnin vԥziyyԥWLQLQ UHDOODúPDVÕQGDQ DVÕOÕGÕU 0RGHOOԥú-
dirmԥ mԥzmun xԥtlԥrinin elementlԥULQL X\÷XQ DSDUÕOPDTla
digԥr sahԥlԥrlԥ ԥlaqԥlԥndirilir.
«Hԥndԥsԥ», «Cԥbr vԥ funksiyalar», «Ölçmԥlԥr» vԥ s.
mԥzmun xԥtlԥrinin modellԥúGLULOPԥsindԥki proseslԥU X\÷XQ
olaraq praktik mԥ]PXQOXPH[DQLNDIL]LNDNLP\DFR÷UDIL\DYԥ
s. mԥsԥlԥlԥrinin hԥOOL]DPDQÕGDWԥtbiq olunur.
Mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin mԥzmununun mԥnimsԥnilmԥsindԥ tam-
hissԥ modelindԥQúԥkildԥn, çertyojdan, qrafikdԥn, diaqramdan
JHQLúLVWLIDGԥ olunur. Mürԥkkԥb dinamik sistemlԥrin dԥrk olun-
maVÕQGD Yԥ onun elementlԥUL DUDVÕQGD IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕTODUÕQ
ümumilԥúGLULOPԥsindԥ riyazi modellԥúGLUPԥ ԥsas yer tutur.
Geosistemin modellԥúGLULOPԥsindԥ tԥbii obyekt sünilԥúGLULOLU
Mürԥkkԥb sistemin bütün proseslԥrini modellԥúGLUPԥ praktik
mümkün deyil. Lakin modellԥúGLUPԥdԥ obyektin ԥsas xassԥlԥri
nԥzԥrԥ DOÕQPDTOD RQXQ HOHPHQWOԥri arDVÕQGD GD[LOL Yԥ xarici
ԥlaqԥlԥr nԥzԥrԥ DOÕQPDVÕYDFLEGLU6LVWHPLQGD[LOLYԥ xarici ԥla-
qԥlԥrindԥ miqdari göstԥricilԥr xüsusi yer tutur. Tԥdqiq olunan
obyektin analizindԥ modellԥúGLUPԥ PHWRGX \DOQÕ] Nԥmiyyԥt
göstԥricisi yox, eyni zamanda keyfiyyԥt kriteri\DVÕ NLPL Gԥ
qiymԥtlԥndirilir. Obyektin modelinin tԥkmillԥúGLULOPԥVL]DPDQÕ

77
mürԥkkԥb geosistemlԥrin öyrԥnilmԥsi vԥ tԥGTLT ROXQPDVÕ LVWL-
qamԥti ԥsasԥn riyazi modelԥ ԥVDVODQÕU *HRVLVWemin modellԥú-
dirilmԥsindԥ hԥU KDQVÕ JHQLú VLVWHPLQ EORN Yԥ elementlԥri
LúWLUDNHGԥ bilԥr.
Riyazi-FR÷UDIL PRGHOOԥúGLUPԥ mürԥkkԥb proses olub bir
neçԥ DUGÕFÕOPԥrhԥlԥlԥrdԥn ibarԥWGLU%XUDGD<HULQTXUXOXúXYԥ
relyefi, sԥnaye, kԥnd tԥsԥUUIDWÕ ԥKDOLQLQ DUWÕPÕ Yԥ s. kimi
mԥsԥlԥlԥrin öyrԥnilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulur.
&R÷UDIL RE\HNWLQ riyazi modellԥúGLUPԥsi sxemi akademik
Y.P. Arxipov tԥrԥfindԥQDúD÷ÕGDNÕNLPLYHULOPLúGLU>83; 39].

MԥsԥlԥQLQUL\D]LTR\XOXúX

øQIRUPDVL\DQÕQDOÕQPDVÕYԥ sistemlԥúGLULOPԥsi

Modelin tipinin seçilmԥsi

6HoLOPLúPRGHOLQWLSLQLQPRGLILNDVL\DVÕ

0RGHOLQTXUXOPDVÕ

Hԥll metodunun seçilmԥsi

Mԥsԥlԥnin hԥlli vԥ nԥticԥQLQDOÕQPDVÕ

Nԥticԥnin analizi

Sxem 2.3.1

Burada mԥrhԥlԥlԥrin hԥr biri mԥsԥlԥnin mԥ]PXQXQGDQDVÕOÕ

olaraq qismԥn fԥrqlԥnirlԥr. Belԥ ki, istԥnilԥn mԥsԥlԥnin tԥhlilin-
dԥ bu mԥrhԥlԥlԥr icra olunur. Mԥsԥlԥnin nԥticԥsinin analizindԥn
mԥsԥlԥQLQ TR\XOXúXQD GR÷UX DSDUÕOPDVÕQGD PRGHOOԥúGLUPԥ
mԥrhԥlԥlԥri dԥ\LúLOԥcԥk. Mԥsԥlԥdԥ qiymԥti mԥlum olmayan
kԥmiyyԥtin müԥyyԥn edilmԥsi üçün bir yox, bir neçԥ modeldԥn
istifadԥ edilԥ bilԥr. Birinci modelin nԥticԥsi növbԥti model
üçün birinci mԥrhԥlԥ hesab oluna bilԥr. Orta mԥktԥb kursunda
hԥll olunan riyazi mԥsԥlԥlԥr bu vԥ ya digԥUúԥkildԥ modellԥúdi-

78
rilir. Biologiyada, tibb sahԥsindԥ, iqtisadiyyatda modellԥúdirmԥ
real obyekt üçün nԥzԥrdԥ WXWXOPDVÕQD ED[PD\DUDT UL\D]L
modellԥúPԥyԥ ԥVDVODQÕU%WQPRGHOOԥULQTXUXOPDVÕQGDV[HP-
lԥúdirmԥdԥn vԥ DLGROGX÷XVDKԥ üzrԥ LúDUԥlԥrdԥn (simvollardan)
DVÕOÕRODUDTRQXLNL\HUԥ D\ÕUPDTROXU0RGHOOԥúGLUPԥnin sxem
üzrԥ DSDUÕOPDVÕ RE\HNWLQ |] Yԥ \D RQXQ TUDILN DVÕOÕOÕ÷ÕQÕ
müԥyyԥn edԥn tԥsviri vasitԥsilԥ verilԥ bilԥr. Mԥsԥlԥn hԥrԥkԥtԥ
aid mԥtnli mԥsԥlԥlԥrdԥ VLWXDVL\DQÕPRGHOOԥúGLUԥrkԥn mԥsԥlԥnin
suDOÕQD X\÷XQ Yԥziyyԥt modeldԥ DoÕT úԥkildԥ tԥsvir olunmaOÕ-
GÕU ԤVDV ROPD\DQ GLJԥU KDOODUÕQ PRGHOOԥúGLULOPԥsi mԥsԥlԥnin
mԥzPXQXQDX\÷XQúLIDKLDSDUÕODELOԥr. Bԥzԥn mürԥkkԥb mԥtnli
mԥsԥlԥlԥrin, o cümlԥdԥn, “Hԥndԥsԥ” mԥzmun xԥttinԥ aid müs-
tԥvi vԥ fԥza mԥsԥlԥlԥULQLQ EWQ [VXVL KDOÕ PRGHOOԥúGLUPԥdԥ
nԥzԥrԥ DOÕQÕU0RGHOLQVDGԥ vԥ dԥrk olunan vԥziyyԥWLúDJLUGlԥr-
dԥ PDUD÷D Yԥ mԥnimsԥmԥyԥ müsbԥt tԥsir göstԥrir. Mԥsԥlԥdԥ
VLWXDVL\DQÕQ V[HPDWLN PXPLOԥúGLULOPԥsindԥ qrafik modeldԥn
JHQLú LVWLIDGԥ olunur. Sxematik modellԥúGLUPԥ dedikdԥ úԥkil,
úԥUWLúԥkil, çertyoj, sadԥ V[HPNLPLDQOD\ÕúODU EDúDGúOU%X
proseslԥrdԥ bԥzi hallar istisna olmaqla, modellԥúGLUPԥdԥ kԥ-
miyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUYԥ RQODUÕQԥdԥdi qiymԥtlԥri tԥs-
virԥ ԥsasԥn intuitiv olaraq dԥqiq hԥll kimi qԥbul edilԥ bilmԥz.
ModellԥúGLUPԥ ԥVDVÕQGDDSDUÕODQKԥr bir hesab ԥmԥOLVÕUIUL\D]L
TDQXQDX\÷XQOXTODUDԥVDVODQPDOÕGÕU0ԥsԥlԥn kvadrat funksiya-
QÕQ TUDILNLQԥ ԥsasԥn onun xassԥlԥULQLQ TH\G ROXQPDVÕ GR÷UX
mühakimԥ hesab oluna bilԥr. Tԥsvirԥ ԥsasԥQIXQNVL\DQÕQDQDOL-
tik ifadԥsini yazmaq olar. Demԥli, mԥsԥlԥdԥ verilԥn kԥmiyyԥt-
lԥr vԥ RQODUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUPԥyyԥQLúDUԥlԥrin kömԥyi ilԥ
adi dilԥ vԥ riyazi dilԥ çevrilԥ bilԥr. Mԥtnli mԥsԥlԥnin mԥzmunu-
QXQ TÕVD \D]ÕOÕúÕ GD PRGHO NLPL Tԥbul edilԥ bilԥr. Mԥsԥlԥdԥ
LúWLUDNHGԥn kԥmiyyԥtlԥULQVD\ÕYԥ DVÕOÕOÕ÷ÕoR[RODUVDRQXFԥd-
vԥOúԥklindԥ dԥ ifadԥ etmԥk mümkündür. Mԥsԥlԥnin mԥzmunu-
nun riyazi dilԥ çevrilmԥsi vԥ onun modellԥúGLULOPԥsi ilkin mԥr-
hԥlԥ kimi qԥbul edilԥ bilԥr. Bu mԥrhԥlԥ pedaqoji vԥ psixoloji
ED[ÕPdan düzgün tԥúNLO HGLOԥrsԥ, ikinci mԥrhԥlԥdԥ hesab olu-
nan tԥsvirԥ ԥsasԥn mԥ]PXQXQDoÕOPDVÕQGDoԥtinlik olmaz. Qra-
fikԥ ԥsasԥQ IXQNVL\DQÕQ [DVVԥlԥULQLQ TH\G ROXQPDVÕ YHULOPLú

79
diaqrama ԥsasԥn kԥmiyyԥtlԥrin qiymԥtinin müԥyyԥn edilmԥsi,
statistik nԥticԥlԥrԥ ԥsasԥn mԥOXPDWODUÕQ Wԥhlili vԥ müzakirԥsi
modellԥúGLUPԥnin ikinci mԥrhԥlԥsi kimi qԥbul edilԥ bilԥr.
Mԥtnli mԥsԥlԥlԥULQ LúDUԥlԥrlԥ modellԥúGLULOPԥsi dedikdԥ ifadԥ,
tԥnlik, tԥnliklԥr sistemi, bԥrabԥrsizlik, ԥmԥllԥrԥ ԥsasԥn mԥsԥlԥ-
QLQ \D]ÕOÕúÕ Yԥ V NLPL EDúD GúOU 0ԥsԥlԥnin modellԥúGLULO-
mԥsindԥ sxemlԥúGLUPԥ, yԥni müԥyyԥn tԥsvirlԥr (qrafik, cԥdvԥl,
diaqrammalar vԥ s.) adԥtԥn modellԥúGLUPԥnin kömԥkçi elemen-
WLDGODQÕU5L\D]LGLOԥ çevirԥn modellԥúGLUPԥ prosesi isԥ hԥlle-
dici modellԥúGLUmԥ kimi qԥbul edilir. Bԥzi mԥsԥlԥlԥrin model-
lԥúGLULOPԥsindԥ isԥ parçadan vԥ ya cԥdvԥldԥn istifadԥ daha
sԥmԥrԥOLROXU$úD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
«Üç topda cԥPL  PHWU SDUoD YDUGÕU %LULQFL WRSGDQ 
metr, ikinci topdan 24 metr, üçüncü topdan 18 metr parça
VDWÕOGÕTGDQ VRQUD Kԥr üç topda bԥrabԥU PLTGDUGD  SDUoD TDOGÕ
Ԥvvԥlcԥ hԥr bir topda nԥ qԥdԥUSDUoDYDUGÕ?».
Bu mԥsԥlԥnin modellԥúGLULOPԥsindԥ «parçadan» istifadԥ
ԥyaniliyԥ GDKD \D[ÕQGÕU 2UWD Pԥktԥbin riyaziyyat kursunda
modellԥúGLUPԥnin nԥzԥUL PDWHULDOODUÕ ԥsasԥn tԥlim prosesindԥ
IRUPDODúÕU 0RGHOOԥúGLUPԥni tam nԥzԥri material ԥVDVÕQGD Kԥ-
yata keçirilmԥsi bԥzi hallarda tԥhlükԥli ola bilԥr. Mԥsԥlԥn
texniki, ekoloji vԥ iqtisadi vԥ s. sistemlԥrin tam vԥ dԥqiq tԥdqi-
qindԥ nԥzԥri modellԥúGLUmԥ sԥhv nԥticԥyԥ yönԥlԥ bilԥr. Riyazi
modellԥúGLUPԥdԥ obyektin dԥqiq tԥsviri vԥ hԥrԥkԥWSODQÕPԥy-
yԥQDUGÕFÕOOÕTODYHULOLU%XQXúԥrti olaraq üç mԥrhԥlԥyԥ D\ÕUPDT
olar:
1. Model
2. Alqoritm
3. Proqram
Bu mԥrhԥlԥlԥri sxem 2.3.2-dԥki kimi tԥsvir etmԥk olar.
Birinci mԥrhԥlԥdԥ obyektԥ «ekvivalent» obyekt qurulur.
ObyekWLQ UL\D]L IRUPDVÕ RE\HNWԥ aid xassԥ vԥ qanunauy÷XQ-
luqlar, onun elementlԥUL DUDVÕQGD ԥlaqԥ nԥzԥrԥ DOÕQÕU 5L\D]L
model nԥzԥri metodla tԥdqiq olunur vԥ bu mԥrhԥlԥdԥ obyekt
hDTTÕQGD ԥlavԥ biliklԥr ԥldԥ ROXQXU øNLQFL Pԥrhԥlԥdԥ modelin

80
kompyuterdԥ UHDOODúPDVÕ oQ DOTRULWPLQ VHoLOPԥsi nԥzԥrdԥ
tutulur.
model

obyekt

proqram alqoritm
Sxem 2.3.2

Model vԥ alqoritmin kompyuter dilinԥ çevrilmԥsi, yԥni

proqUDPÕQ\DUDGÕOPDVՁoQFPԥrhԥlԥni tԥúNLOHGLU>55.]. Orta
mԥktԥb kursunda riyazi mԥsԥlԥlԥrin modellԥúGLULOPԥsi qeyd
olunan mԥrhԥlԥlԥrin müԥyyԥn bir hissԥsidir. Mԥsԥlԥnin mԥz-
muQXQD X\÷XQ EX Pԥrhԥlԥlԥrin bԥzilԥri tam icra olunmur.
Belԥliklԥ, mԥsԥlԥnin mԥzmununun dԥrk edilmԥsi, onun struk-
turu, kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODURE\HNWLQ[DVVԥlԥri vԥ s.
DQOD\ÕúODUÕQúDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn mԥnimsԥnilmԥsi üçün modelin
TXUXOPDVÕYDFLEGLU

2.4. Mԥsԥlԥnin cԥbri üsulla hԥlli tԥliminԥ KD]ÕUOÕT

mԥrhԥlԥlԥri

Mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥOOL úDJLUGOԥrin tԥfԥkkürlԥULQLQLQNLúDI

etmԥsinԥ vԥ kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕTODUÕQ
müԥyyԥQROXQPDVÕQDWԥsir göstԥrԥn ԥsas vasitԥlԥrdԥn biri hesab
olunur. Eyni mԥsԥlԥnin müxtԥlif üsullarla hԥll oluQPDVÕúDJLUG-
lԥrdԥ bilik vԥ EDFDUÕTODUÕQIRUPDODúPDVÕQDUHDORE\HNWYԥ hadi-
sԥlԥrin modellԥúGLULOPԥsinԥ úԥUDLW \DUDGÕU 2UWD Pԥktԥbin
riyaziyyat kursunda hԥll olunan mԥsԥlԥlԥrin cԥbri üsulla hԥlli
dedikdԥ, ԥsasԥn, tԥnlik, tԥnliklԥr sistemi vԥ bԥrabԥrsizliklԥrin
hԥlli nԥzԥrdԥ tutulur. Bu üsulun tԥmԥli hԥlԥ ibtidai siniflԥrdԥ

81
formaODúÕUYԥ \X[DUÕVLQLIOԥrdԥ tԥdricԥQLQNLúDIHGLU0ԥllimin
ԥsas vԥzifԥlԥrindԥQ ELUL DUGÕFÕO Yԥ mԥqsԥG\|QO úԥkildԥ vacib
UL\D]L DQOD\ÕúODUÕ úDJLUGOԥrԥ öyrԥtmԥkdԥn ibarԥtdir. Mԥsԥlԥyԥ
aid kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕTODUÕQ Pԥyyԥn
edilmԥsi vԥ onun riyazi dilԥ çevrilmԥsi müxtԥlif mԥrhԥlԥlԥrlԥ
icra olunur. Tԥfԥkkür vԥ tԥlimdԥ SUREOHPOL VLWXDVL\DQÕQ
\DUDGÕOPDVÕ LONLQ RODUDT  Pԥsԥlԥ hԥlli vasitԥsilԥ formalaúÕU
ùDJLUGOԥrdԥ ԥsas bilik vԥ EDFDUÕTODUÕQ IRUPDODúPDVÕ oQ
DúD÷ÕGDNÕODUQԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU
- mԥsԥlԥnin mԥtnini diqqԥtlԥ R[XPDTEDFDUÕ÷Õ
- mԥsԥlԥnin mԥtnini analiz etmԥNEDFDUÕ÷Õ
- mԥsԥlԥQLQúԥrtinin vԥ VXDOÕQÕQPԥyyԥn edilmԥsi;
- mԥsԥlԥnin mԥtninin TÕVD\D]ÕOÕúÕQÕWԥmin etmԥk;
- mԥsԥlԥnin mԥtninԥ X\÷XQ oHUW\RMXQ úԥklin) tԥrtib edil-
mԥVLEDFDUÕ÷ÕYԥ s.
4H\GROXQDQKDOODU$00DW\XúNLQ0ø0D[PXWRYWԥrԥ-
findԥn tԥGTLT ROXQPXú Yԥ elmԥ ԥsaslanan faktlarla izah olun-
PXúGXU >60,161,162]. Mԥsԥlԥnin mԥWQLQL R[XPDT EDFDUÕ÷ÕQÕ
IRUPDODúGÕUPDTGHGLNGԥ, müԥllim tԥrԥfindԥn mԥsԥlԥnin düzgün
R[XQPDVÕQD DLG QPXQԥlԥrin göstԥrilmԥsi vԥ mԥsԥlԥnin mԥt-
QLQLQ úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn mԥnimsԥnilmԥsinԥ DLG [VXVL LúOԥrin
tԥúNLO ROXQPDVÕ EDúD GúOU0ԥsԥlԥnin hԥlli üsulODUÕQÕQD[WD-
UÕOPDVÕQGD Qԥzԥri vԥ metodiki problemlԥri GR÷XUDQ Vԥbԥblԥri
professor S.S.HԥPLGRYDúD÷ÕGDNÕNLPLWԥsnif edir:
1. ùDJLUGPԥsԥlԥnin mԥzmununu düzgün dԥrk etmir;
2. ùDJLUGPԥsԥlԥnin «düzünԥ vԥ GROD\Õªúԥkildԥ ifadԥ olun-
PXúúԥrtlԥrinԥ X\÷XQKHVDb ԥmԥlini seçmԥkdԥ çԥtinlik çԥkir;
3. ùDJLUG Pԥsԥlԥnin hԥllindԥ KDUDGDQ KDQVÕ ©Q|TWԥdԥn»
EDúlaPD÷ÕELOPLUYԥ verilԥn mԥsԥlԥni sadԥ mԥsԥlԥlԥrԥ D\ÕUmaq-
da çԥtinlik çԥkir;
4. ùDJLUGPԥsԥlԥ hԥlli üçün zԥruri olan vԥ PLTGDUÕPQDsi-
bԥt bildirԥn söz vԥ ya ifadԥlԥri mԥsԥlԥ hԥllindԥ tԥtbiq olunacaq
ԥmԥllԥrlԥ ԥlaqԥlԥndirԥ bilmir;
5. ùDJLUGPԥsԥlԥni tԥhlil edԥ bilmir vԥ ya mԥsԥlԥdԥ LúWLUDN
edԥn kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ UL\D]L DVÕOÕOÕTODUÕ DúNDU HWPԥkdԥ
çԥtinlik çԥkir [24; 82].

82
 Mԥsԥlԥnin mԥWQLQLQG]JQR[XQPDVÕEDFDUÕ÷ÕQÕúDJLUGlԥr-
dԥ IRUPDODúGÕUPDTODPԥsԥlԥnin mԥtnindԥQRQXQTÕVD\D]ÕOÕúÕQ-
dan, verilԥnlԥrin ԥdԥdi qiymԥtlԥrinin dԥ\LúGLULOPԥsindԥn, mԥsԥ-
lԥnin mԥtninin dԥ\LúGLULOPԥsindԥn vԥ s. istifadԥ oluna bilԥr. Bu
KDOODUÕQ LFUD ROXQPDVÕQGD DUGÕFÕOOÕ÷D Yԥ sistematikliyԥ ԥmԥl
olunPDOÕGÕU 'ԥrslikdԥ vԥ ya sinif üçün hԥlli nԥzԥrdԥ tutulan
digԥr mԥsԥlԥlԥrin mԥzmunu dil vԥ bölmԥ (mԥzmun xԥtti üzrԥ)
ED[ÕPÕQdan fԥUTOLROPDVÕP[WԥOLI\DQDúPDODUÕQtԥtbiqini zԥruri
edir. Mԥsԥlԥn 6-FÕ sinfin “Riyaziyyat” dԥrsliyindԥ tԥnlik qur-
maqla mԥsԥlԥ hԥlli mövzusunda nԥzԥri material kimi istifadԥ
olunan bir mԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 1. Bir ԥdԥd o birindԥn 25 vahid böyükdür vԥ böyük
ԥdԥdin 30%-i kiçik ԥdԥdin 80%-nԥ bԥrabԥrdir. Bu ԥdԥdlԥri
WDSÕQ>8; 27].
Mԥsԥlԥnin mԥzmununda kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODU
ԥdԥGLQ IDL]L KDTTÕQGD Qԥzԥri biliklԥr mԥsԥlԥnin mԥnimsԥnil-
mԥsinԥ úԥUDLW \DUDGÕU 0ԥsԥlԥdԥ verilԥnlԥr vԥ RQODU DUDVÕQGDNÕ
DVÕOÕOÕTODU D[WDUÕODQ NԥmiyyԥWLQ WDSÕOPDVÕQD NLID\ԥt edirmi?
Mԥsԥlԥnin mԥtnindԥ «artÕTªYHULOԥQYDUPÕ"
MԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ «böyük ԥdԥdin 30%-nin kiçik ԥdԥdin
80%-nԥ bԥrabԥU ROPDVÕª TH\G ROXQXU ùDJLUGOԥrdԥ motivasiya
yaratmaq üçün belԥ sualla müraciԥt etmԥk olar: Böyük ԥdԥdin
çox (böyük) faizi kiçik ԥdԥdin az (kiçik) faizinԥ bԥrabԥr ola
bilԥrmi?
4H\G ROXQDQ KDOODUÕ Wԥhlil edԥn vԥ suallara düzgün cavab
verԥQúDJLUGPԥsԥlԥnin mԥtnindԥ Q|TVDQÕQROPDVÕQÕDúNDUHGԥ-
cԥk. Demԥli, nԥzԥri material kimi dԥrslikdԥ bu mԥzmunda mԥ-
sԥlԥnin verilmԥsi vԥ hԥll edilmԥVL SHGDTRML ED[ÕPGDQ düzgün
hesab edilԥ bilmԥz.
MԥsԥlԥQLQúԥrtinin vԥ VXDOÕQÕQPԥyyԥn edilmԥVLEDFDUÕ÷Õ-
QÕQIRUPDODúGÕUÕOPDVÕGHGLNGԥ DúD÷ÕGDNÕODUQԥzԥrdԥ tutula bilԥr:
- mԥsԥlԥnin hԥOOL VXOXQXQ WDSÕOPDVÕQGD D[WDUÕODQ VXDOÕQ
ԥhԥmiyyԥti;
- mԥsԥlԥQLQ VXDOÕQÕQ TR\XOXúXQGD dԥqiqliyin tam tԥmin
edilmԥsi vԥ kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕ÷DX\÷XQOX÷X
- mԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ X\÷XQELUYԥ ya bir neçԥ VXDOÕQTR\XOXúX

83
 - mԥsԥlԥQLQVXDOÕQDPYDILTFDYDEÕQYHULOPԥsi üçün zԥruri
DVÕOÕOÕTYԥ kԥmiyyԥtlԥULQWDSÕOPDVÕ
- suala görԥ bir vԥ ya bir neçԥ mԥsԥlԥnin tԥrtib edilmԥsi.
Mԥsԥlԥnin hԥll edilmԥsindԥ ԥsas mԥqsԥd mԥsԥlԥQLQVXDOÕQD
X\÷XQ Nԥmiyyԥtin ԥdԥdi qiymԥtinin-FDYDEÕQÕQ WDSÕOPDVÕ \R[
mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ úDJLUGLQKDQVÕELOLNYԥ EDFDUÕ÷Õԥldԥ
etmԥsi nԥzԥrdԥ tutulur.
Mԥsԥlԥ 2. Üç briqadadan birincisi digԥU LNLVLQLQ \Õ÷GÕ÷Õ
mԥhsulun 33 %-i qԥdԥr, ikinci isԥ birinci ilԥ oQFQQ \Õ÷-
GÕTlaUÕQÕQ  %-i qԥdԥr mԥKVXO \Õ÷ÕE hoQF EULTDGD EWQ
mԥhsulun neçԥ IDL]LQL\Õ÷ÕE"
Hԥlli:
I üsul
ùDJLUGOԥr bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥlli üsulunu seçԥrkԥn adԥtԥn
cԥbri üsula-tԥnliyԥ üstünlük verirlԥU 'R÷UXGXU Wԥnliklԥr siste-
mi vasitԥsi ilԥ bu mԥsԥlԥni hԥll etmԥNRODU/DNLQKHVDEODPDQÕQ
oR[ ROPDVÕ Yԥ YD[W ED[ÕPÕQGDQ \DQDúPDGD Fԥbri üsul sԥrfԥli
deyil. Mԥsԥlԥnin cԥEUL VXOOD TÕVD KԥOOL SODQÕQÕ Qԥzԥrdԥn
keçirԥk.
Fԥrz edԥk ki, birinci briqada bütün mԥhsulun x hissԥsini,
ikinci briqada bütün mԥhsulun y hissԥsini vԥ üçüncü briqada
bütün mԥhsulun z hissԥVLQL\Õ÷ÕE0ԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ vԥ VXDOÕQD
görԥ

tԥnliklԥr sistemindԥn istifadԥ etmԥklԥ ifadԥsini

faizlԥ ifadԥ etmԥN OD]ÕPGÕU  Wԥnliklԥr sistemindԥ müԥyyԥn
çevrilmԥlԥr aparsaq vԥ ROGX÷XQX WDSDUÕT $OÕQDQ
ifadԥlԥri ifadԥsindԥ \D]ÕE Qԥticԥni faizlԥ ifadԥ
etsԥN RQGD oQF EULTDGDQÕQ EWQ Pԥhsulun 55%-QL \Õ÷GÕ-
÷ÕQÕ DODUÕT %X Pԥsԥlԥnin hesab üsulu ilԥ hԥlli cԥbri üsula
nisbԥtԥn sadԥ vԥ YD[W ED[ÕPÕQGDQ Vԥmԥrԥlidir. Bunu nԥzԥrdԥn
keçirԥk.

84
 II üsul.
Mԥsԥlԥnin mԥ]PXQXQDX\÷XQNԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕ-
OÕTODUÕ UL\D]L GLOԥ çevirԥN %LULQFL EULTDGDQÕQ \Õ÷GÕ÷Õ Pԥhsul
digԥULNLEULTDGDQÕQ\Õ÷GÕ÷ÕPԥhsulun -i qԥdԥr vԥ ikinci briqa-
daQÕQ\Õ÷GÕ÷ÕPԥhsul digԥUEULTDGDODUÕQ\Õ÷GÕ÷ÕPԥhsulun -nԥ
bԥrabԥU ROGX÷X PԥOXPGXU ùԥrtԥ ԥsasԥQ ELULQFL EULTDGDQÕQ
\Õ÷GÕ÷Õ Pԥhsul 1 hissԥ (pay) olarsa, onda digԥrlԥULQLQ \Õ÷GÕ÷Õ
mԥhsul 3 hissԥdԥn (paydan) ibarԥtdir. Demԥli, ümumi mԥhsul 4
hissԥdԥn (paydan) ibarԥtdir vԥ ELULQFLQLQ \Õ÷GÕ÷Õ Pԥhsul
ümumi mԥhsulun – nԥ bԥrabԥrdir. Eyni mühakimԥ ilԥ \DQDú-
VDTLNLQFLEULTDGDQÕQ\Õ÷GÕ÷ÕPԥhsul ümumi mԥhsulun hissԥ-
sinԥ bԥrabԥU RODFDTGÕU hoQF EULTDGDQÕQ \Õ÷GÕ÷Õ Pԥhsul
ümumi mԥhsulun hissԥVLROGX÷XQXDOÕUÕT%X
isԥ oQF EULTDGDQÕQ EWQ mԥhsulun -ni
\Õ÷PDVÕGHPԥkdir.
Demԥli, mԥsԥlԥnin hԥlli üsulunun seçilmԥsindԥ D[WDUÕODQ
VXDOÕQԥhԥmiyyԥti müstԥVQDUROR\QD\ÕU
Mԥsԥlԥnin mԥWQLQLQ TÕVD úԥkildԥ \D]ÕOÕúÕQÕQ IRUPDODúPDVÕ
dedikdԥ DúD÷ÕGDNÕODUQԥzԥrdԥ tutulur:
- mԥsԥlԥnin cԥdvԥl, sxem üzrԥ TÕVD\D]ÕOÕúÕ
- mԥsԥlԥnin sԥtir, sütun, diaqramma vԥ ya hԥU KDQVÕ
hԥndԥsi tԥsvir vasitԥsilԥ \D]ÕOÕúÕ
- mԥsԥlԥQLQTÕVD\D]ÕOÕúÕQÕQKԥndԥsi tԥsvir üzrԥ R[XQPDVÕ
- TH\G ROXQDQ TÕVD \D]ÕOÕúODUD ԥsasԥn mԥsԥlԥnin tԥrtib
edilmԥsi vԥ s.
Statistik mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥrin mԥtni vԥ onun hԥlli mԥrhԥ-
lԥlԥri, ԥsasԥn, hԥndԥsi tԥsvirlԥ nԥticԥlԥnir. Hԥndԥsi tԥsvirlԥrin
tԥhOLOLQLQ DSDUÕOPDVÕ Qԥticԥlԥrin müqayisԥsi tԥlim prosesindԥ
úDJLUGOԥrin riyazi vԥ mԥntiqi tԥfԥkkürlԥULQLQ LQNLúDI HWPԥsinԥ
sԥbԥb olur.
Mԥsԥlԥnin mԥ]PXQXQD X\÷XQ oHUW\RMXQ úԥklin) tԥrtib
edilmԥsindԥ DúD÷ÕGDNÕKDOODUQԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU
- oHUW\RMúԥkil mԥsԥlԥQLQD[WDUÕODQVXDOÕQÕԥhatԥ etmԥklԥ

85
\DQDúÕVDGԥ ROPDOÕGÕU
- úԥkildԥ mԥsԥlԥnin mԥzmunu tam ԥhatԥ ROXQPDOÕGÕU
- mԥsԥlԥnin mԥzmununa uy÷XQoHUW\RMODUúԥkillԥr mürԥk-
kԥb (çԥtin) olarsa, onu bir neçԥ tԥsvirlԥ ifadԥ etmԥk olar;
- úԥklԥ, çertyoja vԥ ya hԥU KDQVÕ Kԥndԥsi tԥsvirԥ X\÷XQ
mԥsԥlԥnin tԥrtib edilmԥsi.
Hԥndԥsi tԥsvirin sadԥ ROPDVՁoQPԥsԥlԥdԥ EWQKDOODUÕQ
tԥsvir edilmԥsi vacib deyil. KԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODU
vԥ úԥrt daxilindԥ D[WDUÕODQNԥmiyyԥtin tԥsviri sadԥ, ԥyani, riyazi
termin vԥ LúDUԥlԥrԥ X\÷XQDSDUÕOPDOÕGÕU2UWDPԥktԥbin riyaziy-
yat kursunda tԥnlik vԥ bԥrabԥrsizliklԥU DQOD\ÕúÕ Pԥzmun vԥ
hԥcminԥ X\÷XQ Wԥlimin müxtԥlif mԥrhԥlԥlԥrindԥ daxil edilir.
Mԥsԥlԥnin tԥnlik vԥ ya tԥnliklԥr sistemi ilԥ hԥOO ROXQPDVÕQGD
LONLQRODUDTEXDQOD\ÕúODUÕQWԥULILúDJLUGOԥrԥ izah olunmur. Bilik,
bacaUÕT Yԥ vԥUGLúOԥrin hԥcmi nԥzԥrԥ DOÕQPDTOD P[Wԥlif sinif-
lԥrdԥ tԥQOLNDQOD\ÕúÕWԥlimdԥ fԥUTOLúԥkildԥ daxil edilir.
øEWLGDL VLQLIOԥrin riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ tԥQOLN DQOD\ÕúÕ
modellԥúGLULOPԥ - müԥyyԥn hԥndԥsi fiqur vԥ LúDUԥlԥr vasitԥsilԥ
UHDOODúGÕUÕOÕU7ԥnlik vԥ bԥrabԥrsizliklԥrin öyrԥdilmԥsi ilԥ ԥlaqԥ-
dar tԥlim mԥsԥlԥlԥri tԥdricԥn forPDODúGÕUÕOÕU %XQODUOD LONLQ
WDQÕúOÕT ԥyani-induktiv xüsusiyyԥW GDúÕPDTOD \DQDúÕ LQWXLWLY
tԥsԥvvür ԥVDVÕQGD Pԥyyԥn edilir. Sonlu çoxluqlar üzԥrindԥ
ԥmԥllԥrin yerinԥ yetirilmԥsindԥ komponentlԥrdԥn hԥU KDQVÕ
birinin mԥOXP ROPDPDVÕ \D[XG YHULOPLú oR[OX÷XQ HOHPHQWlԥ-
rindԥn hԥUKDQVÕEԥrabԥrliyin ödԥnilmԥVLQLQ\R[ODQÕOPDVÕTH\G
ROXQDQ DQOD\ÕúODUÕQ GD[LO HGLOPԥsi kimi ilkin mԥrhԥlԥ hesab
oluna bilԥr. Bunlar ibtidai siniflԥrdԥ induktiv yolla daxil edilԥ-
rԥN \X[DUÕ VLQLIOԥrdԥ xüsusԥn V-VI siniflԥrdԥ reDOODúÕU 7ԥnlik
vԥ bԥrabԥrsizliklԥrin öyrԥnilmԥsindԥ müvafiq alqoritmin daxil
edilmԥVLoQKD]ÕUOÕTPԥrhԥlԥsinin düzgün tԥúNLOHGLOPԥsindԥ
müԥllim bԥzi mԥsԥlԥlԥri diqqԥtdԥ VD[ODPDOÕGÕU %HOԥ ki,
birdԥyiúԥnli tԥnliklԥr vԥ RQODUÕQ Kԥlli alqoritmlԥri verildikdԥ
RQODUÕQKԥndԥsi tԥsvirlԥri ԥVDVODQGÕUÕOPDOÕGÕU
6RQUDNÕPԥrhԥlԥlԥrdԥ tԥnliklԥr sistemi, kvadrat tԥnliklԥr vԥ
bԥrabԥrsizliklԥU DQOD\ÕúÕ \X[DUÕ VLQLIOԥrdԥ DúD÷ÕGDNÕ úԥkildԥ
daxil edilir:

86
 Ԥdԥdi vԥ ya hԥrfi ifadԥlԥrin qiymԥtlԥULQLQ KHVDEODQPDVÕ
hesab ԥmԥllԥULQLQ úԥrti olaraq pillԥlԥrԥ D\UÕOPDVÕ vԥ RQODUÕQ
hesabODQPDVÕ TD\GDODUÕ YHULOGLNGԥn sonra tԥQOLN DQOD\ÕúÕ GD[LO
edilir. Birinci pillԥ ԥmԥllԥri vԥ RQODUÕQ NRPSRQHQWOԥri ilԥ nԥti-
cԥlԥULDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUDԥsasԥn mԥFKXOXQWDSÕOPDVÕTD\da-
ODUÕ verildikdԥn sonra ikinci pillԥ ԥmԥllԥri ilԥ ED÷OÕ Wԥnliklԥrin
hԥlli nԥzԥrdԥn keçirilir.
5-ci sinfin riyaziyyat dԥrsliyindԥ bütün hesab ԥmԥllԥrinin
komponentlԥri ilԥ nԥticԥlԥUL DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODU YHULOGLNGԥn
sonra nisbԥtԥn mürԥkkԥb tԥnliklԥrin hԥll olXQPDVÕWԥklif olunur.
Bu dԥrslikdԥ TH\GROXQDQVD\OÕWԥnliyi nԥzԥrdԥn keçirԥk.
63366-ǜx:23) = 5091
Bu tԥnliyin hԥOO ROXQPDVÕ EWQ ԥsas hesab ԥmԥllԥri vԥ
onlaUÕQ NRPSRQHQWOԥUL DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕ÷D ԥsasԥn mԥchulun
WDSÕOPDVÕQÕ Pԥyyԥn edir. Bu tip tԥnliklԥrin hԥll edilmԥsi
úDJLUGlԥrdԥ tԥnlik vasitԥsilԥ mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminԥ KD]ÕUOÕTNLPL
qԥbul edilmԥlidir. Tԥcrübԥ göstԥrir ki, mԥsԥlԥnin cԥbri üsulla
hԥllinԥ KD]ÕUOÕTPԥrhԥlԥsinin tԥúNLOLQLQ\NVԥk sԥviyyԥdԥ olma-
VÕ TH\G ROXQDQ Pԥrhԥlԥlԥrlԥ \DQDúÕ Gԥrsliklԥrdԥ tԥklif olunan
mԥsԥlԥlԥrin mԥ]PXQXQGDQ VÕ[ DVÕOÕGÕU 7ԥnlik qurmaqla sadԥ
mԥsԥlԥnin hԥll edilmԥsi ibtidai siniflԥrdԥ úDJLUGOԥrԥ mԥlumdur.
Mürԥkkԥb mԥsԥlԥlԥrin hԥlli prosesindԥ istifadԥ olunan tԥnliklԥ-
ULQ VWUXNWXUXQGD RODQ DVÕOÕOÕTODr müԥyyԥn hissԥlԥrԥ (mԥrhԥlԥ-
lԥrԥD\UÕODUDTWԥnliyin hԥOOLQLQWDSÕOPDVÕQDJԥtirilir. Tԥnlik qur-
maqla mԥsԥlԥ hԥllindԥ ԥnԥnԥvi “Riyaziyyat-5” dԥrsliyindԥ
verilԥQDúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ $WDR÷OXQGDQ\DúE|\NGU'|UGLOGԥn sonra
DWDQÕQ\DúÕR÷OXQXQ\DúÕQGDQGԥfԥ oR[RODFDTøQGLDWDQÕQYԥ
R÷OXQXQQHoԥ \DúÕYDU" [57; 152]
Bu mԥsԥlԥ 5-FLVLQLIúDJLUGOԥri üçün orta tipli mԥsԥlԥ kimi
qԥbul edilԥ bilԥr. Belԥ ki, dԥrslikdԥ bu mԥrhԥlԥyԥ qԥdԥr hԥll
olunan tԥnliklԥU RQXQ EX úԥkildԥ tԥnliklԥrin hԥllinԥ gԥtirilԥn
mԥsԥlԥlԥrin hԥOO ROXQPDVÕQDLPNDQ \DUDGÕU7ԥqdim olunan nԥ-
zԥri materiallar vԥ hԥll prosesindԥ ԥldԥ olunan nԥzԥri vԥ praktik
biliklԥU úDJLUGOԥrdԥ nisbԥtԥn mürԥkkԥb mԥsԥlԥlԥrin hԥllinԥ
PDUDT\DUDGÕU'ԥrslikdԥ verilԥn 809 nömrԥli mԥsԥlԥyԥ baxaq.

87
 Mԥsԥlԥ øNLԥdԥdin fԥrqi 37-yԥ bԥrabԥUGLUԤJԥUD]DODQÕ
dԥfԥoÕ[ÕODQÕLVԥ 3 dԥfԥ DUWÕUVDTDOÕQDQԥdԥdlԥrin cԥmi 465 olar.
ԤYYԥl verilԥn ԥdԥdlԥULWDSÕQ>7; 152].
Bu mԥsԥlԥ iki ԥdԥdin fԥrqinԥ vԥ cԥminԥ aid mԥsԥlԥ olub
ԥvvԥlki mԥsԥlԥyԥ nisbԥtԥn mürԥkkԥb mԥsԥlԥ kimi qԥbul edilԥ
bilԥr. Ümumiyyԥtlԥ, orta mԥktԥbin riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ tip
mԥsԥlԥlԥrin növlԥrinԥ aid bԥzi mԥsԥlԥlԥU KDTTÕQGD Pԥlumat
verilmir. Lakin müԥllim bu mԥsԥlԥlԥUKDTTÕQGDQԥzԥri vԥ prak-
tik biliyԥ PDOLN ROPDOÕGÕU Yԥ tԥlim prosesindԥ qeyd olunan
KDOODUDWR[XQPDOÕGÕU
Ԥnԥnԥvi «Riyaziyyat-6» dԥrsliyindԥ tԥnlik qurmaqla mԥsԥ-
lԥ hԥllinԥ baxmaq üçün yeni mövzular-mötԥrizԥlԥULQ DoÕOPDVÕ
ԥPVDO R[úDU WRSODQDQODUÕQ LVODKÕ Wԥnliklԥrin hԥOOL DUGÕFÕOOÕTODUÕ
verildikdԥn sonra mԥsԥlԥ hԥllinԥ ED[ÕOÕU>8; 236]. Qeyd etmԥk
OD]ÕPGÕUNLPԥzmununa vԥ hԥOOVXOODUÕQDJ|Uԥ fԥrqli mԥsԥlԥlԥ-
rin ԥnԥnԥvi dԥrslikdԥ verilmԥsi pedaqoji vԥ SVL[RORMLED[ÕPGDQ
müsbԥt hal kimi qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr.
Mԥsԥlԥ  øNL úԥhԥrdԥQ H\QL ]DPDQGD TDUúÕ-TDUúÕ\D PLQLN
vԥ \NPDúÕQÕoÕ[GÕVDDWGDQVRQUDPԥlum oldu ki, minik ma-
úÕQÕ\ROXQ\DUÕVÕQÕJHGLE\NPDúÕQÕQÕQLVԥ \ROXQRUWDVÕQDoDW-
maVÕQDNPTDOÕE0LQLNPDúÕQÕQÕQVUԥWLQLQ\NPDúÕQÕQÕQ
sürԥtindԥn 1,5 dԥfԥ oR[ ROGX÷XQX ELOԥrԥk \N PDúÕQÕQÕQ
sürԥWLQLWDSÕQ [58; 253].
Bu mԥsԥlԥnin dԥrslikdԥ nԥzԥri material kimi verilmԥsi vԥ
onun hԥllinin tԥhlil edilmԥsi riyaziyyat tԥlimindԥ didaktik
prinsiplԥrin gözlԥnilmԥsini tԥmin edԥn fakt kimi qiymԥtlԥn-
dirilԥ bilԥr.
Mԥsԥlԥnin mԥzmunu vԥ hԥOOLSODQÕWԥhlil edildikdԥn sonra
hԥndԥsi tԥVYLULQ úԥNOLQ DúD÷ÕGDNÕ úԥkildԥ verilmԥsinin bԥzi
xüsusiyyԥtlԥrini qeyd edԥ bilԥrik.

4,5x x

A B
90 3x

ùԥkil 2.4.1

88
 - mԥsԥlԥnin mԥzmunu tԥhlil edilir;
- mԥsԥlԥdԥ verilԥnlԥr vԥ úԥrt modellԥúGLULOLU
- riyazi dilԥ çevrilԥn model hԥndԥsi tԥsvir olunur;
- hԥndԥsi tԥsvir tԥhlil edilԥrԥNUL\D]LPRGHO\R[ODQÕOÕU
- mԥsԥlԥnin hԥlli \R[ODQÕOÕU
Ԥnԥnԥvi «Riyaziyyat-6» dԥrsliyindԥ tԥnlik qurmaqla mԥsԥ-
lԥ hԥlli mövzusuna aid kifayԥt qԥdԥr müԥyyԥn didaktik prinsip-
lԥr gözlԥnilmԥklԥ mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥUYHULOPLúGLU [58].
Lakin «Riyaziyyat-5», «Riyaziyyat-6» dԥrsliklԥri üçün
metodik vԥsaitlԥU ROPDPÕúGÕU ԤQԥnԥvi dԥrsliklԥrdԥ bԥzi
mԥsԥlԥlԥrin hԥllinin verilmԥVL ]DPDQÕ úDJLUGOԥULQ \Dú Yԥ bilik
sԥviyyԥsinin uy÷XQOX÷XQD WDP ԥmԥO ROXQPDPÕúGÕU 0ԥsԥlԥn
ԥnԥnԥvi «Riyaziyyat-6» dԥrsliyindԥ verilԥQDúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥni
nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 4. Tԥnbԥllԥ úH\WDQ N|USQQ \DQÕQGD UDVWODúÕUODU
TԥnbԥONDVÕEOÕ÷ÕQGDQúLND\ԥWHGLUùH\WDQRQDWԥklif edir ki, sԥn
körpünü bir dԥfԥ NHoLETD\ÕWVDQFLELQGԥki pulu iki dԥfԥ DUWÕra-
UDP DQFDT ELU úԥrtlԥ ki, hԥr dԥfԥ TD\ÕWGÕTGD Pԥnԥ 24 manat
vermԥlisԥn. Tԥnbԥl üç dԥfԥ gedib-TD\ÕWGÕTGDQYԥ úH\WDQÕQSXOX-
nu verdikdԥn sonra görür ki, cibindԥ SXO TDOPD\ÕE 7ԥnbԥlin
ԥvvԥlcԥ nԥ qԥdԥUSXOXYDUGÕ" [58; 261].
Bu mԥsԥlԥ dԥrslikdԥ cԥbri üsulla hԥll edilib. Lakin hԥll
zamaQÕPԥyyԥn metodiki hallar nԥzԥrԥ DOÕQPD\ÕE
%XKDOODUDúD÷ÕGDNÕODUGDQLEDUԥtdir:
- modellԥúGLUPԥdԥ hԥndԥsi tԥsvir yoxdur;
- riyazi dilԥ çevirmԥ mürԥkkԥbdir;
- hԥll mԥrhԥlԥlԥri üçün bütün hallar nԥzԥrԥ DOÕQPD\ÕE
- hԥOOSODQÕQDGD[LORODQNHoLGKDOODUÕQÕQWԥhlili verilmԥyib
vԥ s. Bu mԥsԥlԥ hesab üsulu ilԥ daha asan hԥll oluna bilԥr.

Hԥlli:
1. Tԥnbԥl körpünü 3-cü dԥfԥ NHoLETD\ÕWGÕTGDQYԥ úH\taQÕQ
pulunu verdikdԥQ VRQUD RQXQ SXOX TDOPDPÕúGÕU ùH\WDQD 
manat verdiyi üçün mԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ görԥ tԥnbԥl üçüncü dԥfԥ
TD\ÕGDQGDRQXQSXOX PDQDWROXE
2.Tԥnbԥl 2-ci dԥfԥ körpüdԥQTD\ÕGDQGDRQXQDUWÕUÕOPÕú

89
puluQXQ PLTGDUÕ    PDQDW %X LVԥ onun 2-ci dԥfԥ
körpünü keçԥndԥ SXOXQXQ PDQDWROPDVÕGHPԥkdir.
3. Tԥnbԥl 1-ci dԥfԥ körpüdԥQTD\ÕGDQGDRQXQDUWÕUÕOPÕúSX-
luQXQPLTGDUÕ PDQDWROPXúGXU%XLVԥ onun ilk dԥfԥ
körpünü keçԥndԥ SXOXQXQ PDQDWROPDVÕGHPԥkdir.
Mԥntiq vԥ mühakimԥyԥ ԥsaslanan bu üsul vaxt vԥ \DQDúPD
ED[ÕPÕQGDQ GDKD Vԥmԥrԥlidir. Demԥli, mԥsԥlԥnin tԥnliklԥ hԥll
ROXQPDVÕQGD PRGHOLQ TXUXOPDVÕ LNLQFL VXOD QLVEԥtԥn mürԥk-
kԥbdir.
Mԥsԥlԥdԥ tԥsvir olunan VLWXDVL\DQÕriyazi dilԥ çevirmԥ daha
mürԥkkԥEROGX÷XoQFԥbri üsul burada sԥmԥrԥli ola bilmԥz. 5
vԥ 6-FÕ VLQLIOԥrin ԥnԥnԥvi “Riyaziyyat” dԥrsliklԥrindԥ tԥnlik
qurmaqla mԥsԥlԥ hԥOOLP|Y]XVXQDD\UÕODQQԥzԥri materiallar vԥ
praktik mԥsԥlԥlԥr qeyd olunan hallar nԥzԥrԥ DOÕQPDTOD PXPL
úԥkildԥ mԥqbul hesab edilԥ bilԥr.
Kurikulum ԥVDVÕQGD\D]ÕODQ\HQL©5L\D]L\\DW-5» vԥ «Riya-
ziyyat-6» dԥrsliklԥrindԥ tԥnlik qurmaqla mԥsԥlԥ hԥlli mövzu-
VXQDD\UÕODQEԥ]LSUDNWLNPDWHULDOODUÕQԥzԥrdԥn keçirԥk.
«Riyaziyyat-5» (N.Qԥhrԥmanova, F.Hüseynov) dԥrsliyin-
dԥ bütün mԥzmun xԥtlԥrinin vahid dԥUVOLNDGÕQGDYHULOGL\LQGԥn
dԥrsliyin strukturunda ԥnԥnԥvi dԥrsliklԥ müqayisԥdԥ JHQLúIԥrq-
lԥr mövcuddur. Konkret bu mövzu ilԥ ԥlaqԥGDU DúD÷ÕGDNÕODUÕ
qeyd etmԥk olar. Faiz, onluq kԥsr, adi kԥsr, ԥdԥdin faizi, dԥyi-
úԥnli ifadԥlԥr, ifadԥlԥrin sadԥlԥúGLULOPԥVL P|Y]XODUÕQGDQ VRQUD
«Tԥnliklԥr, mԥsԥlԥ hԥlli» mövzusu daxil edilir. Bu dԥrsliklԥrdԥ
qeyd olunan mövzu ilԥ ԥlaqԥdar demԥk olar ki, nԥzԥri material-
ODUD\HUD\UÕOPD\ÕE
«Dԥ\Lúԥnli ifadԥlԥr, ifadԥlԥrin sadԥlԥúGLULOPԥsi» mövzu-
sunda dԥ\Lúԥnin ԥyani modellԥúGLULOPԥsindԥn istifadԥ etmԥklԥ
ifadԥlԥrin sadԥlԥúGLULOPԥsi alqoritmi veULOLE9HULOPLúDOTRULWPԥ
ԥsasԥn nԥticԥnin müԥyyԥn edilmԥsi üçün müxtԥlif variantlar
tԥNOLI ROXQXU ùDJLUGOԥr müԥyyԥQ DUDúGÕUPDODU Yԥ mԥntiqi mü-
hakimԥlԥr yürütdükdԥn sonra cԥdvԥl üzrԥ GR÷UXYDULDQWPԥy-
yԥn edirlԥU 9HULOPLú DOTRULWPԥ X\÷XQ LIDGԥQLQ \D]ÕOPDVÕ Yԥ
daxil edilԥn ԥdԥdlԥrԥ görԥ nԥticԥnin müԥyyԥnlԥúGLULOPԥsinԥ aid
mԥsԥlԥlԥr verildikdԥn sonra tԥQOLN DQOD\ÕúÕQD ED[ÕOÕU ©0ԥsԥlԥ

90
hԥlli, modellԥr, tԥnliklԥr» mövzusunda [41; 149] tԥklif olunan
mԥsԥlԥnin hԥm tԥnlik, hԥm dԥ tam-hissԥ modeli qurmaqla hԥll
edilmԥsi tԥklif olunur. Mԥsԥlԥnin hԥr iki üsulla verilmԥsi ilk ba-
[ÕúGDQP[Wԥlif üsul kimi qԥbul edilԥ bilԥr, lakin bu belԥ deyil.
MԥsԥlԥQLQ PRGHOLQLQ TXUXOPDVÕ WDP-hissԥ modeli) elԥ tԥnlik
qurmaqla mԥsԥlԥ hԥOOLQLQ EDúODQ÷ÕF Pԥrhԥlԥsi kimi qԥbul edil-
mԥlidir. Dԥslikdԥ tԥklif olunan mԥsԥlԥlԥr mԥzmun vԥ çԥtinlik
dԥrԥcԥsinԥ görԥ düzgün seçilmԥPLúGLU 0ԥsԥlԥn, «Tam hissԥ
moGHOLQLDUDúGÕUÕQ7R÷UXOXQDQDVÕQÕQLVԥ \DúÕYDU1Hçԥ il
ԥvvԥl anasÕ\DúFD7R÷UXOGDQGԥfԥ böyük idi?» [41; 153].

ANA

52-16

72ö58/

ùԥkil 2.4.2

Müԥllim üçün metodik vԥsaitdԥ bu mԥsԥlԥnin hԥlli verilib

[42;169]. Lakin EX úԥkildԥ hԥOO VXOX úDJLUGOԥULQ \Dú Yԥ bilik
sԥviyyԥlԥrinԥ X\÷XQ GH\LO -ci sinif üçün dԥrslik vԥ metodik
ԥdԥbiyyatda tԥnlik qurmaqla mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminԥ az yer
D\UÕOÕE7ԥnlik qurmaqla mԥsԥlԥ hԥOOLúDJLUGOԥrdԥ \DOQÕ]TDUúÕ\D
qoyulan mԥqsԥdԥ nail olmaq (mԥsԥlԥni hԥll etmԥk) yox, eyni
zamanda onlarda yeni bilik vԥ EDFDUÕTODUÕQ IRUPDODúPDVÕQD
úԥUDLW \DUDWPDOÕGÕU %XUDGD \HQL ELOLN GHGLNGԥ ifadԥlԥrin tԥrtib
edilmԥVL RQODUÕQ VDGԥlԥúGLULOPԥsi nԥzԥrdԥ tutulur. Bu isԥ
modellԥúGLUPԥQLQ \DOQÕ] WDP-hissԥ modeli ilԥ deyil, eyni

91
zamanda yeni dԥ\Lúԥnin daxil edilmԥsi kömԥyi ilԥ
IRUPDODúPDVÕGHPԥkdir.
Kurikulum ԥVDVÕQGD\D]ÕODQ\HQL©5L\D]L\\DW-6» dԥrsliyin-
dԥ bir bölmԥdԥ riyazi ifadԥ, ԥmsal, mötԥrizԥlԥULQ DoÕOPDVÕ
R[úDUWRSODQDQODUÕQLVODKÕWԥnlik, tԥnlik qurmaqla mԥsԥlԥ hԥlli,
bԥrabԥUVL]OLN P|Y]XODUÕ TH\G ROXQDQ DUGÕFÕOOÕTOD YHULOPLúGLU
Bu dԥrslikdԥ dԥ nԥzԥri materiala demԥNRODUNL\HUD\UÕOPD\ÕE
Müԥyyԥn tԥsvirlԥr ԥVDVÕQGDWԥnliyin tԥrtib edilmԥsi vԥ mühaki-
mԥ yürütmԥklԥ onun hԥlli mԥrhԥlԥlԥri formalaúGÕUÕOÕU
%X úԥkildԥ \DQDúPD Pԥnimsԥmԥ ]DPDQÕ Eԥzi problemlԥr
yaraGÕU %HOԥ ki, hԥndԥsi tԥsvir ԥVDVÕQGD QԥzԥUL PDWHULDOÕQ
úXUOXúԥkildԥ mԥnimsԥnilmԥVLEWQúDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn qԥbul
edilԥ bilmԥz vԥ bu real olaraq mümkün deyil.
Mԥsԥlԥn «Riyaziyyat-6» dԥrsliyindԥ verilԥn nümunԥyԥ ba-
xaq. «3x 23=x+3 tԥnliyinin kökünü hԥlli yolunu tԥsvir etmԥklԥ
tapaq» [31;103].
Tԥnliyi hԥll etmԥk onun kökünü (hԥllԥr çoxlu÷Xnu) tapmaq
vԥ ya hԥOOLQLQ ROPDGÕ÷ÕQÕ J|VWԥrmԥk demԥkdir. Mԥchulun
tԥQOL\L GR÷UX ԥdԥdi bԥrabԥrliyԥ çevirԥn qiymԥtinԥ
(qiymԥtlԥrinԥ) tԥnliyin kökü (köklԥULGH\LOLU%DúTDV|]Oԥ tԥn-
liyi hԥll etmԥN RQXQ N|NQQ WDSÕOPDVÕ GHPԥkdir. Belԥ olan
halda «tԥnliyin kökünün hԥlli yolunu tԥsvir etmԥk » müԥyyԥn
DQODúÕOPD]OÕ÷D Jԥtirilir. Tԥnliyin kökü onun hԥlli prosesinin
nԥticԥsidir. Nԥticԥnin-kökün «hԥlli» ola bilԥrmi? Bu isԥ dԥrs-
likdԥ GLOED[ÕPGDQPԥyyԥn problemlԥULQROPDVÕGHPԥkdir.
Dԥrslikdԥ bu mövzu ilԥ ԥlaqԥdar asandan çԥtinԥ, sadԥdԥn
mürԥkkԥbԥ GR÷UXSULQVLSԥ tam ԥmԥOROXQPD\ÕE
Mԥsԥlԥ 5. Bir çԥndԥ 140 litr, ikincidԥ isԥ 108 litr maye
YDUGÕUdԥnlԥUH\QLYD[WGDDoÕOGÕYԥ birinci çԥndԥn hԥr saatda 5
litr, ikincidԥn isԥ  OLWU PD\H ERúDOGÕOGÕ 1Hoԥ saatdan sonra
ikinci çԥndԥ birincidԥn 2,5 dԥfԥ az maye qalar? [31; 107].
Müԥllim üçün metodik vԥsaitdԥ bu mԥsԥlԥnin hԥOO ROXQPDVÕ
üçün 140 – 5y = (108 – 6yǜWԥnliyindԥn istifadԥ olunur [32;
138].
Metodik vԥsaitdԥ \DOQÕ] Pԥsԥlԥnin hԥllinin verilmԥsi
müԥllimin problemlԥrini tam ԥhatԥ etmir. Tԥklif olunan hԥll

92
üsulu vԥ hԥllin mԥrhԥlԥlԥri sadԥ, dԥrk olunan vԥ úDJLUGOԥrin
ELOLN \Dú Vԥviyyԥlԥrinԥ PYDILT ROPDOÕGÕU 6RQXQFX Pԥsԥlԥyԥ
qԥdԥr bu tip sadԥ mԥsԥlԥlԥr dԥrslikdԥ ümumiyyԥtlԥ verilmԥyib.
Mԥsԥlԥ DQOD\ÕúÕQGD Fԥbri üsulla hԥll prossindԥ KD]ÕUOÕT
mԥrhԥlԥlԥri müԥllim vԥ úDJLUGOԥrin fԥaliyyԥtlԥrindԥn, dԥrslik vԥ
metodik vԥsaitlԥrin strukturundan, mԥ]PXQXQGDQDVÕOÕGÕUԤQԥ-
nԥvi vԥ yeni «Riyaziyyat -5», «Riyaziyyat-6» dԥrsliklԥrindԥ
nԥzԥrdԥn keçirdiyimiz bԥzi faktlar bizԥ ԥsas verir ki, qeyd olu-
nan mԥsԥlԥlԥrin ԥnԥnԥvi riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ metodiki vԥ
nԥzԥrLED[ÕPGDQQLVEԥtԥQGRO÷XQúԥUKROXQPDVÕQÕTԥbul edԥk.
Kurikulum ԥVDVÕQGD\D]ÕODQUL\D]L\\DWGԥrsliklԥrindԥ elmi
vԥ PHWRGLNLED[ÕPGDQFLGGLQ|TVDQODUP|YFXGGXU&ԥbri üsulla
mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin metodiki mԥsԥlԥlԥri vԥ RQODUÕQ DUDGDQ
TDOGÕUÕOPDVÕ\ROODUÕQÕQ|YEԥti bölmԥdԥ nԥzԥrdԥn keçirԥcԥyik.

2.5. Mԥsԥlԥnin tԥnlik qurmaqla hԥlli tԥliminin ümumi

PHWRGLNDVÕ

Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda tԥklif olunan nԥzԥri vԥ

praktik mԥsԥlԥlԥr müxtԥlif üsullarla hԥll olunur. Mԥsԥlԥnin tԥn-
lik qurmaqla hԥllindԥ kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ PQDVLEԥtdԥn
genLú LVWLIDGԥ olunur. Mԥtnli mԥsԥlԥlԥrdԥ verilԥQ VLWXDVL\DQÕQ
modellԥúGLULOPԥsi, riyazi dilԥ çevrilmԥsi ԥsasԥn m·n=k münasi-
bԥti vasitԥsi ilԥ UHDOODúGÕUÕOÕU+ԥrԥkԥti xarakterizԥ edԥn kԥmiy-
yԥtlԥr (s, v, t), ԥmtԥԥnin dԥyԥri (qiymԥt, kԥmiyyԥt, dԥyԥr), gö-
rülԥQ Lú Yԥ Lúԥ sԥrf olunan zaman, ödԥnilԥn mԥblԥ÷ J|UOԥn
birgԥ Lú ԥmԥN KDTTÕ Yԥ s. ödԥmԥlԥr bu vԥ ya digԥr formada
PÂQ NDVÕOÕOÕ÷ÕQGDQDúNDUROXQXU
MԥsԥlԥQLQ UL\D]L PRGHOLQLQ TXUXOPDVÕ Pԥsԥlԥdԥ LúWLUDN
edԥn kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ VLWXDsiya ilԥ müԥyyԥn edilir.
KԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODUÕQ DúNDU Yԥ ya qeyri-DúNDU
úԥkildԥ verilmԥsinin müԥyyԥn edilmԥsi mԥsԥlԥnin
mԥzmununun tԥhlili mԥrhԥlԥsindԥ \HNXQODúGÕUÕOÕU $VÕOÕOÕ÷ÕQ
modellԥúGLULOPԥsi müxtԥOLI úԥkildԥ ola bilԥU %XQODUÕ NRQNUHW
mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥr üzrԥ DUDúGÕUDT

93
 Mԥsԥlԥ 1. $UDODUÕQGDNÕPԥsafԥ 560 km olan A vԥ B mԥntԥ-
qԥlԥULQTDUúÕ-TDUúÕ\D\NYԥ minik avtomobillԥUL\RODGúGYԥ
 VDDWGDQ VRQUD J|UúGOԥr. Minik avtomobilinin sürԥti yük
avtomobilinin sürԥtindԥQNPVDDWoR[ROGX÷XPԥlum olarsa,
hԥr bir avtomobilin sürԥWLQLWDSÕQ
Mԥsԥlԥdԥ avtomobillԥrin sürԥtlԥrinin sabit (bԥrabԥrsürԥtli)
ROPDVÕ Yԥ J|Uúԥnԥ qԥdԥr sԥrf etdiklԥUL YD[WÕQ  VDDW ROPDVÕ
DoÕT úԥkildԥ verilib. Gedilԥn yol, sürԥt vԥ ]DPDQ DUDVÕQGDNÕ
DVÕOÕOÕTPÂQ NPQDVLEԥti ilԥ müԥyyԥn dilir.
<N PDúÕQÕQÕQ VUԥtini x (km/saat) ilԥ LúDUԥ etsԥk, minik
avtomobilinin sürԥWL úԥrtԥ ԥsasԥn x+20 (km/saat) olacaq.
KԥmiyyԥtlԥULQ DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTlar vԥ avtomobillԥrin hԥrԥkԥti
DúNDU úԥkildԥ verildiyindԥQ TH\G ROXQDQ VLWXDVL\DODUÕ Fԥdvԥl
úԥklindԥ verԥk.

Yük Minik
Kԥmiyyԥtlԥr
avtomobili avtomobili
Sürԥt x x+ 20
Vaxt 4 4
Mԥsafԥ (yol) 4x ǜ[

Cԥdvԥl 2.5.1

A vԥ B mԥntԥqԥlԥULDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 560 NPROGX÷XQGDQ

mԥsԥlԥnin hԥOOLPRGHOLDúD÷ÕGDNÕNLPLRODFDTGÕU

Cԥdvԥldԥ bütün situasiyalar ԥNV ROXQGX÷XQGDQ Pԥsԥlԥnin

hԥlli mԥrhԥlԥlԥUL úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn asan mԥnimsԥnilԥcԥk.
Mԥsԥlԥnin mԥWQLQLEDúTDúԥkildԥ UHDOODúGÕUDUDTWԥnliyi müxtԥlif
formada yazmaq olar.
Fԥrz edԥNNL\NDYWRPRELOLQLQJ|Uúԥnԥ qԥdԥr getdiyi yol
x (km)-dir. Onda mԥsԥlԥnin hԥOOLQLQ D[WDUÕOPDVÕ PRGHOL Iԥrqli
olacaq.

94
 Yük Minik
Kԥmiyyԥtlԥr
avtomobili avtomobili
Gedilԥn yol x 560-x
Vaxt 4 4
Sürԥt

Cԥdvԥl 2.5.2

Bu hal üçün isԥ tԥQOLNDúD÷ÕGDNÕNLPLRODFDT

Cԥdvԥl 2.5.2-dԥ mԥsԥlԥdԥ tԥsvir olunan situasiya cԥdvԥl

2.5.1-ԥ nisbԥtԥQVDQNL©DúNDUROPD\DQªúԥkildԥ verilib.
Bu mԥsԥlԥni 3-cü fԥrqli modelini dԥ qurmaq olar. Yük vԥ
minik avtomobillԥrinin 4 saata getdiklԥri yol 560 km-dir. Onda
RQODUÕQ  VDDWD JHWGLNOԥri yol, yԥni ikisinin birlikdԥ orta sürԥti
560:4 =140 km/saat olacaq. Avtomobillԥrin sürԥtlԥULDUDVÕQGDNÕ
fԥrqi vԥ P|YFXGVLWXDVL\DQÕQԥzԥrԥ alsaq «tam-hissԥ» modelinԥ
X\÷XQ Wԥsvir qura bilԥrik. Yeni riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ vԥ
müԥllim üçün metodik vԥsaitlԥrdԥ EXDQOD\ÕúGDQJHQLúLVWLIDGԥ
olunur vԥ bԥzԥn bu pedaqogika elminin son yeniliklԥri kimi
tԥqdim olunur. Belԥ ki, bu mԥsԥlԥnin yuxDUÕGD TH\G ROXQDQ
situasiyaya müvafiq cԥdvԥllԥrdԥn ԥlavԥ DúD÷ÕGDNÕ NLPL Gԥ
modellԥúGLUԥrԥk tԥnlik qurmaq olar.
AvtomobillԥUVDDWGDQVRQUDJ|UúEOԥrsԥRQGDRQODUÕQ
saatda getdiklԥri yol 140 km-dir. Avtomobillԥrin sürԥtlԥr fԥrqi
NPVDDWROGX÷XQGDQmԥsԥlԥdԥ D[WDUÕODQVXDODFDYDEWDSPDT
oQPRGHOLDúD÷ÕGDNÕNLPLUHDOODúGÕUPDTRODU

140 km
20

ùԥkil 2.5.1
0RGHOLQG]EXFDTOÕIRUPDVÕQGDQԥlavԥ parçalarla, fԥrqli

95
diaqramlarla vermԥk olar. Adԥtԥn, tԥklif olunan model sadԥ vԥ
mԥsԥlԥdԥ verilԥn ԥVDVVLWXDVL\DQÕԥhatԥ etmԥlidir. Modelin for-
maVÕEXKDOODUQԥzԥrԥ almaqla digԥr hallar üçün fԥrqli ԥhԥmiy-
yԥt kԥsb etmir. Sonuncu modelԥ ԥsasԥn tԥQOLNDúD÷ÕGDNÕúԥkildԥ
olacaq: x + x + 20 = 140
Demԥli, eyni mԥsԥlԥni hԥll etmԥk üçün müxtԥlif modellԥ-
rin tԥtbiq edilmԥsi ilԥ ED÷OÕIԥrqli tԥnliklԥULQTXUXOPDVÕúDJLUG-
lԥrdԥ mԥntiqi vԥ fԥza tԥsԥvvürlԥULQL LQNLúDI HWGLULU 0ԥsԥlԥdԥ
kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕT PÂQ N úԥklindԥ fԥrqli bԥzi
KDOODUÕQԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 2. Birinci rԥfdԥki NLWDEODUÕQ VD\Õ LNLQFL Uԥfdԥki
kitabODUÕQ VD\ÕQGDQ  Gԥfԥ çoxdur. Birinci rԥfdԥn 12 kitab
götürüb ikinci rԥfԥ 6 kitab ԥlavԥ etsԥk rԥflԥrdԥNLNLWDEODUÕQVD\Õ
eyni olacaq. Hԥr rԥfdԥ neçԥ NLWDEYDUGÕU"

-12

+6

ùԥkil 2.5.2

øNLQFLUԥfdԥNLNLWDEODUÕQVD\ÕQÕx ilԥ LúDUԥ etsԥk, onda birin-

ci rԥfdԥNLNLWDEODUÕQVD\Õx olacaq.
Mԥsԥlԥnin mԥzmununa müvafiq modelԥ ԥsasԥn tԥnlik
2x – 12 = x úԥklindԥ olacaq.
Mԥsԥlԥdԥ verilԥQ LONLQ VLWXDVL\DQÕ Wԥhlil etsԥk, modeldԥ
verilԥQSD\ÕQKLVVԥnin) növbԥWLDVÕOÕOÕTGDKԥr ikisindԥQ\DOQÕ]
1-ci hissԥnin dԥ\LúLOPԥdiyini müԥyyԥn edirik. MԥsԥlԥQLQúԥrti-
nԥ görԥ birinci rԥfin ikinci hissԥsindԥQSD\ÕQGDQNLWDEJ|-
türüb ikinci rԥfԥ 6 kitab ԥlavԥ etsԥk modeldԥ 1-ci hissԥlԥr sabit
TDODFDT 6RQUDNÕ VLWXDVL\DQÕ ԥhatԥ edԥn saylar bԥrabԥr olacaq.
%XVLWXDVL\DQÕQPRGHOLVԥ DúD÷ÕGDNÕNLPLRODFDT

– 12 =6 vԥ ya x-12 = 6

96
 Yԥni modeldԥ olan bir hissԥdԥNL SD\GDNÕ NLWDEODUÕQ VD\Õ
18-dir. Bu isԥ birinci rԥfdԥNL NLWDEODUÕQ VD\ÕQÕQ  ROPDVÕ
demԥkdir. Mԥsԥlԥnin hԥlli üçün modeli cԥdvԥOúԥklindԥ verԥk.
Rԥflԥr
.LWDEODUÕQVD\Õ
I II
øONLQYԥziyyԥt 2x x
Dԥ\LúGLULOԥn 2x-12 x+6
Nԥticԥ 2x – 12 = x+6
Cԥdvԥl 2.5.3
Bu mԥsԥlԥnin hԥlli üçün verilԥn «tam-hissԥ» vԥ cԥdvԥl
modellԥri mԥzmunca çox fԥrqlԥnmirlԥr. Lakin elԥ mԥsԥlԥlԥr var
ki, onun hԥlli üçün tԥtbiq olunan modellԥrdԥ seçimin düzgün
DSDUÕOPDVÕWԥlimin keyfiyyԥtinԥ ELUEDúDWԥsir edir.
Mԥsԥlԥ 3. Bir rԥfdԥ digԥr rԥfdԥn 2 dԥfԥ D] NLWDE YDUGÕU
Birinci rԥfdԥn 6 kitab götürüb ikinci rԥfԥ 12 kitab ԥlavԥ edilԥr-
sԥ, birinci rԥfdԥ ikincidԥkindԥn 7 dԥfԥ az kitab olar. Hԥr rԥfdԥ
neçԥ kitaEYDUGÕU"
MԥsԥlԥdԥNLVLWXDVL\DQÕQPRGHOLQLFԥdvԥOúԥklindԥ verԥk.

Rԥflԥr
.LWDEODUÕQVD\Õ
I II
øONLQVLWXDVX\D x 2x
Dԥ\LúGLULOԥn situasiya x–6 2x +12
Nԥticԥ 7(x-6) = 2x+12
Cԥdvԥl 2.5.4
Mԥsԥlԥnin hԥlli üçün D[WDUÕODQ Wԥnlik 7(x – 6) = 2x + 12
úԥklindԥ olacaq. Bu tԥnliyi «tam-hissԥ» modeli ԥVDVÕQGD GD
qurPDTRODU/DNLQEXúԥkildԥ model cԥdvԥOúԥklindԥki model-
dԥn mürԥkkԥE RODFDT dDOÕúPDT OD]ÕPGÕU NL Wԥnlik qurmaqla
mԥsԥlԥ tԥlimindԥ PRGHOLQTXUXOPDVÕQGDúDJLUGOԥrin tԥklif etdiyi
üsul vԥ modellԥURQODUÕQLúWLUDNÕLOԥ tԥKOLOROXQVXQ+DQVÕPRGH-
lin istifadԥ ROXQPDVÕ VHoLPL PVWԥTLO ROPDOÕGÕU ԤVOLQGԥ tԥnli-
yin riyazi ifadԥsinin özü müԥyyԥn bir modeldir. Bu modelin

97
ilkin mԥrhԥlԥVLQLQKDQVÕúԥkildԥ DSDUÕOPDVÕQGDQDVÕOÕROPDyaraq
nԥticԥ VLWXDVL\DODUÕWDPԥhatԥ etmԥlidir. Tԥnlik qurmaqla mԥsԥ-
lԥ hԥllindԥ bԥzi tԥGTLTDWoÕODU Pԥsԥlԥnin hԥlli modelini cԥdvԥl
úԥkildԥ verilmԥsinԥ üstünlük verirlԥr [166,167]. Mԥsԥlԥnin
mԥzmunundan DVÕOÕ RODUDT Wԥnlik qurmaqla mԥsԥlԥ tԥlimindԥ
hԥllin «tam-hissԥ» modeli ilԥ verilmԥsinԥ üstünlük verԥn
tԥGTLTDWoÕDOLPOԥr dԥ ROPXúGXU>168, 169].
Mԥsԥlԥ ']EXFDTOÕúԥklindԥ RODQLGPDQPH\GDQoDVÕQÕQ
sahԥsi 840 m2-GLU 0H\GDQoDQÕQ X]XQOX÷XQX  m böyütsԥk,
enini isԥ 5 m kiçiltsԥk, onun sahԥsi dԥ\LúPԥ]øGPDQPH\GDQ-
oDVÕQÕQ|OoOԥULQLWDSÕQ>52;27].
$ø0DUNXúHYLoLQUHGDNWԥsi ilԥ \D]ÕODQEXPHWRGLNYԥsaitdԥ
bu mԥsԥlԥnin hԥlli mԥrhԥlԥsi belԥ úԥrh olunub. ©øGPDQ PH\-
GDQoDVÕQÕQHQLQL[PTԥbul etsԥNRQGDPH\GDQoDQÕQX]XQOX÷X
m olaFDTGÕU
Tԥnlik: - úԥklindԥ verilib. Burada meto-
dik olaraq heç bir modeldԥn ԥyani istifadԥ ROXQPD\ÕE0ԥsԥlԥ
4-ԥ mԥ]PXQFD\D[ÕQRODQ\DOQÕ]|OoOԥrinin dԥ\LúPԥsindԥ cüzi
fԥUT RODQ EDúTD ELU Pԥsԥlԥnin hԥOO SURVHVLQL 9ø0LúLQ Wԥhlil
HWPLúGLU.
9ø0LúLQWԥGTLTDWODUÕQGDWԥnlik qurmaqla mԥsԥlԥ tԥlimindԥ
ilkin hԥll modelinԥ üstünlük verilmԥsini müsbԥt hal kimi qiy-
mԥtlԥQGLUPLúGLU %X Pԥsԥlԥnin kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕ-
OÕTODUDX\÷XQKԥOOLQD[WDUÕOPDVÕPRGHOLQLLNLIRUPDGDYHUPLúGLU
vԥ RQODUDúD÷ÕGDNÕNLPLGLU>9; 144].

Sahԥ
Kԥmiyyԥtlԥr
I II
En, m x x -5
Uzunluq, m

Sahԥ, m2 840

Cԥdvԥl 2.5.5

98
 Bu hal üçün tԥnlik - úԥklindԥdir.
Mԥsԥlԥdԥ verilԥQVLWXDVL\DQÕDúD÷ÕGDNÕúԥkildԥ cԥdvԥllԥ dԥ
vermԥk olar:
Sahԥ
Kԥmiyyԥtlԥr
I II
En, m x x -5
Uzunluq, m y y+4
Sahԥ, m2 840 840

Cԥdvԥl 2.5.6

Bu modelԥ ԥsasԥn tԥnliklԥr sisteminin hԥOOLD[WDUÕODQVXDOÕQ

FDYDEÕGÕU
-
Hԥr iki tԥGTLTDWoÕQÕQ \DQDúPDODUÕQÕ müqayisԥ edԥrԥk
DúD÷ÕGDNÕQԥticԥyԥ gԥlmԥk olar:
- tԥnlik qurmaqla mԥsԥlԥ tԥlimindԥ model hԥll prosesini
DVDQODúGÕUÕOÕUYԥ úDJLUGOԥrin fԥDOOÕ÷ÕQÕWԥmin edir;
- reproduktiv tԥlim prosesindԥ hԥPLúԥ ԥyani modeldԥn
istifadԥyԥ ehtiyac yoxdur;
- modeli tԥfԥkkürdԥ FDQODQGÕUPDGDQ UL\D]L GLO \D]ÕOÕú
GR÷UXԥhatԥ oluna bilmԥz;
-mԥsԥlԥnin tԥnlik qurmaqla hԥlli tԥliminin ilkin mԥrhԥlԥ-
sindԥ imkan daxilindԥ müxtԥlif modellԥrdԥn istifadԥyԥ üstün-
lük verilmԥlidir.
Qeyd olunan hԥr bir hal mԥsԥlԥnin struktur vԥ mԥzmu-
nunGDQ DVÕOÕGÕU 2UWD Pԥktԥbin riyaziyyat kursunda elԥ mԥsԥ-
lԥlԥr var ki, tԥnlik qurma prosesindԥ mürԥkkԥb modeldԥn vԥ ya
modellԥrdԥn istifadԥ olunur.
Mԥsԥlԥ  øNL DYWRPRELO H\QL Pԥntԥqԥdԥn eyni zamanda
eyni istiqamԥtli hԥrԥkԥtԥ EDúODGÕODU %LULQFL DYWRPRELOin sürԥti
60 km/saat, ikinci avtomobilin sürԥti isԥ  NPVDDWGÕU %X
avtomobillԥr hԥrԥkԥtԥ EDúODGÕTGDQ  Gԥqiqԥ sonra hԥmin
mԥntԥqԥdԥn hԥmin istiqamԥtdԥ oQF DYWRPRELO \ROD GúG
Üçüncü avtomobilin birinci avtomobili ötmԥ YD[WÕ LNLQFL

99
avtomobili ötmԥ YD[WÕQGDQGԥqiqԥ oR[ROGX÷XPԥlumdursa,
üçüncü avtomobilin sürԥWLQLWDSÕQ
Bu mԥsԥlԥdԥki situasiya ԥvvԥlki mԥsԥlԥlԥrdԥn fԥrqlidir.
Belԥ ki, burada 3 avtomobilin hԥrԥkԥti (situasiya) vԥ onlar
DUDVÕQGDNÕ PԥyyԥQ úԥrti ödԥyԥQ DVÕOÕOÕTODU YHULOLE 0ԥsԥlԥnin
mԥ]PXQXQD X\÷XQ Wԥnliyi müxtԥlif modellԥr ԥVDVÕQGD TXUPDT
olar. Üçüncü avtomobilin sürԥtini x (km/saat) ilԥ LúDUԥ edԥk.
MԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ görԥ üçüncü avtomobil hԥrԥkԥtԥ EDúODPDPÕú-
dan ԥvvԥl birinci vԥ ikinci avtomobillԥr 30 dԥqiqԥ \DUÕPVDDW
hԥrԥkԥtdԥ ROPXúGXODU%DúTDV|]Oԥ, üçüncü avtomobil hԥrԥkԥtԥ
EDúODPDPÕúGDQ ԥvvԥl onunla birinci vԥ ikinci avtomobillԥr
DUDVÕQGDNÕPԥsafԥ X\÷XQRODUDTYԥ 25 kilometrdir.
Mԥsԥlԥdԥ verilԥQ VLWXDVL\DQÕ Yԥ kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ
DVÕOÕOÕTODUÕDQDOL]HGԥk.
1. Eyni mԥntԥqԥdԥn eyni istiqamԥtdԥ sürԥtlԥri 60 km/saat
vԥ NPVDDWRODQLNLDYWRPRELO\RODGúU
2. 30 dԥqiqԥ sonra hԥmin mԥntԥqԥdԥn hԥmin istiqamԥtdԥ
oQFDYWRPRELO\RODGúU
3. Üçüncü avtomobil müԥyyԥn müddԥtdԥn sonra hԥmin
avtomobillԥri ötür vԥ birinci avtomobil ötmԥ YD[WÕ LNLQFL
avtomobili ötmԥ YD[WÕQGDQGԥqiqԥ çoxdur.
4. Üçüncü avtomobilin sürԥti nԥ qԥdԥrdir?
Üçüncü avtomobilin digԥr avtomobillԥri ötmԥ DQÕQÕVLWXD-
VL\DVÕQÕNԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕ÷Dԥsasԥn müԥyyԥn edԥk.
øNLQFLDYWRPRELOOԥ ED÷OÕVLWXDVL\D
- üçüncü avtomobillԥ LNLQFL DYWRPRELO DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ
25 km-dir.
- üçüncü avtomobilin sürԥWL[NPVDDWGÕU
- üçüncü avtomobilin ikinci avtomobili ötmԥsi üçün onun
RQODUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥni (25 km) vԥ hԥmin vaxt ԥrzindԥ ikinci
avtomobilin getdiyi qԥdԥr ümumi yol getmԥVLOD]ÕPGÕU
Hԥmin yolun qԥWROXQPDVՁoQVԥrf olunan vaxt (saat)
-
olacaq.
Birinci avtomobillԥ ED÷OÕVLWXDVL\D
- üçüncü avtomobillԥ ELULQFLDYWRPRELODUDVÕQGDNÕPԥsafԥ

100
30 km-dir.
- üçüncü avtomobil birinci avtomobili ötmԥsi üçün ikinci
avtomobili ötmԥlidir vԥ bu ԥmԥliyyatlara sԥrf olunan vaxt fԥrqi
VDDWGÕU
- üçüncü avtomobil birinci avtomobili ötmԥsi üçün hԥmin
müddԥtdԥ birinci avtomobilin getdiyi yolu vԥ ԥlavԥ 30 km yol
getmԥlidir. Ötmԥ ԥmԥOL\\DWODUÕ ]DPDQÕ YD[W Iԥrqi saat oldu-
÷XQX Qԥzԥrԥ alsaq mԥsԥlԥnin hԥOOLQLQ D[WDUÕOPDVÕ PRGHOOԥrini
DúD÷ÕGDNÕFԥdvԥllԥr vasitԥsi ilԥ vermԥk olar.

Situasiya
Kԥmiyyԥtlԥr
I II
Sürԥt, km/saat x – 50 x – 60
Vaxt, saat (fԥrqi)
Mԥsafԥ, km 25 30
Cԥdvԥl 2.5.7

Cԥdvԥlԥ ԥsasԥn tԥQOLNDúD÷ÕGDNÕNLPLRODFDT

(1)
- -
Ötmԥ ԥmԥOL\\DWÕLOԥ ԥlaqԥGDU]DPDQÕQPԥyyԥn edilmԥsin-
dԥ bԥzԥQúDJLUGOԥr çԥtinlik çԥkirdilԥU%XQXDVDQODúGÕUPDToQ
mԥsԥlԥdԥ verilԥQ VLWXDVL\DODUÕ D\UÕOÕTGD Qԥzԥrdԥn keçirmԥk
OD]ÕPGÕU6XDOROXQXU ifadԥVL]DPDQÕQHFԥ ifadԥ edԥ bilԥr?
Üçüncü avtomobilin sürԥti x NPVDDW ROGX÷XQGDQ Yԥ
ötmԥnin müԥyyԥn t müddԥtindԥ EDúDoDWGÕ÷ÕQGDQRQXQJHWGL\L
yol – t ·x (km) olacaq. Hԥmin t müddԥtindԥ ikinci avtomobilin
getdiyi yol isԥ 50 t (km) olacaq. Onda üçüncü avtomobilin
JHWGL\L\RODúD÷ÕGDNÕNLPLRODFDT
x·t = 25 + 50t
Buradan t-ni müԥyyԥn etsԥk, onun -yԥ bԥrabԥr oldu-
÷XQXDODUÕT
Mԥntiqi vԥ mühakimԥ \|QPOVXDOODUODúDJLUGOԥrԥ müra-

101
ciԥt etmԥk olar. Mԥsԥlԥni hԥll etmԥdԥn bԥzi kԥmiyyԥtlԥr haq-
TÕQda ümumi mԥlumat almaq olar. Mԥsԥlԥn, üçüncü avtomobi-
lin sürԥWLKDQVÕLQWHUYDOGDRODELOԥr? (x!%XVXDOÕQWԥhlili vԥ
DOÕQDQ FDYDEODUÕQ P]DNLUԥsi mԥsԥlԥnin hԥOOL oQ ©EDúODQ÷ÕF
nöqtԥlԥrdԥn» biri hesab oluna bilԥr. Mԥsԥlԥnin hԥlli modelini
tԥnOLN úԥkilindԥ \D]ÕOPDVÕQGD UL\D]L ԥmԥliyyatlardan istifadԥ
úDJLUGlԥr tԥrԥfindԥQ GDKD \D[úÕ Gԥrk olunur. Belԥ olan halda,
DOÕQDQ QԥticԥQLQ PRGHOLQL TXUPDT úDJLUGOԥULQ PDUD÷ÕQÕ DUWÕUÕU
Qeyd olunan mԥsԥlԥdԥ VLWXDVL\DQÕ DúD÷ÕGDNÕ Eԥrabԥrliklԥr
vasitԥsilԥ yazaq.

(2)
(2)-dԥ müԥyyԥn çevrilmԥlԥU DSDUVDT DOÕQDQ Qԥticԥni ifadԥ
edԥn tԥnlik belԥ olacaq:
(3)
Mԥsԥlԥ 5-in iki müxtԥlif hԥll modelini nԥzԥrdԥn keçirdik.
øNLQFL Kԥllin (3) tԥnliyi vasitԥsilԥ verilԥn modeli (1) tԥnliyinԥ
nisbԥtԥn mürԥkkԥbdir. Mԥsԥlԥdԥ verilԥQVLWXDVL\DODUÕQVD\Ձo-
dԥn çox olduqda tԥQOL\LQ TXUXOPDVÕQGD Pԥyyԥn çԥtinliklԥr
yaraQÕU 2QD J|Uԥ dԥ belԥ KDOODUGD \DOQÕ] Fԥdvԥldԥn ԥyani
model kimi istifadԥ sԥmԥrԥOLVD\ÕODELOPԥz.
Ümumiyyԥtlԥ UL\D]L\\DWÕQ WԥGULVL PHWRGLNDVÕQGD Pԥsԥlԥ
hԥlli prosesinin bütün mԥrhԥlԥlԥULQLQLFUDVÕWԥnlik qurmaqla tam
yerinԥ yetirilmԥyԥ bilԥr.
Mԥsԥlԥnin mԥtninin tԥhlili, hԥll üsulunun seçilmԥsi vԥ hԥll
SODQÕQÕQ Wԥrtibi, nԥzԥrdԥ WXWXODQSODQÕQUHDOODúGÕUÕOPDVÕWDSÕODQ
hԥllin tԥhlili vԥ nԥticԥQLQ X\÷XQOX÷X Pԥrhԥlԥlԥri tԥnlik qur-
maqla mԥsԥlԥ tԥlimindԥ ԥsas obyekt kimi nԥzԥrdԥ VD[ODQÕOmaOÕ-
GÕU 0ԥsԥlԥ hԥlli prosesindԥ qeyd olunan mԥrhԥlԥlԥrin bԥzilԥri
nԥzԥrԥ DOÕQPD\DELOԥU%XúDJLUGOԥULQKD]ÕUOÕTVԥviyyԥsindԥn vԥ
mԥsԥlԥnin mԥ]PXQXQGDQDVÕOÕGÕU
Tԥnlik qurmaqla mԥsԥlԥ hԥllinin öyrԥdilmԥsinԥ qԥdԥr
úDJLUGOԥrdԥ hesab mԥsԥlԥlԥri vԥ onun hԥlli mԥrhԥlԥlԥri haq-
TÕQGD NLID\ԥt qԥdԥr mԥlumat olur. Mԥtnli mԥsԥlԥnin cԥbri
üsulla hԥllindԥ müԥllimin ԥsas fԥaliyyԥWL úDJLUGOԥrԥ mԥsԥlԥnin

102
tԥfԥkkürün «obyekti» kimi olmaVÕQÕIRUPDODúGÕUPDTGÕU0ԥsԥ-
lԥQLQ TÕVD \D]ÕOÕúÕ Yԥ mԥzmuna müvafiq sxemlԥULQ TXUXOPDVÕ
vԥUGLúOԥULQLQ IRUPDODúPDVÕ Wԥnlik qurmaqla mԥsԥlԥ tԥlimindԥ
ilkin mԥrhԥlԥ kimi qԥbul edilԥ bilԥr.
Mԥsԥlԥ hԥllinin istiqamԥtinin müԥyyԥn edilmԥsi mԥsԥlԥdԥ
LúWLUDNHGԥn kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUGDQYԥ mԥsԥlԥnin
tipindԥQ DVÕOÕGÕU 0ԥsԥlԥnin tipinin müԥyyԥn edilmԥsi vԥ bu
mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥrlԥ úDJLUGOԥUL WDQÕúHWPԥ KDOODUÕ DUDúGÕUÕOPD-
OÕGÕU+ԥOOSODQÕQÕQVHoLOPԥsi mürԥkkԥb proses olub müԥllimin,
pedaqoji-elmi fԥaliyyԥti ilԥ \DQDúÕúDJLUGOԥULQKD]ÕUOÕTVԥviyyԥ-
lԥri ilԥ ԥlaqԥGDUGÕU7ԥnlik qurmaqla mԥsԥlԥ hԥlli prosesinin
hԥyata keçmԥVL UHDOODúGÕUÕOPDVÕ KԥOO SODQÕQD X\÷XQ FDYDEÕQ
\R[ODQÕOPDVÕPԥsԥlԥdԥ LúWLUDNHGԥn kԥmiyyԥtlԥrin vԥ situasiya-
QÕQ NRQNUHW [VXVL\\ԥtlԥrindԥQ DVÕOÕGÕU 0ԥsԥlԥnin analiz edil-
mԥVL \DOQÕ] úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn vԥ ya qismԥn müԥllimin isti-
qamԥti ԥVDVÕQGD DSDUÕOD ELOԥr. Qeyd olunan hallara müvafiq
konkret mԥsԥlԥlԥrԥ baxaq.
Mԥsԥlԥ 6. A vԥ B mԥntԥqԥlԥrindԥQH\QLYD[WGDTDUúÕ-TDUúÕ-
\DLNLSL\DGD\RODGúGYԥ VDDWGDQVRQUDJ|UúGOԥr. A mԥn-
tԥqԥsindԥQoÕ[DQSL\DGDQÕQ%Pԥntԥqԥsinԥ oDWPDVÕQDVԥrf olu-
nan vaxt, B mԥntԥqԥsindԥQoÕ[DQYԥ A mԥntԥqԥsinԥ çatan piya-
GDQÕQ Vԥrf etdiyi vaxtdan 1 saat 40 dԥqiqԥ çox olarsa, hԥr bir
piyada AB mԥsafԥsini qԥt etmԥk üçün nԥ qԥdԥr vaxt sԥrf
HWPLúGLU">7; 219].
Bu mԥsԥlԥdԥ çԥWLQOL\L DUWÕUÕOPÕú Pԥsԥlԥlԥr bölmԥsinԥ
aiddir. Mԥsԥlԥnin mԥzmununun tԥhlil edilmԥsi ԥvvԥlki mԥsԥlԥ-
lԥrԥ nisbԥtԥn çԥWLQGLUùDJLUGOԥr bu tip mԥsԥlԥlԥrlԥ WDQÕúRODUNԥn
LONDGGÕPGDNԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕIXQNVLRQDODVÕOÕOÕ÷ÕQPԥy-
yԥn edilmԥsinԥ cԥhd göstԥrirlԥr. Mԥsԥlԥdԥ isԥ qeyd olunan hal-
ODUDúNDUúԥkildԥ verilmԥyib. Bu mԥsԥlԥdԥ VLWXDVL\DQÕQPRdeli-
QL TXUPDT oQ KD]ÕUOÕT PԥrhԥlԥlԥUL LFUD ROXQPDOÕGÕU <ԥni
mԥsԥlԥdԥ nԥ verilib vԥ nԥ\LQD[WDUÕOPDVÕWԥlԥEROXQXU"%XQODUÕ
nԥzԥrdԥn keçirԥk.
- A vԥ B mԥntԥqԥlԥrindԥQ H\QL YD[WGD TDUúÕ-TDUúÕ\D LNL
SL\DGD\RODGúUvԥ VDDWGDQVRQUDJ|UúUOԥr;
- SL\DGDODUÕQVUԥtlԥri mԥlum deyil;

103
 - AB mԥsafԥsini bir digԥrindԥn 1 saat 40 dԥqiqԥ gec qԥt
edir;
- AB mԥsafԥsi mԥlum deyil;
Mԥsԥlԥnin mԥzmununun analiz edilmԥsi vԥ müԥyyԥn moti-
vaVL\DQÕQ \DUDGÕOPDVÕ oQ Pԥllim kömԥkçi vԥ ya istiqa-
mԥtverici mԥlumatlardan istifadԥ edԥ bilԥr. MԥsԥlԥQ J|Uúԥnԥ
qԥdԥU SL\DGDODUGDQ KDQVÕ GDKD oR[ Pԥsafԥ qԥW HWPLúGLU" %X
VXDOÕQ GR÷UX FDYDEÕ Pԥsԥlԥdԥ verilԥn kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ
DVÕOÕOÕTODUÕQDúNDUROXQPDVÕQDúԥUDLW\DUDGÕU7ԥQOL\LQTXUXOPDVÕ
üçün nԥzԥrdԥ tutulan model ԥyanilԥúGLULOPԥlidir.
A mԥntԥqԥsindԥQ oÕ[DQ SL\DGD $% Pԥsafԥsini qԥt etmԥk
üçün sԥrf etdiyi vaxt digԥUSL\DGDQÕQVԥrf etdiyi vaxtdan 1 saat
40 dԥqiqԥ çoxdursa, onda onun sürԥti digԥr pi\DGDQÕQVUԥtin-
dԥQ D]GÕU %X LVԥ J|Uúԥ qԥdԥr A mԥntԥqԥsindԥQ oÕ[DQ SL\D-
GDQÕQJHWGL\L\ROXQQLVEԥtԥQD]ROPDVÕGHPԥkdir. AB mԥsafԥsi-
nԥ SL\DGDODUÕQVԥrf etdiyi zaman fԥrqi isԥ VDDWGÕU0ԥsԥlԥdԥ
verilԥQ VLWXDVL\DQÕQ LONLQ PRGHOLQL Wԥhlildԥn sonra DúD÷ÕGDNÕ
kimi vermԥk olar.
A C B
ùԥkil 2.5.3

ùԥkil 2.5.3-dԥ C nöqtԥVLSL\DGDODUÕQVDDWGDQVRQUDJ|Uú-

mԥ nöqtԥsini ԥks etdirir. Fԥrz edԥk ki, AB mԥsafԥsi S-ԥ, birinci
SL\DGDQÕQ VUԥti V1-ԥ LNLQFL SL\DGDQÕQ VUԥti isԥ V2-yԥ bԥra-
bԥrdir. S mԥsafԥsini ikinci piyada t zamana qԥt edԥrsԥ, onda
mԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ görԥ birinci piyada hԥmin mԥsafԥni ( )
zamana qԥt edԥr. Bu mԥsԥlԥdԥ kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕT-
ODUDúNDUúԥkildԥ verilmԥdiyindԥn mücԥrrԥdlԥúGLUPԥdԥn istifadԥ
etmԥk lD]ÕPGÕU 7ԥlim prosesindԥ mücԥrrԥdlԥúGLUPԥ tԥdricԥn
vԥ VD\ÕD]RODQNԥmiyyԥtlԥr üzrԥ DSDUÕOPDVÕPԥqsԥdԥ müvafiq-
dir. MücԥrrԥdlԥúGLUPԥ prosesi mԥsԥlԥ hԥllindԥ úDJLUGlԥr tԥrԥfin-
dԥn nisbԥtԥn çԥtin mԥnimsԥQLOLU<X[DUÕGDNԥmiyyԥtlԥrin qeyd
ROXQDQúԥkildԥ LúDUԥ ROXQPDVÕQGDPFԥrrԥdlԥúGLUPԥ vasitԥsilԥ
modelԥ KD]ÕUOÕTPԥrhԥlԥsi kimi qԥbul edilԥ bilԥr. Qԥbul etdiyi-

104
PL]LúDUԥlԥrԥ (ilkin modelԥ) ԥsasԥQDúD÷ÕGDNÕDVÕOÕOÕTODUÕ müԥy-
yԥn edԥ bilԥrik.
(4) - (5)
Burada (4) bԥrabԥrliyini (5)-dԥ nԥzԥrԥ DOVDT D[WDUÕODQ
kԥmiyyԥWLQWDSÕOPDVՁoQWԥQOLNEXúԥkildԥ olacaq:
- (6)
(6) tԥnliyini sadԥlԥúGLULOLE Yԥ ԥvԥzlԥmԥsini nԥzԥrԥ
alsaq, onda mԥsԥlԥnin tԥlԥbinԥ X\÷XQ DOÕQDU 0ԥsԥlԥnin
úԥrtindԥQ SL\DGDODUÕQ Tԥt etdiyi vaxt fԥUTL YHULOPLúGLU /DNLQ
DSDUÕODQ PFԥrrԥdlԥúGLUPԥnin nԥticԥsindԥQ RQODUÕQ VUԥtlԥri
araVÕQGDNÕDVÕOÕOÕT ) müԥyyԥn olundu. MԥsԥlԥQLQúԥr-
tinԥ görԥ ifadԥsindԥ bԥrabԥrliyini
nԥzԥrԥ alsaq DOÕQDU %X LVԥ A mԥntԥqԥsindԥQ oÕ[DQ SL-
\DGDQÕQ$%Pԥsafԥsinԥ sԥUIHWGL\LYD[WÕQVDDWROPDVÕGHPԥk-
GLU3L\DGDODUÕQVԥrf etdiklԥr zaman fԥrqi saat oldu÷Xnu nԥ-
zԥrԥ DOVDTLNLQFLSL\DGDQÕQVԥrf etdiyi vaxt isԥ 5-1 (saat)
olacaq. Tԥnlik qurmaqla mԥsԥlԥnin hԥllindԥ PRGHOLQTXUXOPDVÕ
mԥrhԥlԥsindԥ ԥyaniliklԥ \DQDúÕ Pԥyyԥn intuisiyaya ԥsaslanan
mühakimԥ ԥVDVUROR\QD\ÕU

2.6. Mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ tԥnliklԥr sistemi vԥ

bԥrabԥrsizliklԥrin tԥtbiqinin metodik mԥsԥlԥlԥri

Mԥsԥlԥnin tԥnlik qurmaqla hԥllinin PXPL PHWRGLNDVÕQÕ

nԥzԥrdԥn keçirdik. Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda tԥnlik
qurmaqla mԥsԥlԥ hԥllinԥ kifayԥt qԥdԥU\HUD\UÕOPÕúGÕU.XULNX-
lum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ \HQL ©5L\D]L\\DWª Gԥrsliklԥrindԥ nԥzԥri
mateULDOODUD D] \HU YHULOPLúGLU 1ԥzԥriyyԥ PDWHULDOODUÕQÕQ GH-
mԥk olar ki, mԥsԥlԥ hԥlli vasitԥsilԥ hԥyata keçirilmԥsi nԥzԥrdԥ
tutulur. Dԥrsliklԥrdԥ verilԥn mԥsԥlԥlԥrin bԥzilԥri müԥyyԥn alqo-

105
ritm ԥVDVÕQGDKԥll olunur. Hԥll prosesindԥ konkret alqoritmdԥn
istifadԥ olunmayan mԥsԥlԥlԥr standart olmayan mԥsԥlԥlԥr adla-
QÕU 6WDQGDUW Yԥ standart olmayan mԥsԥlԥlԥrin hesab üsulu ilԥ
tԥlimi mԥsԥlԥlԥrinԥ ԥvvԥlki bölmԥdԥ ED[PÕúÕT6WDQGDUW ROPD-
yan mԥsԥlԥlԥrin tԥnlik qurmaqla hԥOO ROXQPDVÕQGD Pԥntiqԥ vԥ
riyazi mühakimԥyԥ ԥsaslanan modeldԥn (hԥndԥsi tԥsvirdԥn) ge-
QLú LVWLIDGԥ olunur. Qeyd olunan hallar üçün konkret mԥsԥlԥlԥ
nümunԥlԥri nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 1. Üç ekskavator müԥyyԥn hԥcmdԥ torpaq sahԥsini
qazPDOÕGÕU %X LúL ELULQFL HNVNDYDWRU oQQ ELUJԥ gördüyü
vaxtdan 6 saat çox, ikinci 1 saat çox, üçüncü isԥ 5 dԥfԥ çox
vaxta görԥ bilԥU%XLúLQ\HULQԥ yetirilmԥsi üçün hԥr bir ekska-
YDWRUDD\UÕOÕTGDQԥ qԥdԥUYD[WOD]ÕPGÕU" [132; 9].
Bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ ümumi alqoritm mövcuddur.
Qeyd olunan vԥsaitdԥ mԥsԥlԥnin hԥlli üçün tԥnliklԥr sistemin-
dԥn istifadԥ olunub vԥ RDúD÷ÕGDNÕNLPLGLU
HԥPLQLúL\HULQԥ yetirmԥk üçün birinci ekskavatora x saat,
ikinci ekskavatora y saat, üçüncü ekskavatora z saat vaxt tԥlԥb
olunarsa, mԥsԥlԥnin hԥOOLDúD÷ÕGDNÕWԥnliklԥr sisteminԥ müvafiq
hԥll olunacaq.

(1) vԥ (3) tԥnliyindԥn (4) tԥQOL\LQLDODUÕTYԥ (3)

tԥnliklԥrindԥn isԥ (5) tԥQOL\LQL DOÕUÕT   
tԥnliklԥrindԥn x vԥ y dԥ\Lúԥnlԥrini yox etsԥk, z-ԥ nԥzԥrԥn
kvadrat tԥQOL\LQL DODUÕT %XUDGD ]  
(saat), x = = 7,5 (saat), y = = 2,5 (saat) olur.
Belԥliklԥ, hԥPLQLúLD\UÕOÕTGDELULQFLHkskavator 7,5 saata görԥ
bilԥr . Bu hԥll üsulu mürԥkkԥEROPDTOD\DQDúÕhesab-

106
ODPD ED[ÕPÕQGDQ oR[ YD[W Wԥlԥb edir. Mԥsԥlԥnin hԥlli üçün
tԥklif olunan tԥnliklԥr sistemini vԥ hԥll üsulunu sadԥlԥúGLUPԥk
olar.
Fԥrz edԥNNLYHULOPLúKԥcmdԥ LúLoHNVNDYDWRUELUOLNGԥ x
saata görür. Onda mԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ görԥ hԥPLQ LúL D\UÕOÕTGD
birinci ekskavator (x + 6) saata, ikinci ekskavator (x + 1) saata,
üçüncü isԥ 5x saata görmԥlidir. MԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ vԥ kԥmiyyԥt-
lԥr arDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODUD ԥsasԥn mԥsԥlԥnin hԥlli üçün qurulan
tԥnlik belԥ olur:
(6)
(6) tԥnliyindԥ müԥyyԥn riyazi ԥmԥOL\DWODUDSDUGÕTGDQVRQUD
- tԥQOL\LQLDODUÕT%XUDGDWԥnliyini ödԥyԥn hԥllin
x  VDDW ROPDVÕ DOÕQÕU. x-in bu qiymԥtini mԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ
nԥzԥrԥ alsaq, D\UÕOÕTGDELULQFLHNVNDYDWRUXQ VDDWD
ikincinin (1,5+1)=2,5 (saata), üçüncünün isԥ ǜ  (saata)
LúL \HULQԥ yetirmԥsi mümkündür. Bu iki hԥll üsulunu tԥhlil vԥ
müqayisԥ etsԥk, ikinci üsulun asan vԥ sԥmԥrԥOL ROPDVÕ Qԥticԥ-
sinԥ gԥlԥrik. Demԥli, tԥnlik qurmaqla mԥsԥlԥ hԥllindԥ riyazi
modelin qԥbul edilmԥsi, yԥQL VLWXDVL\DQÕQ WԥVYLU ROXQPDVÕ Kԥll
prosesinԥ tԥsir göstԥrԥn ԥsas amildir. Burada tԥklif olunan
ikinci modelin nisbԥtԥn sadԥ olmaVÕ úDJLUGOԥrdԥ mԥnimsԥmԥ
keyfiyyԥWLQLQDUWPDVÕQDVԥbԥb olur.
Mԥsԥlԥ 2. Usta vԥ úDJLUG PԥyyԥQ ELU LúL Wԥ\LQ ROXQPXú
vaxt ԥrzindԥ görmԥlidirlԥU øNLVL ELUOLNGԥ LúLQ \DUÕVÕQÕ \HULQԥ
yetirdikdԥQVRQUDúDJLUG[ԥstԥlԥnir vԥ TDODQLúLXVWDWԥk görԥrԥk
tԥyin oOXQPXú YD[WGDQ  JQ JHF TXUWDUÕU $\UÕOÕTGD XVWD LúL
úDJLUGGԥQJQWH]TXUWDUGÕ÷ÕPԥlum olarsa, hԥr biri hԥPLQLúL
D\UÕOÕTGDQԥ qԥdԥr vaxta yerinԥ yetirԥrlԥr? [158; 219].
Ümumiyyԥtlԥ, mԥsԥlԥdԥ verilԥn kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ
DVÕOÕOÕTODUYԥ real situasiya hԥPLúԥ model vԥ ya hԥndԥsi tԥsvirlԥ
verilmԥyԥ bilԥU 4H\G ROXQDQ VLWXDVL\D úDJLUGOԥrin bilik, baca-
UÕT Yԥ vԥUGLúOԥrinin sԥviyyԥsindԥQ DVÕOÕGÕU ԤJԥU VLWXDVL\DQÕ
úDJLUGlԥr tԥfԥkkürdԥ FDQODQGÕUD ELOLUOԥrsԥ RQGD ELUEDúD Wԥnliyi
yazPDT RODU ԤOEԥttԥ, bu mԥrhԥlԥyԥ qԥdԥU DWÕODQ DGGÕPODU
mürԥkkԥb proses olub tԥlimin bütün göstԥricilԥrindԥQ DVÕOÕGÕU

107
ÇԥWLQOL\L DUWÕUÕOPÕú Pԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ qeyd olunan mԥrhԥlԥ-
lԥULQ KDPÕVÕ DoÕT úԥkildԥ icra olunmaya bilԥr. Bu mԥsԥlԥdԥ
mԥzmun vԥ kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUEHOԥdir:
- müԥyyԥQ LúL H\QL YD[WGD XVWD Yԥ úDJLUG Wԥ\LQ ROXQPXú
vaxt ԥrzindԥ yerinԥ yetirmԥlidir;
- LúLQ\DUÕVÕ\HULQԥ yetirildikdԥQVRQUDTDODQLúLXVWDWԥk icra
edib vԥ buna sԥrf olunan vaxt nԥzԥrdԥ tutulan vaxtdan 2 gün
çoxdur;
- EW|YLúLD\UÕOÕTGDXVWDúDJLUGGԥn 5 gün tez görmԥsi mԥ-
lumdur;
- D\UÕOÕTGD XVWD Yԥ úDJLUG EW|Y LúL QHoԥ günԥ qurtaracaq-
lar?
Mԥsԥlԥnin hԥlli üçün qurulan tԥnlik vԥ ya tԥnliklԥr sistemi-
nin strukturu mԥsԥlԥdԥNL VLWXDVL\DQÕQ Wԥhlilindԥn vԥ úDJLUGLQ
mԥntiqi mühakimԥsindԥQ DVÕOÕGÕU %X WLS Pԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ
úDgirdlԥr ԥsasԥn tԥnliklԥr sistemi vasitԥsilԥ verilԥn hԥllԥ üstün-
lük verirlԥr. Çünki bu hal üçün kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕT-
ODU DúNDU úԥkildԥ ifadԥ olunur. Tԥcrübԥ vԥ DSDUÕODQ Wԥdqiqatlar
sübut edir ki, orta mԥktԥb kursunda verilԥn mԥsԥlԥlԥrin hԥllin-
dԥ úDJLUGOԥr ԥsasԥn riyazi mԥntiqԥ vԥ mühakimԥyԥ ԥsaslanan
hԥll üsuluna yox, müԥyyԥn alqoritm ԥVDVÕQGD YHULOԥn hԥllԥ
üstünlük verirlԥr.
Mԥsԥlԥ 2-nin hԥlli üçün iki mühakimԥ IRUPDVÕQÕQԥzԥrdԥn
keçirԥk.
I mühakimԥ.

Mԥsԥlԥni tԥnliklԥr sistemi ilԥ hԥll etmԥk üçün mühakimԥni

DúD÷ÕGDNÕúԥkildԥ aparaq:
Fԥrz edԥN NL XVWD EW|Y LúL D\UÕOÕTGD [ JQԥ TXUWDUÕU
MԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ görԥ úDJLUG çQ EX Lúԥ sԥrf olunan vaxt
[ JQ RODFDT øNLVL birlikdԥ LúL W JQԥ TXUWDUGÕ÷ÕQÕ Tԥbul
edԥk. Usta vԥ úDJLUGLQELUOLNGԥ bir günԥ J|UG\Lú
(7) tԥnliyi ilԥ müԥyyԥQROXQDUøúLQ\DUÕVÕXVWDYԥ úDJLUGWԥrԥ-
findԥQ LFUD ROXQGX÷XQGDQ TDODQ Lúԥ XVWDQÕQ Vԥrf etdiyi vaxt
mԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ görԥ RODFDT %X úԥkildԥ mühakimԥ-

108
dԥn sonra mԥsԥlԥdԥ D[WDUÕODQNԥmiyyԥWLQWDSÕOPDVՁoQLVWLID-
dԥ olunan tԥnliklԥUVLVWHPLDúD÷ÕGDNÕNLPLRODFDT

(8)

(8) tԥnliklԥr sistemini hԥll etsԥk, mԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ X\÷XQ

t=6 (gün), x=10 (gün) DOÕQÕU 4ԥEXO HGLOPLú LúDUԥlԥri nԥzԥrԥ
DOVDTXVWDQÕQEW|YLúLD\UÕOÕTGDJQԥúDJLUGLQLVԥ 15 günԥ
yerinԥ yetirmԥVLQL DOÕUÕT 7ԥcrübԥ göstԥrir ki, bu tip mԥsԥlԥ-
lԥrdԥ LúLQ Pԥyyԥn hissԥsinin görülmԥsi ilԥ ED÷OÕ VLWXDVL\DGD
tԥnliyin modelinin (strukturXQXQG]JQ\D]ÕOPDVÕQGDúDJLUG-
lԥr çԥtinlik çԥkirlԥr. Bu sԥbԥbdԥn mԥsԥlԥnin hԥlli vԥ nԥticԥsi
úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn tԥKOLO ROXQPDOÕGÕU 0ԥsԥlԥdԥ LúWLUDN HGԥn
kԥmiyyԥtlԥrin mԥlum vԥ mԥFKXOROPDVÕQDPYDILTGԥ\LúLNOLN-
lԥr edilmԥVLúDJLUOԥrdԥ mühakimԥ yürütmԥ qabiliyyԥWLQLLQNLúDI
etdirir.
II mühakimԥ.

Qeyd olunan mԥsԥlԥ üçün birdԥ\Lúԥnli tԥnlik vasitԥsilԥ hԥll

üsuluna ԥsaslanan mühakimԥQLTÕVDQԥzԥrdԥn keçirԥk. Mԥsԥlԥ-
lԥrin mԥzmun vԥ VWUXNWXUXQGDQDVÕOÕRODUDTP[Wԥlif hԥll üsul-
laUÕ P|YFXGGXU 7ԥnlik qurmaqla mԥsԥlԥ hԥllindԥ dԥ bu üsul-
larGDQJHQLúLVWLIDGԥ olunur. Metodik ԥdԥbiyyatlarda bu üsulla-
ra fԥUTOL\DQDúPDODUP|YFXGGXU0ԥsԥlԥnin hesab üsulu ilԥ hԥl-
lindԥ EX\DQDúPDODUÕQWԥKOLOLDSDUÕOÕE7ԥnlik qurmaqla mԥsԥlԥ
hԥllindԥ dԥ «sonuncudan ԥvvԥlԥªGR÷UXúԥkildԥ model tԥnliyin
IRUPDVÕQÕ VWUXNWXUXQX QLVEԥtԥn sadԥlԥúGLULU %D[GÕ÷ÕPÕ] EX
mԥsԥlԥdԥ sonuncu mԥOXPDWGDQEDúOD\DUDTPKDNLPԥni aparaq:
- úDJLUGLúLXVWDGDQJQJHF\HULQԥ yetirir;
- XVWD LúLQ \DUÕVÕQÕ Qԥzԥrdԥ tutulan vaxtdan 2 gün sonra
TXUWDUÕU
- LúLQTXUWDUPDVՁoQXVWDYԥ úDJLUGLQELUOLNGԥ sԥrf etdiyi
vaxt ilԥ EX LúLQ XVWDQÕQ D\UÕOÕTGD Vԥrf etdiyi vaxt fԥrqin necԥ
müԥyyԥn etmԥk olar;

109
 Bu tip mԥsԥlԥlԥrin tԥnliklԥr sisteminin kömԥyi ilԥ hԥllini
düzgün vԥ ԥtrafOÕ Gԥrk edԥQ úDJLUG LNLQFL PKDNLPԥ ]DPDQÕ
verilԥn suallara cavab vermԥyԥ cԥhd göstԥrmԥlidir. Demԥli, bu
mԥsԥlԥnin birinci üsulla hԥOOL LNLQFL \DQDúPD oQ ©EDúODQ÷ÕF
nöqtԥª PRWLYDVL\D UROXQX R\QD\ÕU 0ԥsԥlԥnin son hissԥsindԥ
XVWDLúLQTDODQKLVVԥsini, yԥQL\DUÕVÕQÕQԥzԥrdԥ tutlan vaxtdan 2
JQ JHF TXUWDUGÕ÷Õ TH\G ROXQXU %XUDGDQ Pԥntiqi olaraq belԥ
mühakimԥ yürütmԥN RODU NL XVWD D\UÕOÕTGD EW|Y LúL LNLVLQLQ
birlikdԥ hԥPLQLúԥ sԥrf olunan vaxtdan 4 gün gec qurtarar. Bu
\DQDúPD Pԥsԥlԥnin hԥOOL oQ ©EDúODQ÷ÕF Q|TWԥ» hesab oluna
bilԥr. TԥQOL\L TXUPDT oQ VRQXQFX DVÕOÕOÕ÷D ԥsasԥn riyazi
LúDUԥlԥmԥ belԥ ola bilԥU%W|YLúLXVWDYԥ úDJLUGELUOLNGԥ t saata
görԥrsԥ, onda mԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ görԥ XVWD D\UÕOÕTGD KԥPLQ LúL
(t VDDWD úDJLUG LVԥ (t+9) saata görԥr. Onda mԥsԥlԥnin hԥlli
üçün tԥlԥb olunan tԥQOLNDúD÷ÕGDNÕNLPLTDODFDT
(9)
(9) tԥnliyindԥ müԥyyԥn riyazi ԥmԥllԥU DSDUGÕTGDQ VRQUD
mԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ X\÷XQW JQDOÕQDU%XLVԥ XVWDQÕQKԥmin
LúL D\UÕOÕTGD  JQԥ úDJLUGLQ LVԥ 15 günԥ qurtDUPDVÕ GHPԥk-
dir. Burada tԥklif olunan ikinci üsul birinciyԥ nisbԥtԥn daha
sԥmԥrԥlidir. Bu tip mԥsԥlԥlԥr kvadrat tԥnliklԥr bölmԥsindԥ tԥk-
lif edildikdԥEXQDR[úDUVDGԥ mԥsԥlԥlԥrin ԥvvԥlcԥ hԥll edilmԥsi
diqqԥtdԥ VD[ODQÕOPDOÕGÕU 7ԥnlik qurmaqla mԥsԥlԥnin hԥll
edilmԥsindԥ modellԥúGLUPԥyԥ daxil olan kԥmiyyԥtin ԥdԥdi qiy-
mԥti hԥPLúԥ yeganԥ ԥdԥdi qiymԥtlԥ tԥyin oluna bilmԥz. Orta
mԥktԥbin riyaziyyat kursunda bu tip mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥll
edilmԥsi üçün birdԥ\Lúԥnli bԥrabԥrsizlik, parametrdԥQ DVÕOÕ
bԥrabԥrsizliklԥr, ikidԥ\Lúԥnli bԥrabԥrsizliklԥr vԥ RQODUÕQ Kԥlli
VXOODUÕQԥzԥrdԥn keçirilmԥlidir. Belԥ ki, qeyd olunan bԥrabԥr-
sizliklԥrin modelinin tԥhlili vԥ tԥVYLUL RQODU DUDVÕQGDNÕ PQD-
sibԥtlԥU úDJLUG WԥrԥfindԥQ úXUOX úԥkildԥ mԥnimsԥnilԥrsԥ, onda
bu mԥzmunda mԥtnli mԥsԥlԥlԥrԥ baxmaq olar. Hԥlli bԥrabԥrsiz-
liklԥrin hԥllinԥ gԥtirilԥn mԥtnli mԥsԥlԥlԥri hԥll etmԥPLúGԥn
ԥvvԥl sinifdԥ DúD÷ÕGDNÕ Pԥ]PXQGD oDOÕúPDODUÕQ KԥOO ROXQPDVÕ
mԥqsԥdԥmüvafiqdir.

110
 1. a-QÕQ HOԥ qiymԥWLYDUPÕNLKԥmin qiymԥtlԥrdԥ bԥrabԥr-
VL]OLNGR÷UXROVXQ"
DǜD >5; b) ǜD < -3; F_D_”
2
d) (a – 3) ” e) (a – 2)2 + (a – 3)2 ”
2. x-in KDQVÕTL\Pԥtlԥrindԥ:
a) kԥsrinin qiymԥti kԥVULQLQ X\÷XQ TL\Pԥtindԥn
böyükdür;
b) kԥsrinin qiymԥti kԥVULQLQ X\÷XQ TL\Pԥtindԥn
böyük deyil;
c) x-LQKDQVÕTL\Pԥtindԥ 2x – 5 ikihԥdlisinin qiymԥtlԥri
(-3; DUDOÕ÷ÕQDGD[LOGLU
d) 4x – 6 ikihԥdlisinin qiymԥtlԥri [-@SDUoDVÕQDGD[LOGLU
3. m-LQ KDQVÕ TL\Pԥtlԥrindԥ |x + 2| < 3m – 1 bԥrabԥr-
sizliyinin hԥlOLYDUGÕU"
4. |0,5 – [_ ”  EԥrabԥUVL]OL\LQL GR÷UX HGԥn ԥn böyük
tam ԥdԥdlԥ ԥn kiçik tam ԥdԥdin fԥUTLQLWDSÕQ
5. k-QÕQ KDQVÕ TL\Pԥtlԥrindԥ y = kx –  IXQNVL\DVÕ [-in
\DOQÕ] – dԥn böyük qiymԥtlԥrindԥ müsbԥt qiymԥtlԥUDOÕU"
Qeyd olunan mԥzmunlu oDOÕúPDODUÕQKԥOOLúDJLUGOԥr tԥrԥfin-
dԥn tԥhlil vԥ müzakirԥ edildikdԥn sonra hԥlli bԥrabԥrsizliklԥrin
hԥllinԥ gԥtirilԥn mԥtnli mԥsԥlԥlԥrԥ baxmaq olar.
Mԥsԥlԥ 3. A vԥ B mԥntԥqԥlԥUL DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ 28 km-
dir. A mԥntԥqԥsindԥn B mԥntԥqԥsinԥ 4 km/saat sürԥtlԥ gedԥn
ELU WXULVW \ROD GúG  GԥqiqԥdԥQ VRQUD RQD TDUúÕ % Pԥn-
tԥqԥsindԥQ LNLQFL WXULVW \ROD GúG øNLQFL WXULVW KDQVÕ VUԥtlԥ
getmԥOLGLU NL J|UúPԥ nöqtԥsi B mԥntԥqԥsinԥ nisbԥtԥn A-ya
\D[ÕQROVXQ>7; 92].
C 14 km

A B
K
Bu tip mԥtnli mԥsԥlԥlԥr ԥnԥnԥvi riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ
(7-8 siniflԥr üçün) úDJLUGOԥrin praktik vԥ nԥzԥri biliklԥrinin
mԥQWLTL\ROODIRUPDODúGÕUÕOPDVÕYDVLWԥVLNLPLYHULOPLúGLU

111
 Mԥsԥlԥdԥ nԥ YHULOPLúGLU Yԥ P|YFXG VLWXDVL\DQÕ UHDOODú-
GÕUDQúԥrtlԥr nԥdԥn ibarԥtdir?
1. A vԥ B mԥntԥqԥlԥULDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 28 km-GÕU
2. Turist A mԥntԥqԥsindԥn B mԥntԥqԥsinԥ 4 km/saat sürԥt-
lԥ 30 dԥqiqԥ hԥrԥkԥWHWPLúGLU
3. B mԥntԥqԥsindԥn A mԥntԥqԥsi istiqamԥtindԥ ikinci turist
\RODGúU
øNLQFLWXULVWLQVUԥti nԥ qԥdԥUROPDOÕGÕUNLJ|UúQ|TWԥsi
B mԥntԥqԥsinԥ nisbԥtԥn A-\D\D[ÕQROVXQ
Mԥsԥlԥdԥ verilԥQ VLWXDVL\DQÕQ ԥyanilԥúGLULOPԥsi (canlan-
GÕUÕOPDVÕPԥsԥlԥnin hԥOOLoQEDúODQQ÷ÕF©Q|TWԥ» hesab edilԥ
bilԥr. Tԥcrübԥ göstԥULUNLVLWXDVL\DQÕQWԥVYLULúDJLUGOԥrdԥ mԥsԥ-
lԥnin hԥllinԥ PDUDT\DUDGÕU%ԥrabԥrsizlik vasitԥsilԥ hԥll olunan
mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUÕQ
müԥyyԥn edilmԥsi nisbԥtԥn çԥtindir. Bu mԥsԥlԥdԥ hԥr iki
turistin sürԥti sabit vԥ hԥrԥkԥt proseslԥri kԥsilmԥ] ROGX÷X
nԥzԥrdԥ tutulur. Mԥsԥlԥnin hԥOOSODQÕQÕQԥzԥrdԥn keçirԥk.
øNLQFLWXULVWKԥrԥkԥtԥ EDúODPDPÕúGDQԥvvԥl birinci turist
nԥ qԥdԥr yol qԥWHWPLúGLU"
ǜ = 2 (km)
*|UúQ|TWԥsinin nisbԥtԥn A mԥntԥqԥsinԥ \D[ÕQROPDVÕ
üçün birinci turist ԥn çoxu nԥ qԥdԥr yol getmԥlidir?
14 – 2 = 12 (km)
3. Birinci turist ikinci dԥfԥ qԥt edԥcԥyi yola nԥ qԥdԥr vaxt
sԥrf etmԥlidir?
12: 4 = 3 (saat)
*|UúQ|TWԥsinin nisbԥtԥn A mԥntԥqԥsinԥ \D[ÕQROPDVÕ
üçün ikinci turistin sürԥti nԥ qԥdԥUROPDOÕGÕU"
x > 14 : 3, x > 4 (km/saat)
$SDUÕODQ mühakimԥnin nԥticԥsindԥn DOÕQÕU ki, ikinci turistin
sürԥti 4 km/saatdan çox ROPDOÕGÕU7ԥcrübԥ göstԥrir ki, bu tip
mԥsԥlԥlԥri hԥll edԥrkԥn ԥvvԥl ԥWUDIOÕ úԥrh vԥ tԥhlillԥr DSDUÕOPDlÕ-
GÕU %Xúԥkildԥ mԥrhԥlԥlԥr EDúD oDWGÕTGDQ sonra úDJLUGOԥr daha
asan vԥ sԥmԥrԥli hԥll üsuluna istinad edirlԥr. Ԥvvԥl qeyd olu-
nan hԥll üsuluna ümumi úԥkildԥ \DQDúPDGD bԥzi metodiki

112
hallar nԥzԥrԥ DOÕQPD]VD, sԥhv nԥticԥ DOÕQD bilԥr. Belԥ ki, hԥlli
bԥrabԥrsizliklԥ UHDOODúDQ mԥsԥlԥlԥrin VRQUDNÕ mԥrhԥlԥlԥrindԥ
bԥrabԥrsizliklԥrin xassԥlԥrinin tԥtbiqi nԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU Qeyd
olunan mԥsԥlԥdԥ bu úԥkildԥ \DQDúPD DúD÷ÕGDNÕ kimi ola bilԥr.
1. Yolun \DUÕVÕQD çatmaq üçün A mԥntԥqԥsindԥn oÕ[DQ
turistԥ nԥ qԥdԥr vaxt OD]ÕPGÕU"
14: 4 = 3 (saat)
2. 14 km-dԥQDUWÕT mԥsafԥ qԥt etmԥk üçün B mԥntԥqԥsin-
dԥn oÕ[DQ turistԥ ԥn çoxu nԥ qԥdԥr vaxt OD]ÕPGÕU"
3 = 3 (saat)
Bu isԥ ikinci turistin sürԥtinin xǜ3 >14 bԥrabԥrsizliyi ilԥ
müԥyyԥn edilmԥsi demԥkdir. Yԥni, ikinci turistin sürԥti 4
km/saatdan çox ROPDOÕGÕU>2; 138].
Hԥr iki hԥll üsulunun müsbԥt vԥ mԥnfi ԥlamԥtlԥri var.
Nԥticԥnin GR÷UX ROPDVÕQD baxmayaraq hԥOO VXOODUÕQÕQ tԥhlili
úagirdlԥr tԥrԥfindԥn DSDUÕOGÕTGDQ sonra yekun nԥticԥ oÕ[DUPDT
olar.
Mԥsԥlԥ 4. $UDODUÕQGDNÕ mԥsafԥ 36 km olan A vԥ B mԥntԥ-
qԥlԥrindԥn eyni zamanda TDUúÕ-TDUúÕ\D iki velosipedçi yola
GúG%LULQFL velosipedçinin sürԥWLNPVDDWGÕU øNLQFLYHORVL-
pedçi KDQVÕ sürԥtlԥ getmԥlidir ki, hԥrԥkԥtԥ EDúODQGÕTGDQ iki
saatdan az vaxtda onlar J|UúVQOԥr? [52; 200].
Bu mԥsԥlԥdԥ kԥmiyyԥtlԥr DUDVÕQGDNÕ funksional DVÕOÕOÕT
DúNDU úԥkildԥ verilib.Velosipedçilԥrin J|UúPԥlԥrinԥ sԥrf olu-
nan YD[WÕQVDDWGDQ az ROPDVÕ oQRQODUÕQVDDWD getdiklԥri
yol 36 km-dԥn çox ROPDOÕGÕU0ԥsԥlԥdԥ tԥsvir olunan situasiya-
QÕQ riyazi tԥsviri 2ǜ8 + 2ǜx !úԥklindԥ olmaOÕGÕU%XLVԥ x >10
olduqda mümkündür. Demԥli, velosipedçilԥr hԥrԥkԥtԥ EDúODGÕT-
dan 2 saat az müddԥtdԥ J|UúPԥlԥri üçün, ikinci velosipedçinin
sürԥWLQLQ  NPVDDWGDQ oR[ ROPDVÕ OD]ÕPGÕU 0ԥtnli mԥsԥlԥ-
lԥrin hԥllindԥ bԥrabԥrsizliklԥrin hԥlli ilԥ \DQDúÕbԥrabԥrsizliklԥr
sistemindԥn dԥ JHQLúLVWLIDGԥ olunur.
Mԥsԥlԥ 'X]OXOX÷X RODQOLWUVX\DGX]OXOX÷X %
olan su ԥlavԥ HGLOLUøNLQFLPԥhluldan birinciyԥ nԥ qԥdԥr ԥlavԥ

113
etmԥN OD]ÕPGÕU NL DOÕQDQ PԥKOXOXQ GX]OXOX÷X  %-dԥn çox
40 %-dԥn az olsun? [60; 208].
Bu mԥsԥlԥ TDUÕúÕ÷DDLGROXE vԥ onun hԥlli bԥrabԥrsizliklԥr
sisteminin hԥllinԥ gԥtirilir. Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda
mayelԥULQ PHWDOODUÕQ ԥU]DTODUÕQ TDUÕúÕ÷ÕQD DLG NLID\ԥt qԥdԥr
mԥsԥlԥlԥUYHULOPLúGLU%XWLSEԥzi mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ bԥrabԥr-
sizliklԥrdԥn istifadԥ olunur.
Bu mԥsԥlԥdԥ 8 l suya x l su ԥlavԥ etmԥNOD]ÕPGÕUNLDOÕQDQ
mԥhOXOXQGX]OXOX÷X %-dԥn çox 40 %-dԥn az olsun. Bԥrabԥr-
sizliklԥr vasitԥsi ilԥ hԥll olunan mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥllinԥ dԥrs-
likdԥ kifayԥt qԥdԥU \HU D\UÕOPÕúGÕUVD Kԥlli bԥrabԥrsizliklԥr
sisteminԥ gԥtirilԥn mԥsԥlԥlԥrdԥ JHQLú Wԥhlilԥ ehtiyac yoxdur.
Belԥ NLúDJLUGUL\D]L\\DWWԥlimindԥ analogiya metodunun tԥtbi-
qinԥ istinad edԥrԥNUL\D]LPRGHOLELUEDúD \D]DELOԥr. Bu mԥsԥ-
lԥdԥ verilԥn situasiya belԥdir:
- 60 %-li 8 litr mԥhlul x litr 20 % nԥ qԥdԥr mԥhlul ԥlavԥ et-
mԥN OD]ÕPGÕU NL DOÕQDQPԥKOXOXQGX]OXOX÷X30 %-dԥn çox 40
%-dԥn D]ROVXQ"%XUDGDDOÕQDQ\HQLPԥKOXOXQPLTGDUÕx)
OLWU RODFDTGÕU 0ԥsԥlԥQLQ úԥrt vԥ tԥlԥbinԥ X\÷XQ VLWXDVL\DQÕQ
riyazi modeli belԥ olar:
ǜx) < ǜx <40 ǜ (8 + x)
øNLTDWEԥrabԥUVL]OLNúԥkildԥ olan modeldԥ EXúԥrti ödԥyԥn x
litr mԥKOXOXQPLTGDUÕl-dԥn çox 24l-dԥQD]ROPDOÕGÕU
Mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ bԥrabԥrsizlik vԥ bԥrabԥrsizlik-
lԥr sistemindԥn istifadԥ üçün bԥzi nԥzԥUL PDWHULDOODU úDJLUGOԥr
tԥrԥfindԥn müntԥzԥm tԥNUDUODQPDOÕGÕU%XUDGDQԥzԥri material-
lar dedikdԥ ԥsasԥn bԥrabԥrsizliklԥrin hԥOOLQLQ YDUOÕ÷Õ SDUDPHWU
daxil olan bԥrabԥrsizliklԥrin hԥOOLQLQROPDVՁoQSDUDPHWUOԥrin
ala bilԥcԥyi mümkün qiymԥtlԥrin tԥhlili vԥ DUDúGÕUÕOPDVÕ EDúD
GúOU. Mԥsԥlԥlԥrin hԥOOL ]DPDQÕ Pԥyyԥn nԥzԥri materiallar
praktik yolla ԥldԥ HGLOLUdDOÕúPDTOD]ÕPGÕUNLúDJLUGOԥrdԥ tԥd-
qiTDWoÕOÕT TDELOL\\ԥWL LQNLúDI HWVLQ %XQXQ oQ KԥOO ROXQPDVÕ
nԥzԥrdԥ WXWXODQ oDOÕúPDODUÕQ Pԥzmunu vԥ çԥtinlik dԥrԥcԥlԥri
metodiki baxÕPGDQPYDILTWԥlԥblԥri ödԥmԥlidir. Hԥll edilmԥsi
tԥNOLI ROXQDQ oDOÕúPDODUÕQ Pԥ]PXQXQXQ DúD÷ÕGDNÕ DUGÕFÕOOÕTOD
verilmԥsi, tԥcrübԥ göstԥrir ki, daha sԥmԥrԥli olar:

114
 1. Birdԥ\Lúԥnli bԥrabԥrsizliklԥrin hԥlli ilԥ ԥlaqԥGDUoDOÕúPD-
lar. Bura sadԥ bԥrabԥrsizliklԥr, parametrlԥrdԥQ DVÕOÕ VDGԥ
bԥrabԥrsizliklԥr vԥ RQODUÕQKԥlli ilԥ tԥ\LQREODVWÕQÕQWDSÕOPDVÕQD
gԥtirilԥn mԥsԥlԥlԥr;
2. Birdԥ\Lúԥnli bԥrabԥrsizliklԥr sisteminin hԥllinԥ gԥtirilԥn
oDOÕúPDODU Kԥllin ԥdԥd oxunda tԥsviri vԥ seçilmԥsi. Hԥllin
SDUoD\D \DUÕPLQWHrvallarla gԥtirilmԥsinԥ DLG oDOÕúPDODUÕQ Kԥl-
lindԥ çoxluqlDUÕQ birlԥúPԥsi vԥ kԥVLúPԥsi ԥmԥllԥrindԥn istifa-
dԥyԥ aid mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin tԥtbiqi.
3. 0RGXO LúDUԥsi daxilindԥ dԥ\Lúԥni olan sadԥ bԥrabԥrsiz-
liklԥr, bԥrabԥrsizliklԥrin onunla eynigüclü bԥrabԥrsizliklԥrlԥ
ԥvԥz edilmԥsi vԥ hԥllԥU oR[OX÷XQXQKԥndԥsi tԥVYLUROXQPDVÕQD
aid mԥsԥlԥlԥr;
4. øNLGԥ\Lúԥnli xԥtti bԥrabԥrsizliklԥr vԥ RQODUÕQ NRRUGLQDW
müstԥvisindԥ tԥsvir edilmԥsi. Bu halda ԥldԥ olunan nԥzԥri vԥ
praktik biliklԥr hԥOOLEXWLSoDOÕúPDODUÕQKԥllinԥ gԥtirilԥn mԥtnli
mԥsԥlԥlԥrin ԥWUDIOÕWԥKOLOROXQPDVÕQDúԥUDLW\DUDGÕU
5. Birdԥ\Lúԥnli ikidԥrԥcԥli bԥrabԥrsizliklԥrin hԥllinԥ gԥtiri-
lԥn mԥsԥlԥlԥr. Burada ax2 +bx + c > 0 vԥ ax2 + bx +c < 0 (a 
úԥklindԥ olan bԥrabԥrsizliklԥr nԥzԥrdԥ tutulur. Bԥrabԥrsizliklԥ-
rin koordinat müstԥvisindԥ tԥsviri vԥ hԥllin ԥyanilԥúdirilmԥsi
SURVHVLQLQ UHDOODúGÕUÕOPDVÕQD DLG oDOÕúPDODUÕQ Pԥrhԥlԥlԥrlԥ
seçilmԥsi;
6.Yüksԥk dԥrԥcԥli birdԥ\Lúԥnli bԥrabԥrsizliklԥrin interval-
lar üsulu ilԥ hԥllinԥ DLGoDOÕúPDODUÕQVHoLOPԥsi vԥ onun hԥllindԥ
DOÕQDQQԥticԥlԥrin tԥhlili;
7. Dԥ\LúԥQLPRGXOLúDUԥsi daxilindԥ olan bԥrabԥrsizliklԥrin
hԥllinԥ müvafiq mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin müԥyyԥn edilmԥsi vԥ onun
praktik mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ tԥtbiqi.
%XTH\GROXQDQDUGÕFÕOOÕTODPLVDOYԥ mԥsԥlԥlԥrin seçilmԥsi
D\UÕ-D\UÕ VLQLIOԥr üzrԥ DSDUÕOD ELOԥr. Standart mԥsԥlԥlԥrin tԥlimi
]DPDQÕ úDJLUGOԥrin ԥldԥ etdiklԥri bilik vԥ EDFDUÕTODU PVWԥqil
úԥkildԥ LQNLúDI HGԥrԥk standart olmayan mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin
hԥllinԥ zԥPLQ \DUDGÕU7ԥlim prosesindԥ mԥsԥlԥnin standart vԥ
qeyri-VWDQGDUWROPDVÕQLVELGLU Mԥsԥlԥn 5-ci sinifdԥ hԥll olunan
mԥsԥlԥ standart olmayan mԥsԥlԥ kimi qԥbul edildiyi halda, bu

115
mԥsԥlԥ 6-ci sinifdԥ standart mԥsԥlԥ kimi qԥbul edilԥ bilԥr. Orta
mԥktԥb kursunda mԥsԥlԥ hԥlli tԥlimin özünԥmԥxsus
xüsusiyyԥtlԥri elmi vԥ SHGDTRML ED[ÕPdan düzgün tԥúNLO
olunarsa, tԥlimin keyfiyyԥti daim yüksԥlԥr.

2.7. Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥtnli

mԥsԥlԥlԥrin hԥOOLVXOODUÕQÕn müqayisԥli tԥhlili

Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda hԥll olunan mԥsԥlԥlԥrin

növlԥri mԥsԥlԥnin struktur vԥ mԥzmununa müvafiq olaraq
DúD÷ÕGDNÕNLPLPԥyyԥnlԥúGLULOLU
1. Obyektin xüsusiyyԥtinԥ görԥ;
2. Nԥzԥriyyԥnin tԥtbiqinԥ görԥ;
3. 6XDOÕQD[WDUÕODQÕQWԥlԥbinԥ görԥ.
Mԥsԥlԥdԥ verilԥn obyektlԥrin xüsusiyyԥtlԥrinԥ görԥ mԥsԥ-
lԥlԥri adԥtԥn praktik (real) vԥ riyazi olmaqla iki yerԥ D\ÕUPDT
olar.
Nԥzԥriyyԥ ED[ÕPÕQDJ|Uԥ mԥsԥlԥlԥr standart vԥ qeyri-stan-
GDUW úԥklindԥ olur. Mԥsԥlԥdԥ VXDOÕQ D[WDUÕODQÕQ Wԥlԥbinԥ görԥ
xüsusiyyԥtlԥULúԥUWLRODUDTD[WDUÕODQÕQKHVDEODQPDVÕԥdԥdi qiy-
mԥti), çevrilmԥsi (sadԥlԥúGLULOPԥsi) vԥ \D TXUXOPDVÕ LVEDWÕ Yԥ
ya mԥntiqi ԥVDVODQGÕUÕOPDVÕ RUWD Pԥktԥbin riyaziyyat kursunda
müvafiq siniflԥr üzrԥ daxil edilir. Mԥsԥlԥni necԥ hԥll etmԥli vԥ
bu prosesdԥ úDJLUGOԥr ԥlavԥ RODUDTKDQVÕELOLNOԥri ԥldԥ etmԥsini
'3R\DDúD÷ÕGDNÕNLPLL]DKHGHU
øONLQ RODUDT úDJLUG Pԥsԥlԥnin mԥ]PXQXQX D\GÕQ úԥkildԥ
dԥrk etmԥOLGLU%XQXQoQDúD÷ÕGDNÕODUD\ÕUGHGLOPԥlidir.
- Nԥ mԥlum deyil? Nԥ verilib? ùԥrt nԥdԥn ibarԥtdir?
- ùԥrtin ödԥnmԥsi mümkündürmü? Mԥchulun müԥyyԥn
edilmԥsi üçün verilԥQ úԥrt kifayԥtdirmi? MԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ
DUWÕTYHULOԥQYDUPÕ"
- Mԥsԥlԥdԥki verilԥQ VLWXDVL\DQÕ úԥkildԥ (çertyojda) tԥsvir
etmԥli vԥ PYDILTLúDUԥlԥri qeyd etmԥli.
MԥsԥlԥdԥNLúԥrti müԥyyԥn hissԥlԥrԥ D\ÕUPDTYԥ RQODUÕUL\D-
zi dilԥ çevirmԥk [183; 202]. Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda

116
verilԥn mԥntiqi mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ ԥsasԥn hesab vԥ cԥbri üsul-
lardan istifadԥ olunur.
MԥsԥlԥQLQKDQVՁVXOODKԥOOROXQPDVÕQGDQDVÕOÕROPD\DUDT
qeyd olunan birinci mԥrhԥlԥnin - mԥsԥlԥnin mԥzmununun dԥrk
edilmԥsi üçün verilԥQ úԥrtlԥrin ödԥnilmԥsi hԥr iki hal üçün
vacibdir. Mԥsԥlԥnin mԥzmunu real hԥyatdan götürüldükdԥ
mԥsԥlԥdԥ LúWLUDN HGԥn obyektlԥrin tԥVYLU ROXQPDVÕQGD oԥtinlik
yaranPÕU
Mԥsԥlԥ1. Yolun müԥyyԥn hissԥsindԥ PDúLQLVWTDWDUÕQVUԥ-
WLQLDD]DOWGÕ. Yolun bu hissԥsindԥ hԥrԥkԥtԥ sԥrf olunan vaxt
neçԥ faiz artar?
øVWԥnilԥn hԥrԥkԥt üç kԥmiyyԥtlԥ-gedilԥn yol, vaxt, sürԥtlԥ
müԥyyԥn edilir. Bu kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUúDJLUGOԥrԥ
ibtidai sinifin riyaziyyat kursundan mԥlumdur. Mԥsafԥnin qԥt
olunmaVÕ oQ VUԥt zamanla tԥrs mütԥnasib kԥmiyyԥt oldu-
÷XQdan sürԥWD]DOÕUVDYD[WDUWPDOÕGÕU0ԥsԥlԥdԥ LúWLUDNHGԥn kԥ-
miyyԥtlԥrin ԥdԥdi qiymԥti verilmԥyib. Bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥl-
lindԥ bԥzԥQúDJLUGOԥr çԥtinlik çԥkirlԥr. Belԥ ki, hԥll prosesindԥ
«dayaq nöqtԥsinin» DúNDUúԥkildԥ verilmԥmԥsi mԥntiqi mühaki-
mԥQLQDSDUÕOPDVÕQDúԥUDLW\DUDWPÕU%HOԥ olan halda müԥllim nԥ
etmԥlidir?
Tԥlim prosesinin sԥmԥrԥli keçirilmԥsi vԥ úDJLUGOԥrin bu
prosesdԥ fԥDOOÕ÷ÕQÕWԥmin etmԥNoQLQGXNWLY \DQDúPDQÕQQԥ-
zԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU<ԥni konkret situasiya tԥhlil olunaraq, obyek-
WLQPXPLVLWXDVL\DVÕQÕPԥyyԥn etmԥk sԥmԥrԥli olar.
Mԥsԥlԥnin hԥOO SODQÕQÕ TXUPDT oQ Pԥsԥlԥdԥ verilԥn vԥ
D[WDUÕODQDUDVÕQGDԥlaqԥQLWDSPDTOD]ÕPGÕU%ԥzԥn bu ԥlaqԥnin
birEDúDWDSÕOPDVÕQGDPԥyyԥn çԥtinlik olur vԥ ya mümkün ol-
mur. Bunun üçün «kömԥkçi» mԥsԥlԥdԥn istifadԥ etmԥNOD]ÕP-
GÕU4H\GROXQDQODUUHDOODúGÕTGDQVRQUDPԥsԥlԥnin hԥOOSODQÕQD
baxmaq olar. «Kömԥkçi» mԥsԥlԥ DQOD\ÕúÕQD P[Wԥlif metodiki
ԥdԥbiyyatlarda mԥ]PXQFD \DQDúPD H\QLGLU 0ԥsԥlԥn D.Poya
EX úԥkildԥ olan mԥsԥlԥyԥ YHULOPLú Pԥsԥlԥyԥ ©TRQúX Pԥsԥlԥ»
DQOD\ÕúÕQGDQ>83;203], Y.M.Kolyagin «alt mԥsԥlԥªDQOD\ÕúÕQ-
dan [140; 64], S.S.HԥPLGRY©EDúODQ÷ÕFQ|TWԥ» [24; 52] anla\Õ-
úÕQdan istifadԥ HWPLúGLU$QOD\ÕúÕQDGODQGÕUÕOPDVÕQGDQDVÕOÕRO-

117
mayaraq hԥUKDQVÕELUPԥsԥlԥnin hԥOOL]DPDQÕPԥyyԥn mԥlum
DQOD\ÕúODUGDQ Qԥzԥri materiallardan istifadԥ olunur. Elԥ hallar
da mümkündür ki, praktik vԥ nԥzԥUL PDWHULDOODUÕQ NRPELQD-
VL\DVÕQGDQ LVWLIDGԥ etmԥklԥ mԥntiqi mühakimԥnin nԥticԥsindԥ
anOD\ÕúÕQ \HQL [assԥsi vԥ ya ԥlamԥWL DúNDU ROXU 0ԥsԥlԥ 1-ԥ
X\÷XQ©N|Pԥkçi» mԥsԥlԥdԥn istifadԥ edԥk:
Mԥsԥlԥ 2: SürԥWL   NPVDDW RODQ DYWRPRELO LNL úԥhԥr
DUDVÕQGDNÕNPPԥsafԥni qԥt etmԥli idi. Avtomobil nԥzԥrdԥ
tutulan sürԥtdԥn 10% az sürԥtlԥ hԥrԥkԥt etsԥ, mԥsafԥni qԥt
etmԥk üçün ona sԥrf olunan vaxt neçԥ faiz artar?
Bu mԥsԥlԥdԥ kԥmiyyԥtlԥrin ԥdԥdi qiymԥti verilib vԥ bu
ԥdԥdi qiymԥtԥ ԥsasԥQ RQODU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕ÷D X\÷XQ Pԥchu-
lun qiymԥtin tapmaq olar. Burada mԥsԥlԥnin hԥOOL oQ ©EDú-
ODQ÷ÕFQ|TWԥ» mԥlumdur. Bu mԥrhԥlԥdԥ úDJLUGOԥrdԥQDúD÷ÕGDNÕ
suallara cavab almaq olar:
- ԥvvԥllԥr bu vԥ \D EXQD R[úDU Pԥsԥlԥlԥrԥ rast gԥlmi-
sinizmi?
- hԥUKDQVÕELUPԥlum nԥzԥri material (qayda, teorem vԥ s)
bu mԥsԥlԥnin hԥllinԥ kömԥk edԥ bilԥrmi vԥ KDQVÕODUGÕU"
ùDJLUGOԥrin fԥDOOÕ÷ÕQÕ tԥmin etmԥk üçün ԥlavԥ kömԥkçi
suallar vermԥk olar.
Mԥsԥlԥ 2-dԥ DúD÷ÕGDNÕODUPԥlumdur:
øNLúԥhԥUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 270 km-dir.
2. Avtomobilin sürԥWLNPVDDWGÕU
3. Avtomobilin sürԥti nԥzԥrdԥ WXWXOGX÷XQGDQ  % az
olduqda, hԥrԥkԥtԥ sԥrf olunan vaxt neçԥ faiz artar?
Mԥsԥlԥdԥ real situasiya hԥyatla ԥlaqԥGDUGÕUYԥ VLWXDVL\DQÕQ
tԥsvir edilmԥsindԥ úDJLUGoQoԥtinlik törԥtmir. MԥsԥlԥQLQTÕVD
hԥOOLSODQÕEHOԥdir:
1. Avtomobilin hԥrԥkԥtinԥ sԥrf olunan vaxt nԥ qԥdԥUROPDOÕ
idi?
270 :90 = 3 (saat)
2. AYWRPRELOKDQVÕVUԥtlԥ hԥrԥkԥtԥ EDúODGÕ"
90 – ǜ  (km/saat)
3. Real hԥrԥkԥtԥ sԥrf olunan vaxt nԥ qԥdԥrdir?
270:81 =3 (saat)

118
 4. Avtomobilin hԥrԥkԥtinԥ sԥrf olunan vaxt nԥzԥrdԥ tutulan
YD[WÕQQHoԥ faizini tԥúNLOHGLU"
(3 ǜ  %
5. Hԥrԥkԥtԥ sԥrf olunan vaxt neçԥ faiz artar?
111 – 100 = 11 %
Bu mԥsԥlԥ, mԥsԥlԥ 1-in hԥOO ROXQPDVÕQGD ©N|Pԥkçi» mԥ-
sԥlԥ kimi qԥbul edilԥ bilԥr. Tԥlim prosesindԥ hԥU KDQVÕ ELU
mԥsԥlԥnin digԥr mԥsԥlԥyԥ nԥzԥrԥn «kömԥkçi» mԥsԥlԥ kimi
qԥbul edilmԥVL PXPL úԥkildԥ nisbidir. Belԥ ki, hԥU KDQVÕ ELU
mԥsԥlԥ úDJLUGOԥULQ \Dú Yԥ bilik sԥviyyԥlԥrinԥ müvafiq olaraq
produktiv vԥ reproduktiv ola bilԥU øQGL Pԥsԥlԥ 2-dԥ istifadԥ
oluQDQ KDOODUÕ PXPL úԥkildԥ mԥsԥlԥ 1 ilԥ ԥlaqԥlԥndirԥk.
Mԥsԥlԥ 1-dԥ VLWXDVL\DDúD÷ÕGDNÕNLPLWԥsvir olunub:
1. Avtomobil müԥyyԥn mԥsafԥni qԥt etmԥlidir. Lakin
mԥsafԥnin ԥdԥdi qiymԥti verilmԥyib. Riyazi modellԥúGLUPԥdԥ
mücԥrrԥdlԥúGLUPԥ metoduna ԥsasԥn mԥsafԥQLQ6NPROGX÷XQX
qԥbul edԥ bilԥrik.
 (\QL \DQDúPD LOԥ hԥrԥkԥWLQ YDUOÕ÷ÕQÕ [DUDNWHUL]ԥ edԥn
kԥmiyyԥtin –sürԥWLQ9NPVDDWROGX÷XQXTԥbul edԥk.
3. Avtomobilin sürԥti vԥ qԥt etdiyi mԥsafԥ mԥlumdursa,
hԥrԥkԥtԥ sԥrf olunan vaxt – WDúNDUGÕU
4. MԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ ԥsasԥn avtomobilin sürԥti a% azal-
GÕOÕERQGDYD[W t+ W[DUWPDOÕGÕU
5. Avtomobilin sürԥtindԥ vԥ hԥrԥkԥtinԥ sԥrf olunan vaxtda
dԥ\LúLNOLNROPDVÕQDED[PD\DUDTQԥzԥrdԥ tutulan vaxt sԥrf olun-
maOÕGÕU<ԥni mԥsԥlԥdԥNLVLWXDVL\D\DX\÷XQJHGLOԥn yol (mԥsa-
fԥ) sabit kԥmiyyԥtdir.
Mԥsԥlԥdԥ verilԥnlԥrin tԥhlilini riyazi dilԥ çevirsԥk vԥ
kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODUÕQԥzԥrԥ DOVDT6YWDVÕOÕOÕTODUÕ
DúD÷ÕGDNÕNLPLRODU
(1)
(1) bԥrabԥrliyindԥ müvafiq çevirmԥlԥr aparsaq

DOÕQDU

119
 9D[WÕQ  DUWPDVÕ PXPL úԥkildԥ sürԥtin a% azal-
maVÕ LOԥ ԥlaqԥGDUGÕU $OÕQDQ Qԥticԥnin a-GDQ DVÕOÕOÕ÷Õ DúNDU úԥ-
kildԥ görünür. Mԥsԥlԥ 2-dԥ sürԥtin vԥ gedilԥn yolun ԥdԥdi qiy-
mԥtlԥrini nԥzԥrԥ almasaq belԥ, sürԥWLQ  D]DOPDVÕ EXUDGD
a  YD[WÕQ DUWPDVÕQÕ % tԥúNLO HGLU 0ԥsԥlԥ 2-nin hԥlli
üçün (2) düsturunda a=10 yazsaq %
DOÕQDU
Demԥli, mԥsԥlԥ 2 mԥsԥlԥ 1-LQ[VXVLKDOÕGÕUYԥ mԥsԥlԥ 2-
dԥ kԥmiyyԥtlԥrin verilԥn ԥdԥdi qiymԥtlԥri nԥticԥyԥ D[WDUÕODQ
kԥmiyyԥtԥ) tԥsir etmir.
Mԥsԥlԥnin hԥOO SODQÕQÕQ Wԥrtib edilmԥsindԥ YHULOPLú Pԥsԥ-
lԥyԥ nԥzԥrԥn «kömԥkçi» mԥsԥlԥnin tԥrtib edilmԥVL\D[XGKD]ÕU
mԥsԥlԥdԥn istifadԥ ROXQPDVÕ oQ PRWLYDVL\DQÕQ Wԥmin
ROXQPDVÕQԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU
Mԥsԥlԥnin hԥOOSODQÕQÕQWԥrtib edilmԥsindԥ mԥsԥlԥnin mԥz-
muQXQGDQ DVÕOÕ RODUDT P[Wԥlif variantlar ola bilԥU øONLQ
varianWÕQ ROPDPDVÕ Yԥ EXQXQ IRUPDODúPDVÕ oQ Pԥllim kö-
mԥkçi suallardan istifadԥ edԥ bilԥr. Mԥsԥlԥnin hԥOOL DOÕQPÕUVD
EXQD R[úDU Pԥsԥlԥnin hԥll edilmԥsi tԥklif oluna bilԥU ùDJLUG
tԥrԥfindԥn tԥklif olunan mԥsԥlԥ PXPL úԥkildԥ müzakirԥ edil-
dikdԥQVRQUDúDJLUGOԥrԥ ԥlavԥ sual verilԥ bilԥU9HULOPLúPԥsԥ-
lԥyԥ GDKDoR[R[úDURODQEDúTDELUPԥsԥlԥ tԥklif etmԥNRODUPÕ"
Burada mԥsԥlԥQLQGDKDNRQNUHW\D[XGPXPLROPDVÕQԥzԥrdԥ
tutulur. MԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ vԥ D[WDUÕODQODUÕQ VD\ÕQGD Pԥyyԥn
dԥyiúLNliklԥrin edilmԥsi mԥsԥlԥnin hԥOOL oQ KDQVÕ LPNDQODUÕ
yaraGÕU" 0ԥsԥlԥQLQ VXDOÕQGD D[WDUÕODQ Nԥmiyyԥti (obyekti)
dԥ\Lúsԥk mԥsԥlԥnin hԥOOL DVDQODúDU \R[VD ԥksinԥ. Mԥsԥlԥdԥ
verilԥQ úԥrtlԥULQ KDPÕVÕPԥsԥlԥnin hԥllindԥ istifadԥ olundumu?
MԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ KDQVÕ NԥmiyyԥtlԥU DUWÕTGÕU" 4H\G ROXQDQ
KDOODUÕWԥhlil etmԥNoQDúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 3. A mԥntԥqԥsindԥn B mԥntԥqԥsi istiqamԥtindԥ
eyni vaxtda sürԥtlԥULX\÷XQRODUDTNPVDDWNPVaat olan
minik vԥ yük avtomobillԥUL \ROD GúG $YWRPRELOOԥU DUDVÕQ-
GDNÕPԥsafԥ 120 km olduqdan 2 saat sonra minik avtomobili B
mԥntԥqԥsinԥ oDWGÕ0LQLNDYWRPRELOL$%Pԥntԥqԥsinԥ getmԥyԥ

120
6 saat sԥrf edirsԥ, yük avtomobili bu mԥsafԥni neçԥ saata
gedԥr?
Bu mԥsԥlԥdԥ kԥmiyyԥtlԥrin ԥdԥdi qiymԥtlԥUL DúNDU úԥkildԥ
verilib. KԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕ÷D ԥsasԥn bu
tip mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ úDJLUGOԥr çԥtinlik çԥkmirlԥr. Lakin hԥr
bir mԥsԥlԥQLQúԥrtindԥ vԥ D[WDUÕODQÕQWDSÕOPDVÕQGDԥlavԥ biliklԥ-
rin ԥldԥ ROXQPDVÕ úDJLUGOԥrdԥ müstԥqil fԥaliyyԥtԥ maraq yara-
GÕU0ԥsԥlԥnin mԥzmununu tԥhlil edԥk:
- eyni istiqamԥtdԥ vԥ eyni vaxtda minik vԥ yük avtomobil-
lԥri A mԥntԥqԥsindԥn B mԥntԥqԥsinԥ getmԥk üçün hԥrԥkԥt
edirlԥr;
- minik avtomobilinin sürԥti 90 km/saat, yük avtomobilinin
sürԥti isԥ NPVDDWGÕU
- müԥyyԥn müddԥtdԥQ VRQUD RQODU DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ 120
km-dir;
- avtomobillԥU DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ 120 km olduqdan sonra
hԥr iki avtomobil hԥrԥkԥtlԥrini davam edirlԥr;
- bu andan sonra minik avtomobili 2 saata B mԥntԥqԥsinԥ
oDWÕE
- minik avtomobilinin A-dan B-yԥ getmԥyԥ sԥrf etdiyi
PXPLYD[WVDDWGÕU
- yük avtomobilinԥ A-dan B mԥntԥqԥsinԥ getmԥk üçün
cԥmi nԥ qԥdԥr vaxWOD]ÕPGÕU
Mԥsԥlԥdԥ verilԥnlԥr, kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODU
úԥrt) vԥ D[WDUÕODQODUokԥmiyyԥtlԥ - sürԥt, vaxt, zamanla ifadԥ
olunur.
$SDUÕODQDQDOL]ԥVDVÕQGDPԥsԥlԥnin hԥlli mԥrhԥlԥsini yeri-
nԥ yetirsԥk, burada ԥlavԥ úԥrt vԥ verilԥnlԥULQ ROGX÷XQX Pԥy-
yԥn edԥrik. Ümumiyyԥtlԥ, tԥlim prosesindԥ hԥUKDQVÕPԥsԥlԥnin
mԥzmununda vԥ hԥllindԥ müԥyyԥn problemlԥrin olub olma-
PDVÕKDTTÕQGDPԥllimin fikir söylԥmԥsi pedaqoji vԥ psixoloji
ED[ÕPGDQ G]JQ Tԥbul edilԥ bilmԥ] ùDJLUGOԥrdԥ müstԥqil
fikiryürütmԥ\DUDGÕFÕOÕTYԥ tԥtbiqetmԥ qabiliyyԥtlԥrinin forma-
ODúPDVÕRUWDPԥktԥENXUVXQGDUHDOODúÕU%XLmkan isԥ riyaziyyat
tԥlimindԥ daha çoxdur vԥ müԥyyԥn mԥntiqԥ ԥVDVODQÕU
Minik vԥ yük avtomobillԥri mԥlum sürԥtlԥ eyni vaxtda vԥ

121
eyni istiqamԥtdԥ hԥrԥkԥt etdilԥr vԥ RQODUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 120
km-dir.
øVWLTDPԥt vԥ hԥrԥkԥW YD[WÕ H\QL ROGX÷XQGDQ avtomobillԥr
arasÕQGDNÕPԥsafԥ fԥrqi nԥ vaxt ola bilԥr? Mԥsԥlԥnin hԥlli üçün
«dayaq nöqtԥVLQLQªWDSÕOPDVÕPRWLYDVL\DQÕQԥVDVÕQÕWԥúNLOHGLU
ùDJLUGOԥrin qeyd olunan suala verdiklԥri cavablar tԥhlil olun-
duqdan sonra növbԥti mԥrhԥlԥyԥ keçmԥk olar.
Hԥlli:
1. Avtomobillԥrin sürԥtlԥr fԥrqi nԥ qԥdԥrdir?
90 – 60 = 30 (km/saat)
2. AvtomobillԥUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ120 km olanda onlar nԥ
qԥdԥr vaxt hԥrԥkԥtdԥ ROPXúGXU"
120:30 = 4 (saat)
3. Minik avtomobili 2 saatdan sonra B mԥntԥqԥsinԥ oDWÕUVa,
o, ümumi yola cԥmi nԥ qԥdԥr vaxt sԥrf edib?
4 +2 = 6 (saat)
4. A vԥ B mԥntԥqԥlԥULDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ nԥ qԥdԥrdir?
ǜ NP
5. Yük avtomobilinԥ B mԥntԥqԥsinԥ çatmaq üçün nԥ qԥdԥr
YD[WOD]ÕPGÕU"
540:60 = 9 (saat)
Mԥsԥlԥnin mԥzmununda «Minik avtomobilinin A-dan B
mԥntԥqԥsinԥ getmԥyԥ 6 saat sԥrf etdiyi» verilib. Göründüyü
NLPL EX úԥrtdԥn istifadԥ etmԥdԥn mԥsԥlԥdԥ D[WDUÕODQ Nԥmiy-
yԥtin ԥdԥdi qiymԥWLQLQWDSÕOPDVÕPPNQROGX
MԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ olub, onun hԥlli prosesindԥ istifadԥ
olunmayan mԥOXPDWÕQDúNDUROXQPDVÕúDJLUGOԥrdԥ tԥGTLTDWoÕOÕT
vԥ \DUDGÕFÕOÕT LPNDQODUÕQÕ JHQLúOԥndirir. Verilԥn mԥsԥlԥnin
mԥzmununda müԥyyԥn dԥ\LúLNOLNHGԥk.
Mԥsԥlԥ 4. A mԥntԥqԥsindԥn B mԥntԥqԥsi istiqamԥtindԥ
eyni vaxtda sürԥtlԥUL X\÷XQ RODUDT  NPVDDt vԥ 60 km/saat
olan minik vԥ yük avtomobillԥUL\RODGúG0LQLNDYWRPRELOL
B mԥntԥqԥsinԥ oDWPD÷D  VDDW Vԥrf edԥrsԥ, yük avtomobili B
mԥntԥqԥsinԥ neçԥ saata çatar?
Bu mԥsԥlԥdԥ verilԥnlԥr vԥ D[WDUÕODQODUPԥzmunca mԥsԥlԥ 3
ilԥ müԥyyԥn analogiya tԥúNLO HGLU 0ԥsԥlԥ 3-dԥ ԥlavԥ úԥrt vԥ

122
verilԥnlԥULQ ROPDVÕ VLWXDVL\DVÕQÕ ©WDSPDTª Yԥ onun tԥhlil edil-
mԥsi mԥntiqi tԥfԥkkürlԥ VÕ[ ԥlaqԥGDUGÕU %X Pԥsԥlԥnin mԥz-
PXQXDúD÷ÕGDNÕOardan ibarԥtdir:
- A mԥntԥqԥsindԥn sürԥti saatda 90 km/saat olan minik
avtomobili vԥ sürԥti 60 km/saat olan yük avtomobili eyni vaxt-
da B mԥntԥqԥsi istiqamԥtindԥ hԥrԥkԥtԥ EDúOD\ÕUODU
- minik avtomobili 6 saata B mԥntԥqԥsinԥ oDWÕU
- yük avtomobili neçԥ saata B mԥntԥqԥsinԥ çatar?
Mԥsԥlԥ 3 vԥ mԥsԥlԥ 4-dԥ olan mԥzmun fԥrqlԥri mԥsԥlԥdԥ
D[WDUÕODQNԥmiyyԥtin ԥdԥdi qiymԥtinԥ tԥsir etmir. Yԥni heç bir
fԥUTDOÕQPÕU
Eyni bir prosesdԥ nԥticԥ fԥUTLQLQ DOÕQPDPDVÕ Nԥmiyyԥtlԥr
DUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUÕQUL\D]LYԥ mԥntiqi ED[ÕPGDQG]JQDSD-
UÕOPDVÕGHPԥkdir. Burada növbԥti mԥrhԥlԥ DúD÷ÕGDNÕNLPLRODU
1. A vԥ B mԥntԥqԥlԥULDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ nԥ qԥdԥrdir?
ǜ NP
2. Yük avtomobili AB mԥsafԥsini neçԥ saata qԥt edԥr?
540 : 60 = 9 (saat)
Mԥsԥlԥ 3 mԥsԥlԥ 4-ԥ nisbԥtԥQúDJLUGOԥrdԥ mühakimԥyürüt-
mԥ, tԥhlilaparma qabiliyyԥtlԥULQLQLQNLúDIÕQDVԥbԥb olur.
Sonuncu mԥsԥlԥlԥrin mԥ]PXQXQGD LúWLUDN HGԥn kԥmiy-
yԥtlԥrin qiymԥtlԥrinin dԥ\LúGLULOPԥsi vԥ ya onlara ԥlavԥ úԥrt-
lԥrin daxil edilmԥsi nԥticԥ ED[ÕPÕQGDQPԥyyԥn alqoritmin icra
ROXQPDVÕ GHPԥkdir. Verilԥn mԥsԥlԥyԥ X\÷XQ Wԥrs mԥsԥlԥnin
tԥrtib edilmԥsi, mԥsԥlԥdԥ D[WDUÕODQ Nԥmiyyԥtԥ müԥyyԥn ԥdԥdi
qiymԥtin verilmԥsi vԥ bu ԥdԥdi qiymԥtlԥrin digԥr kԥmiyyԥtlԥrԥ
tԥsirinin öyrԥnilmԥsi tԥlim prosesini tԥkmillԥúGLULU
Mԥsԥlԥnin hԥllinin analiz edilmԥsi hԥPLúԥ aktual problem-
lԥrdԥn biri olub. Bu prosesi yoxlamaq üçün müԥOOLPúDJLUGOԥrԥ
müxtԥlif mԥzmunlu suallar verԥ bilԥU %XQODU DúD÷ÕGDNÕ NLPL
ola bilԥr:
- DOÕQDQQԥticԥQL\R[ODPDTRODUPÕ
- mԥsԥlԥnin hԥlli mԥrhԥlԥlԥrini yoxlamDTRODUPÕ
- bu nԥticԥQLEDúTDVXOODDOPDTRODUPÕ
- DOÕQDQ Qԥticԥ vԥ hԥOO PHWRGODUÕQÕ KԥU KDQVÕ EDúTD Pԥsԥ-
lԥdԥ istifadԥ etmԥNRODUPÕ

123
 Mԥsԥlԥ hԥllinin istԥnilԥn mԥrhԥlԥsindԥ PRWLYDVL\DQÕSURE-
OHPVLWXDVL\DQÕ \DUDWPDTRODU%XPԥllimin pedaqoji vԥ psi-
xoORML©XVWDOÕ÷ÕªLOԥ \DQDúÕúDJLUGOԥrin mԥntiqi tԥfԥkkür imkan-
laUÕQGDQQԥzԥri vԥ praktik bilik sԥviyyԥlԥrindԥQDVÕOÕGÕU0ԥsԥ-
lԥ hԥlli prosesindԥ SUREOHP VLWXDVL\DQÕQ TR\XOXúX Yԥ xüsusiy-
yԥtlԥri müxtԥlif ola bilԥr. Y.M.Kolyagin bu mԥsԥlԥlԥrԥ müxtԥlif
SUL]PDGDQED[PÕúYԥ DOÕQDQQԥticԥlԥrin tԥhlilini «tԥmiz riyazi»
mԥsԥlԥ, «praktik vԥ nԥzԥri mԥsԥlԥlԥr», «tԥtbiqi riyazi mԥsԥlԥ-
lԥUª NLPL úԥrti adlardan istifadԥ HWPLúGLU >43; 18]. Burada
mԥsԥlԥlԥrin mԥzmunundan vԥ hԥll prosesindԥ DOÕQDQQԥticԥlԥrin
xüsusiyyԥtlԥrinԥ görԥ mԥsԥlԥnin «tԥ\LQ REODVWÕª Yԥ «qiymԥtlԥr
oR[OX÷Xª DQOD\ÕúODUÕ GD[LO ROXQPXúGXU 0ԥsԥlԥ hԥllinin ilkin
mԥrhԥlԥsindԥ mԥsԥlԥQLQ úԥrtinin vԥ tԥlԥbinin dԥUN ROXQPDVÕ
mԥsԥlԥQLQúԥUWLQLQLONLQDQDOL]LEXQODUÕQPԥlum bilik vԥ tԥcrü-
bԥ ilԥ ԥlaqԥsinin müԥyyԥnlԥúGLULOPԥsi növbԥWLDGGÕPoQԥsas
baza hesab olunur.
6LWXDVL\D\D X\÷XQ Iԥaliyyԥtin seçimi, mԥsԥlԥnin hԥll pla-
QÕQÕQ D[WDUÕOPDVÕ Yԥ hԥll üsulunun seçilmԥVL \X[DUÕGD TH\G
ROXQDQúԥrtlԥr nԥzԥrԥ DOÕQPDTODP[Wԥlif komponentlԥrlԥ ԥlaqԥ-
lԥndirilmԥlidir. Nԥzԥrdԥ tutulan hԥOOSODQÕQÕQSUDNWLNUHDOODúma-
VÕ Pԥsԥlԥnin hԥllinin vԥ onun nԥticԥsinin mԥlum komponent-
lԥrlԥ DVÕOÕOÕ÷ÕWԥKOLOROXQPDOÕGÕU0ԥsԥlԥn,
- mԥsԥlԥdԥ verilԥnlԥrin dԥUN ROXQPDVÕ oQ KDQVÕ Qԥzԥri
biliklԥrԥ LVWLQDGROXQPDOÕGÕU
- mԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ verilԥQ DVÕOÕOÕTODUÕQ Iԥndaxili vԥ fԥn-
lԥUDUDVÕLQWHTUDVL\DVÕQÕKԥndԥsi tԥsvir etmԥNRODUPÕ
- mԥsԥlԥnin mԥzmununa yeni verilԥnlԥrin daxil edilmԥsi
D[WDUÕODQNԥmiyyԥtin müԥyyԥn edilmԥsinԥ LPNDQ\DUDGÕUPÕ
- mԥsԥlԥnin mԥ]PXQXQGD \DOQÕ] VXDOÕQ Gԥ\LúGLULOPԥsi
mԥsԥlԥnin ԥvvԥONLVXDOÕQÕQWDSÕOPDVÕQDLPNDQ\DUDGÕUPÕ
- mԥsԥlԥQLQ úԥrtinin vԥ tԥlԥbinin dԥ\LúGLULOPԥVL ]DPDQÕ
analogiyadan istifadԥ olunurmu vԥ bu kԥmiyyԥtlԥrin dԥ\LúPԥ-
sinԥ nԥ cür tԥsir edir;
- mԥsԥlԥnin mԥzmununun vԥ hԥllinin tԥhlili hԥr KDQVÕ
mԥsԥlԥnin hԥOOLoQúԥUDLW\DUDGÕUPÕ

124
 9HULOPLú Pԥsԥlԥdԥ TH\G ROXQDQ KDOODUÕQ \R[ODQÕOPDVÕ
mԥsԥlԥnin bir neçԥ alt mԥsԥlԥyԥ (sadԥ mԥsԥlԥyԥ D\UÕOPDVÕ
úDJLUGlԥULQ\DúYԥ bilik sԥviyyԥlԥrinԥ PYDILTDSDUÕOPDOÕGÕU
Mԥsԥlԥ  øNL velosipedçi eyni vaxtda eyni istiqamԥtdԥ
hԥrԥkԥtԥ EDúODGÕODU %LULQFL YHORVLSHGoLQLQ VUԥti 15 km/saat,
ikinci velosipedçinin sürԥti isԥ  NPVDDWGÕU <DUÕP VDDWGDQ
sonra hԥmin istiqamԥtdԥ oQFYHORVLSHGoL\RODGúGhoQ-
cü velosipedçi müԥyyԥn müddԥtdԥn sonra ikinci velosipedçini
vԥ EXQGDQ  VDDW VRQUD ELULQFL YHORVLSHGoLQL  |WPúGU
Üçüncü velosipedçinin sürԥWLQLWDSÕQ
Bu mԥsԥlԥdԥ tԥsvir olunan situasiya üç obyektin (velo-
sipedçinin) hԥrԥkԥtindԥn ibarԥtdir. Cismin hԥrԥkԥti üç kԥmiy-
yԥtlԥ xarakterizԥ olunur. Üç velosipedçinin hԥrԥkԥWLRQODUÕQKԥr
birinԥ mԥxsus üç kԥmiyyԥWLúWLUDNHWPԥklԥ doqquz kԥmiyyԥtlԥ
müԥyyԥn edilir. Bu mԥsԥlԥdԥ tԥsvir olunan situasiya nisbԥtԥn
mürԥkkԥbdir. Buna sԥbԥb mԥsԥlԥdԥ hԥr bir velosipedçiyԥ mԥx-
sus kԥmiyyԥtlԥULQDúNDU úԥkildԥ verilmԥmԥsidir. Elԥ mԥsԥlԥnin
dԥ ԥVDV ©EDúODQ÷ÕF Q|TWԥsinin» müԥyyԥn edilmԥsi bundan
ibarԥtdir.
Bir velosipedçinin hԥrԥkԥtindԥ üç kԥmiyyԥtdԥn –v, s, t hԥr
KDQVÕLNLVLPԥOXPGXUVDúDJLUGDVDQOÕTODoQFNԥmiyyԥti tapa
bilԥr. Mԥlumdan mԥchula, sadԥdԥn mürԥkkԥbԥ, asandan çԥtinԥ
istiqamԥtlԥnԥn tԥlimdԥ mԥOXPROPD\DQDQOD\ÕúODUÕQGԥrk olun-
maVÕQD úԥUDLW \DUDGÕOÕU 0ԥsԥlԥnin mԥzmununda bԥzi verilԥn-
lԥULúԥrti vԥ D[WDUÕODQODUÕD]DOWPDTODTH\GROXQDQSULQVLSԥ ԥmԥl
etmԥk olar.
Mԥsԥlԥnin mԥzmununda iki velosipedçinin hԥrԥkԥtinԥ
ED[Õlarsa, onda mԥsԥlԥdԥNL VLWXDVL\DQÕQ Wԥsviri vԥ D[WDUÕODQ
kԥmiyyԥtlԥrin müԥyyԥn edilmԥVL oQ DúD÷ÕGDNÕ VXDOODUGDQ
istifadԥ etmԥk olar:
1.VelosipedçilԥUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ nԥ qԥdԥrdir?
2.Velosipedçilԥr nԥ YD[WJ|Uúԥr?
3. Müxtԥlif vaxtda hԥrԥkԥtԥ EDúOD\DQYHORVLSHGoLOԥUDUDVÕQ-
GDKDQVÕYԥziyyԥtlԥUDOÕQDELOԥr?
VerilԥQ úԥrtlԥr daxilindԥ iki velosipedçinin hԥrԥkԥti vԥ
RQODUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUWDPWԥhlil olunduqdan sonra mԥsԥlԥ

125
5-in tԥhlili vԥ hԥOOL SODQÕQD ED[PDT RODU 'HPԥli, üç obyektin
hԥrԥkԥtini tԥhlil etmԥk vԥ UHDO VLWXDVL\DQÕ FDQODQGÕUPDT oQ
iki obyektin hԥrԥkԥti müxtԥlif parametrlԥrin dԥ\LúGLULOPԥsi
nԥzԥrԥ DOÕQPDTODWDP|\Uԥnilmԥlidir.
Mԥsԥlԥ 5-in mԥzmunu vԥ kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODU
DúD÷ÕGDNÕNLPLWԥsvir olunub:
- eyni vaxtda eyni istiqamԥtdԥ iki velosipedçi hԥrԥkԥt edir;
- birinci velosipedçinin sürԥti12 km/saat, ikinci velosiped-
çinin sürԥti isԥ NPVDDWGÕU
- bu velosipedçilԥU\DUÕPVDDWKԥrԥkԥt edirlԥr;
-EXDQGD\DUÕPVDDWGDQVRQUDKԥmin istiqamԥtdԥ üçüncü
velosipedçi hԥrԥkԥtԥ EDúOD\ÕU
- üçüncü velosipedçi müԥyyԥn vaxtdan sonra ikinci velosi-
pedçini vԥ bundan 1,5 saat sonra isԥ birinci velosipedçini ötür;
- üçüncü velosipedçinin sürԥti nԥ qԥdԥrdir?
Mԥsԥlԥdԥ «birinci velosipedçi», «ikinci velosipedçi» sözlԥ-
rinin verilmԥsi mԥntiqi nisbԥtԥn zԥLIRODQúDJLUGOԥr üçün sԥmԥ-
rԥlidir. Lakin mԥsԥlԥdԥ «velosipedçilԥrin birinin vԥ digԥrinin
sürԥtlԥri» verilԥrsԥ mԥQWLTL RODUDT EXQODUÕQ VUԥtlԥri mԥlum
oldu÷X oQ Pԥzmunda dԥ\LúLNOLN ROPD] hoQF Yelosiped-
çinin sürԥti birinci vԥ ikinci velosipedçinin sürԥtlԥrindԥn böyük
ROPDOÕGÕUNLPԥyyԥn müddԥtdԥn sonra ötmԥ ԥmԥliyyat müm-
NQ ROVXQ øONLQ Kԥrԥkԥtdԥ olan velosipedçilԥrin sürԥtlԥri 15
NPVDDW ROGX÷XQGDQ oQFYHORVLSHGoLQLQELULQFL|WPԥ ԥmԥ-
liy\DWÕ VUԥti az olan (12 km/saat) velosipedçi olacaq. Bu tip
mԥsԥlԥlԥr hԥll olunduqdan sonra mԥzmunu nisbԥtԥQ ©TDSDOÕª
vԥ kԥmiyyԥtlԥUL DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODU TH\UL-DúNDU úԥkildԥ olan
mԥsԥlԥlԥrin hԥll edilmԥsi mԥqsԥdԥmüvafiqdir. Mԥsԥlԥdԥ veri-
lԥn situasiyaQÕQWԥVYLULDúD÷ÕGDNÕNLPLGLU

V1=15 km/saat

A B
V2=12
V3 - ? Sxem 2.7.1

126
 MԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ ԥsasԥn üçüncü velosipedçi hԥrԥkԥtԥ EDú-
layana qԥdԥUELULQFLYHORVLSHGoLǜ NPLNLQFLYHORVL-
pedçi isԥ ǜ  (km) mԥsafԥ qԥt dԥr. Üçüncü velosipedçi
hԥrԥkԥtԥ EDúODGÕTGDQPԥyyԥn vaxtdan sonra ikinci velosiped-
çini ötmԥsi üçün getdiyi mԥsafԥ 9ǜW W ROPDOÕGÕU Üçüncü
velosipedçinin birinci velosipedçini ötmԥsi üçün getdiyi mԥsafԥ
isԥ 9ǜW +15(t+1.5) ROPDOÕGÕU %HOԥliklԥ, üçüncü velo-
sipedçinin sürԥtini tԥyin etmԥN oQ DúD÷ÕGDNÕ Wԥnliklԥr siste-
mini hԥll etmԥliyik.
(3)
(3) tԥnliklԥr sistemindԥ müԥyyԥn çevrilmԥlԥU DSDUGÕTGDQ
sonra V=2t+16 (4) bԥrabԥUOL\LQL DODUÕT  Eԥrabԥrliyini (3)
tԥnliklԥr sisteminin birinci tԥnliyindԥ nԥzԥrԥ alsaq -
úԥklindԥ kvadrat tԥQOLNDOÕQDU
(5) tԥnliyinin mԥsԥlԥQLQ úԥrtini ödԥyԥn kökü isԥ t=1 ola-
caq. Demԥli, üçüncü velosipedçi hԥrԥkԥtԥ EDúODGÕqdan t=1
VDDWVRQUDLNLQFLYHORVLSHGoLQL|WPúGU0ԥsԥlԥnin digԥUúԥr-
tini nԥzԥrԥ alsaq, üçüncü velosipedçi 2,5 saatdan sonra birinci
velosipedçini ötԥU W  ROPDVÕQÕ  Eԥrabԥrliyindԥ nԥzԥrԥ
alsaq, üçüncü avtomobilin sürԥWLQLQ9 ǜ NPVDDt)
oldu÷XQX DOÕUÕT hoQF YHORVLSHGoLQLQ VUԥtinin 18 km/saat
ROPDVÕQÕ Pԥsԥlԥnin mԥzmununa daxil edԥk vԥ bԥ]L úԥrtlԥri
mԥsԥlԥdԥ nԥzԥrԥ almayaq.
Mԥsԥlԥ  øNL YHORVLSHGoL H\QL YD[WGD H\QL LVWLTDPԥtdԥ
hԥrԥkԥtԥ EDúODGÕ %LULQFL YHORVLSHGoLQLQ VUԥti 15 km/saat,
ikinci velosipedçinin sürԥti isԥ  NPVDDWGÕU <DUÕP VDDWGDQ
sonra hԥmin istiqamԥtdԥ sürԥti 18 km/saat olan üçüncü velosi-
SHGoL \RODGúG1ԥ qԥdԥr vaxtdan sonra üçüncü velosipedçi
birinci vԥ ikinci velosipedçilԥrԥ çatar?
Bu mԥsԥlԥdԥ verilԥn situasiya mԥsԥlԥ 5-dԥ verilԥn situasi-
yadan az fԥrqlԥnir. Lakin üçüncü velosipedçinin sürԥtinin mԥ-
OXP ROPDVÕ Kԥll prosesini qismԥQ DVDQODúGÕUÕU %XUDGD Wԥsvir
ROXQDQVLWXDVL\DDúD÷ÕGDNÕODUGDQLEDUԥtdir:
- eyni mԥntԥqԥdԥn eyni istiqamԥtdԥ sürԥtlԥri 15 km/saat vԥ
NPVDDWRODQLNLYHORVLSHGoL\RODGúU

127
 - \DUÕP VDDWGDQ VRQUD oQF YHORVLSHGoL Kԥmin istiqa-
mԥtdԥ hԥrԥkԥtԥ EDúOD\ÕUYԥ onun sürԥWLNPVDDWGÕU
- nԥ qԥdԥr vaxtdan sonra üçüncü velosipedçi birinci vԥ
ikinci velosipedçilԥrԥ çatacaq;
Mԥsԥlԥni DúD÷ÕGDNÕNLPLPRGHOOԥúGLUPԥk olar:
V1
M N B
A

V3
V2
Sxem 2.7.2.

Sxem 2.7.2 qeyd olunan M vԥ N nöqtԥlԥri üçüncü velosi-

SHGoLQLQ X\÷XQ RODUDT LNLQFL Yԥ birinci velosipedçilԥri ötmԥ
DQÕQÕWԥsvir edir. Bu mԥsԥlԥdԥ üçüncü velosipedçinin sürԥtinin
verilmԥsi mԥsԥlԥnin iki üsulla (hesab vԥ cԥbri üsulla) hԥll olun-
maVÕQD LPNDQ \DUDGÕU %X KDO oQ KHVDE VXOX LOԥ hԥlli
nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Hԥlli:
<DUÕP VDDW ԥrzindԥ ikinci velosipedçi nԥ qԥdԥr mԥsafԥ
qԥt edԥr?
12 ǜ 0,5 = 6 (km)
2. øNLQFLYԥ üçüncü velosipedçilԥrin sürԥt fԥrqlԥri nԥ qԥdԥr-
dir?
18 – 12 = 6 (km/saat)
3. Nԥ qԥdԥr vaxtdan sonra üçüncü velosipedçi ikinci
velosipedçiyԥ çatar?
6 : 6 = 1 (saat)
<DUÕP VDDW ԥrzindԥ birinci velosipedçi nԥ qԥdԥr yol
gedԥr?
15 ǜ 0,5 = 7,5 (km)
5. Birinci vԥ üçüncü velosipedçilԥrin sürԥt fԥrqlԥri nԥ
qԥdԥrdir?
18 – 15 =3 (km/saat)
6. Nԥ qԥdԥr vaxtdan sonra üçüncü velosipedçi birinci
velosipedçiyԥ çatar?

128
 7,5 : 3 = 2,5 (saat)
Burada 1-3 mԥrhԥlԥlԥrinin 4-6 mԥrhԥlԥlԥrindԥQKHoELUDVÕ-
OÕOÕ÷Õ\R[GXU'HPԥli, 6-FÕPԥsԥlԥ kԥmiyyԥtlԥULDUDVÕQGDDVÕOÕ-
OÕTROPD\DQLNLPԥsԥlԥQLQNRPELQDVL\DVÕQGDQLEDUԥtdir. Mԥsԥlԥ
5-dԥ isԥ ԥksinԥ, hԥrԥkԥtԥ sԥUI ROXQDQ YD[W DUDVÕQGD DVÕOÕOÕ÷D
ԥsasԥn mԥFKXOXWDSGÕT0ԥsԥlԥ 6-QÕFԥbri üsulla da hԥll etmԥk
olar. Qeyd olunanlardan belԥ nԥticԥyԥ gԥlԥ bilԥrik ki, mԥsԥ-
lԥlԥrin strukturuna vԥ kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕ÷D ԥsasԥn
RQODUÕQKԥOOVXOODUÕDúD÷ÕGDNÕNLPi olur:
-\DOQÕ]KHVDEVXOXLOԥ;
-\DOQÕ]Fԥbri üsulla;
-hesab vԥ cԥbri üsulla;
Burada ԥsasԥn mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥOOL VXOODUÕ Qԥzԥrdԥ
tutulur.
Mԥsԥlԥ øNLGOJԥr müԥyyԥQVLIDULúTԥbul etdilԥr. Birinci
dülgԥU  VDDW LúOԥdikdԥn sonra ikisi birlikdԥ 4 saat LúOԥdilԥr.
Nԥticԥdԥ VLIDULúLQ  \HULQԥ yetirildiyi mԥlum oldu. Bu
VLIDULúLELULQFLGOJԥr ikinci dülgԥrdԥn 5 saat çox vaxta yerinԥ
yetirԥrsԥVLIDULúL\HULQԥ yetirmԥk üçün dülgԥrlԥrin hԥr birinԥ nԥ
qԥdԥUYD[WOD]ÕPGÕU"
Mԥsԥlԥdԥ tԥsvir olunan situasiya belԥdir:
- iki dülgԥr müԥyyԥQVLIDULúL\HULQԥ yetirmԥlidirlԥr;
- ԥvvԥl birinci dülgԥUVDDWLúOԥyir;
- TDODQ LúLQ Pԥyyԥn hissԥsini iki dülgԥr birlikdԥ 4 saat
LúOԥyirlԥr;
- nԥticԥdԥ VLIDULúLQ-i yerinԥ yetirildiyi mԥlumdur;
- EXLúLD\UÕOÕTGDELULQFi dülgԥr, ikinci dülgԥrdԥn 5 saat çox
vaxta görür;
- sifarLúL yerinԥ yetirmԥk üçün hԥr bir dülgԥrԥ D\UÕOÕTGDQԥ
qԥdԥUYD[WOD]ÕPGÕU
Mԥsԥlԥnin mԥzmununda dülgԥrlԥULQ LúJ|UPԥ qabiliyyԥt-
lԥrinin fԥrqi konkret göstԥULOPLúGLU %HOԥ NL VLIDULúL D\UÕOÕTGD
yerinԥ yetirmԥk üçün birinci dülgԥrԥ ikinci dülgԥrin sԥrf etdiyi
vaxtdan 5 saat çox vaxt tԥlԥE ROXQXU øNLQFL GOJԥU VLIDULúL x
saata yerinԥ yetirirsԥ, onda birinci dülgԥU EX LúL x +5 saata

129
yerinԥ yetirԥr. 1 saata birinci dülgԥUVLIDULúLQ hissԥsini, ikin-
ci dülgԥr isԥ hissԥsini yerinԥ yetirir. MԥsԥlԥQLQúԥrtindԥ sifa-
ULúL\HULQԥ yetirmԥk üçün birinci dülgԥrin 6 saat, ikinci dülgԥrin
isԥ VDDWLúOԥmԥsi vԥ VLIDULúLQ\HULQԥ yetirildiyi mԥlumdur.
4H\GROXQDQODUÕQUL\D]LLIDGԥVLDúD÷ÕGDNÕNLPLRODFDT

Bu tԥnliyi hԥll etsԥk, mԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ X\÷XQx DOÕQDU

Bu isԥ o demԥNGLUNLVLIDULúL\HULQԥ yetirmԥk üçün ikinci dül-
gԥrԥ 10 saat, birinci dülgԥrԥ isԥ VDDWYD[WOD]ÕPGÕU
Bu mԥsԥlԥQLQ úԥrtԥ ԥsasԥn hԥlli yeganԥdir. Mԥsԥlԥnin
mԥzmununda cüzi dԥ\LúLNOLNHGԥk:
Mԥsԥlԥ øNLGOJԥr müԥyyԥQVLIDULúTԥbul etdilԥr. Dülgԥr-
lԥrdԥQELULLNLVDDWLúOԥdikdԥn sonra, ikisi birlikdԥ VDDWLúOԥdi-
lԥr. Nԥticԥdԥ VLIDULúLQ  \HULQԥ yetirildiyi mԥlum oldu. Bu
VLIDULúL \HULQԥ yetirmԥk üçün dülgԥrlԥrdԥn birinԥ digԥrindԥn 5
saat çox vaxt tԥlԥb olunursa, hԥr bir dülgԥrԥ VLIDULúL \HULQԥ
yetirmԥNoQD\UÕOÕTGDQԥ qԥdԥUYD[WOD]ÕPGÕU"
MԥsԥlԥQLQúԥrtindԥki vaxt fԥrqi konkret göstԥrilmԥdiyindԥn
burada iki hal mümkündür:
1. Birinci dülgԥrԥ VDDWoR[YD[WOD]ÕPGÕU
2. øNLQFLGOJԥrԥ VDDWoR[YD[WOD]ÕPGÕU
Birinci hal üçün bu mԥsԥlԥnin hԥlli mԥsԥlԥ 7-nin hԥlli ilԥ
üst-üstԥ GúUøNLQFi hal üçün bu mԥsԥlԥdԥ fԥrqli nԥticԥ DOÕQD-
caq. Burada vaxt fԥrqinԥ ԥsasԥQ DVÕOÕOÕT NRQNUHW YHULOPԥdi-
yindԥn mԥsԥlԥnin iki müxtԥlif hԥlli var. Bu hԥllԥU DúD÷ÕGDNÕ
tԥnliklԥr vasitԥsilԥ UHDOODúGÕUÕOÕU
(6) (7)
Bu mԥsԥlԥnin mԥzmununda «Birinci dülgԥU  VDDW LúOԥ-
dikdԥn sonra, ikisi birlikdԥ  VDDW LúOԥdilԥr» mԥOXPDWÕQÕ ³Dül-
gԥrlԥrdԥQ ELUL  VDDW LúOԥdikdԥn sonra, ikisi birlikdԥ 4 saat
LúOԥdilԥUªúԥrti ilԥ ԥvԥz etsԥk, mԥsԥlԥnin hԥlli prosesini model-
lԥúdirԥQDúD÷ÕGDNÕԥlavԥ tԥnliklԥri dԥ DODUÕT
(8) (9)

130
 Belԥliklԥ (6), (7), (8), (9) tԥnliklԥrindԥ müԥyyԥn
analogL\DODUÕQROPDVÕQDED[PD\DUDTDOÕQDQQԥticԥlԥr fԥrqlidir.
Buna sԥbԥE VLIDULúLQ \HULQԥ yetirilmԥsindԥ KDQVÕ GOJԥrԥ daha
oR[YD[WOD]ÕPROPDVÕYԥ ilk 2 VDDWGDKDQVÕQÕQWԥNLúOԥmԥsidir.
Mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ mԥrhԥlԥlԥrdԥQ KDQVÕQÕQ DUGÕFÕO
yerinԥ yetirilmԥsi bԥzԥn nԥzԥrԥ DOÕQPÕU%XPԥsԥlԥnin struktu-
rundan vԥ verilԥnlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUGDQDVÕOÕGÕU
Mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ ilkin olaraq mԥsԥlԥnin mԥz-
munu tԥhlil edilir. Bu tԥhlilԥ X\÷XQKԥOOVXOXQXQD[WDUÕOPDVÕ
müԥyyԥn edilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulur. Mԥsԥlԥ hԥllinin qeyd olunan
mԥrhԥlԥlԥrlԥ LFUDROXQPDVÕKԥPLúԥ mümkün olmaya bilԥr. Bԥzi
hallarda hԥOOLQDQDOL]LúLIDKLDSDUÕOÕUYԥ EX\DQDúPDGDTDUúÕ\D
qoyulan mԥqsԥdԥ çatmaq üçün mԥntiqi mühakimԥ ԥsas rol
R\QD\ÕU ùDJLUGOԥULQ \Dú Yԥ bilik sԥviyyԥlԥrinԥ müvafiq olaraq
bԥzԥn mԥsԥlԥlԥrin sxematik yazÕOÕúÕQD HKWL\DF ROPXU %X R
demԥk deyil ki, mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ bu mԥrhԥlԥ icra
olunmur.
Xüsusԥn hԥndԥsi mԥzmunlu fԥza mԥsԥlԥlԥrinin hԥllindԥ
tԥdqiqat üçün mühüm elementlԥrin müstԥvi üzԥrindԥ tԥsvir-
lԥrinԥ ED[ÕOÕU %XUDGD úDJLUGOԥrin fԥza tԥsԥvvürlԥrinin güclü
ROPDVÕ oQ PVWԥYL ILTXUODUÕQÕQ [DVVԥ vԥ ԥlamԥtlԥri
DQDORJL\DVÕQGDQ LVWLIDGԥ olunur. Mԥsԥlԥ hԥllinin mԥrhԥlԥlԥrini
/0)ULGPDQPXPLúԥkildԥ sxem 2.7.3-dԥki kimi verilmԥsini
tԥklif edir. [218; 29].

131
 Mԥsԥlԥ

Mԥsԥlԥnin analizi
Mԥsԥlԥnin
sxematik
\D]ÕOÕúÕ

HԥOOVXOXQXQD[WDUÕOPDVÕ

HԥOOLQSODQÕ

Hԥllin analizi Hԥll SODQÕQÕQLFUDVÕ Mԥsԥlԥnin tԥdqiqi

HԥOOLQ\R[ODQÕOPDVÕ

Cavab

Sxem 2.7.3.

Sxem 2.7.3-ԥ X\÷XQEԥzi xarakteristik mԥsԥlԥlԥri nԥzԥrdԥn

keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 8. Eyni zamanda A vԥ B mԥntԥqԥlԥrindԥQ TDUúÕ-
qarúÕ\DLNLDYWRPRELO\RODGúG$PԥntԥqԥsindԥQoÕ[DQDYWR-

132
mobil B mԥntԥqԥsindԥn gԥlԥn avtomobillԥ J|UúGNGԥn 4 saat
sonra B mԥntԥqԥsinԥ vԥ hԥPLQ J|UúGԥn 9 saat sonra isԥ B
mԥntԥqԥsindԥn gԥlԥn avtomobil A mԥntԥqԥsinԥ oDWGÕ +ԥr bir
avtomobil neçԥ VDDW\ROGDROPXúGXU"
Bu mԥsԥlԥdԥ iki obyektin - avtomobilin hԥrԥkԥti tԥsvir
ROXQPXúGXU+ԥrԥkԥti xarakterizԥ edԥn üç kԥmiyyԥtdԥn (v, s, t)
biri qeyri-DúNDU úԥkildԥ verilmԥklԥ LNLVL KDTTÕQGD KHo ELU
mԥlumat verilmԥyib. Mԥsԥlԥdԥ situaVL\DDúD÷ÕGDNÕNLPLGLU
- eyni zamanda A vԥ B mԥntԥqԥlԥrindԥn sürԥtlԥri mԥlum
ROPD\DQLNLDYWRPRELO\RODGúU
- onlar müԥyyԥn C nöqtԥsindԥ J|UúGNGԥn sonra hԥmin
sürԥtlԥ hԥrԥkԥtlԥrini davam edirlԥr;
- J|UúGԥn 4 saat sonra A mԥntԥqԥsindԥQoÕ[DQDYWRPRELl
B mԥntԥqԥsinԥ vԥ hԥPLQ J|UúGԥn 9 saat sonra isԥ B
mԥntԥqԥsindԥQoÕ[DQDYWRPRELO$Pԥntԥqԥsinԥ oDWÕU
-hԥr bir avtomobil neçԥ VDDW\ROGDROPXúGXU"
Mԥsԥlԥdԥ verilԥQVLWXDVL\DQÕQV[HPDWLNWԥsviri belԥdir.
x V2
C
A
V1 B
S-x
Sxem 2.7.4.

Tԥsvirԥ ԥsasԥn A vԥ B mԥntԥqԥlԥULDUDVÕQGDNÕ6Pԥsafԥsi-

nin bԥrabԥUROGX÷XTԥEXOHGLOLU*|Uúԥ qԥdԥr A mԥntԥqԥsindԥn
oÕ[DQ DYWRPRELO x (km) mԥsafԥ qԥt edԥrsԥ, onda B mԥntԥqԥ-
sindԥQoÕ[DQDYWRPRELOKԥmin müddԥtdԥ S-x (km) mԥsafԥ qԥt
edԥr. Hԥr bir ԥmԥliyyatda mԥntiq müԥyyԥn mühakimԥyԥ ԥsas-
lanGÕUÕOPDOÕGÕU 'R÷UX Yԥ mükԥmmԥl nԥzԥriyyԥyԥ ԥsaslanan
mühakimԥdԥQ DOÕQDQ Pԥntiq istԥnilԥn mԥsԥlԥnin hԥllinԥ úԥrait
\DUDGÕU0ԥyyԥn suallarlDúDJLUGOԥrԥ edilԥn müraciԥt ԥVDVÕQGD
avtomobillԥrin sürԥtlԥULDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕ÷ÕDúNDUHWPԥk olar. A
mԥntԥqԥsindԥQ oÕ[DQ DYWRPRELOLQ VUԥtinin V1, B mԥntԥqԥsin-
dԥQoÕ[DQDYWRPRELOLQVUԥtini V2 ilԥ LúDUԥ edԥk. Sxem 2.7.4-dԥ

133
ԥ\DQL RODUDT J|Uúԥ qԥdԥr hԥr bir avtomobilin getdiyi yol
J|Uúdԥn sonra digԥrinin gedԥcԥyi yola bԥrabԥU ROPDVÕ úԥrti
mԥsԥlԥnin hԥOOL oQ ©EDúODQ÷ÕF Q|TWԥVLQLQª WDSÕOPDVÕ GHPԥk-
dir. Ümumiyyԥtlԥ, bԥzi mԥsԥlԥlԥULQ úԥrtindԥ hԥtta bir sözün
götürülmԥVL ]DPDQÕ Pԥsԥlԥnin hԥllindԥ müԥyyԥn problemlԥr
\DUDQÕU
Qeyd olunanlara ԥsasԥn A mԥntԥqԥsindԥQ oÕ[DQ DYWRmo-
ELOLQJ|Uúԥ qԥdԥr getdiyi yol x = V1ǜWJ|UúGԥn sonra getdiyi
yol isԥ S – x ǜ91 olar. Eyni qayda ilԥ B mԥntԥqԥsindԥQoÕ[DQ
DYWRPRELOLQ J|Uúԥ qԥdԥr getdiyi yol S – x = V2ǜW J|UúGԥn
sonUDNÕJHWGL\L\ROLVԥ [ ǜ92 olacaq. HԥOOLQ©EDúODQ÷ÕFQ|T-
tԥVLª DGODQGÕUGÕ÷ÕPÕ] úԥrti sonuncu mühakimԥlԥrdԥ nԥzԥrԥ
alsaq
ǜ91= V2ǜt (9) vԥ 9V2 = V1ǜ t (10) tԥnliklԥULQLDODUÕT
(9) vԥ (10) tԥnliklԥrini tԥrԥf-tԥrԥfԥ bölsԥk bԥra-
bԥrOL\LQL DODUÕT %X LVԥ avtomobillԥrin sürԥtlԥUL DUDVÕQGDNÕ
DVÕOÕOÕ÷ÕQ úԥklindԥ ROPDVÕ GHPԥkdir. Sonuncu
bԥrabԥrliyi (9)-da nԥzԥrԥ DOVDTW VDDWDOÕQDU
Demԥli, avtomobillԥU J|Uúԥ qԥdԥU  VDDW \ROGD ROPXú-
dular. Bu isԥ A mԥntԥqԥsindԥQoÕ[DQDYtomobilin cԥmi
6 + 4 = 10 (saat) vԥ B mԥntԥqԥsindԥQ oÕ[DQ DYWRPRELOLQ LVԥ
cԥmi 6 + 9 = 15 VDDW\ROGDROPDVÕGHPԥkdir. Mԥsԥlԥdԥ V1 =
ǜ 92 DVÕOÕOÕ÷ÕQD ԥsasԥn xüsusi hallara istinad edԥrԥk,
mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ zԥLI úDJLUGOԥr üçün dԥ PDUDTOÕ
situasiya yaratmaq olar. Bunun üçün daxil edilԥn kԥmiyyԥtlԥrin
ԥdԥdi qiymԥtlԥrinin mԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ vԥ úDJLUGOԥrin bilik
sԥviyyԥlԥrinԥ X\÷XQ ROPDVÕQÕ Pԥllim diqqԥtdԥ VD[ODPDOÕGÕU
Mԥsԥlԥn mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ ilkin olaraq a vԥ b
ԥdԥdlԥrinin natural ԥdԥdlԥrin tam kvadratla ifadԥ ROXQPDVÕQD
LPNDQ \DUDGÕOPDOÕGÕU %X Pԥsԥlԥnin mԥzmununun bütün
úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn dԥUN ROXQPDVÕQD PVEԥt tԥsir göstԥrԥcԥk.
6RQUDNÕ Pԥrhԥlԥdԥ a vԥ b-nin mԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ X\÷XQ
seçilmԥsindԥ fԥUTOLOLN úDJLUGOԥrdԥ tԥGTLTDWoÕOÕT TDELOL\\ԥtlԥrini
LQNLúDI HWGLUԥcԥk. Mԥsԥlԥ 8-in mԥzmunu vԥ hԥlli prosesinin

134
tԥhlili ]DPDQÕ LON ED[ÕúGDQ /0 )ULGPDQ Wԥrԥfindԥn YHULOPLú
sxemdԥki bütün mԥrhԥlԥlԥULQ LFUD ROXQPDGÕ÷Õ Qԥticԥsinԥ gԥlԥ
bilԥULN 'R÷UXGXr, mԥsԥlԥdԥ verilԥn situasiya vԥ kԥmiyyԥtlԥr
DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODU TH\UL-DúNDU úԥkildԥ ROGX÷XQGDQ Kԥmin
mԥrhԥlԥlԥrdԥn hԥr birinin PXPLúԥkildԥ tԥKOLOLúDJLUGOԥr üçün
nisbԥtԥn çԥtindir. Lakin mԥntiqi vԥ intuisi\DVÕ \NVԥk olan
úDJLUGOԥU PXPL úԥkildԥ bu tip mԥsԥlԥlԥrin tԥhlilini vԥ
nԥticԥsini müzakirԥ edԥ bilԥrlԥr. Bԥzi mԥsԥlԥlԥrdԥ qeyd olunan
KDOODUÕQEWQVLQLIoQWDPD\GÕQROPDVÕQÕWԥmin etmԥk üçün
müԥllim xüsusidԥn ümumiyԥ keçmԥni nԥzԥrԥ almaOÕGÕU %X
halda tԥhlil sxem 2.7.3-ün bütün mԥrhԥlԥlԥrindԥ istifadԥ
ROXQGX÷XQX Wԥsdiqlԥyԥcԥk. Mԥsԥlԥnin hԥlli mԥrhԥlԥlԥrin
metodik ԥdԥbiyyatlarda tԥNOLI ROXQDQ KDOODUÕ PXPL úԥkildԥ
eynidir. Lakin mԥsԥlԥlԥrin mԥzmunu vԥ úԥrti daxilindԥ
\DQDúPDODUGD EX PԥrhԥlԥlԥULQ KDPÕVÕ H\QL DUGÕFÕOOÕTOD Wԥtbiq
olunmur.
Mԥsԥlԥ 9. Eyni vaxtda A mԥntԥqԥsindԥn B mԥntԥqԥsinԥ
piyada vԥ YHORVLSHGoL \ROD GúG 9HORVLSHGoL %-yԥ oDWÕE Yԥ
geriyԥ A mԥntԥqԥsinԥ hԥrԥkԥti davam etdirԥrԥk piyada ilԥ gö-
Uúmԥsinԥ 1 saat sԥUI ROXQGX%X J|UúGԥn sonra piyada hԥrԥ-
kԥtini B istiqamԥtindԥ davam etdi, velosipedçi isԥ hԥmin an
geriyԥ TD\ÕGDUDT%LVWLTDPԥtindԥ hԥrԥkԥtԥ EDúODGÕ9HORVLSHGoL
B-yԥ oDWGÕTGDQ VRQUD \HQLGԥn geriyԥ A istiqamԥtindԥ hԥrԥkԥti
davam etdirԥrԥk piyada ilԥ J|UúG %LULQFL J|UúGԥQ VRQUDNÕ
J|Uúԥ qԥdԥr 40 dԥqiqԥ sԥrf olunubsa, piyada A-dan B–yԥ
mԥsafԥni nԥ qԥdԥr vaxta gedԥr?
Bu mԥsԥlԥ 8-ci mԥsԥlԥyԥ nisbԥtԥn mԥ]PXQ ED[ÕPÕQGDQ
daha mürԥkkԥbdir. Belԥ ki, mԥsԥlԥdԥ tԥVYLUROXQDQVLWXDVL\DQÕn
ELUEDúDWԥKOLOROXQPDVÕúDJLUGOԥr üçün ԥlveULúOLROPXU0ԥsԥlԥni
iki «alt mԥsԥlԥyԥ» a\ÕUPDTRODU/DNLQEX\DQDúPDGDNԥmiyyԥt
DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODUÕ VԥrbԥVW úԥkildԥ müԥyyԥQ ROXQPDVÕ oԥtin-
dir. Bu bölmԥdԥ ԥvvԥOED[GÕ÷ÕPÕ]Pԥsԥlԥlԥrԥ X\÷XQ©DOWPԥsԥ-
lԥª DQOD\ÕúÕ D\UÕ-D\UÕOÕTGD Wԥtbiq oluna bilԥr. Mԥsԥlԥnin mԥz-
PXQXDúD÷ÕGDNÕODUGDQLEDUԥtdir:
- eyni vaxtda A mԥntԥqԥsindԥn B mԥntԥqԥsi istiqamԥtindԥ
piyada vԥ YHORVLSHGoL\RODGúU

135
 - velosipedçi B-yԥ oDWÕE Yԥ JHUL TD\ÕGDQGD SL\DGD LOԥ
J|UúU
- ilk hԥrԥkԥtdԥQJ|Uúԥ qԥdԥr 1 saat vaxt sԥrf olunur;
- J|UúGԥn sonra piyada hԥrԥkԥtini davam edir, velosipedçi
isԥ hԥmin an hԥrԥkԥt istiqamԥtini dԥ\Lúԥrԥk piyada ilԥ eyni
istiqamԥtdԥ B-yԥ GR÷UXKԥrԥkԥt edir;
- velosipedçi B-yԥ oDWÕE\HQLGԥn A istiqamԥtindԥ hԥrԥkԥti
davam etdirԥrԥk piyada ilԥ ikinci dԥfԥ J|UúU
- piyada vԥ velosipedçinin ELULQFL J|UúOԥrindԥQ VRQUDNÕ
J|UúOԥrinԥ qԥdԥr sԥrf olunan vaxt 40 dԥqiqԥdir;
- piyada A vԥ B mԥntԥqԥlԥUL DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥsini nԥ
qԥdԥr vaxta gedԥr?
Qeyd olunanlar vԥ mԥsԥlԥnin analizi onu göstԥrir ki, hԥrԥ-
kԥtԥ sԥrf olunan vaxt ԥrzindԥ piyada AB
mԥsafԥsini tam qԥt etmԥPLúGLU
MԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ piyada vԥ velosipedçinin hԥrԥkԥtlԥri
eyni istiqamԥtli hԥrԥkԥtԥ aid olmaVÕQD ED[PD\DUDT Pԥyyԥn
müddԥtdԥn sonra bu hԥrԥkԥW TDUúÕ-TDUúÕ\D Kԥrԥkԥtԥ çevril-
PLúGLU(\QLKԥrԥkԥt növünԥ sԥrf olunan vaxt velosipedçi üçün
konkret verilmԥPLúGLU /DNLQ SL\DGDQÕQ Kԥrԥkԥti üçün sԥrf
ROXQDQ YD[WÕQ YHULOPԥsi ilԥ digԥr kԥmiyyԥtlԥriQ WDSÕOPDVÕ
mümkün olmur. Mԥsԥlԥ hԥOOLQLQ©EDúODQ÷ÕFQ|Ttԥsini» tapmaq
üçün mԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ tԥVYLU ROXQDQ LNL J|UúQ UHDO
vԥziyyԥWLQLD\UÕOÕTGDDQDOL]HGԥk.
Tutaq ki, A vԥ B mԥntԥqԥlԥULDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ S-ԥ bԥra-
bԥrdir. Piyada vԥ velosipedçi eyni vaxtda A mԥntԥqԥsindԥn B
istiqamԥtindԥ hԥrԥkԥtԥ EDúOD\ÕE Yԥ J|UúEOԥrsԥ, onda mԥsԥ-
lԥQLQ úԥrtinԥ ԥsasԥn velosipedçinin bu müddԥt ԥrzindԥ getdiyi
yol bütöv yoldan (AB mԥntԥqԥsindԥn) çoxdur. Bu belԥ olmasa
úԥrtԥ ԥsasԥQ J|Uú EDú WXWPD] Bu fakt úDJLUGOԥrin diqqԥtinԥ
xüsusԥQoDWGÕUÕOPDOÕGÕU
Ԥgԥr piyada yolun x hissԥsini qԥt edibsԥ, onda
velosipedçinin getdiyi yol S + S – x = 2S – x olacaq. Birinci
J|UúQ 0 Q|TWԥsindԥ oldu÷XQX Qԥzԥrԥ alsaq birinci «alt
mԥsԥlԥnin» hԥndԥsi tԥsviri sxem 2.7.5-dԥki kimi olacaq:

136
 x
M
A
B
S-x
Sxem 2.7.5.

Velosipedçinin sürԥtini V1 SL\DGDQÕQ VUԥtini isԥ V2 ilԥ

-
LúDUԥ etsԥk, mԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ ԥsasԥn (11) olar.
øNLQFLJ|UúQPԥyyԥn N nöqtԥsindԥ ROGX÷XQXIԥrz edԥk.
Mԥsԥlԥdԥki növbԥWL VLWXDVL\DQÕ sxem 2.7.5-dԥ ELUEDúD Wԥsvir
ROXQPDVÕWԥlim prosesindԥ müԥyyԥn çԥtinlik yaradacaq. Burada
mücԥrrԥdlԥúGLUPԥdԥn istifadԥ olunur. Tԥcrübԥ göstԥrir ki, eyni
zamanda DUGÕFÕO SURVHVOԥrin iki dԥfԥ tԥtbiq edilmԥsi úDJLUGOԥr
tԥrԥfindԥn asan mԥnimsԥnilmir. Piyada vԥ velosipedçinin
J|Uúlԥrinԥ qԥdԥr sԥUIROXQDQYD[WDUDVÕQGDDVÕOÕOÕTDúNDUúԥkil-
dԥ verilmԥyib vԥ bu mürԥkkԥb bir hԥrԥkԥti xarakterizԥ edir.
Ona görԥ dԥ ELULQFL J|UúGԥQ VRQUD SL\DGDQÕQ JHWGL\L \ROX
fԥrqli mԥchulla – y ilԥ LúDUԥ edԥk. Bu dԥ\Lúԥnin ԥvvԥl qԥbul
etdiyimiz dԥ\Lúԥnlԥrlԥ ԥlaqԥsinin riyazi tԥsvirini verԥk:
S –x = y
N
M B

y
Sxem 2.7.6

MԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ piyada vԥ velosipedçinin sürԥtlԥrindԥ

dԥ\LúLNOLN\R[GXU\ԥni sabitdir. Onda birinci prosesdԥNLLúDUԥ-
lԥmԥlԥrdԥn istifadԥ etmԥklԥ DúD÷ÕGDNÕWԥnliklԥULDODUÕT
– -
(12)
(12)-dԥ 2S – 2x – y ifadԥsi velosipedçinin 40 dԥqiqԥ müd-
dԥtindԥ getdiyi yoldur. Belԥ ki, sxem 2.7.5-ԥ ԥsasԥn MB mԥsa-
fԥsi (S –x) -ԥ bԥrabԥrdir. Piyada bu yolun y mԥsafԥsini qԥt
edibsԥ úԥrtԥ ԥsasԥn velosipedçi bütün (S – x) mԥsafԥsini vԥ

137
ԥlavԥ olaraq S – x – y mԥsafԥsini qԥt edib. YԥQLELULQFLJ|Uú-
dԥQLNLQFLJ|Uúԥ qԥdԥr velosipedçinin getdiyi yol S – x + S – x
– \ ǜ6 ǜx – y olub.
(11) vԥ (12) tԥnliklԥrindԥn ibarԥt tԥnliklԥr sistemini hԥll
etsԥN 6  ǜ92 DOÕQDU %X LVԥ SL\DGDQÕQ $ Pԥntԥqԥsindԥn B
mԥntԥqԥsinԥ getmԥsi üçün sԥUI ROXQDQ YD[WÕQ  VDDW ROPDVÕ
demԥNGLU 9HULOPLú Pԥsԥlԥni bir neçԥ «alt mԥsԥlԥyԥª D\ÕUPDT
olar. MԥsԥlԥQLQúԥrti vԥ kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕ÷Dԥsasԥn
VLWXDVL\DQÕQ Wԥsviri fԥrqli modellԥrdԥn ibarԥt ola bilԥr. Lakin
bütöv prosesin hԥndԥsi tԥsvirindԥ mԥzmunca az fԥUTROPDOÕGÕU
%X UL\D]L LúDUԥlԥrdԥn vԥ VLWXDVL\DQÕQ ED[ÕOPDVÕ KDOODUÕQGDQ
DVÕOÕGÕU.RQNUHWRODUDTED[GÕ÷ÕPÕ]VRQXQFXPԥsԥlԥdԥ 2.7.5 vԥ
2.7.6 sxemlԥrini birlԥúGLUԥrԥk DúD÷ÕGDNÕV[HPLDOPDTRODU

x M y N S–x

A
B
S

Sxem 2.7.7

Mԥsԥlԥnin mԥzmunu vԥ onun hԥlli prosesini analiz etmԥk

üçün mԥsԥlԥdԥ verilԥnlԥrin, D[WDUÕODQODUÕQGԥ\LúGLULOPԥsi, digԥr-
lԥri ilԥ ԥvԥ]ROXQPDVÕKDOODUÕQDED[PDTRODU%XUDGD$%Pԥsa-
fԥsini velosipedçi nԥ qԥdԥr vaxta qԥt edԥU VXDOÕQÕQ TR\XOXúX
digԥr kԥmiyyԥtlԥrin müԥyyԥn edilmԥsi üçün tԥGTLTDWVXDOÕNLPL
qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr. Qeyd olunan mԥsԥlԥlԥrin mԥzmunu vԥ
hԥlli mԥsԥlԥ hԥlli mԥrhԥlԥlԥULQLQEWQKDOODUՁoQDoÕTúԥkildԥ
icra olunmur. Elԥ mԥsԥlԥlԥr mövcuddur ki, onun mԥzmunun-
GDQELUúԥrtin (sözün) götürülmԥsi hԥllin mümkünlüyünü tԥmin
etmir. Bu mԥzmunlu bir mԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ $%&oEXFD÷ÕQÕQ%&Wԥrԥfi üzԥrindԥ D nöqtԥsi
J|WUOPúGU %0 PHGLDQÕ $' SDUoDVÕ LOԥ O nöqtԥsindԥ
kԥVLúLU%''& Yԥ AD = 42 sm olarsa, AO-QXWDSÕQ

138
 A

B C
D
ùԥkil 2.7.8

DövlԥW øPWDKDQ Mԥrkԥzinin ©$ELWXUL\HQWª MXUQDOODUÕQGD

maUDTOÕ Yԥ mԥntiqԥ ԥsaslanan mԥsԥlԥlԥr kifayԥt qԥdԥr verilir.
QԥEXO LPWDKDQODUÕQÕQ \HNXQ Qԥticԥlԥri ԥVDVÕQGD VWDWLVWLN Pԥlu-
matODUÕQ WԥKOLOL DSDUÕOÕU ùDJLUGOԥrin sԥhv hԥll etdiklԥri, yaxud
heç hԥll etmԥdiklԥri mԥsԥlԥlԥrin tԥKOLOL]DPDQÕRQXGR÷XUDQVԥ-
bԥblԥU úԥrh olunur. Qeyd olunan mԥsԥlԥ imtahan prosesindԥ
verilmԥyib vԥ onun verilmԥsi pedaqoji vԥ SVL[RORML ED[ÕPGDQ
düzgün hesab edilԥ bilmԥz. Mԥsԥlԥnin mԥzmununda «BM-in
PHGLDQ ROPDVÕª úԥrti verilmԥsԥ mԥsԥlԥnin hԥlli mümkün ol-
maz. Lakin BM-in AC-QLKDQVÕQLVEԥtdԥ bölmԥsi mԥlum olarsa
onda hԥOO DVDQODúDU 0ԥsԥlԥnin mԥ]PXQX DúD÷ÕGDNÕODUGDQ
ibarԥtdir:
1. $%&L[WL\DULoEXFDTGÕU
2. %0SDUoDVÕPHGLDQGÕU
3. $'SDUoDVÕQÕQX]XQOX÷XVP-dir;
4. BD:DC = 3:4 kimi tԥyin edilir;
5. $2SDUoDVÕQÕQX]XQOX÷XQԥ qԥdԥrdir?
M nöqtԥsi AC tԥrԥfinin orta nöqtԥsidir. BC tԥrԥfinԥ paralel
olan vԥ M nöqtԥsindԥn keçԥQ01SDUoDVÕQÕoԥkԥk.

K M
N

O
B C
D
ùԥkil 2.7.9

139
 Burada mԥsԥlԥnin hԥOOLoQ©EDúODQ÷ÕFQ|TWԥªoEXFD÷ÕQ
NM orta xԥtti hesab oluna bilԥr vԥ bu mԥsԥlԥdԥ BM-in median
ROPDVÕLOԥ ԥlaqԥGDUGÕU
MԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ ԥsasԥQ ¨%$& §¨1$0 1. SDUoDVÕ
%$' oEXFD÷ÕQÕQ .0 SDUoDVÕ LVԥ '$& oEXFD÷ÕQÕQ RUWD
xԥtlԥridir.
ùԥrtԥ görԥ %' N '& N ROGX÷XQGDQ 1.  ǜBD=1,5k;
KM= ǜ'& N RODU 4H\G ROXQDQ oEXFDTODUÕQ R[úDUOÕT ԥla-
mԥtlԥrinԥ ԥsasԥn = bԥrabԥrliklԥUL GR÷UXGXU
Burada úԥrtindԥQ DOÕUÕT NL $. =21(sm).
$2 $.  .2 ROGX÷XQGDQ ikinci mԥrhԥlԥdԥ OK mԥsafԥsini
WDSPDOÕ\ÕT10__%&ROGX÷XQGDQúԥkil 2.7.9-a ԥsasԥQ¨'%2§
¨.02%XUDGD ROGX÷XQGDQ DOÕUÕT NL - .
%XUDGDQ '2  ROGX÷XQX DOÕUÕT %X LVԥ KO = 21-12,6=
VPROPDVÕGHPԥkdir. Yԥni AO = 21 + 8,4 = 29,4 (sm) olar.
Bu mԥsԥlԥnin hԥlli üçün iki dԥfԥ oEXFDTODUÕQ R[úDUOÕ÷Õ
ԥlamԥtindԥn istifadԥ edildi. Bu mԥsԥlԥni iki «alt mԥsԥlԥyԥ»
D\ÕUPDT RODU Yԥ kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕTODU
DúNDUúԥkildԥ verildiyindԥn ԥlavԥ úԥrhԥ HKWL\DFROPD]øVWԥnilԥn
mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ mԥOXP DQOD\ÕúODUD LVWLQDG ROXQXU
Bԥ]L DQOD\ÕúODUÕQ DGÕ DoÕT úԥkildԥ verilmԥsԥ dԥ EX DQOD\Õú
GROD\ÕVÕ\ROODPԥOXPDQOD\ÕúÕQGaxilindԥ verilir. Mԥsԥlԥ 10-nun
mԥ]PXQXQDR[úDURODQEDúTDELUPԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ  .LoLN RWXUDFD÷Õ %&  sm olan bԥrabԥU\DQOÕ
trapeVL\DQÕQ LWL EXFD÷ÕQÕQ $0 Wԥnbölԥni yan tԥrԥfi CM=4 sm
vԥ MD=10 VP SDUoDODUÕQD E|Oԥrsԥ WUDSHVL\DQÕQ E|\N
oWXUDFD÷ÕQÕWDSÕQ
Mԥsԥlԥ hԥndԥsԥ mԥzmun xԥttinԥ aiddir vԥ onun ԥsas ob-
yekWL oEXFDTGÕU hoEXFD÷ÕQ HOHPHQWOԥri, növlԥri vԥ xassԥlԥri
nԥzԥri material vasitԥsilԥ verilir. MԥsԥlԥQLQúԥrti vԥ kԥmiyyԥtlԥr
DUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUGROD\ÕVÕ\ROODWԥsvir olunur.

140
 B 6 C
4
M
10

A D

ùԥkil 2.7.10

Mԥsԥlԥdԥ tԥsvir olunan situasiya belԥdir:

- ABCD bԥrabԥU\DQOÕWUDSHVL\DGÕU
- kiçik oturacaq –BC=6 sm-dir;
- AM tԥnbölԥndir vԥ TDUúÕ Wԥrԥfi CM=4 sm, MD=10 sm
uzunluqlu parçalara bölür;
- $'E|\NRWXUDFD÷ÕQÕQX]XQOX÷XQXWDSPDOÕ
Mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ úDJLUGOԥr ilkin olaraq nԥzԥri
materiallardan, düsturlardan vԥ kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕT-
lara ԥsasԥn mԥFKXOXQ WDSÕOPDVÕQD Fԥhd göstԥrirlԥr. 'R÷UXGXU
hԥr bir mԥsԥlԥnin hԥlli üçün qeyd olunanlar vacibdir. Lakin
bunlar istԥnilԥn mԥsԥlԥnin hԥlli üçün kifayԥt etmir. Bu mԥsԥ-
lԥdԥ verilԥnlԥr vԥ D[WDUÕODQODUDJ|Uԥ ELUEDúDKԥUKDQVÕDVÕOÕOÕ÷ÕQ
WDSÕOPDVÕ PPNQ GH\LO 0ԥsԥlԥnin hԥOOL SODQÕQÕQ D[WDUÕOPDVÕ
problemin tԥxminԥQ \DUÕVÕQD EԥrabԥUGLU $QOD\ÕúODU DUDVÕQGD
DVÕOÕOÕTODUÕQ \DUDGÕOPDVÕ Pԥyyԥn mԥntiqi mühakimԥlԥrin yü-
rüdülmԥsi vԥ tԥKOLOL úDJLUGOԥrdԥ PRWLYDVL\DQÕ PDUD÷Õ JFOԥn-
dirir. Bu mԥqsԥdlԥ úDJLUGOԥrԥ DúD÷ÕGDNÕ VXDOOD PUDFLԥt etmԥk
olar ùԥkil 2.7.10-GD WUDSHVL\DQÕQ RWXUDFDTODUÕQD SDUDOHO SDUoD
keçirsԥk, mԥsԥlԥnin hԥlli üçün hԥU KDQVÕ DVÕOÕOÕT Pԥyyԥn et-
mԥNRODUPÕ"ùDJLUGOԥULQFDYDEODUÕQÕQWԥhlili vԥ müzakirԥsi tam
olmasa da, qismԥn mԥsԥlԥQLQ©EDúODQ÷ÕFQ|TWԥVLQLQªWDSÕOmaVÕ-
na imkan yaradacaq. M nöqtԥsindԥn keçԥQ01SDUoDVÕWUDSHsi-
\DQÕQRWXUDFDTODUÕQDSDUDOHORODUVD, mԥsԥlԥnin hԥOOLoQKDQVÕ
kömԥNoL DQOD\ÕúODUGDQ LVWLIDGԥ etmԥN RODU %XQODUÕ Kԥndԥsi
tԥsvir edԥk.

141
 6 C
B
E 4M
N

10

A D
K
ùԥkil 2.7.11

Ԥvvԥlki bölmԥdԥ TH\G HWPLúGLN NL Pԥsԥlԥnin hԥlli üçün

orada verilԥnlԥrin ԥdԥdi qiymԥtlԥrini vԥ DVÕOÕOÕTODUÕQÕ Pԥyyԥn
qԥdԥr dԥ\LúPԥNRODU%XKDOGDDOÕQDQQԥticԥlԥrin tԥhlili vԥ ana-
lizi verilԥn mԥsԥlԥnin hԥllinԥ kömԥk edԥcԥk. Bu mԥsԥlԥdԥ isԥ
mԥzmunda heç bir dԥ\LúLNOLNROXQPD\ÕE6DGԥcԥ NM || AD par-
oDVÕYԥ CK A AD hündürlüyü çԥNLOPLúGLUùԥkil 2.7.11-dԥ veri-
lԥQ $10' WUDSHVL\DVÕ EԥrabԥU\DQOÕGÕU Yԥ AM onun diaqona-
OÕGÕU
Mԥsԥlԥnin digԥUúԥrtinԥ görԥ $0SDUoDVÕ ‘ A-QÕQWԥnbölԥ-
nidir.Yԥni ‘ DAM =‘MAN ROGX÷XQGDQ $0 SDUoDVÕ SDUDOHO
AD vԥ 01SDUoDODUÕQÕNԥsdiyindԥn mԥlum xassԥyԥ görԥ DOÕUÕT
ki, ‘ DAM =‘NMA. Bu isԥ ¨$10-in bԥrabԥU\DQOՁoEXFDT
ROPDVÕ GHPԥkdir. Yԥni AN=NM=10 sm. Belԥliklԥ, NBCM
bԥrabԥU\DQOÕ WUDSHVL\DVÕ oQ %&  sm, NM=10 sm,
-
ROGX÷XQGD (0 = DVÕOÕOÕ÷ÕQD ԥsasԥQ (0  VP ROGX÷XQX
DOÕUÕT'Hmԥli, mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ D[WDUÕODQNԥmiyyԥtin
WDSÕOPDVÕ oQ 10 SDUDOHOLQLQ oԥkilmԥsi EM-LQ WDSÕOPDVÕQD
LPNDQ \DUDWGÕ (. A $' ROGX÷XQGDQ oEXFDTODUÕQ R[úDUOÕT
ԥlamԥtinԥ görԥ ¨'.& § ¨0(& PQDVLEԥWL DOÕQGÕ %XUDGD
oldu÷XQdan verilԥnlԥri nԥzԥrԥ alsaq olar. Bu
isԥ KD = 7 VP ROPDVÕ GHPԥNGLU $' %&ǜ.' DVÕOÕOÕ÷ÕQGDQ
AD=20 VP ROGX÷XQX WDSÕUÕT 0ԥsԥlԥdԥ verilԥnlԥrin vԥ mԥsԥ-
lԥnin hԥllindԥ DOÕQDQ Qԥticԥlԥrin analizi hissԥlԥrԥ D\UÕOPD
IRUPDVÕ NLPL WԥWELT HGLOLU $QDOL]LQ EX IRUPDVÕ LOԥ úDJLUGOԥrin
WDQÕúHGLOPԥsi iki üsulla hԥyata keçirilir:

142
 - PHWRGXQ PXPL V[HPL KDTTÕQGD Pԥlumat verib, sonra
onun tԥtbiqlԥrini misallar üzԥrindԥ QPD\LúHWGLULULN
- analizin hissԥlԥrԥ D\UÕOPDIRUPDVÕQÕPԥsԥlԥ hԥllinԥ tԥtbiq
edirik.
HԥOOL \HNXQODúGÕUDUDT RQXQ D[WDUÕOPDVÕQÕQ ԥsas mԥrhԥlԥ-
lԥrini seçib vԥ úDJLUGOԥrlԥ birlikdԥ mԥsԥlԥ hԥOOLQLQD[WDUÕOPDVÕ-
QÕQPXPLSODQÕWԥrtib edilir. Nԥticԥdԥ analizin hissԥlԥrԥ D\UÕO-
PDVÕIRUPDVÕQÕQWԥtbiqlԥrinin ümumi sxemi ekranda (cԥdvԥldԥ)
QPD\LúHWGLULOLU
Analizin hissԥlԥrԥ D\UÕOPDVÕ IRUPDVÕQÕQ PXPL V[HPL
DúD÷ÕGDNÕDUGÕFÕOOÕTODYHULOԥ bilԥr:
- mԥsԥlԥQLQúԥUWLQLD\UÕ-D\UÕKLVVԥlԥrԥ bölürük;
- úԥrtin müԥyyԥn hissԥVLQLVHoLULNTDODQúԥrtlԥri müvԥqqԥti
olaraq nԥzԥrԥ DOPÕUÕT
- VHoLOPLú úԥrtlԥrdԥn istifadԥ edib daha sadԥ kömԥkçi
mԥsԥlԥ tԥrtib edirik;
- bu mԥsԥlԥni hԥll edԥrԥk hԥOOLQ LGH\DVÕ müԥyyԥnlԥúGLULOLU
vԥ YHULOPLúPԥsԥlԥnin hԥllinԥ keçirik.
Analiz hissԥlԥrԥ D\UÕOPDIRUPDVÕQGDEDúTDIRUPDLOԥ \DQDúÕ
oR[YD[WR[úDUOÕTPHWRGXLOԥ qurma mԥsԥlԥlԥrinin hԥllindԥ isti-
fadԥ olunur [115; 83].
<ø4UXGHQRY DQDOL]LQ KLVVԥlԥrԥ ayUÕOPD IRUPDVÕQGD tԥklif
HWGL\L ©R[úDUOÕT PHWRGXª DQDORJL\DQÕQ [VXVL KDOÕ kimi daxil
edilir. Analizin hissԥlԥrԥ D\UÕOPDVÕ IRUPDVÕQÕQ V[HPOԥrindԥn
biri olan «kömԥkçi mԥsԥlԥª DQOD\ÕúÕQÕ <$.ROyagin «qohum
mԥsԥlԥªDQOD\ÕúÕLOԥ eynilԥúGLULU
TԥGTLTDWoÕODU Wԥrԥfindԥn analizin hissԥlԥrԥ D\UÕOPD IRUma-
VÕQÕQ ©DOW Pԥsԥlԥ», «kömԥkçi mԥsԥlԥ», «qohum mԥsԥlԥ» vԥ s.
NLPL DGODQGÕUPDODUÕQÕQ Pԥ]PXQ ED[ÕPÕQGDQ Iԥrqi yoxdur.
Anali]LQL DSDUGÕ÷ÕPÕ] Pԥsԥlԥ 11-in «kömԥkçi mԥsԥlԥsini»
DúD÷ÕGDNÕNLPLYHUPԥk olar:
Mԥsԥlԥ 2WXUDFDTODUÕ$'  sm, BC= 6 sm olan bԥra-
bԥr\DQOÕWUDSHVL\DQÕQLWL EXFD÷ÕQÕQ $0 Wԥnbölԥni yan tԥrԥfi M
nöqtԥsindԥ kԥVLU 7UDSHVL\DQÕQ \DQ Wԥrԥfinin 14 sm-ԥ bԥrabԥr
ROGX÷XQXELOԥrԥk, AM tԥnbölԥninin CD tԥrԥfi üzԥrindԥ D\ÕUGÕ÷Õ
SDUoDODUÕQX]XQOXTODUÕQÕWDSÕQ

143
 Bu mԥsԥlԥ 11-ci mԥsԥlԥyԥ nisbԥtԥQDVDQGÕU%XPԥsԥlԥlԥrin
analiz edilmԥsindԥ hissԥlԥrԥ D\ÕUPD V[HPL PXPL úԥkildԥ
eynidir.
Bu mԥsԥlԥQLQúԥrtindԥ vԥ D[WDUÕODQÕQYHULOԥnlԥrlԥ DVÕOÕOÕ÷ÕQ-
da az fԥUTLQ ROPDVÕ mԥsԥlԥnin hԥOOLQL DVDQODúGÕUÕU. Mԥsԥlԥdԥ
verilԥnlԥri vԥ D[WDUÕODQODUÕKԥndԥVLRODUDTDúD÷ÕGDNÕNLPLWԥsvir
etmԥk olar:

B 6 C
E x
N M

14 – x

A D
2 K
ùԥkil 2.7.12

-
ùԥrtԥ ԥsasԥn KD =  VP DOÕQÕU ¨'.& Yԥ ¨0(&
üçbuFDTODUÕQÕQ R[úDUOÕ÷ÕQGDQ LVWLIDGԥ etsԥk CM vԥ MD parça-
ODUÕQÕQ X]XQOX÷XQX WDSD ELOԥrik.Burada ‘ DAM =‘MAN vԥ
10__$'ROGX÷XQGDQDOÕUÕTNL‘NAM=‘NMA, yԥni AN=NM.
- - -
AN=14-x ROGX÷XQGD EM = bԥrabԥUOL\LQLDOÕUÕT'. 
ROGX÷XQGDQ = bԥrabԥrliyindԥ isԥ CM=4 olar. Bu
isԥ CM= 4 sm vԥ 0' VPROPDVÕGHPԥkdir.
HԥUKDQVÕ ELUmühakimԥQLQDSDUÕOPDVÕQGDPԥsԥlԥnin hԥll
ROXQPDVÕQGD DQDOL]LQ IRUPDODUÕ IԥUTOL ROXU <ø4UXGQHY DQD-
OL]LQ D[WDUÕOPDVÕQGD YHULOԥnԥ GR÷UX LVWLTDPԥtlԥnԥn mühaki-
mԥni iki növԥ D\ÕUÕU
azalan (zԥiflԥyԥn) analiz;
artan (yüksԥlԥn) analiz;
Azalan analizin ümumLV[HPLDúD÷ÕGDNÕNLPLWԥklif olunub
[115; 86].

144
 Ümumi sxem
Fԥrz edԥk ki, hԥU KDQVÕ Wԥklifi
isbat etmԥN OD]ÕPGÕU 7XWDT NL EX
tԥNOLIGR÷UXGXUYԥ bundan hԥUKDQVÕ
GR÷UX QԥticԥQLQ DOÕQPDVÕQD Fԥhd
edԥk. Bu zaman bir neçԥ hal
mümkündür.
1. 'R÷UX ROPD\DQ Qԥticԥ DOÕQ-
PÕúGÕU 'HPԥli, A tԥNOLILQLQLQ GR÷-
UXOX÷X KDTTÕQGD Iԥrziyyԥ sԥhvdir.
Bununla da mԥsԥlԥnin hԥOOLTXUWDUGÕ
2. 'R÷UXQԥticԥ DOÕQPÕúGÕU%X
halda hökmԥn mühakimԥnin dö-
Ԥlavԥ göstԥricilԥr
1.ParametrlԥULQVD\ÕQÕD]DOWPDT
2. øIDGԥlԥri sadԥlԥúGLrmԥk
3. Mԥsԥlԥdԥ bütün verilԥnlԥrdԥn
istifadԥ etmԥk.
MԥsԥlԥQLQúԥrtini dԥ\LúLE
X\÷XQGR÷UXWԥklifi ifadԥ etmԥk
vԥ isbat etmԥk, yԥQLEDúTD
mԥsԥlԥni hԥll etmԥk olar.
'R÷UXROPD\DQWԥklifdԥn dԥ
nԥUOL\LQL\R[ODPDTOD]ÕPGÕU (mԥsԥlԥn a = - a (a GR÷UX
a) Ԥgԥr bütün mühakimԥlԥr tԥklif (a2 = (-a)2) almaq
GR÷rudursa, onda A tԥNOLIL GR÷UX- ROGX÷XQGDQQԥticԥni yoxlamaq
dur. zԥruridir.
b) Ԥgԥr mühakimԥlԥU DUDVÕQGD
dönԥQ ROPD\DQ YDUGÕUVD RQGD Dönmԥyԥn mühakimԥlԥrԥ aid
mԥsԥlԥ hԥOOLQLQD[WDUÕOPDVÕQÕQEDúTD nümunԥlԥr
PHWRGODUÕQÕWԥtbiq etmԥNOD]ÕPGÕU Į ȕ (sin VLQȕ
3. Ԥgԥr yenԥ GR÷UX Qԥticԥ
DOÕQDELOPLUVԥ, onda digԥUPHWRGODUÕ ( = a) (x = a2)
seçmԥNOD]ÕPGÕU

Sxem 2.7.13

Cԥdvԥldԥn göründüyü kimi müԥyyԥn mԥsԥlԥnin hԥlli

zamaQÕ mԥsԥlԥdԥ LúWLUDN HGԥn bԥzi kԥmiyyԥtlԥULQ VD\ÕQÕ D]DOW-
maqla sadԥlԥúGLUPԥ aparmaq olar.
Bu isԥ mԥsԥlԥnin qeyd etdiyimiz kimi «alt mԥsԥlԥyԥ»
D\UÕOPDVÕGHPԥkdir. Alt mԥsԥlԥnin hԥOOLYHULOPLúPԥsԥlԥnin hԥl-
linԥ DQDORMLDSDUÕOÕU0ԥsԥlԥ vԥ onun «alt mԥsԥlԥsi» DQOD\ÕúODUÕ
nisbidir. Belԥ ki, hԥUKDQVÕELUPԥsԥlԥ digԥr mԥsԥlԥyԥ nisbԥtԥn
alt mԥsԥlԥ KHVDEROXQGX÷XKDOGDEDúTDPԥsԥlԥ ilԥ müqayisԥdԥ
«alt mԥsԥlԥ» olmaya bilԥr. Bu «nisbilik» prinsipini ԥsas götür-
sԥk bԥzi mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ artan (yüksԥlԥn) analiz formaVÕQ-
dan istifadԥ olunur. Artan analizin ümumi sxemindԥ GROD\ÕVÕ
yolla azalan analiz dԥ LúWLUDNHGLU$UWDQDQDOL]LQPXPLV[HPL

145
digԥrinԥ nisbԥtԥn mürԥkkԥbdir. Bu sxemin mahiyyԥtini
<ø4UXdenov DúD÷ÕGDNÕNLPLԥVDVODQGÕUÕU
Tutaq ki, A tԥNOLILQLQ GR÷UXOX÷XQX LVEDW HWPԥN OD]ÕPGÕU
Elԥ bir B tԥklifini seçirik ki, A tԥNOLILRQGDQDOÕQVÕQ6RQUDHOԥ
C tԥklifini seçirik ki, ondan B tԥNOLILDOÕQVÕQYԥ s. Prosesi o vax-
ta qԥdԥr davam edirik ki, ondan A tԥNOLILQLQDOÕQPDVÕPPkün
olsun. Artan analiz sintezlԥ birlikdԥ tԥtbiq olunur. Bu halda
istifadԥ olunan metoda analitik-sintetik metod deyilir. Analitik-
sintetik metodu bԥzԥn iki tԥrԥfdԥn «dԥ\Lúԥn hԥrԥkԥt metodu»
kimi dԥ DGODQGÕUÕOÕU %X Pԥsԥlԥdԥ verilԥndԥQ D[WDUÕODQD GR÷UX
vԥ tԥrsinԥ istiqamԥtdԥ qԥbul edilir [115; 93].
Bu halda mԥsԥlԥnin verilԥnlԥrindԥn onun hԥllinԥ heç bir
DLGL\\DWÕ ROPD\DQ ԥlavԥ nԥticԥlԥU DOPDT RODU $OÕQDQ Qԥticԥlԥr
ԥsasԥn nԥzԥri mateULDO UROXQX R\QD\ÕU $UWDQ DQDOL]LQ PXPL
sxemi ilԥ úDJLUGOԥri mԥsԥlԥlԥrin hԥlli prossindԥ WDQÕú HWPԥk
ԥOYHULúOLGLU %XQXQ oQ QLVEԥtԥn asan mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥn
EDúODPDT Pԥqsԥdԥmüvafiqdir vԥ onlardan birini nԥzԥrdԥn
keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 13. AB düz xԥtti çevrԥyԥ toxunan, AB = BC,
‘BKC = 74° olarsa, ‘CBK-QÕWDSÕQ
B

C K A

ùԥkil 2.7.14

Bu mԥsԥlԥdԥ verilԥnlԥrin vԥ D[WDUÕODQÕQ úDJLUGOԥrԥ mԥlum

DQOD\ÕúODUODԥlaqԥlԥndirilmԥVLPRWLYDVL\DQÕQԥVDVÕQÕWԥúNLOHGLU
Mԥsԥlԥnin mԥzmununda verilԥnlԥUDúD÷ÕGDNÕNLPLGLU
- AB düz xԥtti çevrԥyԥ toxunur;
- $% %&ROGX÷XQGDQ‘C = ‘A;

146
 - ‘BKC çevrԥ daxilinԥ çԥNLOPLúEXFDTODUYԥ dԥrԥcԥ ölçüsü
74°-dir.
- ‘CBK-QÕWDSPDTWԥlԥb olunur.
Artan analizin ümumi sxeminԥ X\÷XQúDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn
çevrԥyԥ toxunan vԥ RQXQODED÷OÕԥlamԥtlԥr tԥkrar edilir. Daxilԥ
çԥNLOPLú EXFDT Pԥrkԥzi bucaq vԥ RQODU DUDVÕQGDNÕ ԥlaqԥlԥrin
tԥhOLOL DSDUÕOÕU ‘C=‘$ úԥUWLQLQ ROPDPDVÕ Pԥsԥlԥnin hԥllinԥ
necԥ tԥsir edԥU VXDOÕ LOԥ bԥzi mԥTDPODUÕ DUDúGÕUGÕTGDQ VRQUD
mԥsԥlԥQLQVXDOÕQDFDYDEWDSPDTRODU0ԥsԥlԥnin mԥzmununda
vԥ hԥllindԥ arWDQDQDOL]GROD\ÕVÕ\ROODDSDUÕOPDOÕGÕU
Mԥsԥlԥ 13-ԥ mԥ]PXQFD \D[ÕQ Yԥ nisbԥtԥn çԥtin olan bir
mԥsԥlԥyԥ baxaq.
Mԥsԥlԥ 14. Çevrԥ xaricindԥ olan A nöqtԥsindԥn çevrԥni C
vԥ D nöqtԥlԥrindԥ kԥsԥn düz xԥtt vԥ $%WR[XQDQÕ%WR[XQPD
nöqtԥsidir) çԥNLOPLúGLU$%2 $&ǜ$'ROGX÷XQXLVEDWHGLQ

D
C
A

B
ùԥkil 2.7.15
2
AB  $ɋǜ$' Eԥrabԥrliyini isbat etmԥk üçün vԥ
ya tԥnasüblԥrindԥn istԥnilԥn birini isbat etmԥk
kifayԥtdir. Hԥndԥsԥ mԥzmun xԥtlԥrinԥ aid mԥsԥlԥlԥrdԥ hesab vԥ
cԥEUL VXOODUÕQ WԥWELT ROXQPDVÕ úDJLUGOԥrdԥ PDUD÷Õ \NVԥldir.
MüԥOOLP oDOÕúPDOÕGÕU NL PԥsԥlԥQLQ ©EDúODQ÷ÕF Q|TWԥsini» tap-
maq üçün mԥzmun xԥtlԥri aUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕ÷Õ müԥyyԥn edԥn
motiYDVL\DQÕWԥmin etsin. Daxilԥ çԥNLOPLúEXFDTYԥ onun ölçü-
sü, çevrԥyԥ çԥNLOPLú $% WR[XQDQ LOԥ BC vԥtԥUL DUDVÕQGDNÕ

147
EXFDTDQOD\ÕúODUÕQÕQúDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn tԥNUDUROXQPDVÕTH\G
ROXQDQ PRWLYDVL\DQÕQ ԥVDVÕQÕ WԥúNLO HGLU $% WR[XQDQÕ LOԥ BC
vԥtԥULDUDVÕQGDNÕEXFD÷ÕQWԥyin edilmԥsi müԥyyԥn mԥntiqi mü-
hakimԥyԥ vԥ nԥzԥriyyԥyԥ ԥsaslanan mԥsԥlԥGLUԤVOLQGԥ mԥsԥlԥ
14-ü hԥll etmԥk üçün ԥvvԥl qeyd olunan mԥsԥlԥ hԥll olunmaOÕ-
GÕU<ԥQLúDJLUG$%2 $&ǜ$' bԥrabԥrliyini isbat etmԥk üçün
DúD÷ÕGDNÕQԥzԥri vԥ SUDNWLNPDWHULDOODUÕELOPԥlidir:
- daxilԥ çԥNLOPLúEXFDTPԥrkԥzi bucaq vԥ RQODUÕQKԥndԥsi
tԥsvirlԥri;
- daxilԥ çԥNLOPLú EXFDT V|\NԥQGL\L T|YVQ \DUÕVÕ LOԥ
ölçülür;
- eyni qövsԥ söykԥnԥn daxilԥ çԥNLOPLúEXFDTODUEԥrabԥrdir;
- toxunanla toxunma nöqtԥsindԥn keçԥn vԥtԥU DUDVÕQGD
TDODQEXFDTX\÷XQT|YVQ\DUÕVÕLOԥ ölçülür.
Bu xassԥlԥr mԥsԥlԥdԥ tԥKOLOROXQGXTGDQVRQUDúԥkil 2.7.15-
dԥ ‘ABC-nin ‘BDC-yԥ bԥrabԥU ROPDVÕQÕ Pԥyyԥn edirik. A
EXFD÷Õ RUWDT EXFDT ROGX÷XQGDQ oEXFDTODUÕQ R[úDUOÕ÷Õ
ԥlamԥtlԥrindԥQ DOÕUÕT NL $%& Yԥ $'% oEXFDTODUÕ R[úDUGÕU
YԥQLDúD÷ÕGDNÕWԥQDVEGR÷UXGXU

Bu isԥ AB2 $&ǜ$'EԥrabԥUOL\LQLQGR÷UXOX÷XGHPԥkdir.

Müԥllim bu mԥsԥlԥnin hԥlli mԥrhԥlԥlԥULQLD\GÕQODúGÕUDUDTDUWDQ
analizin ümumi sxemini bu mԥsԥlԥ ilԥ ԥlaqԥlԥndirmԥlidir. Bu
sxemin ԥsas mahiyyԥti ondan ibarԥtdir ki, hԥUKDQVÕ$Wԥklifini
isbat etmԥk üçün elԥ B tԥklifindԥn istifadԥ etmԥN OD]ÕPGÕU NL
ondan A tԥNOLILDOÕQVÕQ6RQUD HOԥ K tԥklifindԥn istifadԥ etmԥk
OD]ÕPGÕUNLRQGDQ%Wԥklifi alÕQVÕQYԥ s.
%XPHWRGXQDúD÷ÕGDNÕ[VXVL\\ԥtlԥULYDUGÕU
1. Artan analizdԥ mühakimԥlԥrin dönԥrliyi tԥlԥb olunmur.
Burada, tԥrs keçidin mümkünlüyü hԥOOLQD[WDUÕOPDVÕQÕQKԥr ad-
GÕPÕQGD\R[ODQÕOÕU$oBoC üçün B-dԥ A-QÕQ\R[ODQÕOPDVÕQD
ehtiyac yoxdur. Burada A B-dԥQ[VXVLKDONLPLDOÕQÕU
2. Artan analizi tԥtbiq etmԥklԥ biz faktik olaraq analitik
sintetik metoddan istifadԥ edirik.

148
 3. Artan analizin ümumi sxemi mԥtnli mühakimԥ forma-
VÕQGDQELUTԥdԥr fԥrqlԥQLUùDJLUGOԥUEXIRUPDQÕ \D[úÕPԥnim-
sԥmԥlidirlԥr. Mԥsԥlԥn, «isbat etmԥk üçün ... isbat etmԥk
kifayԥtdir» sözlԥri ԥsasԥn hԥndԥsԥ mԥzmun xԥtlԥULQLQL]DKÕQGD
GDKD JHQLú LVWLIDGԥ olunur. Lakin mԥtnli mԥsԥlԥlԥrdԥ úDJLUGOԥr
adԥtԥn «kifayԥWGLUªWHUPLQLQL©OD]ÕPGÕUªV|]LOԥ ԥvԥz edirlԥr.
4. Artan analizin ümumi sxemindԥ (azalan analizdԥn fԥrqli
RODUDTD[WDUÕODQÕQDOÕQGÕ÷ÕWԥklifin necԥ DOÕQPDVÕúԥrh olunmur.
Bu tԥklif hԥll edilԥn mԥsԥlԥQLQ NRQNUHW KDOODUÕQGDQ DOÕQÕU
[115;94].
Mԥsԥlԥ hԥllindԥ azalan vԥ artan analizin tԥtbiqlԥri kombi-
QDVL\DOÕúԥkildԥ DSDUÕODELOԥr.
Mԥsԥlԥ 15. Çingiz özünԥ velosiped almaq üçün 39 manat
SXO \Õ÷PÕúGÕ 3XOXn qalan hissԥsini DWDVÕ Yԥ LNL E|\N TDUGDúÕ
verdi. MԥOXPROGXNLDWDQÕQYHUGL\LSXORQVX]\Õ÷ÕODQPXPL
pulun 50 %-ni, biULQFL TDUGDúÕQ YHUGL\L SXO RQVX] \Õ÷ÕODQ
ümumi pulun 25 %-niLNLQFLTDUGDúÕQYHUGL\LSXORQVX]\Õ÷ÕODQ
ümumi pulun 33 %-ni tԥúNLO HGLU dLQJL] YHORVLSHGL QHoԥyԥ
DOPÕúGÕU"
Bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥll edilmԥsindԥ úDJLUGOԥr adԥtԥn ԥdԥdin
IDL]LQLQ WDSÕOPDVÕ Yԥ faizinԥ görԥ ԥdԥdin müԥyyԥn edilmԥsi
anla\ÕúODUÕQGDQLVWLIDdԥyԥ üstünlük verirlԥU0DOÕQEW|YGԥyԥri
nԥzԥrdԥ WXWXOPXú TD\GDGD -dԥn böyük ola bilmԥz.
Mԥsԥlԥdԥ TH\G ROXQDQ WDPÕQ EW|YQ IDL]Oԥrinin “cԥmi”
50+25+33 =108 -yԥ bԥrabԥrdir. Bu isԥ mümkün olmayan hal-
GÕU%Xúԥkildԥ \DQDúPDúDJLUGWԥrԥfindԥn nԥzԥrԥ DOÕQDUVDKԥllin
istiqamԥtinin sԥhv seçilmԥsinԥ úԥUDLW\DUDGÕOPD] Ԥnԥnԥvi «Ri-
yaziyyat-6» dԥrsliyindԥ bu tip mԥsԥlԥlԥUYHULOPLúGLU [58;102].
ùDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn mԥsԥlԥnin hԥOOL ]DPDQÕ Fԥbri üsula
üstünlük verilmԥsi mԥsԥlԥdԥNLVLWXDVL\DQÕQDVDQmodellԥúdiril-
mԥsi ilԥ izah oluna bilԥr. Cԥbri üsulda hesab üsuluna nisbԥtԥn
bir çox mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ mԥntiqԥ vԥ riyazi mühakimԥyԥ ge-
QLú \HU YHULOPLU 7ԥGTLTDWoÕODU WԥrԥfindԥQ EX FU \DQDúPDODUÕQ
müsbԥt vԥ mԥQIL KDOODUÕ Wԥhlil olunaraq ümumi nԥticԥlԥU DOÕQ-
PÕúGÕU

149
 Bu mԥsԥlԥnin hԥll edilmԥsi üçün mԥsԥlԥdԥ verilԥn situasi-
\DQÕQ PRGHOLQLQ TXUXOPDVÕ RUWD VԥviyyԥOL úDJLUGOԥr üçün çԥtin
olmur. Mԥsԥlԥdԥ verilԥnlԥri vԥ D[WDUÕODQODUÕQԥzԥrdԥn keçirԥk:
- Çingizin velosiped almaq üçün 39 manat pulu var vԥ bu
SXOYHORVLSHGLQDOÕQPDVÕQDoDWPÕU
- pulun çatmayan hissԥVLQLDWDVÕYԥ digԥULNLTDUGDúÕYHUGL
- DWDQÕQ YHUGL\L SXO RQVX] \Õ÷ÕODQ PXPL SXOXQ -ni
tԥúNLOHGLU
- ELULQFL TDUGDúÕQ YHUGL\L SXO RQVX] \Õ÷ÕODQ PXPL SXOXQ
25 %-ni tԥúNLOHGLU
- ikinci TDUGDúÕQ YHUGL\L SXO RQVX] \Õ÷ÕODQ PXPL SXOXQ
33 %-ni tԥúNLOHGLU
- velosipedin qiymԥti neçԥyԥdir?
Mԥsԥlԥnin cԥbri üsulla hԥlli prosesini nԥzԥrdԥn keçirԥk.
$WDQÕQYHUGL\LSXOxELULQFLTDUGDúÕQYHUGL\LyLNLQFLTDUGDúÕQ
verdiyi pul isԥ z manat olsun. MԥsԥlԥQLQ úԥrtini qeyd olunan
hal üçün nԥzԥrԥ DOVDTDúD÷ÕGDNÕWԥnliklԥUVLVWHPLQLDODUÕT

(1)

Bu tԥnliklԥr sisteminin hԥll edilmԥVL TD\GDVÕ -FÕ VLQLI

úDJLUGOԥri üçün mԥlum deyil. Bu mԥsԥlԥnin hԥlli hԥWWD \X[DUÕ
VLQLIúDJLUGOԥri üçün tԥklif olunarsa vaxt vԥ SHGDTRMLED[ÕPGDQ
cԥbri üsul sԥmԥrԥli hesab oluna bilmԥz. (1) tԥnliklԥr sistemini
hԥll etsԥk z=45, y=36, x=60 olar. Bu isԥ velosipedin qiymԥtinin
 PDQDWROPDVÕGHPԥkdir.
ùDJLUGOԥr tԥnliklԥr sisteminin hԥOOLTD\GDVÕQÕELOLUOԥrsԥ, adԥ-
tԥn onlar cԥbri üsula hԥllԥ üstünlük verirlԥr. Buna sԥbԥb mԥsԥ-
lԥdԥNL VLWXDVL\DQÕQ DVDQ modellԥúGLULOPԥsidir. Burada mԥntiqԥ
vԥ riyazi tԥfԥkkürԥ JHQLúPԥQDGDHKWL\DFROPXUøQGLPԥsԥlԥnin
hesab üsulu ilԥ hԥlli prosesini nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Hesab üsulu mԥntiqԥ vԥ tԥfԥkkürԥ ԥsaslanan proses olmaq-
OD\DQDúÕ\HQLWԥdqiqata sԥbԥb olan üsuldur. MԥsԥlԥQLQ©EDúODQ-
÷ÕF Q|TWԥsi»ni müԥyyԥn etmԥk üçün mԥsԥlԥdԥki bԥ]L úԥrtlԥri

150
nԥzԥrdԥn keçirmԥklԥ tԥhlil edԥk. MԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥn mԥlum-
GXUNLDWDQÕQYHUGL\LSXORQVX]\Õ÷ÕODQPXPLSXOXQ %-nԥ
( -nԥ) bԥrabԥUGLU$WDQÕQYHUGL\LSXORQVX]\Õ÷ÕODQPXPLSX-
lun -nԥ bԥrabԥrdirsԥ RQGD DWDQÕQ TR\GX÷X SXO  SD\ WԥúNLO
edirsԥ, onsuz digԥrlԥULQLQTR\GX÷XSXOSD\WԥúNLOHGԥcԥk. Bu
KDO oQ PXPL  SD\ÕQ  SD\ÕQÕ DWD TR\XEVD RQGD DWDQÕQ
verdiyi pul ümumi pulun -ni tԥúNLO HGԥcԥk. Eyni mühakimԥ
ilԥ qarGDúODUÕQTR\GX÷XSXOODUÕWԥhlil etsԥNELULQFLTDUGDúÕQTR\-
du÷X SXO PXPL SXOXQ -QL LNLQFL TDUGDúÕQ TR\GX÷X SXO
ümumi pulun -ni tԥúNLOHWGL\LQLPԥyyԥn edirik.
Ata vԥ LNLR÷OXQXQELUOLNGԥ TR\GXTODUÕSXOODUPXPLSXOXQ
hissԥsini tԥúNLOHdir.
dLQJL]LQ TR\GX÷X SXO PXPL SXOXQ  - hissԥsini
tԥúNLOHGLU
Bu isԥ hissԥsi 39 olan ԥdԥGLQWDSÕOPDVÕGHPԥkdir. Bu isԥ
velosipedin qiymԥWLQLQǜ=180 PDQDWROPDVÕGHPԥk-
dir.
$QDOL]LQKDQVÕLVWLTDPԥtdԥ DSDUÕOPDVÕQGDQDVÕOÕROPD\Draq
mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ ©EDúODQ÷ÕF Q|TWԥ»nin seçilmԥsindԥ
mԥntiq vԥ tԥfԥkkür ԥVDVUROR\QD\ÕU%XPԥsԥlԥdԥ hesab üsulu-
nun nisbԥtԥn mürԥkkԥb mԥntiqԥ ԥVDVODQPDVÕQD ED[PD\DUDT
mԥsԥlԥnin hԥlli prosesi çox sadԥlԥúLU(\QLPԥsԥlԥnin müxtԥlif
üsullarla hԥOOROXQPDVÕYԥ DOÕQDQQԥticԥlԥrin tԥhlil edilmԥsindԥn
oÕ[DUÕODQ \HNXQ QԥticԥlԥU úDJLUGOԥrin bilik vԥ EDFDUÕTODUÕQD
müvafiq qiymԥtlԥndirilmԥlidir.
Sinifdԥ tԥklif olunan mԥsԥlԥlԥrin mԥzmununa müvafiq tԥli-
min sԥmԥrԥOLOL\LQL DUWÕUPDT oQ Pԥyyԥn istiqamԥtlԥr tԥyin
edilmԥlidir. Nisbԥtԥn eyni sԥviyyԥOLúDJLUGOԥULQTUXSODúGÕUÕOma-
VÕ Yԥ onlara tԥklif olunan mԥsԥlԥlԥrin mԥzmununda müԥyyԥn
uy÷XQOXTODUÕQROPDVÕYDFLEúԥrtlԥrdԥn biridir. Belԥ ki, mԥsԥlԥ-
lԥrin tԥhlilindԥ mԥsԥlԥ vԥ «alt mԥsԥlԥª DQOD\ÕúODUÕQÕQ ԥlaqԥsi
tԥhlil olunanda nisbԥtԥn zԥLI úDJLUGOԥrin dԥ müzakirԥdԥ LúWLUD-

151
NÕQD úԥUDLW \DUDGÕOÕU QiymԥtlԥndirmԥQLQ G]JQ DSDUÕOPDVÕ
tԥlimin nԥticԥlԥrini yüksԥldԥn ԥsas amillԥrdԥn biri hesab olu-
nur. Tԥlim prosesindԥ qiymԥtlԥndirmԥ dedikdԥ bԥzԥn ancaq
úDJLUGlԥrin biliklԥrinin qiymԥtlԥndirilmԥVL EDúD GúOU %X
úԥkildԥ \DQDúPD Vԥhvdir. Riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥnin hԥlli
VXOODUÕYԥ RQODUÕQPTD\LVԥli tԥhlili onu göstԥrir ki, tԥlim tam
proses olmaqla onun hԥU ELU NRPSRQHQWL D\UÕFD TL\Pԥtlԥn-
dirilmԥlidir. QiymԥtlԥndirmԥQLQ PH\DUÕ Pԥzmun xԥtlԥrinԥ
PYDILTROPDOÕGÕU0ԥsԥlԥnin tԥhlili vԥ hԥlli prosesini qiymԥt-
lԥndirԥrkԥQ KDQVÕ DPLOOԥrԥ üstünlük verilmԥlidir? Mԥsԥlԥnin
mԥzmununun tԥhlili vԥ onun hԥlli mԥrhԥlԥlԥrindԥ analizin
(yüksԥlԥn vԥ \DD]DODQDSDUÕOPDVÕLVWLTDPԥtlԥri müxtԥlif amil-
lԥrdԥQDVÕOÕGÕU2UWDPԥktԥbin riyaziyyat kursunda bԥzi xassԥ vԥ
teoremlԥULQ GR÷UXOX÷X [VXVL KDOODUD LVWLQDG ROXQDUDT LONLQ
anla\ÕúODUNLPLYHULOLU Mԥsԥlԥn tԥnlik vԥ bԥrabԥrsizliklԥr anla-
\ÕúÕ RQODUÕQ GD[LO HGLOPԥsi vԥ hԥOOL VXOODUÕ LON Gԥfԥ ibtidai
siniflԥrdԥ nominal qaydada daxil edilir. x=1, 2, 3, 5, 7 olduqda
x + 3 = 8 bԥrabԥrliyini ödԥyԥn x-i tapmaq üçün seçmԥ üsulu ilԥ
hesablama nԥzԥrdԥ tutulur.
Mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥOOL ]DPDQÕ Eԥzԥn «seçib-yoxlamaq
üsulu» deyilԥn üsuldan da istifadԥ ROXQXU ԤVOLQGԥ mԥsԥlԥnin
hԥllindԥ belԥ üsul yoxdur. Bu mövFXG VXOODUÕQ ELU KLVVԥsidir
(aOW oR[OX÷XGXU 7ԥlim prosesindԥ bԥzԥn mücԥrrԥdlԥúGLUPԥyԥ
üstünlük verilir. Bu mücԥrrԥdlԥúGLUPԥ TDUúÕ\D TR\XODQ
mԥqsԥdԥ çatmaq üçün bir vasitԥdir. Mԥsԥlԥnin hԥllindԥ
«fԥrzetmԥ», «mühakimԥyürütmԥª NLPL DQOD\ÕúODUGDQ LVWLIDGԥ
ROXQXU /DNLQ EXQODUÕQ Kԥr biri bu vԥ ya digԥU úԥkildԥ dԥqiq
elmi nԥzԥriyyԥyԥ vԥ mԥntiqԥ ԥsaslanPDOÕGÕU
Mԥsԥlԥ 16. Avtomobil A vԥ B mԥntԥqԥlԥULDUDVÕQGDNÕPԥ-
safԥni 10 saata qԥt edir. Avtomobil bütün yolun hissԥsini 50
km/saat sürԥtlԥ, qalan hissԥsini isԥ 60 km/saat sürԥtlԥ hԥrԥkԥt
HWPLúGLUVԥ, A vԥ B mԥntԥqԥlԥULDUDVÕQGDNÕPԥsafԥQLWDSÕQ
Bu mԥsԥlԥnin bir neçԥ hԥOOVXOODUÕQÕQԥzԥrdԥn keçirԥk:
1-ci üsul: (seçib yoxlamaqla).
Fԥrz edԥk ki, A vԥ B mԥntԥqԥlԥULDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 420

152
km-dir. MԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ görԥ avtomobil yolun hissԥsini 50
km/saat sürԥtlԥ hԥrԥkԥWHWPLúGLU
1.Yolun hissԥsi nԥ qԥdԥrdir?
ǜ = 150 (km).
2.Yolun bu hissԥsinԥ avtomobil nԥ qԥdԥr vaxt sԥrf etdi?
150 : 50 = 3 (saat)
3.Yolun qalan hissԥsi nԥ qԥdԥrdir?
420 – 150 = 270 (km)
4. Avtomobil yolun qalan hissԥsinԥ nԥ qԥdԥr vaxt sԥrf
edib?
270 : 60 = 4 (saat)
5.Avtomobil bütün yola nԥ qԥdԥr vaxt sԥrf edib?
3 + 4 = 7 (saat)
6. MԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥki vaxt fԥrziyyԥ ԥVDVÕQGD DOÕQDQ
vaxtdan neçԥ dԥfԥ çoxdur?
10 : 7 = (dԥfԥ)
v, s, t kԥmiyyԥtlԥULDUDVÕQGDNÕIXQNVLRQDODVÕOÕOÕ÷Dԥsasԥn A
vԥ B mԥntԥqԥlԥULDUDVÕQGDNÕUHDOPԥsafԥ fԥrz olunan mԥsafԥdԥn
dԥfԥ oR[ ROPDOÕGÕU %X LVԥ A vԥ B mԥntԥqԥlԥUL DUDVÕQGDNÕ
mԥsafԥQLQǜ NPROPDVÕGHPԥkdir.
II üsul:
Fԥrz edԥk ki, A vԥ B mԥntԥqԥlԥUL DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ 700
km-dir. MԥOXP úԥrt vԥ verilԥnlԥrԥ görԥ DúD÷ÕGDNÕ Pԥrhԥlԥlԥri
icra edԥk.
1.Yolun hissԥsi nԥ qԥdԥrdir?
ǜ = 250 (km)
2. Avtomobil yolun bu hissԥsini qԥt etmԥk üçün nԥ qԥdԥr
vaxt sԥrf etdi?
250 : 50 = 5 (saat)
3. Yolun qalan hissԥsi nԥ qԥdԥrdir?
700 – 250 = 450 (km)

153
 4. Avtomobil yolun qalan hissԥsinԥ nԥ qԥdԥr vaxt sԥrf etdi?
450 : 60 = 7 (saat)
5. Avtomobil bütün yola nԥ qԥdԥr vaxt sԥrf edib?
5 + 7 = 12 (saat)
6. MԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥki real vaxt fԥrziyyԥ ԥVDVÕQGD DOÕQDQ
vaxtdan neçԥ dԥfԥ D]GÕU"
10 : 12 = (dԥfԥ)
7. A vԥ B mԥntԥqԥlԥULDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ nԥ qԥdԥrdir?
ǜ = 560 (km)
HԥU LNL VXOGD \DQDúPDODUÕQ Iԥrqli ԥlamԥti (mԥsafԥnin
seçilmԥsi) hԥll prosesindԥ ԥVDVOÕ IԥUT \DUDWPÕU 4ԥbul edilԥn
mԥsafԥQLQX]XQOX÷XUHDOPԥsafԥdԥn böyük vԥ kiçik olur. Bu isԥ
YD[WÕQ UHDO YD[WGDQ QHoԥ dԥfԥ böyük vԥ \D NLoLN ROPDVÕ
demԥkdir. Xüsusi halda qԥbul edilԥn mԥsafԥ real mԥsafԥyԥ
bԥrabԥr ola bilԥU ԤVOLQGԥ \DQDúPD Qԥzԥrԥ DOÕQPDVD EX ©LNL
üsul» bir üsul kimi qԥbul edilmԥlidir.
III üsul:
A vԥ B mԥntԥqԥlԥULDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ S olsun.
S
B
A
C
ùԥkil 2.7.15

ùԥrtԥ ԥsasԥn AC = ǜS, CB = ǜS ROGX÷XQGDQDúD÷ÕGDNÕ

tԥnliyi yaza bilԥrik:
+ ǜ = 10
Sonuncu tԥnliyi hԥll etsԥk S = 560 (km) olacaq. Bu isԥ AB
mԥsafԥsinin 560 NPROPDVÕGHPԥkdir. Mԥsԥlԥnin bir neçԥ hԥll
üsulu ilԥ úDJLUGOԥUWDQÕúROGXTGDQVRQUDKDQVՁVXOXQGDKD\D[úÕ
olmDVÕúDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn müԥyyԥn edilmԥlidir.

154
 ,,,)Ԥ6ø/257$0Ԥ.7Ԥ%ø1Ԥ1Ԥ1Ԥ9ø9Ԥ<(1ø
5ø<$=ø<<$7'Ԥ56/ø./Ԥ5ø1'Ԥ
0Ԥ6Ԥ/Ԥ+Ԥ//ø7Ԥ/ø0ø1ø1h080ø
352%/(0/Ԥ5ø

3.1. Orta mԥktԥbin riyaziyyat kurikulumunda (tԥhsil

SURTUDPÕQGDYԥ dԥrsliklԥrindԥ mԥsԥlԥ hԥlli
tԥliminԥ verilԥn müasir tԥlԥblԥr

AzԥUED\FDQ 5HVSXEOLNDVÕQGD IDVLOԥsiz pedaqoji tԥhsil vԥ

müԥOOLP KD]ÕUOÕ÷ÕQÕQ NRQVHSVL\DVÕ Yԥ VWUDWHJL\DVÕQGD NRQNUHW
olaraq tԥKVLOLQ LQNLúDI LVWLTDPԥtlԥri göstԥULOPLúGLU %XQODUÕQ
realODúGÕUÕOPDVÕ NRPSOHNV IRUPD RODUDT P[Wԥlif aspektlԥrdԥn
DVÕOÕGÕU 2UWD Pԥktԥb kursunda riyazi tԥKVLO DSDUÕFÕ LVWLTDPԥt
olmaqla digԥr fԥnlԥrin tԥdrisindԥ mühüm yer tutur. Ümumtԥhsil
mԥktԥblԥri üçün riyaziyyat fԥnni üzrԥ tԥhsiO SURTUDPÕQGD Wԥli-
min mԥ]PXQXDúD÷ÕGDNÕNLPLJ|VWԥULOPLúGLU
- ümumi tԥlim nԥticԥlԥri;
- mԥzmun xԥtlԥri;
- mԥzmun xԥtlԥri üzrԥ tԥlim nԥticԥlԥri;
- fԥaliyyԥt xԥtlԥri;
- mԥ]PXQVWDQGDUWODUÕ
FԥQQ NXULNXOXPODUÕQÕQ VWUXNWXUX Yԥ mԥzmununda kuri-
kulum islahatODUÕQÕ]ԥruri edԥn sԥbԥblԥUDúD÷ÕGDNÕNLPLQԥzԥrdԥ
tutulub:
1. Cԥmiyyԥtdԥ yeni ictimai münasibԥtlԥULQ\DUDQPDVÕ
3ODQOÕLTWLVDGL\\DWGDQED]DULTWLVDGL\\DWÕQDNHoLG
3. Dünya tԥhsil sisteminԥ inteqrasiya;
øQIRUPDVL\Dԥsrinin tԥlԥblԥri;
5.Tԥhsilin mԥqsԥd vԥ vԥzifԥlԥrinԥ \HQL ED[Õú Yԥ \DQDú-
PDODUÕQIRUPDODúPDVÕ
6. Mövcud ümumi tԥKVLO SURTUDPODUÕQÕQ PDVLU Wԥlԥblԥrԥ
cavab vermԥmԥsi [38; 11].
Riyaziyyat tԥliminin mԥzmunu vԥ ümumi tԥlim nԥticԥlԥri
siniflԥr üzrԥ úDJLUGOԥrdԥ müԥyyԥQ ELOLN EDFDUÕT Yԥ vԥUGLúOԥrin

155
IRUPDODúPDVÕQD[LGPԥt etmԥlidir. Ümumi orta tԥhsil sԥviyyԥsi
(V-IX siniflԥr) üzrԥ úDJLUGDúD÷ÕGDNÕODUÕPԥnimsԥmԥlidir:
- müxtԥlif hԥyati mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ riyazi biliklԥri tԥtbiq
edir;
- simvollarla ifadԥ ROXQPXúFԥbri dildԥn istifadԥ edir;
- rasional ifadԥlԥr üzԥrindԥ eynilik çevrilmԥlԥULDSDUÕU[ԥtti
tԥnliklԥri, kvadratik tԥnliklԥri, xԥtti tԥnliklԥr sistemi vԥ bԥrabԥr-
liklԥr sistemini hԥll edir;
- IXQNVL\D DQOD\ÕúÕQGDQ Yԥ qrafiklԥrdԥQ UHDO DVÕOÕOÕTODUÕQ
öyrԥnilmԥsindԥ vԥ úԥrhindԥ istifadԥ edir;
- mühakimԥlԥrini mԥntiqi ԥVDVODQGÕUÕU \D]ÕOÕYԥ úLIDKLQLW-
qindԥ fikirlԥrini dԥTLTD\GÕQYԥ \Õ÷FDPLIDGԥ edir;
- müstԥYL ILTXUODUÕQ Yԥ sadԥ fԥza cisimlԥrinin xassԥlԥrini
praktik hԥndԥsi mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ tԥtbiq edir, sadԥ hԥndԥsi
qurmalar vԥ ölçmԥlԥUDSDUÕU
- ölçmԥ vԥ hesablama lԥYD]LPDWODUÕQGDQ LVWLIDGԥ edir,
úLIDKL\D]ÕOÕIRUPDGDGԥqiq vԥ ya tԥTULELKHVDEODPDODUDSDUÕU
- fԥaliyyԥtlԥrini layihԥlԥQGLULURQODUÕQԥVDVÕQGDDOTRULWPOԥr
qurur, nԥticԥlԥUL\R[OD\ÕUYԥ qiymԥtlԥndirir;
- riyazi vԥ statistik mԥOXPDWODUÕWRSOD\ÕUDUDúGÕUÕUVLVWHP-
lԥúGLULUYԥ nԥticԥsini tԥqdim edir;
- statistika vԥ ehtimal ԥVDVÕQGDKDGLVԥQLQEDúvermԥ müm-
künlüyünü SURTQR]ODúGÕUÕU>; 7].
Mԥzmun xԥtti dedikdԥ fԥnn üzrԥ ümumi tԥlim nԥticԥlԥrinin
UHDOODúGÕUÕOPDVÕQÕ Wԥmin etmԥk üçün müԥyyԥn edilԥn proqram
hissԥsi nԥzԥrdԥ tutulur. Kurikulumda riyaziyyat tԥOLPLQLQ DúD-
÷ÕGDNÕPԥzmun xԥtlԥri müԥyyԥQHGLOPLúGLU
ԤGԥdlԥr vԥ ԥmԥllԥr
2. Cԥbr vԥ funksiyalar
3. Hԥndԥsԥ
4. Ölçmԥ
5. Statistika vԥ ehtimal
0|YFXG UL\D]L\\DW SURTUDPÕQGD Pԥ]PXQ VWDQGDUWODUÕ
sinifdԥn-sinfԥ dԥ\LúVԥ dԥ, mԥzmun xԥtlԥri müԥyyԥn mԥnada
siniflԥr üzrԥ VDELW VD[ODQÕOÕU /DNLQ SURTUDP Yԥ dԥrsliklԥrdԥ

156
mԥzmun xԥtlԥrinin sadԥdԥn mürԥkkԥbԥ, asandan çԥtinԥ
prinsiplԥri üzrԥ tԥrtib edilmԥsi gözlԥnilmԥlidir. Mԥzmun
xԥtlԥrinԥ DLG DQOD\ÕúODU Yԥ tԥkliflԥU \DOQÕ] Kԥmin siniflԥr üzrԥ
mԥKGXGODúD ELOPԥz. Riyaziyyat tԥlimindԥ varislik prinsipinԥ
X\÷XQ TH\G ROXQDQ mԥzmun xԥtlԥUL úDJLUGOԥULQ \Dú Yԥ bilik
sԥviyyԥlԥrinԥ PYDILT JHQLúOԥndirilmԥOLGLU øEWLGDL VLQLIOԥrdԥ
úDJLUGOԥr EHú Pԥzmun xԥtlԥri ilԥ qismԥQ WDQÕú ROXUODU %XUDGD
hԥmin mԥzmun xԥtlԥrinin bԥzilԥUL DoÕT úԥkildԥ verilmir. Cԥbr
vԥ funksiyalar mԥzmun xԥttinin ümumiyyԥtlԥ DGÕ oԥkilmir.
Lakin tԥnlik, bԥrabԥrsizlik vԥ kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODU
bütün kurs boyu bu vԥ ya digԥUúԥkildԥ tԥdris olunur.
Cԥbr elementlԥrinin daxil edilmԥVL úDJLUGOԥrdԥ ԥdԥdlԥr vԥ
ԥmԥllԥULQELUVÕUD[DVVԥlԥrinin ümumilԥúGLULOPԥsini, hԥrfi ifadԥ,
bԥrabԥrlik, tԥnlik vԥ V PKP UL\D]L DQOD\ÕúODUÕQ IRUPDODú-
PDVÕQÕ FԥEUL DQOD\ÕúODUGDQ LVWLIDGԥ edԥrԥk ԥtraf alԥmdԥki ha-
disԥlԥrin riyazi modellԥULQLQ TXUXOPDVÕ NLPL PYDILT YԥUGLú-
lԥULQ\DUDQPDVÕQÕWԥmin edir [12; 8].
Ԥnԥnԥvi vԥ yeni UL\D]L\\DWSURTUDPODUÕQGDR[úDUYԥ fԥrqli
xüsusiyyԥtlԥUL DUDúGÕUPDT Pԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin nԥzԥri vԥ
metodik problemlԥrini müԥyyԥn etmԥNoQRQODUÕVLQLIOԥr üzrԥ
(V-IX siniflԥr) nԥzԥrdԥn keçirԥk.

3.2. Ԥnԥnԥvi vԥ yeni “Riyaziyyat-5” dԥrsliklԥrindԥ

mԥsԥlԥ tԥliminԥ verilԥn tԥlԥblԥr vԥ onun
realODúGÕUÕOPDVÕvԥziyyԥti.

Yeni riyaziyyat dԥrsliklԥrinin strukturunda ԥnԥnԥvi

dԥrsliklԥrԥ nisbԥtԥn ԥVDVOÕ Gԥ\LúLNOԥU HGLOPLúGLU %X Pԥsԥlԥlԥr
müxtԥlif prizmalarda tԥhlil edilԥrԥk fԥUTOL \DQDúPDODUODPTD-
yisԥ edilԥ bilԥr. Nԥticԥ ondan ibarԥWGLUNLDSDUÕODQLVODKDWODUYԥ
\HQL \DQDúPDODU Wԥlimin keyfiyyԥtini yüksԥldԥn amil kimi
nԥzԥrdԥ WXWXOPXúGXU'ԥrsliklԥrdԥ verilԥn mԥsԥlԥlԥrin mԥzmun
vԥ strukWXUXQGDQ DVÕOÕ ROPD\DUDT RQODUÕQ Kԥr birini ԥhatԥ edԥn

157
bölmԥdԥ verilԥQVDDWODUÕQPLTGDUÕYԥ P|Y]XODUÕQYHULOPԥ DUGÕ-
FÕOOÕ÷Õ Iԥrqlidir. Orta mԥktԥb kursunda mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin
nԥzԥri vԥ metodik problemlԥULQLQ DúNDU ROXQXE RQXQ DUDGDQ
TDOGÕUÕOPDVÕ YHULOԥn hԥr bir tԥklif vԥ nԥticԥQLQ NRQNUHW ROPDVÕ
üçün siniflԥr üzrԥ dԥrsliklԥrdԥ mԥsԥlԥ vԥ RQXQOD ED÷OÕ SURE-
lemlԥri nԥzԥrdԥn keçirԥk. Yeni “Riyaziyyat-5” dԥrsliyindԥ say
sistemlԥri, çoxrԥqԥmli ԥdԥdlԥULQ DGODQGÕUÕOPDVÕ Yԥ nömrԥlԥn-
mԥsi, natural ԥdԥdlԥr üzԥrindԥ ԥmԥllԥr vԥ bu bölmԥyԥ aid ümu-
milԥúGLULFL WDSúÕUÕTODUÕQ \HULQԥ yetirilmԥsinԥ fԥsil üzrԥ 38 saat
D\UÕOPÕúGÕU <HQL UL\D]L\\DW Gԥrsliklԥrindԥ bütün mԥzmun xԥt-
lԥrinin elementlԥri ԥhatԥ olunmaqla bir yerdԥ verilmԥsinin
müsbԥt vԥ mԥnfi xüsusiyyԥtlԥri mövcuddur. Belԥ ki, mԥzmun
xԥtlԥrinin verilmԥsindԥ vԥ fԥQGD[LOLLQWHTUDVL\DQÕQG]JQWԥú-
kil olunmaVÕQGD IԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\D J|]Oԥnilmԥlidir. Proq-
ramda çoxrԥqԥmli ԥdԥdlԥU RQODUÕQ PTD\LVԥsi vԥ yuvarlaq-
ODúGÕUÕOPDVÕ P|Y]XODUÕQGDQ VRQUD ³oR[OXTODU´ P|Y]XVX GDxil
edilib. ÇoxluqODUÕQELUOԥúPԥsi, kԥVLúPԥsi vԥ 9HQQGLDTUDPÕQÕQ
tԥtbiqi ilԥ mԥsԥlԥ hԥOOLQLQ UHDOODúGÕUÕOPDVÕQGDQ VRQUD oR[-
rԥqԥmli ԥdԥdlԥr üzԥrindԥ hesab ԥmԥllԥrinin öyrԥdilmԥsi nԥzԥr-
dԥ tutulur. Yeni “Riyaziyyat-5” dԥrsliyindԥ verilԥQ DúD÷ÕGDNÕ
mԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 1. Mövcud qanunvericiliyԥ görԥ úԥhԥr meri vԥzi-
fԥsinԥ namizԥd ԥQD]ÕEWQVHoLFLOԥULQ \DUÕVÕQGDQQԥfԥr çox
sayda seçicinin sԥsini qazanarsa, bu vԥzifԥyԥ seçilԥ bilԥr.
Keçirilԥcԥk yeni seçkilԥrdԥ namizԥd ԥQ D]Õ  Vԥs topla-
PDOÕGÕU %X VHoNLOԥrdԥ cԥmi neçԥ VHoLFLQLQ LúWLUDNÕ Qԥzԥrdԥ
tutulur? [41; 22].
Bu mԥsԥlԥ natural ԥdԥdlԥr üzԥrindԥ “toplama vԥ oÕ[PD´
ԥmԥllԥrinin öyrԥnilmԥsi mövzusunda verilib. Mԥsԥlԥnin mԥz-
mununda “mövcud qanunvericiliyԥ´ ³úԥhԥr meri” sözlԥrinԥ
istinad olunub. Mԥsԥlԥnin mԥzmunu vԥ onun hԥlli prosesindԥ
úDJLUdlԥrin öyrԥndiklԥri nԥzԥri biliklԥr vԥ ԥldԥ etdiklԥri mü-
YDILT EDFDUÕTODU Pԥntiqԥ vԥ elmi ԥsasa söykԥnmԥlidir. Qeyd
olunan mԥsԥlԥnin mԥ]PXQXQGD úDJLUGOԥrin seçki hüququ vԥ
seçki TDQXQYHULFLOL\L DQOD\ÕúODUÕ LOԥ WDQÕú HGLOPԥsi müsbԥt hal

158
kimi qiymԥtlԥndirilmԥOLGLU /DNLQ³úԥhԥUPHUL´ DQOD\ÕúÕQÕQGD-
xil edilmԥVLGLOED[ÕPÕQGDQG]JQKHVDEHGLOԥ bilmԥz. Dԥrsli-
yin bu bölmԥsindԥ elmi vԥ GLOED[ÕPÕQGDQPԥyyԥn nöqsanlara
rast gԥlmԥk olur. Belԥ mԥsԥlԥlԥrdԥn birini nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 2. Palindrom ԥdԥdlԥr alPD VXOXQX DUDúGÕUÕQ %X
üsulla verilԥn ԥdԥdlԥrdԥn palindrom ԥdԥdlԥUDOÕQ [39; 22].
5L\D]L\\DWGD LONLQ RODUDT úDJLUGOԥr natural ԥdԥdlԥr, mԥnfi
olmayan tam ԥdԥdlԥr, tam ԥdԥdlԥr, rasional ԥdԥdlԥr, irrasional
ԥdԥdlԥr, hԥqiqi ԥdԥdlԥr vԥ VDQOD\ÕúODUODWDQÕúROXUODUԤGԥd an-
la\ÕúÕPFԥrrԥGDQOD\ÕúGÕU4ԥGLP\XQDQUL\D]L\\DWoÕVÕ3LIDqor
tezisi kimi bizԥ mԥlum olan “hԥUúH\ԥdԥddir” yaxud “hԥr yerdԥ
ԥdԥd var” kԥODPÕ ԥdԥd DQOD\ÕúÕQÕQ Qԥ qԥdԥr vacib olmaVÕQÕ
göstԥrir.
Ԥdԥdin genetik tԥrifinԥ ilk dԥfԥ G]JQ \DQDúDQ /(\OHU
ROPXúGXU (\Oerԥ görԥ ԥdԥG DQOD\ÕúÕ \HULQԥ yetirilԥn ԥmԥllԥrin
mümkünlüyü ilԥ müԥyyԥn edilir. Riyazi nԥzԥriyyԥnin ԥsas-
ODQGÕUÕOPDVՁoQWԥkcԥ aksiomlar kifayԥt deyil, burada hökmԥn
tԥriflԥrdԥn dԥ istifadԥ ROXQPDOÕGÕUg\Uԥnilԥn kԥmiyyԥtlԥrԥ aid
tԥriflԥr isbat yolu ilԥ mԥqsԥdԥ çatmaq üçün ԥn tԥVLUOL EDúlan-
÷ÕFGÕU AzԥUED\FDQÕQ J|UNԥPOL UL\D]L\\DWoÕVÕ Yԥ filosofu
Nԥsrԥddin Tusi (1201 -1274) “ortaq ölçüsüz kԥmiyyԥtlԥrin nis-
bԥtini ԥdԥG NLPL´ úԥUK HWPLúGLU 2 \D]ÕU ´%X QLVEԥtlԥrin hԥr
birini ԥdԥG DGODQGÕUPDT RODU QLVEԥtin hԥdlԥrindԥn biri o biri
hԥdlԥ ifadԥ ROXQGX÷X NLPL YDKLGOԥrdԥn ibarԥtGLU´ ø 1\XWRQ
ԥdԥdԥ belԥ tԥULI YHUPLúGLU ³ԤGԥd iki eynicinsli kԥmiyyԥtdԥn
birinin digԥrinԥ olan nisbԥWLGLUøNLQFLNԥmiyyԥt ölçü vahidi qԥ-
bul edilir” [23;42]. Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda ԥsas he-
sab ԥmԥllԥUL WRSODPD oÕ[PD YXUma vԥ bölmԥ) çoxluqlar
nԥzԥriyyԥsi vasitԥsilԥ toplama ԥmԥlinin tԥrifi DQOD\ÕúODUOD L]DK
olunur. Yԥni ilkin olaraq toplama ԥmԥli tԥrifsiz qԥbul edilԥn
DQOD\ÕúODUVLVWHPLQԥ daxildir. Ortaq elementlԥri olmayan 2 ele-
PHQWOL$oR[OX÷XYԥ 3 elementli B çoxOX÷XQXQELUOԥúPԥsindԥn
DOÕQDQ oR[OX÷XQ HOHPHQWOԥULQLQ VD\Õ Q$ B)= 5 olacaq. Ortaq
elementi olmayan sonlu çoxOXTODUÕQELUOԥúPԥsindԥQDOÕQDQoR[-
OXT\DOQÕ]YHULOPLúoR[OXTODUÕQEWQHOHPHQWOԥrindԥn düzԥOPLú

159
oR[OX÷D GH\LOLU %LUlԥúGLULOԥn ortaq elementi olmayan sonlu
çoxOXTODUÕQ HOHPHQWOԥUL VD\ÕQÕ ELOGLUԥn natural ԥdԥdlԥrԥ topla-
nanlar, birlԥúPԥ nԥticԥsindԥ DOÕQDQoR[OX÷XQHOHPHQWOԥri sa\ÕQÕ
göstԥrԥn natural ԥdԥdԥ isԥ cԥm deyilir. $QOD\ÕúWԥfԥkkür forma-
VÕROXEED[ÕODQRE\HNWYԥ hadisԥlԥrin xassԥlԥrini özündԥ ԥks et-
GLULUԤGԥGDQOD\ÕúÕKDTTÕQGDP|YFXGWԥriflԥr vԥ tԥkliflԥrin heç
birindԥ “palindrom ԥdԥG´DQOD\ÕúÕQDUDVWJԥlinmir.
$QOD\ÕúÕQ Wԥrifi vԥ ona verilԥn tԥlԥblԥr müvafiq mԥntiqԥ
ԥsasODQÕU $QOD\ÕúÕQ Pԥzmununu açan vԥ \D DQOD\ÕúÕQ FLQVLQL
vԥ bu cinsdԥn fԥrqlԥndirԥn növ ԥlamԥtini ifadԥ edԥn mԥntiqi
ԥmԥliyyat tԥULIDGODQÕU$QOD\ÕúÕQPԥ]PXQXQXQDoÕOPDVÕQDJ|-
rԥ tԥriflԥU DúNDU Yԥ qeyri-DúNDU ROPDTOD ELU-birindԥn fԥrqlԥnir-
lԥr. Natural ԥdԥdlԥrin tԥsnif edilmԥsindԥ vԥ qeyd olunan halla-
UÕQKHoELULQGԥ «palindrom ԥdԥGªDQOD\ÕúÕ\R[GXU/DNLQԥdԥd-
lԥU DUDVÕQGa hesab ԥmԥllԥri vasitԥsilԥ istԥnilԥn sayda qanuna-
X\÷XQOXT Pԥyyԥn etmԥk olar. HԥU KDQVÕ EX úԥkildԥ müna-
sibԥtԥ ԥsasԥQ \HQL³DQOD\ÕúÕQ´GD[LOHGLOPԥsi elmi vԥ metodiki
ED[ÕPdan düzgün hesab edilԥ bilmԥz.
Toplama vԥ oÕ[PD ԥmԥllԥri, tԥnliklԥr mövzusunda verilԥn
tapúÕUÕTODU Yԥ mԥsԥlԥlԥU DUGÕFÕOOÕT ED[ÕPÕQGDQ G]JQ Wԥsnif
olunPDPÕúGÕU%HOԥ NLEXWLSoDOÕúPDODU-cü sinfin riyaziyyat
dԥrsliklԥrindԥ YHULOPLúGLU Yԥ mԥ]PXQ ED[ÕPÕQGDQ ,9 VLQLI
üçün daha mürԥkkԥEoDOÕúPDODUKHVDEROXQDELOԥr.
Çoxrԥqԥmli ԥdԥdlԥULQDGODQGÕUÕOPDVÕYԥ nömrԥlԥnmԥsi, on-
lar üzԥrindԥ hesab ԥmԥllԥULQLQ LFUD ROXQPDVÕ ]DPDQÕ Pԥsԥlԥ
hԥllinԥ [VXVL\HUD\UÕOPÕúGÕU³5L\D]L\\DW-5” dԥrsliyindԥ veri-
lԥn digԥr bir mԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 3. Cԥdvԥldԥ Azԥrbaycanda istehsal olunan ümumi
QHIW KDVLODWÕ Yԥ EX KDVLODWGD $5'1ù-ÕQ SD\Õ J|VWԥULOPLúGLU
$5'1ù- Azԥrbaycan ReVSXEOLNDVÕ '|YOԥW 1HIW ùLUNԥti
(SOCAR) Azԥrbaycan ԥrazisindԥki neft vԥ TD]\DWDTODUÕQÕQD[-
taUÕúÕ NԥúIL\\DWÕ Yԥ LúOԥnmԥVL HPDOÕ Yԥ nԥTOL TD]ÕQ GD[LOL Yԥ
xarici ED]DUODUGD VDWÕúÕ KDEHOԥ ölkԥ ԥrazisindԥ sԥnayenin vԥ
ԥhalinin tԥbii qazla tԥFKL]DWÕLOԥ mԥú÷XOROXU&ԥdvԥlԥ görԥ sual-
lara cavab verin [41; 24].

160
 Bu mԥsԥlԥnin mԥtni bir sԥhifԥdԥn ibarԥtdir. Fԥnnin
UL\D]L\\DWROPDVÕQÕ vԥ úDJLUGOԥULQ\DúVԥviyyԥsini nԥzԥrԥ alsaq
bu mԥsԥlԥnin mԥnimsԥnilmԥVLúDJLUGOԥUoQDVDQGH\LO'R÷-
rudur, mԥsԥlԥnin mԥ]PXQXQGDúDJLUGOԥUoQ\HQLDQOD\ÕúODUÕQ
verilmԥsi vԥ fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\DQÕQ GD[LO HGLOPԥsi müsbԥt
hal kimi qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr. Mԥsԥlԥn, “büdcԥ gԥlirlԥri”,
“büdcԥ xԥrclԥUL´ NLPL DQOD\ÕúODUÕQ YHULOPԥsi vԥ EXQODUÕQ JQ-
dԥlik hԥyaWÕPÕ]GD UROX KDTTÕQGD úDJLUGOԥrin mԥlumatlan-
GÕUÕOPDVÕRQlarda elmi, praktik vԥ tԥrbiyԥvi mԥqsԥdlԥrin forma-
ODúPDVÕQD[LGmԥt edir. Bu mԥsԥlԥni bir neçԥ alt mԥsԥlԥyԥ D\ÕUÕE
TÕVDPԥzmunda verilmԥsi daha mԥqsԥdԥmüvafiq olar. Dԥrslik-
dԥ verilԥn bԥzi mԥsԥlԥlԥr çox sadԥ, bԥzilԥri isԥ çox mürԥk-
kԥbdir. Yeni tԥKVLOSURTUDPÕQDԥsasԥQúDJLUG|\Uԥndiyi hԥr bir
anla\ÕúÕQ Pԥzmununu dԥrk etmԥli vԥ ԥldԥ olunan nԥzԥri
biliklԥri praktikaya tԥtbiq etmԥ\L EDFDUPDOÕGÕU 'ԥrslikdԥ
“Vurma ԥmԥli vԥ onun xassԥsi” mövzusunda verilԥn bir
mԥsԥlԥnin mԥzmununu nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ ;DQDODUÕQPXPLVD\ÕQÕYXUPDQÕQSD\ODPD[DV-
sԥsini tԥtbiq etmԥklԥ WDSÕQ>41; 31].
']EXFDTOÕ IRUPDVÕQGD RODQ ILTXUXQ sԥtir vԥ VWXQODUÕQGD
sayODUÕ PԥOXP RODQ NYDGUDWODUÕQPXPLVD\ÕQÕQWDSÕOPDVÕ LEWL-
dai siniflԥrdԥ öyrԥdilib. Vurma ԥmԥlinin yerdԥ\LúPԥ xassԥsinԥ
görԥ mԥOXP RODQ DQOD\ÕúÕQ \HQLGԥQ \X[DUÕ VLQLIGԥ YXUPDQÕQ
paylama xassԥsinԥ görԥ KHVDEODQPDVÕQDGԥrslikdԥ bu qԥdԥr ye-
rin verilmԥsi düzgün hesab edilԥ bilmԥz. Vurma ԥmԥlinin yer-
dԥ\LúPԥTUXSODúGÕUPDYԥ paylama xassԥlԥri ibtidai siniflԥrdԥn
úDJLUGOԥrԥ mԥOXPROGX÷XoQ\HQLGԥQEXP|Y]XODUDEXúԥkil-
dԥ \DQDúPD\DHOPLYԥ SHGDTRMLED[ÕPGDQHKWL\DF\R[GXU
Ԥdԥdin bölԥnlԥri, kԥsrlԥr, kԥsrlԥr vԥ bölmԥ ԥmԥli, bԥrabԥr
kԥsrlԥr, kԥsrlԥULQL[WLVDUÕNԥsrlԥrin sadԥlԥúGLULOPԥsi, düzgün ol-
mayan kԥsrlԥUTDUÕúÕTԥdԥdlԥr, kԥsrlԥrin müqayisԥsi, ԥdԥd oxu,
ԥdԥdin hissԥsinin vԥ hissԥsinԥ görԥ ԥdԥGLQ WDSÕOPDVÕ P|Y-
]XODUÕQÕQ YHULlmԥVL DUGÕFÕOOÕT ED[ÕPÕQGDQ G]JQ KHVDE HGLOԥ
bilԥU /DNLQ EX P|Y]XODUÕQ KHo ELUL KDTTÕQGD Gԥrslikdԥ nԥzԥri
material verilmԥyib. Bԥ]LoDOÕúPDODULVԥ 4-cü sinif “Riyaziyyat”

161
dԥrsliyindԥ verilԥQP|Y]XODUÕQWԥNUDUÕNLPLTԥbul edilԥ bilԥr. 4-
cü sinfin “Riyaziyyat” dԥrsliyindԥ “sadԥ kԥVU´ DQOD\ÕúÕQGDQ
istifadԥ olunub. Ümumiyyԥtlԥ, heç bir elmi vԥ metodiki ԥdԥbiy-
yatda “sadԥ kԥVU´ DQOD\ÕúÕ \R[GXU 6XDO ROXQXU ùDJLUG -cü
sinifdԥ rast gԥOGL\L DQOD\ÕúGDQ Kԥmin mövzu ilԥ ԥlaqԥdar böl-
mԥdԥ 5-ci sinifdԥ eyni mԥzmuQOX DQOD\ÕúD EDúTD DGÕQ YHULO-
mԥsini dԥrk edԥ bilԥrmi? Adi kԥVUDQOD\ÕúÕQÕ³VDGԥ kԥsr” anla-
\ÕúÕ LOԥ ԥvԥz edilmԥVL HOPL ED[ÕPGDQ G]JQ Tԥbul edilԥ bil-
mԥz. KԥVU WDPÕQ Eԥrabԥr hissԥlԥrini göstԥULU 9DKLGLQ WDPÕQ
bir vԥ ya bir neçԥ bԥrabԥr hissԥsinԥ adi kԥsr deyilir. Kԥsr anla-
\ÕúÕQÕQ V|]Oԥ vԥ ya hԥUKDQVÕPRGHOԥVDVÕQGDWԥqdim edilmԥsi,
kԥsrlԥrin model ԥVDVÕQGDPTD\LVԥ edilmԥsi vԥ DOÕQDQQԥticԥnin
riyazi dillԥ tԥsvir edilmԥVL NRPSOHNV úԥkildԥ hԥyata keçiril-
mԥlidir. Belԥ ki, kԥsrlԥrin müqayisԥ edilmԥsindԥ úDJLUGOԥrin
model ԥsaVÕQGD ԥldԥ etdiklԥri bilik vԥ EDFDUÕTODUÕ UL\D]L GLOGԥ
\D]ÕOPÕúKDOlar üçün dԥ istifadԥ ROXQPDVÕYDFLEGLU%XQODUÕKԥ-
yata keçirmԥk üçün tԥlim prosesindԥ DúD÷ÕGDNÕODU Qԥzԥrԥ DOÕQ-
PDOÕGÕU
- YHULOPLúP[Wԥlif modellԥrԥ ԥsasԥn kԥsrlԥULQ\D]ÕOPDVÕ
- eyni kԥsrlԥ ifadԥ olunan modellԥrin müqayisԥ vԥ tԥhlili;
- YHULOPLúNԥsrlԥrԥ müvafiq modellԥULQTXUXOPDVÕ
- modeldԥn istifadԥ etmԥklԥ kԥsrlԥrin müqayisԥ edilmԥsi;
- UL\D]L\D]ÕOÕúODYHULOԥn vԥ müqayisԥ olunan kԥsrlԥrin mo-
del ԥVDVÕQGD \D]ÕOPDVÕYԥ tԥhlil edilmԥsi.
Ԥdԥd oxu vasitԥsilԥ kԥsrlԥrin müqayisԥ edilmԥsi modelin
ELUIRUPDVÕGÕU %Xúԥkildԥ modeldԥn istifadԥ daha sԥmԥrԥlidir.
Çünki gԥlԥcԥkdԥ rasional ԥdԥdlԥr vԥ RQODUÕQ PTD\LVԥsindԥ
úDJLUGlԥrin ԥldԥ etdiklԥri biliklԥr müԥyyԥn analogiya ԥVDVÕQGD
IRUPDODúGÕUÕOPDOÕGÕU ԤGԥdin hissԥsinin vԥ hissԥsinԥ görԥ
ԥdԥGLQ WDSÕOPDVÕ P|Y]XODUÕQÕQ WԥOLPL ]DPDQÕ P[WԥOLI IRUPDOÕ
modellԥrdԥn istifadԥ ԥdԥd oxu vasitԥsilԥ \HNXQODúGÕUÕOPDOÕGÕU
Belԥ NLEXúԥkildԥ \DQDúPD\X[DUÕVLQLIOԥrdԥ úDJLUGOԥrin tԥlim
prosesindԥ rast gԥldiklԥri bԥzi çԥtinliklԥrin aradan qalGÕUÕO-
PDVÕQD LPNDQ \DUDGÕU 4H\G ROXQDQ KDOODU oQ VSHVLILN RODQ
bir neçԥ mԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk:

162
 Mԥsԥlԥ 5. Hԥftԥ ԥrzindԥ PD÷D]DGD VDWÕODQ HOHNWULN FLKD]-
ODUÕQÕQ \DUÕVÕ P[Wԥlif mԥLúԥt ԥú\DODUÕ GLJԥU \DUÕVÕQÕQ -ü tele-
YL]RU TDODQODUÕ LVԥ SDOWDU\X\DQ PDúÕQ LGL <HQL LO TDED÷Õ EX
ma÷D]DGDSDOWDU\X\DQPDúÕQVDWÕODUVDPD÷D]DGDFԥmi neçԥ
elekWULNFLKD]ÕVDWÕOPÕúGÕU"[41; 71].
Bu mԥsԥlԥ “Kԥsrlԥr” bölmԥsindԥ verilib vԥ bölmԥdԥ mԥx-
rԥclԥri müxtԥlif olan kԥsrlԥr üzԥrindԥ hesab ԥmԥllԥri proqram
üzrԥ nԥzԥrdԥ WXWXOPD\ÕE0ԥllim üçün metodik vԥsaitdԥ isԥ bu
mԥsԥlԥ KDTTÕQGDKHoELUPԥlumat verilmԥyib. Bu mԥsԥlԥyԥ nis-
bԥtԥn asan olan digԥr bir mԥsԥlԥnin dԥrslikdԥ verilԥn hԥllini
nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ  *OQDU [DQÕP SXOXQXQ hissԥsinԥ meyvԥ tԥrԥ-
vԥ]DOGÕ2TDODQSXOXQXQ hissԥsinԥ isԥ 1 kq ԥWDOGÕ
1kq ԥtin qiymԥWL  PDQDW RODUVD *OQDU [DQÕPÕQ ԥvvԥlcԥ
nԥ qԥdԥUSXOXROGX÷XQXWDSÕQ

meyvԥ-tԥrԥvԥz qalan

ԥt
ùԥkil. 3.2.1
Mԥsԥlԥnin hԥllinԥ sonuncu mԥOXPDWGDQEDúOD\DT
 *OQDU [DQÕP  Nq ԥtԥ 9 manat pul verdi. Bu qalan
pulun hissԥsidir. Qalan pul 5·9 = 45 manat olar.
2. 45 manat bütün pulun hissԥsidir.
1 hissԥ 45 : 3 = 15

163
 *OQDU[DQÕPÕQ EWQSXOXǜ PDQDWGÕU. [41;
71].
%Xúԥkildԥ mԥsԥlԥ hԥOOLQLQúDJLUGԥ tԥqdim edilmԥsi elmi vԥ
metodik cԥhԥtdԥn qüsurludur. Nԥ üçün? 4-cü sinfin riyaziyyat
dԥrsliyindԥ kԥsrlԥr, ԥdԥdԥ (tama) görԥ hissԥQLQ WDSÕOPDVÕ KLV-
sԥsinԥ görԥ ԥdԥGLQ WDPÕQ WDSÕOPDVÕ P|Y]XODUÕ YHULOLE 0RGHO
ԥVDVÕQGDԥdԥdin hissԥsinin vԥ hissԥsinԥ görԥ ԥdԥdin tapÕOPDVÕQD
aid kifayԥt qԥdԥr mԥsԥlԥlԥr hԥll edilir. Mԥsԥlԥ 6-da tԥklif olu-
nan hԥOO VXOX UL\D]L GLO ED[ÕPÕQGDQ TVXUOXGXU 0ԥsԥlԥn “45
manat bütün pulun hissԥsidir” ifadԥsini “Bütün pulun his-
sԥVLPDQDWGÕU´LIDGԥsi ilԥ ԥvԥ]ROXQPDVÕPRGHOGԥn istifadԥni
daha sadԥlԥúGLULU 0RGHOOԥúGLUPԥnin bԥzi mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ
tԥtbiqi müԥyyԥn çԥtinliklԥU \DUDGÕU 0ԥsԥlԥ 5-in modellԥúGL-
rilmԥsi 2 mԥrhԥlԥdԥ DSDUÕOPDOÕGÕU7DPEW|YROPD\DQÕQKLV-
sԥsinin, hissԥsinԥ görԥ WDPROPD\DQÕQWDSÕOPDVÕ]DPDQÕPRdel-
lԥúGLULOPԥ mürԥkkԥblԥúLU%XED[ÕPGDQGԥrslikdԥ tԥklif olunan
mԥsԥlԥ  PHWRGLN ED[ÕPGDQG]JQTԥbul edilԥ bilmԥz. Mԥx-
rԥclԥri müxtԥlif olan kԥsrlԥr üzԥrindԥ hesab ԥmԥllԥri veril-
dikdԥn sonra qeyd olunan mԥsԥlԥnin verilmԥsi daha mԥqsԥdԥ-
X\÷XQGXU
Müԥllif bildirir ki, mԥsԥlԥni iki mԥrhԥlԥli tam-hissԥ modeli
ilԥ hԥll etmԥk olar. Tam-hissԥ modeli müxtԥlif formalarla hԥ-
yata keçirilԥ bilԥr. Mԥsԥlԥn dairԥvi diaqram, qԥEXOHGLOPLúYD-
KLG SDUoD G]EXFDTOÕ úԥklindԥ vԥ s. Mԥsԥlԥnin mԥzmununa
müvafiq vԥ úDJLUGOԥr üçün sԥmԥrԥli istԥnilԥQúԥkildԥ model qur-
PDTRODUԤVDVPԥqsԥGPRGHOLQúDJLUGWԥrԥfindԥn dԥrk edilmԥ-
sidir. Model mԥsԥlԥnin mԥ]PXQXQD X\÷XQ LON YHULOԥnlԥrԥ mü-
vafiq qurulur. Riyazi ԥmԥllԥr isԥ modelin son mԥrhԥlԥsindԥn
EDúOD\DUDT Kԥyata keçirilir. Tam-hissԥ modeli bütövlükdԥ qu-
rulGX÷X oQ EXUDGD ԥsas mԥqsԥd mԥsԥlԥdԥ D[WDUÕODQ Nԥmiy-
yԥtlԥULQWDSÕOPDVÕQGDQLEDUԥtdir. Mԥsԥlԥnin hԥOOL]DPDQÕKԥPLúԥ
tam-hissԥ modelindԥn istifadԥ etmԥNGR÷UXKHVDEHGLOԥ bilmԥz.
Belԥ ki, eyni mԥsԥlԥnin hԥOOL ]DPDQÕ PRGHOGԥn istifadԥ vԥ ya
modelsiz hԥll üsulu tԥlimin mԥrhԥlԥsindԥn vԥ úDJLUGOԥULQ \Dú
bilik sԥviyyԥlԥrindԥQDVÕOÕGÕU
164
 Mԥsԥlԥdԥ tԥVYLU ROXQDQ VLWXDVL\DQÕQ PRGHOLQLQ TXUXOma-
VÕQDPԥyyԥn vaxt sԥrf olunur. Tԥcrübԥ göstԥrir ki, mԥsԥlԥnin
mԥzmununa müvafiq modelin TXUXOPDVÕ Yԥ YHULOPLú PRGHOԥ
ԥsasԥn mԥsԥlԥnin tԥrtib edilmԥsi bir-birindԥQ D\UÕOPD]
proseslԥrdir. Lakin EXQODUÕQ D\UÕOÕTGD YHULOPԥVL ]DPDQÕ Eԥzi
mԥTDPODUÕ XQXWPDT ROPD] %HOԥ ki, iki mԥrhԥlԥdԥ model-
lԥúGLUPԥ ]DPDQÕ YHULOԥn kԥmiyyԥtin ԥdԥdi qiymԥtlԥrindԥn biri
kԥsr ԥdԥdlԥ ifadԥ ROXQGX÷XQGDQ RQX WDP Tԥbul edib yeni
modeli qurduqdan sonra ԥvvԥlki modellԥ ԥlaqԥdԥ problem ya-
UDQÕU 2QD J|Uԥ dԥ bu tip mԥsԥlԥlԥrin verilmԥVL ]DPDQÕ Qԥzԥri
materiallar nԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU 'ԥrslikdԥ onluq kԥsrlԥr, onluq
kԥsrlԥrin müqayisԥsi, onluq kԥsrlԥULQ \XYDUODTODúGÕUÕOPDVÕ Yԥ
onluq kԥsrlԥr üzԥrindԥ hesab ԥmԥllԥUL P|Y]XODUÕ YHULOGLNGԥn
sonra hԥndԥsԥ mԥzmun xԥttinin elementlԥri daxil edilib. Dԥrs-
likdԥ ³NRQTUX\HQW ILTXUODU´ KDTTÕQGD DúD÷ÕGDNÕ Pԥlumatlar
verilib.
Burada “konqruyHQW ILTXUODU´ DQOD\ÕúÕ GD[LO HGLOLE (\QL
forma vԥ eyni ölçüyԥ malik fiqurlar konqruyent fiqurlar ad-
ODQÕU .ԥmiyyԥtlԥULQ X\÷XQ HOHPHQWOԥrinԥ müvafiq müxtԥlif
DGOÕԥdԥdlԥr göstԥrmԥNRODU.RQTUX\HQWILTXUODUՁVW-üstԥ qoy-
GXTGD RQODUÕQ EWQ Q|TWԥlԥri üst-üstԥ GúU %X ILTXUODU Kԥm
dԥ bԥrabԥU ILTXUODU DGODQGÕUÕOÕU )LTXUODUÕQ NRQTUX\HQW Wԥrԥflԥ-
rini vԥ EXFDTODUÕQÕJ|VWԥrmԥNoQRQODUÕQ]ԥrindԥ kiçik xԥtlԥr
qoyulur. Mԥsԥlԥn úԥkildԥ bԥrabԥU\DQOÕ oEXFD÷ÕQ LNL Eԥrabԥr
(konqruyent) tԥrԥfi vԥ iki bԥrabԥr (konqruyent) EXFD÷Õ TH\G
HGLOPLúGLU [41; 106]. “Fiqurlar bԥrabԥrdir”, “fiqurlar konqru-
yentdir” ifadԥlԥri fԥUTOLDQOD\ÕúODUGÕU0ԥsԥlԥn, AB paroDVÕ&'
SDUoDVÕQDEԥrabԥrdir (konqruyentdir) demԥk olar. Çünki burada
uzunluq ölçü vahidlԥrinin bԥrabԥrliyinԥ ED[ÕOÕU <HNXQ Qԥticԥ
bir (vahid) ölçüdԥQ DVÕOÕGÕU /DNLQ ³$%& oEXFD÷Õ $1B1C1
oEXFD÷ÕQD Eԥrabԥrdir (konqruyentdir)” ifadԥsi ilԥ “ABC
oEXFD÷Õ $1B1C1 oEXFD÷ÕQD NRQTUX\HQWGLU Eԥrabԥrdir)”
ifadԥsi mԥzmunca fԥrqlidir vԥ ümumiyyԥtlԥ, GR÷UX ROPDya
bilԥr.
øVWԥnilԥn fiqur müԥyyԥn nöqtԥlԥUoR[OX÷XQGDQLEDUԥtdir.

165
 øONLQRODUDTTH\GHGLULNNLA, B, C, D vԥ (ILTXUODUÕNRQT-
ruyentdir vԥ EXILTXUODUÕ³ELU-birinin üzԥrindԥ qoyduqda” onlar
üst-üstԥ GúUOԥr. Bizim bildiyimiz qaydada istԥnilԥn fiquru
“üst-üstԥ qoymaq” hԥPLúԥ mümkün deyil.
$NDGHPLN $1.ROPRTRURY ³ILTXUODUÕ ELU-birinin üzԥrinԥ
qoymaq” nԥ demԥNROGX÷XQXDúD÷ÕGDNÕúԥkildԥ L]DKHWPLúGLU
Hԥndԥsԥdԥ bu ifadԥni hԥrfi mԥQDGD EDúD GúPԥk olmaz.
$[ÕEL]LPoQILTXUODUQ|TWԥlԥUoR[OX÷XGXUYԥ RQODUÕPVWԥvi
üzԥrindԥ WXWGXTODUÕ \HUGԥn “tԥrpԥtmԥN´ ROPD] )LTXUODUÕ ³ELU-
birinin üzԥrinԥ qoymaq” ԥvԥzinԥ RQODUÕQ ELU-birinԥ LQLNDVÕ
nԥzԥrdԥn keçirilmԥlidir.
A.N.Kolmoqorov göstԥrir ki, “konqruyent fiqurlar” anla-
\ÕúÕQD³LQLNDV´DQOD\ÕúÕQÕQN|Pԥyi ilԥ tԥrif vermԥk olar. Mԥsa-
fԥlԥri saxlamaqla 2 fiqurunun 1 ILTXUXQD LQLNDVÕ YDUVD 1
fiquru 2 fiquruna konqruyentdir [36; 55].
ԤdԥdlԥU DUDVÕQGD E|\NGU NLoLNGLU Eԥrabԥrdir kimi
münasibԥtlԥU ROGX÷X NLPL ILTXUODU DUDVÕQGD ³NRQTUX\HQWOLN´
münasibԥWLQLQDúD÷ÕGDNÕ[DVsԥlԥri var:
1. Hԥr bir fiqur özünԥ konqruyentdir (refleksivlik xassԥsi):

2. 1 fiquru 2 fiquruna konqruyentdirsԥ, 2 fiquru da 1

fiquruna konqruyentdir (simmetriklik xassԥsi) :
olarsa, onda
3. 1 fiquru 2 fiqurunu konqruyent vԥ 2 fiquru 3
fiquruna konqruyent olarsa, onda 1 fiquru 3 fiquruna
konqruyentdir (tranzitivlik xassԥsi):
olarsa, olar.
“Hԥndԥsԥ” mԥzmun xԥttindԥ bԥ]L DQOD\ÕúODUÕQ GD[LO HGLO-
mԥsindԥ NRQTUX\HQWILTXUODUÕQ[DVVԥsindԥn istifadԥ etmԥk olar.
Kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ Gԥrsliklԥrdԥ elmi vԥ metodik ba-
[ÕPdan deyilԥn qeydlԥr tam nԥzԥrԥ DOÕQPD\ÕE 0VWԥvi fiqur-
ODUÕQ VDKԥlԥri üçün konqruyentlik fԥ]D ILTXUODUÕQÕQ Kԥcmlԥri
üçün konqruyentlik münasibԥtlԥrinin daxil edilmԥsi “üst-üstԥ
qoymaq” prinsipi ilԥ mümkün deyil. Dԥrslikdԥ bucaq, üçbucaq,
üçEXFDTODUÕQ TXUXOPDVÕ G|UGEXFDTOÕODU |OoOԥrinԥ görԥ dörd-
166
EXFDTOÕODUÕQTXUXOPDVÕoHYUԥ, dairԥ, dönmԥ, ԥksetmԥVUúPԥ,
simmetriya, perimetr, kvadrat vԥ G]EXFDTOÕ RQODUÕQ VDKԥlԥri,
fԥ]D ILTXUODUÕ Iԥ]D ILTXUODUÕQÕQ J|UQWOԥUL G]EXFDTOÕ SUL]-
PDQÕQ Vԥthinin sahԥsi, hԥcm, kub vahidlԥUL G]EXFDTOÕ
SUL]PDQÕQKԥFPLP|Y]XODUÕYHULOGLNGԥn sonra faiz, onluq kԥsr,
adi kԥVU DQOD\ÕúODUÕ GD[LO ROXQXE .ԥsr DQOD\ÕúÕ LOԥ úDJLUGOԥr
ilkin olaraq 4-cü sinifdԥ WDQÕú ROXEODU -cü vԥ 5-ci siniflԥrin
“Riyaziyyat” dԥrsliklԥrindԥ heç bir yerdԥ “adi kԥVU´ DQOD\ÕúÕ
LúOԥdilmԥ\LE <DOQÕ] –ci sinfin Riyaziyyat dԥrsliyindԥ kԥsrlԥr
bölmԥVL TXUWDUGÕTGDQ VRQUD ³)DL] RQOXT kԥsr, adi kԥsr” möv-
zusu daxilindԥ “adi kԥVU´DQOD\ÕúÕQDUDVWJԥlinir. Çox tԥԥssüflԥr
olsun ki, dԥrslik müԥOOLILQLQ|]EXDQOD\ÕúODUÕHOPLED[ÕPGDQ
düzJQúԥrh etmԥyib vԥ TDUÕúGÕUÕE1ԥ üçün?
Müԥllim üçün metodik vԥsaitdԥ (Riyaziyyat-4) müԥl-
limlԥrԥ verilԥn mԥslԥhԥtdԥn bir hissԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk:
“Mԥ]PXQVWDQGDUWODUÕ
1.1.7. Sadԥ kԥsrlԥULWDQÕ\ÕU\D]ÕUYԥ úԥrhlԥr verir.
1.1.9. Kԥmiyyԥtin hissԥlԥrini kԥsrlԥrin kömԥyi ilԥ sxematik
tԥsvir edir.
Dԥrsin mԥqsԥGLùDJLUG
- kԥVULWDPÕQEԥrabԥr hissԥlԥri kimi konkret ԥú\DODU]ԥrin-
dԥ modellԥúGLULU
- kԥsri müԥyyԥQVD\OÕԥú\DTUXSXQXQEԥrabԥUVD\OÕKLVVԥlԥri
kimi konkret ԥú\DODU]ԥrindԥ modellԥúGLULU
- sadԥ kԥsrlԥUL\D]ÕUYԥ oxuyur;
- sürԥt vԥ mԥxrԥcin mahiyyԥtini kԥsrlԥr vԥ úԥkillԥr üzԥrin-
dԥ düzgün izah edir;
- sadԥ kԥsrlԥrԥ X\÷XQúԥkillԥr çԥkir;
- sadԥ kԥsri kԥVU NDUWODUÕ Yԥ ԥdԥd oxu üzԥrindԥ model-
lԥúGLULU
- bԥrabԥr hissԥlԥULQPXPLVD\ÕQÕQWDPÕYDKLGLԥmԥlԥ gԥ-
tirGL\LQLEDúDGúU>40; 75].
Göründüyü kimi dԥrslik müԥllifi “kԥVU´ DQOD\ÕúÕQÕ ³VDGԥ
kԥVU´ NLPL DGODQGÕUÕU Yԥ qԥbul edir. Hesab edԥk ki, dԥrslik
müԥllifi kԥVU DQOD\ÕúÕQÕ VDGԥ kԥVU DQOD\ÕúÕ LOԥ ԥvԥz etmԥsindԥ

167
Q|TVDQÕQROPDGÕ÷ÕQÕLGGLDHGLU2QGD³5L\D]L\\DW-5” dԥrsliyin-
dԥ verilԥn “KԥsrlԥULQL[WLVDUÕNԥsrlԥrin sadԥlԥúdirilmԥsi” möv-
zusunda verilԥn tԥrifi nԥzԥrdԥn keçirԥN ø[WLVDU ROXQmayan
kԥsrlԥri biz sadԥ kԥsrlԥU DGODQGÕUDFD÷ÕT >41; 56]. 4-cü vԥ 5-ci
siniflԥrin riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ verilԥQEXDQOD\ÕúODUÕQWԥrif-
lԥrindԥ ziddiyyԥWDOÕQÕU6XDOROXQXU
- úDJLUG P[Wԥlif mԥzmunlu DQOD\ÕúODUÕQ H\QL DGGD YHULO-
mԥsindԥ KDQVÕQÕTԥbul etmԥlidir:
- “ixtisar olunmayan kԥsrlԥr” sadԥ kԥsrlԥU DGODQGÕUÕOÕUVD
onda ixtisar olunan kԥsrlԥrin dԥ sadԥ kԥVU DGODQGÕUÕOPDVÕQD Qԥ
demԥk olar?
KԥsrlԥULQ L[WLVDUÕ LOԥ kԥsrlԥrin sadԥlԥúGLULOPԥsini eyni-
lԥúGLUPԥk olmaz. Bunlar tamamilԥ fԥUTOL DQOD\ÕúODUGÕU 'ԥrs-
likdԥ “Faiz, onluq kԥsr, adi kԥsr” mövzusuna verilԥQTÕVDQԥzԥ-
ri material dԥqiq vԥ sadԥ úԥkildԥ verilmԥyib. Mԥsԥlԥn “Adi kԥs-
rin faizlԥ ifadԥsi” mövzusundan: Mümkün olan halda, verilԥn
kԥsr mԥxrԥci 100-ԥ bԥrabԥr olan adi kԥVU NLPL \D]ÕOÕU Nԥsrin
surԥtindԥki ԥdԥd faizi göstԥrir. [41;
141].
Müԥllif “mümkün olan halda” ifadԥVL oQ TD\GDQÕ úԥrh
edir. Lakin hԥPLQKDOPPNQROPDGÕ÷Õ]DPDQDGLNԥsrin faiz-
lԥ ifadԥsi verilmԥ\LE %X ED[ÕPGDQ WԥNOLI ROXQDQ TD\GDQÕ WDP
úԥkildԥ qԥbul etmԥk olmaz. Ona görԥ dԥ TD\GD WDP úԥkildԥ
verilmԥlidir vԥ RQGDQ DOÕQDQ [VXVL KDOODU NRQNUHW úԥkildԥ
nԥzԥrdԥn keçirilmԥOLGLUԤGԥdin 1%-LDQOD\ÕúÕGD[LOHGLOGLNGԥn
sonUD D\UÕ-D\UÕ ԥdԥdlԥrLQ IDL]L KDTTÕQGD Pԥlumat verilmԥsinԥ
ehtiyac yoxdur. Çünki digԥr hallar tԥklif olunan haldan nԥticԥ
kiPL DOÕQÕU 'ԥrslikdԥ cԥbr vԥ funksiyalar mԥzmun xԥtlԥrinin
elementlԥri bir bölmԥ kimi daxil edilib. Bu bölmԥdԥ mövzunun
³.RRUGLQDWúԥbԥkԥsi vԥ koordinat cütlԥUL´DGÕLOԥ verilmԥVLGR÷-
ru hesab edilԥ bilmԥ] ³.RRUGLQDW úԥbԥkԥVL´ DGOÕ DQOD\Õú \R[-
dur. Müstԥvidԥ hԥr bir nöqtԥyԥ müԥyyԥQ FWX\÷XQGXU.RRU-
dinat cütlԥri isԥ konkret bir nöqtԥni tԥsvir edir. MüԥyyԥQúԥbԥ-
kԥQLQ NRRUGLQDWÕ P|YFXGGXU .RRUGLQDW EDúODQ÷ÕFÕQD Qԥzԥrԥn
hԥr bir nöqtԥQLQNRRUGLQDWODUÕQÕYԥ tԥrsinԥ müԥyyԥn etmԥk olar.
168
 Dԥrslikdԥ mԥOXPDWÕWRSODPDYԥ tԥqdimetmԥ, mԥOXPDWÕQ
müxtԥlif qrafik formalarda tԥTGLPLKLVWRTUDP]DPDQGDQDVÕOÕ
qrafiklԥr, mümkün hadisԥlԥULQ VD\ÕQÕ Pԥyyԥn etmԥ, hadisԥ,
hadisԥQLQHKWLPDOÕP|Y]XODUÕDUGÕFÕOOÕTED[ÕPÕQGDQG]JQGD-
[LOHGLOPLúGLU
MԥOXPDWODUÕQ TUDILN IRUPDGD YHULOPԥsindԥ KDQVÕ KDOODUÕQ
ԥOYHULúOLROPDVÕNRQNUHWPԥsԥlԥlԥr üzԥrindԥ DUDúGÕUÕOÕE0ԥsԥlԥn
mԥOXPDWODUDGODUVL\DKÕVÕQGDQYԥ YXUXTODUÕH\QL ԥdԥdԥ bԥrabԥr
olan ԥdԥdlԥrdԥn ibarԥt olduqda piktoqramdan, mԥOXPDWÕQ
bԥrabԥr intervallar üzrԥ dԥ\LúPԥsini vԥ müqayisԥsini tԥqdim et-
mԥk üçün histoqramdan, tam mԥOXPDWÕYԥ onun hissԥlԥrԥ görԥ
SD\ODQPDVÕQÕ J|VWԥrmԥk üçün dairԥvi qrafikdԥn istifadԥ daha
sԥmԥrԥlidir. Qeyd edԥk ki, ԥnԥnԥvi riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ dԥ
qismԥn dairԥvi qrafikdԥn vԥ G]EXFDTOÕNRRUGLQDWVLVWHPLQGԥn
istifadԥyԥ \HU D\UÕOPÕúGÕU Yeni “Riyaziyyat-5” dԥrsliyindԥ
hԥndԥsԥ mԥzmun xԥtlԥrindԥn sonra statistika vԥ ehtimal nԥzԥ-
riyyԥsi mԥzmun xԥtlԥUL YHULOPLúGLU hoEXFDTODUÕQ TXUXOPDVÕ
perimetri, tԥrԥflԥUL DUDVÕQGDNÕ PQDVLEԥt vԥ RQODUÕQ Wԥxminԥn
müԥyyԥn edilmԥsi dԥ statistika vԥ ehtimal elementlԥri ilԥ
ԥlaqԥlԥQGLULOPLúúԥkildԥ verilԥrsԥ, bu tԥlimin keyfiyyԥtinin yük-
sԥlmԥsinԥ sԥbԥb olar.

3.3. “Riyaziyyat-6” dԥrsliyindԥ tԥdris mԥsԥlԥlԥrinin

praktik tԥtbiqlԥri

6-FÕVLQILQUL\D]L\\DWGԥrsliyi 8 bölmԥdԥn ibarԥtdir vԥ EHú

mԥzmun xԥttini ԥhatԥ edir. I bölmԥ «Adi kԥsrlԥr» bölmԥsi adla-
QÕU Yԥ bu bölmԥdԥ nԥzԥrdԥ WXWXODQ P|Y]XODUÕQ |\Uԥnilmԥsi
oQVDDWD\UÕOPÕúGÕU%XE|OPԥdԥ sadԥ vԥ mürԥkkԥb ԥdԥd-
lԥr, mürԥkkԥb ԥdԥdin sadԥ YXUXTODUD D\UÕOÕúÕ ԥn böyük ortaq
bölԥn, ԥn kiçik ortaq bölünԥn, kԥsrin ԥsas xassԥsi, kԥsrlԥrin ix-
WLVDUÕ Nԥsrlԥrin ortaq mԥxrԥcԥ gԥtirilmԥsi, müxtԥlif mԥxrԥcli
kԥsrlԥrin müqayisԥsi, müxtԥlif mԥxrԥcli kԥsrlԥULQWRSODQPDVÕYԥ
oÕ[ÕOPDVÕNԥsrlԥULQYXUXOPDVÕTDUÕúÕTԥdԥdlԥULQYXUXOPDVÕTDU-

169
úÕOÕTOÕ Wԥrs ԥdԥdlԥr, kԥsrlԥrin bölünmԥsi, hissԥsinԥ görԥ ԥdԥdin
WDSÕOPDVÕ DGL Yԥ onluq kԥsrlԥr üzԥrindԥ ԥmԥllԥU DUGÕFÕOOÕ÷Õ LOԥ
verilԥQP|Y]XODUDED[ÕOPÕúGÕU
%X EDúOÕT DOWÕQGD ԥvvԥlcԥ sadԥ ԥdԥdlԥr, mürԥkkԥb ԥdԥd-
lԥrin sadԥ YXUXTODUD D\UÕOÕúÕ L]DK HGLOPLúGLU %X P|Y]XODUÕQ
kԥsrlԥr üzԥrindԥ ԥmԥllԥU]DPDQÕԥhԥmiyyԥWLROGX÷XoQELULQ-
ci bölmԥyԥ VDOÕQPDVÕ PԥqsԥdԥX\÷XQ KHVDE HGLOPLúGLU Bu
bölmԥyԥ kԥsrlԥULQ L[WLVDUÕ P[Wԥlif mԥxrԥcli kԥsrlԥrin ortaq
mԥxrԥcԥ gԥtirilmԥVL RQODUÕQ PTD\LVԥsi, müxtԥlif mԥxrԥcli
kԥsrlԥr üzԥrindԥ hesab ԥmԥllԥULTDUúÕOÕTOÕWԥrs ԥdԥdlԥUKDTTÕQGD
mövzular GD[LOHGLOPLúGLU>1; 3].
5-ci sinfin riyaziyyat dԥrsliyindԥ «kԥsrlԥULQ L[WLVDUÕ Nԥsr-
lԥrin sadԥlԥúGLULOPԥsi» mövzusu verilib. «Bölünԥni vԥ bölԥni
eyni bir natural ԥdԥdԥ vursaq vԥ ya bölsԥk qismԥt dԥ\LúPԥz»
xassԥsi ilԥ úDJLUGOԥr ibtidai siniflԥrdԥ WDQÕúROXUODU%|Omԥ ԥmԥli
ilԥ kԥVUDUDVÕQGDԥlaqԥ izah olunduqdan sonra kԥsrlԥULQL[WLVDUÕ
DQOD\ÕúÕQÕ YHUPԥk olar vԥ EXQVX] EX PPNQ GH\LO ԤQԥnԥvi
Riyaziyyat-5 dԥrsliyindԥ «Bölmԥ ԥmԥli ilԥ kԥVUDUDVÕQGDԥlaqԥ»
EDúOÕ÷ÕDOWÕQGDP|Y]XYHULOLE>7; 179]. Burada konkret olaraq
qeyd edilib ki, «bölmԥ LúDUԥsini kԥsr xԥtti ilԥ ԥvԥz etmԥk olar».
Eyni zamanda hԥr bir natural ԥdԥdi istԥnilԥn natural mԥxrԥcli
kԥVU úԥklindԥ göstԥrmԥk olar. Demԥli, bölmԥ ԥmԥlinin riyazi
\D]ÕOÕúÕNԥsr xԥtti ilԥ ԥvԥ]ROXQXUùDJLUGOԥUEXDQOD\ÕúODUÕGԥrk
etdikdԥn sonra adi kԥsr, kԥVULQ L[WLVDUÕ Yԥ V P|Y]XODUOD WDQÕú
edilmԥlidir. Kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ ³5L\D]L\\DW-5” dԥrs-
liyindԥ qeyd olunur: Kԥsrin surԥt vԥ mԥxrԥFLQL VÕIÕUGDQ Iԥrqli
eyni ԥdԥdԥ bölünmԥsinԥ kԥVULQL[WLVDUÕGH\LOLU>41; 56].
Kurikulum ԥVDVÕQGD\D]ÕODQ³5L\D]L\\DW-6” dԥrsliyindԥ dԥ
«KԥsrlԥULQ L[WLVDUÕª EDúOÕ÷ÕQGD \HQLGԥn bir mövzu verilib.
Burada isԥ kԥVULQ L[WLVDUÕQD EHOԥ tԥrif verilib. Kԥsrin surԥt vԥ
mԥxrԥFLQLRQODUÕQ-dԥn fԥrqli ortaq bölԥninԥ bölünmԥsinԥ kԥs-
ULQL[WLVDUÕGH\LOLUԤJԥr kԥsrin surԥt vԥ mԥxrԥcinin 1-dԥQEDúTD
ortaq bölԥni yoxdursa, belԥ kԥsrԥ ixtisar olunmayan kԥsr deyilir
[31; 8].

170
 Kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ ³5L\D]L\\DW-5” vԥ “Riyaziy-
yat-6” dԥrsliklԥrindԥ verilԥn bu tԥriflԥr ziddiyyԥt tԥúNLO HGLU
Sual olunur:
- úDJLUGKDQVÕWԥrifi öyrԥnmԥlidir?.
- kԥsr bölmԥ ԥmԥli ilԥ eyni müԥyyԥQ ROXQXUVD RQGD VÕIUD
bölmԥni necԥ EDúD GúPԥN RODU" 9DKLG ELU VÕIÕUGDQ Iԥrqli
ԥdԥddir, kԥsrin sürԥt vԥ mԥxrԥcini 1-ԥ bölsԥk hԥmin kԥsrin özü
DOÕQÕUWԥrifԥ görԥ). Buna kԥVULQL[WLVDUÕGHPԥk olarPÕ"
Proqram vԥ dԥrsliyin strukturunu tԥhlil edԥrkԥn belԥ nԥti-
cԥyԥ gԥlmԥk olar ki, kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ 5L\D]L\\DW-5
vԥ Riyaziyyat-6 dԥrsliklԥrindԥ «KԥsrlԥULQ L[WLVDUÕª P|Yzu-
sunun daxil edilmԥsindԥ elmi vԥ PHWRGLNL ED[ÕPGDQ TVXUODU
mövcuddur. KԥVULQ L[WLVDUÕQÕQ DUGÕFÕO ©KLVVԥ-hissԥ ixtisar» vԥ
ya «tam ixtisar» vasitԥsi ilԥ DSDUÕOPDVÕQGDQDVÕOÕROPD\DUDTԥn
böyük ortaq bölünԥn vԥ kԥsrin ԥsas xassԥVLP|Y]XODUÕQGDQVRQ-
ra verilmԥsi mԥqsԥdԥmüvafiqdir.
«Adi vԥ onluq kԥsrlԥr üzԥrindԥ ԥmԥllԥr» mövzusunda birgԥ
ԥmԥllԥrԥ aid mԥsԥlԥlԥr verilmԥyib. Adi kԥsrin onluq kԥsrԥ, on-
luq kԥsrin adi kԥsrԥ çevrilmԥVL TD\GDODUÕ PXPLOLNGԥ veril-
mԥyib. Lakin ԥnԥnԥvi Riyaziyyat-6 dԥrsliyindԥ bu mövzulara
JHQLú \HU D\UÕOPÕú Yԥ SUDNWLN oDOÕúPDODUÕQ Kԥllinԥ üstünlük
verilPLúGLU .XULNXOXP ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ 5L\D]L\\DW-6 dԥrs-
liyindԥ nԥzԥri material demԥk olar ki yox sԥviyyԥsindԥdir. Nԥ-
zԥUL PDWHULDOÕQ KԥOO ROXQDQ oDOÕúPDODU ]Uԥ mԥnimsԥnilmԥsinԥ
üstünlük verilԥn yeni riyaziyyat dԥrsliyindԥ bԥzi mԥsԥlԥlԥrԥ,
ümumiyyԥtlԥ, tR[XQXOPD\ÕE %X LVԥ növbԥWL P|Y]XODUÕQ
mԥnimsԥnilmԥsindԥ problemlԥU \DUDGÕU 4H\G ROXQDQODUÕ ©DGL
vԥ onluq kԥsrlԥrin» çevrilmԥsi mövzusuna aid etmԥk olar. Bu
mövzu üzrԥ summativ qiymԥtlԥndirmԥyԥ aid olan mԥsԥlԥlԥrin
VD\Õ -ԥ bԥrabԥUGLU %X WDSúÕUÕ÷ÕQ \Hrinԥ yetirilmԥsinԥ isԥ 1
saat (45 dԥqiqԥ YD[WÕQ Pԥyyԥn edilmԥsi düzgün hesab edilԥ
bilmԥ] 4H\G ROXQGX÷X NLPLGԥrslikdԥ adi kԥsrin onluq kԥsrԥ
vԥ onluq kԥsrin adi kԥsrԥ çevrilmԥsinԥ aid nԥ nԥzԥri material nԥ
dԥ SUDNWLN oDOÕúPDODU YHULOPԥyib. Lakin bu bölmԥyԥ aid kiçik
summativ qiymԥtlԥndirmԥdԥ adi vԥ onluq kԥsrlԥr üzԥrindԥ bir-

171
gԥ ԥmԥllԥrԥ DLG oDOÕúPDODU YHULOLE .LoLN VXPPDWLY TL\Pԥt-
lԥndirmԥdԥ olan bԥ]LPLVDOODUÕQԥzԥrdԥn keçirԥk:
1. +HVDEOD\ÕQ
2. vԥ olarsa (a – EǜD  E LIDGԥsinin
qiymԥWLQLKHVDEOD\ÕQ
3. +HVDEOD\ÕQ
4. ԤhmԥG WDSúÕUÕTODUÕQ hissԥsini saata yerinԥ yetirdi.
O, hԥmin sürԥtlԥ EWQWDSúÕUÕ÷ÕQHoԥ saata hԥll edԥr? [32; 48]
Burada verilԥn 1-ci misal (vԥsaitdԥ 11-ci) proqrama aid
deyil. 2-FLPLVDOÕQKԥOOL]DPDQÕ-FÕVLQILQSURTUDPÕQDԥsasԥn 3
hesab ԥmԥOL WRSODPD oÕ[PD YXUPD LFUD ROXQPDOÕGÕU %XQD
isԥ ԥQD]Õ-6 dԥqiqԥ YD[WOD]ÕPGÕU%HOԥ RODQKDOGDoDOÕúma-
QÕQKԥOOLoQúDJLUGԥ 45 dԥqiqԥ YD[WÕQYHULOPԥsi nԥ qԥdԥr mԥq-
sԥdԥmüvafiqdir?
II bölmԥ «Nisbԥt. Tԥnasüb. )DL]ªP|Y]XODUÕQDDLGROXEYԥ
bunlara tԥxminԥQ  VDDW YD[WÕQ YHULOPԥsi nԥzԥrdԥ tutulub.
Dԥrslikdԥ P|Y]XODUDúD÷ÕGDNÕDUGÕFÕOOÕTODYHULOPLúGLU
Nisbԥt, tԥnasüb, düz mütԥnasib kԥmiyyԥtlԥr, mütԥnasiblik
ԥmVDOÕ ԥdԥGLQ YHULOPLú ԥdԥdlԥrlԥ düz mütԥnasib hissԥlԥrԥ bö-
lünmԥsi, tԥrs mütԥnasib kԥmiyyԥtlԥr, ԥdԥGLQYHULOPLúԥdԥdlԥrlԥ
tԥrs mütԥnasib hissԥlԥrԥ bölünmԥsi, miqyas, faiz, faizinԥ görԥ
ԥdԥGLQ WDSÕOPDVÕ LNL ԥdԥdin nisbԥtinin faizlԥ ifadԥsi, kԥmiy-
yԥtlԥrin dԥ\LúPԥsinin faizlԥ ifadԥsi, faizԥ aid mԥsԥlԥlԥUøEWLGDL
siniflԥrdԥQ EDúOD\DUDT ԥdԥdlԥrin bölünmԥsi, bölmԥnin kom-
ponentlԥri vԥ nԥticԥVLKDTTÕQGDúDJLUGOԥrin mԥOXPDWÕYDU(\QL
mԥzmun ԥhatԥ edԥn qismԥtin ԥsas xassԥsi ilԥ kԥsrin ԥsas xas-
sԥsinin daxil edilmԥsindԥ fԥUTOL \DQDúPDODU \HQL DQOD\ÕúODUÕQ
daxil edilmԥsi ilԥ ԥlaqԥGDUGÕU
a vԥ b ԥdԥdlԥrinin qismԥtinԥ a vԥ b ԥdԥdlԥrinin nisbԥti dԥ
GH\LOLU øNL ԥdԥdin nisbԥti bir ԥdԥdin digԥrindԥn neçԥ dԥfԥ bö-
\N ROGX÷XQX Yԥ ya bir ԥdԥdin digԥULQLQ KDQVÕ KLVVԥsini tԥúNLO
etdiyini göstԥrir [31; 40]. ԤdԥG DQOD\ÕúÕ RQXQ \DUDQPDVÕ Yԥ
LQNLúDIHWPԥsi kԥmiyyԥtlԥr vԥ RQODUÕQ|OoOPԥsi ilԥ ԥlaqԥGDUGÕU

172
Bir ԥdԥdin digԥrinԥ bölünmԥsindԥQDOÕQDQTLVPԥtԥ bu ԥdԥdlԥrin
nisbԥWL GH\LOLU øNL ԥdԥdin nisbԥti ԥvvԥlki ԥdԥdin (hԥddin,
bölünԥQLQ VRQUDNÕ ԥdԥddԥn (hԥddԥn, bölԥnlԥrdԥn) neçԥ dԥfԥ
böyük vԥ ya kiçik oldu÷XQX \D[XG GD ԥvvԥlki hԥddin
VRQUDNÕQÕQKDQVÕKLVVԥsini tԥúNLOHWGL\LQLJ|VWԥrir [58; 122].
NisbԥW DQOD\ÕúÕ LNL ԥdԥdin qismԥtini xarakterizԥ edirsԥ,
onda nԥ üçün bXDQOD\ÕúDúD÷ÕVLQLIOԥrdԥ yox, 6-FÕVLQLIGԥ daxil
edilir?
Qeyd etdiyimiz kimi ԥdԥd mücԥrrԥG DQOD\ÕúGÕU Yԥ onun
JHQLúlԥndirilmԥsi kԥmiyyԥtlԥrlԥ ԥlaqԥGDUGÕU .ԥmiyyԥtlԥrin öl-
çülmԥsi vԥ müqayisԥVL \DOQÕ] H\QLFLQVOL Nԥmiyyԥtlԥrԥ aiddir.
Müԥllim nisbԥt anla\ÕúÕQÕúDJLUGOԥrԥ izah edԥrkԥn bu mԥsԥlԥyԥ
xüsusi diqqԥt yetirmԥlidir. Kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ Gԥrs-
likdԥ kԥmiyyԥWDQOD\ÕúÕQDDoÕTúԥkildԥ LVWLQDGROXQPD\ÕE'R÷-
rudur, dԥrslikdԥ DUDúGÕUPD oQ Wԥklif olunan mԥsԥlԥlԥr mԥz-
PXQED[ÕPÕQGDQYԥ verilԥnlԥrlԥ D[WDUÕODQODUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕ÷D
görԥ PDUDTOÕGÕU ԤQԥnԥvi Riyaziyyat-6 dԥrsliyindԥ «nisbԥt»
mövzusunda qeyd olunan problemԥ PXPLúԥkildԥ toxunulub.
Kԥmiyyԥtlԥrin müqayisԥsi dԥ ԥdԥdlԥrin müqayisԥsinԥ gԥtirilir.
Eyni vahidlԥ ölçülԥn iki kԥmiyyԥtin qiymԥtlԥrinin nisbԥtinԥ hԥ-
min kԥmiyyԥtlԥrin nisbԥti deyilir [57; 123].
$GOÕԥdԥdlԥr vԥ onlar üzԥrindԥ hesab ԥmԥllԥULQLQLFUDVÕLOԥ
úDgirdlԥr ibtdai siniflԥrdԥ WDQÕú ROXEODU ©1LVEԥWª DQOD\ÕúÕQÕ
«qismԥWª DQOD\ÕúÕ LOԥ eynilԥúGLUPԥk olmaz. Mԥsԥlԥn, 72 : 12;
36 : 24; 3 dm : 5 sm; 1 sm : 2 dm; 9 kq 500 q : 5 s nisbԥtlԥrini
hesablayÕn ifadԥVL GR÷UXGXU /DNLQ 1kq : 250 qr; 1 ha : 2500
m2; 20 km : 5 m qismԥWLQLKHVDEOD\ÕQLIDGԥsi elmi vԥ metodiki
ED[ÕPGDQGR÷UXGH\LOdQNL DGOÕԥdԥGLQDGOÕԥdԥdԥ bölünmԥsi
mümkün deyil. Müԥllim üçün metodik vԥsaitdԥ «Nisbԥt» möv-
zusu ilԥ ԥlaqԥdar metodik mԥslԥhԥWDúD÷ÕGDNÕNLPLYHULOLE
Standart: 1.2.5. Nisbԥt, tԥnasüb, düz mütԥnasib, tԥrs mütԥ-
nasib kԥmiyyԥtlԥrԥ vԥ faizԥ aid sadԥ mԥsԥlԥlԥri hԥll edir.
Tԥlimin nԥticԥVLøNLԥdԥdin nisbԥWLQLWDSÕU
øúIRUPDVÕNROOHNWLYYԥ cütlԥrlԥ Lú
øúVXOXP]DNLUԥ, beyin hԥmlԥsi

173
 Resurs: dԥUVOLNLúYԥrԥqlԥri [32; 50]
“Riyaziyyat-6” müԥllim üçün metodik vԥsaitdԥ sԥhifԥ 50-
dԥn sԥhifԥ 88-ԥ qԥdԥr bütün mövzularda standart kimi «Nisbԥt,
tԥnasüb, düz mütԥnasib, tԥrs mütԥnasib kԥmiyyԥtlԥrԥ vԥ faizԥ
aid sadԥ mԥsԥlԥlԥri hԥOO HGLUª NLPL YHULOPLúGLU  P[Wԥlif
P|Y]X\D H\QL VWDQGDUWÕQ YHULOPԥsi heç cür izah oluna bilmԥz.
Dԥrslikdԥ tԥklif olunan bԥzi mԥsԥlԥlԥULQúԥrtindԥ vԥ \DVXDOÕQGD
müԥyyԥn qüsurlar var. Onlardan bir neçԥsini nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ1. Velosipedçi 54 km mԥsafԥni 3,8 saata qԥt edir.
Onun sürԥtini müԥyyԥn edԥn nisbԥWL\D]ÕQ>1; 42].
Bu mԥsԥlԥ hԥrԥkԥtԥ aid olub üç kԥmiyyԥWLQ Y V W DVÕOÕ-
OÕ÷ÕQÕ müԥyyԥn edir. Velosipedçinin sürԥtini tapmaq elԥ iki
kԥmiyyԥtin «nisbԥWLQLQWDSÕOPDVÕGHPԥkdir. Dԥrslikdԥ isԥ «nis-
bԥtin nisbԥtini» tapmaq kimi ifadԥVLQLQ LúOԥdilmԥsi elmi vԥ
PHWRGLNED[ÕPGDQG]JQTԥbul edilԥ bilmԥz. Riyaziyyatda isԥ
belԥ DQOD\Õú\R[GXU.
Mԥsԥlԥ 2. Printer 15 dԥqiqԥ ԥrzindԥ 150 sԥhifԥ çap edir.
Onun mԥKVXOGDUOÕ÷ÕQÕ Pԥyyԥn edin (mԥKVXOGDUOÕT GHGLNGԥ, 1
dԥqiqԥ ԥrzindԥ çap olunan sԥhifԥlԥULQVD\ÕQԥzԥrdԥ tutulur) [31;
42].
Bu mԥsԥlԥdԥ «mԥKVXOGDUOÕTª GHGLNGԥ 1 dԥqiqԥ ԥrzindԥ
çap olunan sԥhifԥlԥULQVD\ÕQԥzԥrdԥ tutulur. Ümumiyyԥtlԥ, LúoL-
QLQ WH[QLNDQÕQ ©LúJ|UPԥ qabiliyyԥti», «mԥKVXOGDUOÕ÷Õª YDhid
zaman ԥrzindԥ istehsal etdiyi ԥú\D  PԥKVXO EDúD GúOU
Burada müxtԥOLI DGOÕ ԥdԥdlԥrin nisbԥti kԥmiyyԥWLQ VD\ÕQÕ
müԥyyԥn edir. Say vahidi ԥdԥdlԥ ifadԥ ROXQGX÷XQGDQRQX
:15 = 10 (sԥhifԥ NLPL \D]PDT OD]ÕPGÕU /DNLQ Pԥllim üçün
metodik vԥsaitdԥ bu mԥsԥlԥnin hԥllinin 150 : 15 = 10 sԥhifԥ
úԥklindԥ \D]ÕOÕúÕ LONLQ RODUDT TVXU NLPL Tԥbul edilmԥsԥ dԥ,
VRQUDNÕ Pԥrhԥlԥlԥrdԥ EX úԥkildԥ \DQDúPDODU GDKD FLGGL
Q|TVDQODUD úԥUDLW \DUDGÕU ©)DL]ԥ aid mԥsԥlԥlԥr» mövzusunda
verilԥn digԥr bir mԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ ԤGԥdi 2,5 dԥfԥ azaltsaq, ԥdԥd neçԥ IDL]D]DOPÕú
RODU"ԤGԥdi 1,2 dԥfԥ DUWÕUVDTԥdԥd neçԥ IDL]DUWPÕúRODr?
[31; 67].

174
 Müԥllim üçün metodik vԥsaitdԥ bu mԥsԥlԥnin hԥlli belԥ
verilib:
©ԤGԥd 2,5 dԥfԥ azalarsa, bu o demԥkdir ki, ԥdԥd ԥvvԥlki
ԥdԥdin 250%-i qԥdԥr olub, yԥni 150%
D]DOGÕ
Ԥdԥd 1,2 dԥfԥ DUWDUVDDOÕQDQԥdԥd ԥvvԥlki ԥdԥGLQǜ
= 120 %-L ROPXúGXU \ԥni ԥdԥd 120 – 100 = 20  DUWPÕúGÕU
[32;80].
Kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ \HQL ³5L\D]L\\DW-6” dԥrs-
liyindԥ kԥmiyyԥtin 150  D]DOGÕ÷Õ TH\G ROXQXU %X QHFԥ ola
bilԥr?
Vahidin n dԥfԥ DUWPDVÕLOԥ n dԥfԥ D]DOPDVÕWDPDPLOԥ fԥrqli
DQOD\ÕúODUGÕU'ԥrslik müԥllifi bu fԥrqlԥri nԥzԥrԥ DOPDGÕ÷ՁoQ
ciddi qüVXUODUD \RO YHULOPLúGLU /DNLQ faizԥ aid mԥsԥlԥlԥr
P|Y]XVXQGDTDUÕúÕ÷DDLGNLID\ԥt qԥdԥr mԥsԥlԥlԥUYHULOPLúGLUNL
bu da fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\DQÕQ WԥPLQ ROXQPDVÕQD úԥrait
\DUDGÕU
Bu bölmԥ üzrԥ kiçik summativ qiymԥtlԥndirmԥdԥ 17
oDOÕúPDQԥzԥrdԥ WXWXOXEdDOÕúPDODUEWQE|OPԥni ԥhatԥ edir.
MüxtԥOLIoDOÕúPDODUÕQ bir neçԥsinin mԥ]PXQODUÕH\QLGLU0ԥsԥ-
lԥQoDOÕúPDGDQ-si faizlԥ ԥlaqԥGDUGÕU.LoLNVXPPDWLYTL\-
mԥtlԥndirmԥdԥ eyni mövzX\DDLGoDOÕúPDQÕQYHULOPԥsi mԥq-
bul hesab edilԥ bilmԥ]ùDJLUGIDL]LQԥ görԥ ԥdԥGLQWDSÕOPDVÕQD
aid mԥsԥlԥni hԥll edԥ bilirsԥRQGDDúNDUGÕUNLRԥdԥdin faizinin
WDSÕOPDVÕQÕ LNL ԥdԥdin faiz nisbԥWLQLQ WDSÕOPDVÕQD DLG Pԥsԥ-
lԥlԥri hԥll edԥ bilԥr. Bu baxÕPGDQPԥsԥlԥdԥn 3-nü vԥ ya 4-nü
saxlamaq daha mԥqsԥdԥmüvafiqdir. Böyük summativ qiymԥt-
lԥndirmԥdԥ isԥ oDOÕúPDODUÕQVD\Õ-dir. Orta hesabla hԥUoDOÕú-
PDQÕQ Kԥllinԥ 2 dԥqiqԥ YD[W OD]ÕPGÕU %X LVԥ real mümkün
deyil. Bu qiymԥtlԥndirmԥyԥ aid olan bir neçԥ mԥsԥlԥni nԥzԥr-
dԥn keçirԥk:
 )HUPHU  EDú TDUDPDO oQ ELULOOLN \HP Wԥdarükü
J|UG/DNLQKHVDEODPDDSDUGÕTGDRWԥdarük gördüyü yemin 9
aya kifayԥt edԥcԥ\LQL DúNDU HWGL )HUPHU QHoԥ qaramal satma-
OÕGÕUNL\HPELULOԥ kifayԥt etsin?
175
 5. 40 %-li 20 litr spirt mԥhluluna nԥ qԥdԥr su ԥlavԥ etmԥk
OD]ÕPGÕUNLPԥhlul 20 %-li olsun? [32; 89].
Bu mԥsԥlԥlԥrin mԥzmunu ilԥ WDQÕúOÕToQúDJLUGԥ ԥQD]Õ-
3 dԥqiqԥ YD[WOD]ÕPGÕU+ԥllԥ sԥUIROXQDQYD[WÕGD nԥzԥrԥ alsaq
summativ qiymԥtlԥndirmԥ üçün nԥzԥrdԥ tutulan matHULDOÕQ
SUREOHPOL ROPDVÕ DúNDUGÕU %X ED[ÕPGDQ oDOÕúPDODUÕQ VD\ÕQÕQ
D]DOGÕOPDVÕ GDKD PQDVLE RODU 6XPPDWLY TL\Pԥtlԥndirmԥdԥ
verilԥQoDOÕúPDODUÕQKԥOOL]DPDQÕúDJLUGOԥrin qiymԥtlԥndirilmԥ-
sindԥ RQODUÕQ Pԥntiqi vԥ riyazi tԥfԥkkürlԥrinin sԥviyyԥsi haq-
TÕQda mԥOXPDWÕQDOÕQPDVÕoԥtindir.
Summativ qiymԥtlԥndirmԥdԥ nԥticԥ \D]ÕODQFDYDEODPԥy-
yԥn edilir. Tԥcrübԥ göstԥULU NL úDJLUG Eԥzi mԥsԥlԥlԥrin hԥlli
]DPDQÕWԥsadüfԥQGR÷UXFDYDE\D]DELOԥr. Lakin mԥsԥlԥnin hԥlli
mԥrhԥlԥlԥULQLQ LFUD ROXQPDVÕQGD úDJLUGLQ EWQ EDFDUÕTODUÕQÕQ
qiymԥtlԥndirilmԥVLPPNQGUԤQԥnԥvi “Riyaziyyat-6” dԥrs-
liyindԥ verilԥQDúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥyԥ baxaq.
Mԥsԥlԥ 6. Turist saat avtobusla, saat isԥ qatarla
gedԥrԥk 456 km mԥsafԥ qԥWHWPLúGLU2DYWREXVODTDWDUODJHW-
diyi yolun hissԥsi qԥdԥU\ROJHWPLúGLU7XULVWLQKԥm avtobus,
hԥm dԥ TDWDUODKDQVÕVUԥtlԥ getdiyini WDSÕQ>7; 105].
Bu mԥsԥlԥ «adi kԥsrlԥr üzԥrindԥ hesab ԥmԥlinԥ aid mԥsԥ-
lԥlԥr» mövzusunda verilib. Adi kԥsrlԥr üzԥrindԥ hesab ԥmԥl-
lԥrinin seçilmԥsi vԥ yerinԥ yetirilmԥsindԥ mԥsԥlԥ hԥllinin rolu
ԥvԥ]ROXQPD]GÕU dQNLEXUDGD KHVDEODPD YԥUGLúOԥri ilԥ yanaúÕ
mԥntiqi tԥfԥNNUQ IRUPDODúPDVÕ Yԥ LQNLúDI HWPԥsi bacaUÕTODUÕ
paraOHO úԥkildԥ icra olunur. Mԥsԥlԥnin hԥlli üçün istiqamԥtin
müԥyyԥnlԥúGLULOPԥsi ԥsas amillԥrdԥn biri hesab olunur.
Tԥcrübԥ göstԥrir ki, bԥzԥn hԥUKDQVÕELUPԥsԥlԥnin hԥll edilmԥsi
]DPDQÕ Pԥllimin tԥklif etdiyi hԥll üsulu bԥ]L úDJLUGlԥr
tԥrԥfindԥn qԥEXO HGLOPLU øVWHGDGOÕ úDJLUGOԥrdԥ hԥPLúԥ fԥrqli
\DQDúma üstünlük tԥúNLOHGLOLU%X ED[ÕPGDQYHULOԥn mԥsԥlԥnin
hԥOOL oQ oR[VHoLPOLOLN úԥUDLWL \DUDGÕOÕU ùDJLUGOԥr eyni mԥsԥ-
lԥni 5- ci sinifdԥ hԥll etdiyi üsulla 6-FÕ VLQLIGԥ hԥll etmir. Bu

176
úDJLUGOԥrin mԥsԥlԥdԥNL VLWXDVL\D\D \DQDúPDODUÕQÕQ Iԥrqindԥn
\DUDQÕU%XPԥsԥlԥdԥ verilԥn situaVL\DDúD÷ÕGDNÕNLPLdir:
- turist 456 km yol gedib;
- yolun bir hissԥsini avtobusla, digԥr hissԥsini isԥ qatarla
qԥt edib;
- avtobusla getdiyi yol qatarla getdiyi yolun hissԥsinԥ
bԥrabԥrdir;
- turist avtobusla getdiyi yola saat vaxt sԥrf edib;
- turist qatarla getdiyi yola saat vaxt sԥrf edib;
- avtobusun vԥ TDWDUÕQVUԥtlԥULQLQWDSÕOPDVÕWԥlԥb olunur;
Bu mԥsԥlԥ hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥdir vԥ adi kԥsrlԥr üzԥrindԥ
hesab ԥmԥllԥrinin yerinԥ yetirilmԥVL TD\GDODUÕQD ԥsasԥn hԥll
olunPDVÕ Qԥzԥrdԥ tutulub. Mԥsԥlԥnin hԥOOL VXOODUÕQÕ Qԥzԥrdԥn
keçirԥk:
I üsul:
Fԥrz edԥNNLWXULVWDYWREXVOD[NP\ROJHGLEùԥrtԥ ԥsa-
sԥn, onda onun qatarla getdiyi yol (456-x) km olacaq. Mԥsԥlԥ-
nin digԥUúԥrtinԥ ԥsasԥn DúD÷ÕGDNÕWԥQOL\LDODUÕT
(1)
Tԥnliyini hԥll etsԥk x = 72 olar. Bu isԥ turistin avtobusla
JHWGL\L \ROXQ  NP ROPDVÕGHPԥkdir. Turistin qatarla getdiyi
yol isԥ 456 – 72 = 384 (km) olacaq.
Avtobusun sürԥti nԥ qԥdԥrdir?
(km/saat)
4DWDUÕQVUԥti nԥ qԥdԥrdir?
(km/saat)
Qeyd olunan dԥrslikdԥ bu mԥsԥlԥQLQFDYDEÕNPVDDWYԥ
101, 25 km/saat kimi verilib. Bu cavablar mԥsԥlԥQLQ\DOQÕ]ELU
úԥrtini ödԥ\LUøNLQFLúԥrti isԥ ödԥmir. Mԥsԥlԥnin hԥlli isԥ hԥr iki
úԥrti ödԥyԥn kԥmiyyԥtin ԥdԥdi qiymԥWLROPDOÕGÕU<ԥni mԥsԥlԥ-
QLQ FDYDEÕ Gԥrslikdԥ GR÷UX YHULOPԥyib. MԥsԥlԥQLQ EDúTD Kԥll
üsulunu nԥzԥrdԥn keçirԥk:

177
 II üsul:
Turistin qatarla getdiyi yolu vahid (1) hissԥ qԥbul edԥk.
MԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ ԥsasԥn onda turistin avtobusla getdiyi yol
(hissԥ) olar.
1.Turist cԥmi neçԥ hissԥ yol geWPLúGLU"
(hissԥ)
2.Turist qatarla nԥ qԥdԥU\ROJHWPLúGLU"
(km)
3.Turist avtobusla nԥ qԥdԥU\ROJHWPLúGLU"
(km)
4. Avtobusun sürԥti nԥ qԥdԥrdir?
(km/saat)
4DWDUÕQVUԥti nԥ qԥdԥrdir?
(km/saat)
III üsul:
Turistin qatarla getdiyi yol x (km) olsun. MԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ
ԥsasԥn turistin avtobusla getdiyi yol x (km) olacaq. Mԥsԥ-
lԥQLQ LNLQFL úԥrtinԥ görԥ tԥnliyini yaza bilԥrik.
%XUDGDQDOÕQÕUNL[ <ԥni turistin qatarla getdiyi yol 384
km-dir.
Turistin avtobusla getdiyi yol nԥ qԥdԥrdir?
(km).
Buradan isԥ verilԥnlԥrԥ ԥsasԥQX\÷XQRODUDTDYWREXVXQYԥ
TDWDUÕQ VUԥtini tԥyin edԥ bilԥrik. MԥsԥlԥQLQ KDQVÕ VXOOD Kԥll
ROXQPDVÕQGDQ DVÕOÕ ROPD\DUDT EX VXOODU Eԥzԥn bir-birini ta-
mamOD\ÕU 1ԥzԥrdԥn keçirdiyimiz sonuncu mԥsԥlԥnin hԥlli
üsulODUÕ TH\G ROXQDQ KDOD X\÷XQGXU  ,,, E|OPԥ - «Tam ԥdԥd-
lԥr» bölmԥsidir ki, buraya mԥnfi ԥdԥG DQOD\ÕúÕ GD[LO HGLOPLú
tam ԥdԥdlԥU oR[OX÷X RQODUÕQ NRRUGLQDW R[X ]ԥrindԥ tԥsviri,
ԥdԥdin modulu, tam ԥdԥdlԥr üzԥrindԥ ԥmԥllԥr, iki sonlu çox-
OX÷XQ IԥUTL P|]YXODUÕ GD[LO HGLOPLúGLU 7DP ԥdԥG DQOD\ÕúÕQÕQ
178
daxil edilmԥVLúDJLUGOԥUoQLONLQDQOD\ÕúGÕU(\QLYԥ müxtԥlif
LúDrԥli tam ԥdԥdlԥUKDTTÕQGDTÕVDPԥlumatlar verilib. Bu möv-
zular ԥvvԥlki mövzulardan qismԥn az fԥrqlԥndiyi üçün nԥzԥri
mateULDOÕQD]YHULOPԥsini mԥqbul hesab etmԥk olar.
øNLVRQOXoR[OX÷XQIԥrqi mövzusunun bu bölmԥnin axÕUÕQ-
da yox, ԥvvԥlindԥ verilmԥVLGDKD\D[úÕRODUGÕ%HOԥ ki, iki sonlu
çoxOX÷XQIԥrqi vԥ onun elmentlԥULQLQVD\ÕoÕ[PDԥmԥlinin nԥti-
cԥsi olan fԥrq komponentinԥ ekvivalentdir. Onun element-
lԥULQLQ VD\Õ LVԥ mԥnfi olmayan tam ԥdԥdlԥrlԥ ifadԥ olunur. Bu
mövzunu “Riyaziyyat-5” dԥrsliyinin «çoxluqlar» bölmԥsindԥ
verilmԥVLPHWRGLNLED[ÕPGDQGDKDHIIHNWOLRODUGÕ
IV bölmԥ «Cԥbr vԥ funksiyalar» mԥzmun xԥttini ԥhatԥ
edir. Burada riyazi ifadԥlԥURQODUÕQVDGԥlԥúGLULOPԥVLR[úDUWRS-
laQDQODUÕQ LVODKÕ P|WԥrizԥlԥULQ DoÕOPDVÕ Wԥnlik vԥ bԥrabԥrsiz-
liklԥUNLPLP|Y]XODUYHULOPLúGLU'ԥrslikdԥ bu möv]XODUÕQúԥr-
hini mԥqbul hesab etmԥk olar. Çünki bu P|Y]XODUÕQYHULOmԥsi
]DPDQÕ JHQLú Qԥzԥriyyԥnin verilmԥsinԥ ehtiyac yoxdur. Buna
sԥbԥb kimi ԥvvԥONL P|Y]XODUODLQWHTUDVL\DQÕQԥyani olmaVÕGÕU
Mԥsԥlԥn ԥdԥdi ifadԥ - dԥ\Lúԥni olan ifadԥ, ԥdԥdi bԥrabԥrlik,
dԥ\Lúԥni olan bԥrabԥrlik vԥ s. kimi münasibԥtlԥri göstԥrmԥk
olar. Burada tԥnlik qurmaqla mԥsԥlԥ hԥlli mövzusunda verilԥn
müxtԥlif mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥr fԥndaxili vԥ fԥnlԥUDUDVÕ
inteqrasiyaya müvafiq tԥUWLE HGLOPLúGLU .RRUdinatlar vԥ
funksiya bölmԥsindԥ paralel vԥ perpendikulyar düz xԥtlԥr,
koordinatODUG]EXFDTOÕNRRUGLQDWVLVWHPLG]PWԥQDVLEDVÕOÕ-
OÕT Wԥrs mütԥQDVLE DVÕOÕOÕT IXQNVL\D P|Y]XODUÕ YHULOPLúGLU
“Riyaziyyat-5”-dԥ «Koordinat vԥ koordinat cütlԥri» mövzusu
YHULOLE 5L\D]L\\DWGD NRRUGLQDW úԥbԥkԥVLª DGOÕ DQOD\Õú \R[GXU
ùԥbԥkԥnin NRRUGLQDWÕ DQOD\ÕúÕQÕ LúOԥtmԥN RODU ԤJԥr burada
koorGLQDW VLVWHPL NRRUGLQDW úԥbԥkԥsi kimi daxil edilibsԥ, onda
6-FÕVLQLIGԥ yenidԥQNRRUGLQDWODUG]EXFDTOÕNRRUdinat sistemi
P|Y]XODUÕ Qԥ üçün daxil edilir. “Riyaziyyat-6” müԥllim üçün
nԥzԥrdԥ tutulan metodik vԥsaitdԥ «Paralel vԥ perpendikulyar
düz xԥtlԥr» mövzusu ilԥ ԥlaqԥdar verilԥn mԥslԥhԥWLQ TÕVD
SODQÕQÕQԥzԥrdԥn keçirԥk:

179
 Standart 3.1.1. Müstԥvi üzԥrindԥ düz xԥtlԥrin, düz xԥtlԥ
çevrԥnin, çevrԥlԥULQ TDUúÕOÕTOÕ YԥziyyԥWL KDTTÕQGD ELOLNOԥrini
QPD\Lúetdirir.
Tԥlim nԥticԥlԥULøNLG][ԥWWLQTDUúÕOÕTOÕYԥziyyԥtini nüma-
\LúHWGLULU
øúIRUPDVÕNROOHNWLYYԥ TUXSODUODLú
øúVXOXEH\LQKԥmlԥsi, müzakirԥ
Resurs: dԥUVOLN ø.7 DYDGDQOÕTODUÕ Lú Yԥrԥqlԥri, günyԥ
[32;148].
V bölmԥnin tԥdrisi üçün 12 saat nԥzԥrdԥ tutulub. Burada
qeyd olunan VWDQGDUWÕQDGD[LORODQP|Y]XODU– düz xԥtlԥ
çevrԥnin, çevrԥlԥULQ TDUúÕOÕTOÕ Yԥziyyԥti VI bölmԥdԥ verilib.
ùDJLUGLQPԥOXPDWÕDQOD\ÕúÕROPD\DQP|Y]XQXKԥUKDQVÕP|Y-
zunun öyrԥnilmԥsindԥ vasitԥçi (mԥOXP DQOD\Õú NLmi necԥ
qԥbul etmԥk olar?
Qeyd olunanlara ԥsasԥn deyԥ bilԥrik ki, “Riyaziyyat-6”
üçün nԥzԥrdԥ tutulan metodik vԥsaitdԥ ciddi qüsurlar var. Bu-
caq, çevrԥ VLPPHWUL\D P|Y]XODUÕ 9, E|OPԥni ԥhatԥ edir. Bu
bölmԥyԥ TDUúÕOÕTOÕ EXFDT Yԥ TRQúX EXFDTODU Pԥrkԥzi bucaq,
müstԥvidԥ düz xԥtlԥ çevrԥQLQ TDUúÕOÕTOÕ Yԥziyyԥti, iki çevrԥnin
TDUúÕOÕTOÕ Yԥziyyԥtlԥri, çevrԥQLQ X]XQOX÷X P|Y]XODUÕ GD[LOGLU
Eyni zamanda simmetriya vԥ onun hԥyatla ԥlaqԥlԥndirilmԥsi
haqTÕQGDԥlavԥ mԥlumatlar verilib.
Düz xԥtlԥ çevrԥQLQ TDUúÕOÕTOÕ Yԥziyyԥti mövzusuna 3 saat
D\UÕOPÕúGÕU +HVDE HGLUԥm ki, bu mövzunun öyrԥnilmԥsinԥ 1
saat kifayԥtdir. Dԥrslikdԥ verilԥn bԥzi tԥriflԥUDQOD\ÕúÕQWԥrifinԥ
verilԥn tԥlԥblԥrԥ ziddir.
“Çevrԥni kԥsԥn düz xԥttin çevrԥnin daxilindԥ qalan hissԥsi
uc nöqtԥlԥri ilԥ birlikdԥ vԥtԥUDGODQÕU01YԥtԥUGLUúԥkil 3.3.1).

M N
O

ùԥkil 3.3.1
180
 Mԥrkԥzdԥn keçԥn vԥtԥr ԥn böyük vԥtԥrdir vԥ diametr ad-
ODQÕU $% Yԥ MN vԥtԥrlԥri K nöqtԥsindԥ kԥVLúLUVԥ $. ǜ %. 
0.ǜ1.´ùԥkil 3.3.2) [31; 133].

N
A
K
O
M

B
ùԥkil 3.3.2

“Riyaziyyat-4” dԥrsliyindԥ radius, vԥtԥr vԥ diametr anla-

\ÕúODUÕYHULOLEYԥ EX DQOD\ÕúODUÕQGD[LOHGLOPԥsi üçün düz xԥtlԥ
çevrԥQLQ TDUúÕOÕTOÕ Yԥziyyԥtindԥn istifadԥ ROXQPD\ÕE [39]. Bu
úԥkildԥ \DQDúPDQÕGR÷UXPKDNLPԥ hesab etmԥk olar.
Çevrԥnin mԥrkԥz nöqtԥsini onun istԥnilԥn nöqtԥsi ilԥ bir-
lԥúdirԥn parçaya çevrԥnin radiusu deyilir. Çevrԥnin istԥnilԥn iki
nöqtԥsini birlԥúGLUԥn parçaya vԥtԥr deyilir. Dԥrslikdԥ qeyd olu-
nan tԥrifdԥ «düz xԥttin çevrԥnin daxilindԥ qalan hissԥsi uc
nöqtԥlԥri ilԥ birlikdԥ» ifadԥsi elmi vԥ PHWRGLNLED[ÕPGDQQ|T-
sanOÕGÕU dHYUԥnin mԥrkԥzindԥn keçԥn vԥtԥU GLDPHWU DGODQÕU
Dԥrslikdԥ EXDQOD\ÕúODUÕQGD[LOHGLOPԥsindԥ «cins», «növ» anla-
\ÕúOarÕQDaid tԥlԥblԥrԥ ԥmԥOROXQPD\ÕE.ԥVLúԥn iki vԥtԥr üçün
$.ǜ%. 0.ǜ.1Eԥrabԥrliyinin nԥ üçün 6-FÕVLQILQ³5L\D]L\-
yat” dԥrsliyindԥ verilmԥVLKHoFUDQODúÕODQGH\LOùDJLUGTH\G
olunan bԥrabԥrliyin nԥ oQ GR÷UX ROGX÷XQX VRUXúduqda onu
KDQVÕPԥntiqlԥ 6-FÕVLQLIúDJLUGLoQL]DKHWPԥk olar?
ÇevrԥlԥULQ TDUúÕOÕTOÕ Yԥziyyԥtinԥ aid mövzularda verilԥn
mԥsԥlԥlԥr mԥzmun vԥ mԥQWLTL ED[ÕPGDQ PDUDTOÕGÕU 2[ VLP-
PHWUL\DVÕ NRQTUX\HQW ILTXUODU P|Y]XVXQGD DúD÷Õ VLQLIOԥrdԥ
verilԥn bԥ]LDQOD\ÕúODUÕQWԥNUDUÕQD\ROYHrilib.
VII bölmԥdԥ ölçmԥlԥr, sahԥ, hԥFPDQOD\ÕúODUÕGD[LOHGLOLE

181
 Burada ölçmԥ alԥtlԥrinin kömԥyi ilԥ müxtԥlif müstԥvi
ILTXUODUÕQ VDKԥsinin ölçülmԥsi, fԥ]D ILTXUODUÕQGDQ VLOLQGULQ
sԥthinin sahԥsi, hԥFPLQLQKHVDEODQPDVՁVXOODUÕYHULOPLúGLU
Bu bölmԥdԥ “DairԥVHNWRUVHTPHQW´P|Y]XODUÕQÕQGDGD-
xil edilmԥsindԥ müԥyyԥn nöqsanlar var. Mԥsԥlԥn:
Çevrԥ |]GD[LOLREODVWÕLOԥ birlikdԥ dairԥ DGODQÕU'DLUԥnin
LNLUDGLXVXDUDVÕQGDTDODQKLVVԥVLVHNWRUDGODQÕU'DLUԥdԥ vԥtԥr
vԥ vԥtԥrin XFODUÕ DUDVÕQGD TDODQ T|YVQ KGXGODQGÕUGÕ÷Õ KLVVԥ
VHTPHQWDGODQÕU>; 151].
Buradan dairԥyԥ verilԥn tԥrifdԥ “oblast” DQOD\ÕúÕQGDQ
istifadԥ olunur. Dԥrslikdԥ isԥ belԥ DQOD\Õú KDTTÕQGD Pԥlumat
verilmԥyib. Burada “çevrԥ |] GD[LOL REODVWÕ LOԥ birlikdԥ dairԥ
adODQÕU´ Wԥrifindԥ müԥyyԥn ziddiyyԥtlԥr mövcuddur. Tԥrifԥ
verilԥn tԥlԥblԥrdԥ ³Q|Y´ ³FLQV´ DQOD\ÕúODUÕ ED[ÕPÕQdan sanki
müԥyyԥQ úԥrti ödԥyԥn çevrԥyԥ dairԥ DGÕQÕQ YHULOPԥsi düzgün
deyil. Bԥs, çevrԥ vԥ dairԥnin tԥriflԥULQLQKDQVÕúԥkildԥ verilmԥsi
GDKD G]JQ RODUGÕ" $93RTRUHORY Wԥrԥfindԥn orta mԥktԥb
kursunda çevrԥ vԥ dairԥyԥ DúD÷ÕGDNÕNLPLWԥriflԥUYHULOPLúGLU
MüstԥYLQLQ YHULOPLú Q|TWԥsindԥn bԥrabԥU X]DTOÕTGD RODQ
bütün nöqtԥlԥrindԥn ibarԥt fiqura çevrԥ deyilir. Bu nöqtԥ
çevrԥnin mԥrkԥ]L DGODQÕU 0ԥsafԥlԥUL YHULOPLú Q|TWԥyԥ qԥdԥr
mԥsafԥdԥn böyük olmayan müstԥvinin bütün nöqtԥlԥrindԥn
ibarԥt fiqura dairԥ GH\LOLU 9HULOPLú Q|TWԥyԥ dairԥnin mԥrkԥzi,
YHULOPLúPԥsafԥyԥ - dairԥnin radiusu deyilir. Dairԥnin sԥrhԥddi
hԥmin mԥrkԥzli vԥ radiuslu çevrԥdir [71; 225].
Burada dԥrslikdԥ verilԥn tԥriflԥr DUDVÕQGD TDQXQD-
X\÷XQOXTODUDGHPԥk olar ki, tam ԥmԥl olunub. Hԥr bir yeni an-
la\ÕúDYHULOԥn tԥrifdԥ istifadԥ ROXQDQDQOD\ÕúODUԥvvԥlcԥdԥn mԥ-
lumdur. Lakin kurikulum ԥVDVÕQGD\D]ÕODQ³5L\D]L\\DW-6” dԥrs-
liyindԥ isԥ qeyd olunan hallar demԥk olar ki, nԥzԥrԥ DOÕQPD\ÕE
M.Mԥrdanov, S. Mirzԥyevin müԥllifliyi ilԥ \D]ÕODQ³+ԥndԥsԥ-7”
dԥrsliyindԥ çevrԥ vԥ dairԥyԥ verilԥn tԥriflԥri nԥzԥrdԥn keçirԥk:
9HULOPLú Q|TWԥdԥn bԥrabԥr mԥsafԥdԥ olan bütün nöqtԥ-
lԥrdԥn ibarԥt fiqura çevrԥ GH\LOLU 9HULOPLú Qöqtԥyԥ çevrԥnin
mԥrkԥzi deyilir. Çevrԥnin mԥrkԥzindԥn onun hԥU KDQVÕ Q|T-

182
tԥsinԥ qԥdԥr mԥsafԥyԥ çevrԥnin radiusu deyilir. Çevrԥnin mԥr-
kԥzini onun hԥUKDQVÕQ|TWԥsi ilԥ birlԥúGLUԥn parça da radius ad-
ODQÕUdHYUԥ, müstԥvinin bu çevrԥyԥ aid olmayan nöqtԥlԥrini iki
oR[OX÷DE|OU %LULQFLoR[OX÷DHOԥ nöqtԥlԥr aiddir ki, onlardan
çevrԥnin mԥrkԥzinԥ qԥdԥr mԥsafԥlԥr çevrԥnin radiusundan bö-
yükdür. Çevrԥ ilԥ RQXQGD[LOLREODVWÕQÕQԥmԥlԥ gԥtirdiyi fiqura
dairԥ deyilir [63; 116].
Qeyd olunan üç müxtԥlif dԥrslikdԥ dairԥ vԥ onun elment-
lԥrinin daxil edilmԥsi mövzusunun tԥhlili bizԥ ԥsas verir ki,
kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ ³5L\D]L\\DW-6” dԥrsliyindԥ kifayԥt
qԥdԥr elmi vԥ metodik qüsurlar mövcuddur.
Burada silindrin sԥthinin sahԥsi, silindrin hԥFPLP|Y]XODUÕ
YHULOPLúGLU6LOLQGUKDTTÕQGDLONLQWԥsԥvvürlԥr hԥlԥ ibtidai sinif-
lԥrdԥ verilmԥsinԥ baxmayaraq bu mövzularda da silindrin tԥrifi
verilmԥyib. Silindr fԥza fiquru kimi verilir vԥ RQXQ DoÕOÕúÕQÕQ
düzEXFDTOÕYԥ dairԥlԥrdԥn ibarԥWROPDVÕJ|VWԥrilir. Simmetriya,
dönmԥ, paralel köçürmԥ KDTTÕQGD úDJLUGOԥULQ JHQLú Pԥlumat-
ODUÕROPDVÕQDED[PD\DUDTVLOLQGULQIÕUODQPDFLVPLILTXUXNLPL
daxil edilmԥVLKDTTÕQGDKHoELUPԥlumat verilmԥyib.
Dԥrslikdԥ TH\G ROXQXU NL VLOLQGULQ DoÕOÕúÕQGDNÕ GDLUԥlԥr
konqruyent olub silLQGULQRWXUDFDTODUÕDGODQÕU>; 154].
Sual olunur: bu dairԥlԥr nԥ üçün konqruyentdir? Silindrin
sԥthinin sahԥsi, hԥcmi verilmԥsinԥ baxmayaraq onun tԥrifi
verilmԥ\LE øEWLGDL VLQLIOԥrdԥ VLOLQGU DQOD\ÕúÕQÕQ GD[LO HGLOPԥsi
“nominal” tԥULI DQOD\ÕúÕQD LVWLQDG olunub vԥ EX úԥkildԥ dԥ
olmaOÕGÕU /DNLQ \X[DUÕ VLQLIGԥ silindrin tԥrifinin verilmԥmԥsi
TH\G ROXQDQ VXDOÕQ FDYDEÕQÕ TH\UL-müԥyyԥn edir. Fԥzada
paralel köçürmԥ DQOD\ÕúÕ GD[LO ROVD\GÕ VLOLQGULQ DoÕOÕúÕQGDNÕ
dairԥlԥrin konqruyentliyini qԥbul etmԥkdԥ heç bir problem
ROPD]GÕ 6WDWLVWLND Yԥ ehtimal bölmԥsindԥ mԥOXPDWODUÕQ WRS-
ODQPDVÕVHoLOPLúPԥOXPDWÕQGԥ\LúPԥsini xarakterizԥ edԥn cԥd-
vԥOLQ TXUXOPDVÕ GLDTUDP KLVWRTUDP ԥdԥdi orta, moda vԥ
median, proqnozun verilmԥVL HKWLPDO D] HKWLPDOOÕ Yԥ
oR[HKWLPDOOÕ KadisԥlԥU PPNQ KDOODUÕQ VD\Õ P|Y]XODUÕ TH\G
oluQDQ DUGÕFÕOOÕTOD YHULOPLúGLU %X P|Y]XODUÕQ Eԥzilԥri haq-

183
TÕQGD NXULNXOXP ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ ³5L\D]L\\DW-5” dԥrsliyindԥ
mԥlumat verilmԥsinԥ baxmayaraq yenidԥn tԥkrara yol veril-
PLúGLU 0ԥsԥlԥn ԥdԥdi orta, moda vԥ median, ehtimal mövzu-
ODUÕQGDTH\GROXQDQKDOODUoQDúNDUJ|UQU
MԥOXPDWÕQ LQIRUPDVL\DQÕQ \Õ÷ÕOPDVÕ HPDOÕ PTD\LVԥsi
vԥ analizi ilԥ mԥú÷XO RODQ Pԥzmun xԥWWL VWDWLVWLND DGODQÕU
Statistik mԥOXPDWODUÕQ WRSODQPDVÕ VLVWHPOԥúGLULOPԥsi, tԥhlil
edilmԥsi vԥ nԥticԥnin müԥyyԥnlԥúGLULOPԥsi üçün müԥyyԥn
kompleks mԥsԥlԥlԥU DUGÕFÕOOÕTOD LFUD ROXQPDOÕGÕU 0ԥyyԥn
statistik mԥOXPDWODUÕQ WRSODQPDVÕ oQ Pԥllim müvafiq sual-
lar tԥrtib etmԥOLGLU 6XDOÕQ VHoLOPԥsi vԥ sinif üçün moti-
YDVL\DQÕQ \DUDGÕOPDVÕWԥlimdԥ DQDORJL\D\DPYDILTDSDUÕOPDVÕ
daha mԥqsԥdԥmüvafiqdir. Riyaziyyat tԥlimindԥ hԥU KDQVÕ
mԥsԥlԥnin hԥOOL]DPDQÕúDJLUGOԥrԥ WDQÕúWԥlim prosesindԥ tԥtbiq
ROXQDQ PHWRGODUÕQ [VXVL\\ԥtlԥrinin tԥKOLOL DSDUÕOPDOÕGÕU (KWL-
mal hadisԥnin nԥticԥsini ifadԥ edir vԥ onun ԥdԥdi qiymԥWL”
S$”Eԥrabԥrsizliyi ilԥ müԥyyԥQROXQXU(KWLPDOÕQQԥticԥsi
ԥdԥdlԥ ifadԥ ROXQGX÷XQGDQ ³$]HKWLPDOOÕ Yԥ oR[HKWLPDOOÕ
hadisԥlԥr” mövzusunda verilԥn mԥsԥlԥlԥrin mԥzmununda ehti-
PDOÕQQԥticԥsinԥ DLGoDOÕúPDODUYHULOPԥyib. Burada mövzu haq-
TÕQGDQԥzԥri material ümumiyyԥtlԥ nԥzԥrdԥ WXWXOPD\ÕE
0PNQ KDOODUÕQ VD\Õ P|Y]XVXQGD VÕQDTODUÕQ PPNQ
nԥticԥlԥULQLQ VD\ÕQÕQ DúNDU HGLOPԥsi müxtԥlif mԥsԥlԥlԥr vasitԥ-
silԥ verilib. Bu mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥrin verilmԥsi birlԥúPԥlԥr
nԥzԥriyyԥsinin ԥsas elementlԥrinin daxil edilmԥsinԥ KD]ÕUOÕT
kimi qԥbul etmԥk olar. Permutasion, aranjeman, kombinezon
DQOD\ÕúODUÕQÕQSUDNWLNoDOÕúPDODUYDVLWԥsilԥ verilmԥsi vԥ RQODUÕQ
NRQNUHW DGODUÕQÕQ GD[LO HGLOPԥmԥVL GROD\ÕVÕ \ROOD Kԥlԥ ibtidai
siniflԥrdԥ verilmԥsinin mümkünlüyünü tԥsdiqlԥyir.
Kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ ³5L\D]L\\DW-6” dԥrsliyi üzrԥ
DSDUGÕ÷ÕPÕ] Wԥhlillԥrdԥn belԥ nԥticԥyԥ gԥlmԥk olar ki, mövcud
dԥrslikdԥ tԥlimin tam tԥúNLOLQLWԥmin etmԥk olmaz. Tԥlimin ԥsas
tԥúNLOLIRUPDVÕGԥrsdir vԥ o dԥrsliklԥ UHDOODúÕU'ԥrslLNSURTUDPÕ
tam ԥhatԥ etmԥklԥ \DQDúÕúDJLUGOԥULQ\DúYԥ bilik sԥviyyԥlԥrinԥ
PYDILT \D]ÕOPDOÕGÕU 'ԥrslikdԥ qeyd olunan elmi nöqsanlar

184
DQOD\ÕúODUÕQ GD[LO HGLOPԥsi vԥ onlara verilԥn tԥriflԥrin tam ol-
PDPDVÕúDJLUGOԥr üçün obyektiv problemlԥU\DUDGÕU0ԥllimin
bilik vԥ EDFDUÕ÷ÕԥVDVÕQGDTH\GROXQDQSUREOHPOԥrin minimuma
endirilmԥsi aktual mԥsԥlԥ olub vԥ daim diqqԥtdԥ saxlaQÕOma-
OÕGÕU

3.4. “Cԥbr-7” vԥ “Riyaziyyat-7” dԥrsliklԥrindԥ tԥdris

mԥsԥlԥVLQLQGLGDNWLNIXQNVL\DODUÕ

Orta mԥktԥb kursunda riyaziyyat fԥnninin vahid fԥnn kimi

(Riyaziyyat) verilmԥsi ilԥ ԥlaqԥGDUSURTUDPODUGDDSDUÕODQGԥyi-
úLNOLNOԥr bu fԥnnin mԥzmununda vԥ strukturunda ԥVDVOÕGԥ\LúLN-
liklԥULQ DSDUÕOPDVÕQÕ ]ԥruri etdi. 7-ci siniflԥr üçün ԥnԥnԥvi
dԥrsliklԥr “Cԥbr” vԥ “Hԥndԥsԥ´ DGÕ LOԥ nԥúU ROXQXUGX %ԥzԥn
bԥzi metodistlԥr vԥ müԥllimlԥr tԥrԥfindԥn “CԥEU´DGÕLOԥ tԥqdim
olunan dԥrsliklԥrdԥ bu mԥzmun xԥttinԥ aid olmayan mate-
ULDOODUÕQYHULOPԥsini düzgün hesab etmirlԥr. Riyaziyyatda möv-
FXGEHúPԥzmun xԥtlԥri bir-birilԥ sÕ[ԥlaqԥGDUROGX÷XQGDQEԥzi
mԥsԥlԥlԥrdԥ RQODUÕQKDQVÕPԥzmun xԥttinԥ DLGROPDVÕPEDKLVԥ
predmetinԥ oHYULOLU ԤQԥnԥvi “Cԥbr-7” dԥrsliyi 8 bölmԥdԥn
ibarԥWROXEDúD÷ÕGDNÕP|Y]XODUÕԥhatԥ edir.
- cԥbri ifadԥlԥr;
- funksiyalar;
- natural üstlü qüvvԥt;
- çoxhԥdlilԥr vԥ onlar üzԥrindԥ ԥmԥllԥr;
- müxtԥsԥUYXUPDGVWXUODUÕ
- xԥtti tԥnliklԥr sistemi;
- çoxluqlar üzԥrindԥ ԥmԥllԥr.
Cԥbri ifadԥlԥr bölmԥsindԥ ifadԥlԥr, ifadԥlԥrin çevrilmԥsi,
birdԥ\Lúԥnli tԥnliklԥUP|Y]XODUÕYHULOLE%LUGԥ\Lúԥnli xԥtti tԥnlik
vԥ xԥtti tԥnliyԥ gԥtirilԥn tԥnliklԥrin daxil edilmԥsindԥ nԥzԥri
PDWHULDOODUOD \DQDúÕ NLID\ԥt qԥdԥr praktik mԥsԥlԥlԥrin dԥ hԥlli
verilPLúGLU0ԥzmun xԥtlԥULQLQLQWHTUDVL\DVÕQDԥWUDIOÕ\HUD\UÕO-
PÕúGÕU 'ԥrslikdԥ verilԥn mԥsԥlԥ vԥ PLVDOODUÕQ Pԥzmun vԥ

185
strukturu proqram üzrԥ D\UÕODQ YD[WD PYDILT RODUDT HOPL Yԥ
metoGLNLED[ÕPGDQPԥqbul hesab edilԥ bilԥr. Dԥrslikdԥ verilԥn
mԥsԥlԥlԥrdԥn birini nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ 4RQúXEXFDTODUÕQGԥrԥcԥ ölçülԥrinin nisbԥti 3:7
olarVDRQODUÕWDSÕQ
Hԥlli: mütԥnasiblik ԥmsDOÕQÕNTԥbul etsԥNEXFDTODUÕQGԥ-
rԥcԥ ölçülԥri 3k vԥ NRODU4RQúXEXFDTODUÕQFԥmi 180°-yԥ bԥ-
rabԥUROGX÷XQGDQDOÕUÕTNL
3k + 7k = 180°,
k = 18°
RQGD EXFDTODUÕQ ELU ǜƒ  ƒ GLJԥUL ǜƒ ƒ RODU
[59; 58].
Bu bölmԥdԥ verilԥn mövzular mԥzmun ED[ÕPÕQGDQ³&ԥbr”
mԥzmun xԥttinԥ aiddir. Tԥklif olunan mԥsԥlԥ isԥ “Hԥndԥsԥ”
mԥzmun xԥttinԥ X\÷XQGXU 'ԥrslik kimi “Hԥndԥsԥ” fԥQQL D\UÕ
fԥnn kimi tԥGULV ROXQPDVÕQD ED[PD\DUDT RQODUÕQ LQWHTUDVL\DVÕ
dԥrsliklԥrdԥ nԥzԥrԥ DOÕQPÕú Yԥ NRQNUHW P|Y]XODUÕQ GD[LO Hdil-
mԥsindԥ DUGÕFÕOOÕT SULQVLSL J|]OԥQLOPLúGLU +ԥr bölmԥnin so-
nunda tԥNUDUDDLGoDOÕúPDODUÕQYHULOPԥsi dԥUVOL\LQ³WDPOÕT´Wԥú-
kil etmԥsinin göstԥricisidir. Tԥlim prosesindԥ nԥzԥri vԥ praktik
ED[ÕPGDQúDJLUGOԥrin problemlԥrlԥ TDUúÕODúPDVÕPLQLPXPDHQ-
diULOLE 'R÷UXGXU Eԥzԥn nԥzԥri materiallarda tԥkrara vԥ zԥruri
olmayan ԥlavԥ úԥrhlԥrԥ JHQLú\HUYHULOPԥVLúDJLUGOԥr üçün bԥzi
çԥtinliklԥU\DUDGÕU
Funksiyalar bölmԥsindԥ funksiyalar vԥ RQODUÕQ TUDILNOԥri
ԥsas mövzu kimi nԥzԥrdԥ tutulur. Burada funksiya anla\ÕúÕ
funkVL\DQÕQ TL\Pԥtlԥrinin düstura görԥ KHVDEODQPDVÕ IXQN-
VL\DQÕQTUDILNLYԥ RQXQTUDILNLQLQTXUXOPDVÕPԥrhԥlԥlԥri paralel
olaraq (nԥzԥri vԥ praktik materiallar) ԥVDVODQGÕUÕOPÕú úԥkildԥ
verilPLúdir. Funksiya, onun tԥ\LQ REODVWÕ TL\PԥtlԥU oR[OX÷X
funkVL\DQÕQ YHULOPԥ VXOODUÕ Yԥ IXQNVL\DQÕQ TUDILNLQLQ Wԥsviri
mövzuODUÕQGD NRQNUHW DG oԥkilmԥsԥ dԥ “Statistika vԥ ehtimal
nԥzԥriyyԥsi” mԥzmun xԥtti ilԥ ԥlaqԥsinԥ toxunulub. Çoxluq
DQOD\ÕúÕ oR[OX÷XQ HOHPHQWOԥUL DUDVÕQGD PQDVLEԥt, çoxluqlar
üzԥrindԥ bԥzi ilkin ԥmԥllԥU DúD÷Õ VLQLIOԥrdԥ (5 vԥ 6-FÕ siniflԥr

186
üçün) verildiyindԥQ IXQNVL\D DQOD\ÕúÕQÕQ GD[LO HGLOPԥsindԥ
³X\÷XQOXT´ ³TDUúÕOÕTOÕ ELUTL\PԥWOL X\÷XQOXT´ P|Y]XODUÕQGD
fԥndaxili inteqrasiyaya ԥmԥOHGLOPLúGLU
x dԥ\Lúԥninin hԥr bir qiymԥtinԥ müԥyyԥn qayda ilԥ y dԥyi-
úԥninin yeganԥ qiymԥWLX\÷XQRODUVD\-in x-dԥn belԥ DVÕOÕOÕ÷ÕQD
funkVLRQDODVÕOÕOÕTYԥ ya funksiya deyilir.
Çevrԥ X]XQOX÷XQXQ UDGLXVGDQ DVÕOÕOÕ÷Õ KDYDQÕQ WHPSHUD-
tuUXQXQ]DPDQGDDVÕOÕOÕ÷ÕIXQNVLRQDODVÕOÕOÕTODUGÕU$Gԥtԥn, sԥr-
bԥst dԥ\Lúԥnԥ DUTXPHQW DVÕOÕ Gԥ\Lúԥnԥ isԥ RQXQ IXQNVL\DVÕ
deyilir.
Arqumentin ala bilԥcԥyi qiymԥtlԥU oR[OX÷XQD IXQNVL\DQÕQ
tԥ\LQ REODVWÕ IXQNVL\DQÕQ DOGÕ÷Õ TL\PԥtlԥU oR[OX÷XQD LVԥ onun
qiymԥtlԥr oR[OX÷XGH\LOLU>59; 74].
%XUDGDIXQNVL\DDQOD\ÕúÕQÕQGD[LOedilmԥsindԥ kԥmiyyԥtlԥr
DUDVÕQGDNÕ IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕTODUGDQ SUDNWLN LVWLIDGԥ edildikdԥn
sonra tԥULIGD[LOHGLOLUøNLoR[OX÷XQHOPHQWOԥULDUDVÕQGDYHULOԥn
qaydaya görԥ müԥyyԥQ X\÷XQOXT WԥúNLO HWPԥk olar. Lakin hԥr
ELU X\÷XQOXT IXQNVL\D ROPD\D ELOԥr. Ona görԥ dԥ ԥnԥnԥvi
riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ mövzunun mԥ]PXQXQXQ DoÕOPDVÕ
oQ JHQLú Qԥzԥri materiallardan istifadԥ olunub. Funksiya
anla\ÕúÕQÕQGD[LOHGLOPԥsindԥ seçilԥn kԥmiyyԥtlԥr vԥ onlar ara-
VÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODU ԥvvԥldԥQ úDJLUGOԥrԥ mԥOXP ROPDOÕGÕU +ԥlԥ
ibtidai siniflԥrdԥ GROD\Õ \ROOD NԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGD DVÕOÕOÕTODU
haqTÕQGDPԥOXPDWODUYHULOPLúGLU)XQNVL\DQÕQTUDILNLQLQWԥsviri
kԥmiyyԥtlԥrin koordinat müstԥYLVLQLQ R[ODUÕ LOԥ eynilԥú-
dirilmԥsi vԥ X\÷XQ TL\Pԥtlԥrin tԥVYLU ROXQPDVÕ DUGÕFÕOOÕ÷Õ LOԥ
yekuQODúGÕUÕOÕU .RRUGLQDW PVWԥvisindԥ absislԥri arqumentin
qiymԥtlԥrinԥ RUGLQDWODUÕ LVԥ IXQNVL\DQÕQ X\÷XQ TL\Pԥtlԥrinԥ
bԥrabԥr olan nöqtԥlԥU oR[OX÷XQXQ Kԥndԥsi yeri hԥmin funk-
VL\DQÕQTUDILNLQLWԥsvir edir. Xԥtti funksiya vԥ onun qrafiki, düz
mütԥnasiblik DVÕOÕOÕ÷Õ[ԥWWLIXQNVL\DODUÕQTUDILNOԥULQLQTDUúÕOÕTOÕ
yerlԥúPԥVL P|Y]XODUÕQGD ³&ԥbr” mԥzmun xԥttinin hԥndԥsԥ,
ehtimal vԥ statistika mԥzmun xԥtlԥri ilԥ LQWHTUDVL\DVÕQGD YHUL-
lԥn mԥsԥlԥlԥr mԥ]PXQFDJHQLúԥhatԥ ROXQXE)XQNVL\DQÕQYHULO-

187
mԥ VXOODUÕQGDQVRQra xԥtti funksiya vԥ onun qrafiki mövzusu
YHULOPLúGLU
y = kx Eúԥklindԥ verilԥn funksiya xԥWWLIXQNVL\DDGODQÕU
vԥ burada k, b sabit ԥdԥdlԥrdir. Müstԥvidԥ düz xԥtlԥULQTDUúÕOÕT-
OÕ Yԥziyyԥti “Hԥndԥsԥ-7” dԥrsliyindԥ ԥnԥnԥvi riyaziyyat proq-
UDPÕQDX\÷XQD\UÕE|OPԥ úԥklindԥ verilib. Burada, düz xԥtlԥrin
paralelliyi vԥ SHUSHQGLNXO\DUOÕ÷Õ RQODUÕQ ԥlamԥtlԥri ümumi
úԥkildԥ YHULOLE $QOD\ÕúODUÕQGD[LOHGLOPԥsindԥ tarixi mԥlumat-
ODUÕQ LVWLIDGԥ edilmԥVL úDJLUGOԥrin maraq vԥ mԥntiqi tԥfԥk-
kürlԥULQLQLQNLúDIHtmԥsinԥ kömԥklik edir. Hԥndԥsԥdԥ paralellik
aksiomu kimi mԥlum olan aksiomun tarixi vԥ bu aksiomun
ԥsasODQGÕUÕOPDVÕ oQ P[Wԥlif alimlԥULQ HOPL \DQDúPDODUÕQÕQ
verilmԥVL úDJLUGOԥrdԥ SUREOHP VLWXDVL\DQÕQ \DUDGÕOPDVÕ NLPL
qԥbul edilԥ bilԥr.
Düz xԥttin üzԥrindԥ olmayan nöqtԥdԥn bu düz xԥttԥ ԥn
çoxu bir paralel düz xԥtt çԥkmԥk olar – aksiomunun daxil edil-
mԥsindԥ nominal tԥULI IRUPDVÕQD LVWLQDG ROXQPDVÕ úDJLUGOԥrdԥ
müԥyyԥn nԥticԥQLQIRUPDODúPDVÕQDLPNDQ\DUDGÕU
Qԥdim yunan alimi Evklid bu tԥNOLILLVEDWVÕ]qԥEXOHWPLú-
dir. Ona görԥ dԥ bu tԥNOLI(YNOLGLQSDUDOHOOLNDNVLRPXDGODQÕU
Alimlԥr Evkliddԥn sonra 2000 ildԥn çox bir vaxtda paralellik
DNVLRPXQXTDODQ DNVLRPODUÕQQԥticԥsi kimi isbat etmԥyԥ oDOÕú-
PÕúODU ODNLQ EXQD QDLO ROD ELOPԥPLúOԥr. Nԥhayԥt, rus riyaziy-
yatoÕVÕ 1ø /REDoHYVNL -1856), alman ri\D]L\\DWoÕVÕ
K.F.Qauss (1777-1855), macar UL\D]L\\DWoÕVÕ<%R\D\Õ (1802-
1860) bir-birindԥQ DVÕOÕ ROPD\DUDT LVEDW HWPLúOԥr ki, Evklidin
qaODQ DNVLRPODUÕQD ԥVDVODQÕE EX Wԥklifi isbat etmԥk mümkün
deyil [63; 75].
Dԥrslikdԥ mԥzmun xԥtlԥrinin TDQXQDX\÷XQ Yԥ paralel
úԥkildԥ verilmԥsi hԥPLúԥ mübahisԥli mԥsԥlԥlԥrdԥn biri olub.
Ԥnԥnԥvi riyaziyyat dԥrsliklԥrinin “Riyaziyyat”, “Cԥbr”, “Cԥbr
vԥ DQDOL]LQ EDúODQ÷ÕFÕ´ ³+ԥndԥsԥ´ DGÕ LOԥ verilmԥsindԥ belԥ
hallara rast gԥlinmԥsi nisbԥtԥn az olub. Lakin bu gün kuriku-
lum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ Gԥrsliklԥrdԥ EX DUGÕFÕOOÕTODUD ԥmԥl olun-

188
PDVÕ Yԥ mԥzmun xԥtlԥrinin bir-ELULQL WDPDPODPDVÕ Pԥsԥlԥsi
mübahisԥlidir.
XԥWWL IXQNVL\DODUÕQ TUDILNOԥULQLQ TDUúÕOÕTOÕ \HUOԥúPԥsi elԥ
“Hԥndԥsԥ” mԥzmun xԥttindԥ düz xԥtlԥrin vԥziyyԥti ilԥ eyni-
lԥúGLULOԥ bilԥr. y = kx + b ifadԥsindԥ k-ya düz xԥttin bucaq
ԥPVDOÕ GH\LOLU ³%XFDT ԥPVDOÕ´ DQOD\ÕúÕQÕQ GD[LO HGLOPԥsi elԥ
düz xԥtlԥrin kԥVLúLE Yԥ kԥVLúPԥmԥsi mԥsԥlԥlԥrinin real-
ODúGÕUÕOPDVÕGHPԥkdir. Müԥllim tԥdris etdiyi fԥnni nԥ qԥdԥr mü-
kԥmmԥl bilԥrsԥ, onda tԥlim prosesindԥ mԥzmun xԥtlԥrinin
ԥlaqԥlԥndirilmԥsi mԥsԥlԥlԥULúDJLUGOԥr üçün asan olar. Tԥbii ki,
bu mԥsԥlԥlԥrin ԥVDVÕ Gԥrsliklԥrdԥ hԥOO ROXQPDOÕGÕU %XFDT ԥm-
VDOODUÕH\QLRODQLNLG][ԥtt paralel, bucaq ԥPVDOODUÕIԥrqli olan
iki düz xԥtt isԥ kԥVLúԥndir. Bu tԥklif cԥbr kursunda verilmԥsinԥ
baxmayaraq elԥ düz xԥtlԥrin ortaq nöqtԥlԥULQLQROXEROPDPDVÕ
demԥkdir. Tԥlim prosesindԥ bԥ]L DQOD\ÕúODUÕQ Pԥzmununun
DoÕOPDVÕ oQ SUREOHP VLWXDVL\DQÕQ PRWLYDVL\DQÕQ \DUD-
GÕOPDVÕ NLID\ԥWGLU ùDJLUGOԥrdԥ \DUDGÕFÕ Yԥ LQNLúDIHWGLULFL
tԥlimlԥULQ IRUPDODúPDVÕ oQ Pԥllimin düzgün metodiki
fԥaliyyԥti zԥUXULGLU$úD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ NSDUDPHWULQLQKDQVÕTL\Pԥtlԥrindԥ y = (3k –
–5)x+ 4 vԥ y = (6 – 2k)x + 3 xԥWWL IXQNVL\DODUÕQÕQ TUDILNOԥri
kԥVLúԥrlԥr?
MüԥOOLPúDJLUGOԥrԥ DúD÷ÕGDNÕsuallarla müraciԥt edԥ bilԥr.
- xԥWWLIXQNVL\DQÕQTUDILNLQԥdԥn ibarԥtdir?
- bucaq ԥPVDOÕYԥ düz xԥtlԥULQTDUúÕOÕTOÕYԥziyyԥti haqTÕQ-
da nԥ deyԥ bilԥrsiniz?
- xԥWWL IXQNVL\DQÕQTUDILNOԥULQLQNRRUGLQDWR[ODUÕLOԥ TDUúÕ-
OÕTOÕYԥziyyԥWLKDTTÕQGDԥlamԥtlԥrini bucaq ԥPVDOODUÕLOԥ ԥlaqԥ-
lԥndirmԥNRODUPÕ"
Qeyd olunan suallar üçün mԥOXPDWODUÕQ WRSODQPDVÕ Yԥ
müzakirԥsinin keçirilmԥsi tԥklif olunan mԥsԥlԥ ilԥ \DQDúÕPԥz-
mununda fԥrqli hallar olan digԥr mԥsԥlԥlԥrin hԥllinԥ dԥ imkan
\DUDGÕODFDT7ԥlimdԥ sadԥdԥn mürԥkkԥbԥ, asandan çԥtinԥ GR÷-
ru prinsip gözlԥnilmԥklԥ DSDUÕODQ KԥU ELU DGGÕP úDJLUG oQ
\HQL ³DGGÕPÕQ´ DWÕOPDVÕQD Vԥbԥb olacaq. Üçüncü bölmԥ -

189
“Natural üstlü qüvvԥW´ DGODQÕU %XUDGD QDWXUDO VWO TYYԥtin
tԥrifi, qüvvԥtlԥULQYXUXOPDVÕYԥ bölünmԥsi, hasilin vԥ qüvvԥtin
qüvvԥtԥ yüksԥldilmԥsi, birhԥdli vԥ RQXQ VWDQGDUW úԥkli, bir-
hԥdlinin birhԥdliyԥ YXUXOPDVÕ ELUKԥdlinin qüvvԥtԥ yük-
sԥldilmԥsi, y = x2, y = x3 IXQNVL\DODUÕYԥ RQODUÕQTUDILNOԥri, y =
ax2 vԥ y = ax3 IXQNVL\DODUÕQÕQTUDILNOԥri, mütlԥq vԥ nisbi xԥtalar
P|Y]XODUÕYHULOPLúGLU
Natural üstlü qüvvԥtinin tԥrifinin daxil edilmԥsindԥ hԥn-
dԥsi tԥsvirlԥrԥ ԥsaslanaraq (kvadrata vԥ kuba) natural ԥdԥdin
kvadUDWÕ QDWXUDO ԥdԥGLQ NXEX DQOD\ÕúODUÕQGDQ LVWLIDGԥ olun-
PXúGXU
Xüsusidԥn ümumiyԥ, praktikadan nԥzԥriyyԥyԥ keçmԥyԥ
ԥsaslanaraq natural üstlü qüvvԥtin tԥULILYHULOPLúGLU
Hԥr biri a-ya bԥrabԥU RODQ Q YXUX÷XQ KDVLOL D ԥdԥdinin 1-
dԥn böyük n natural üstlü qüvvԥWL DGODQÕU hVW  RODQ D
ԥdԥdinin qüvvԥti a-ya bԥrabԥrdir [59; 116].
Sadԥ ELU DQDORJL\DQÕ Qԥzԥrdԥn keçirԥN ԤVDV hesab ԥmԥl-
lԥUL WRSODPD oÕ[PD YXUPD Yԥ bölmԥ ԥmԥllԥULGLU ԤPԥllԥrin
komponentlԥri vԥ nԥticԥlԥri var. Vurma ԥsas hesab ԥmԥl-
lԥrindԥn biri olub komponentlԥri vuruqlar (I vԥ II vuruqlar,
yaxud vurulan vԥ vuran), nԥticԥsi isԥ hasildԥn ibarԥtdir. Üstlü
qüvvԥt vurma ԥmԥOLQLQ [VXVL KDOÕGÕU 4YYԥtԥ yüksԥltmԥ
vurmaya ԥsaslanan ԥmԥldir. Qüvvԥtin qiymԥti mövcuddur vԥ o
qüvvԥtԥ yüksԥltmԥ ԥmԥli ilԥ KHVDEODQÕOÕU ԤOEԥttԥ, dԥrslikdԥ
mövzunun bütün incԥliklԥrini açmaq mümkün deyil. Lakin
dԥrslikdԥ daxil edilԥQ DQOD\ÕúODU Yԥ onlara verilԥn tԥriflԥr
NRQNUHW ROPDTOD \DQDúÕ HOPL FԥhԥtdԥQ TVXUOX ROPDPDOÕGÕU
Kurikulum ԥVDVÕQGD 9 Yԥ VI siniflԥr oQ \D]ÕODQ UL\D]L\\DW
dԥrsliklԥrindԥNL TVXUODU KDTTÕQGD ԥvvԥlki bölmԥdԥ müla-
hizԥlԥU ELOGLUPLúGLN .XULNXOXP ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ Gԥrsliklԥrdԥ
ԥdԥdin mԥrtԥbԥ WRSODQDQODUÕQÕQ FԥPL úԥklindԥ \D]ÕOÕúÕ LOԥ
ԥdԥGLQVWDQGDUWúԥNOLDQOD\ÕúÕTDUÕúGÕUÕOPÕúGÕU
Ԥnԥnԥvi “Cԥbr-7” dԥrsliyindԥ demԥk olar ki, elmi qüsur-
lara yol verilmԥ\LE 'R÷UXGXU, P|Y]XODUÕQ DUGÕFÕOOÕT ED[ÕPÕQ-
dan vԥ PHWRGLNL\DQDúPDGDPԥyyԥn qüsurlar var.

190
 ”D 10 vԥ n  N olduqda, 10-dan böyük hԥr bir ԥdԥGLDǜ
10n úԥklindԥ \D]PDT RODU %X \D]ÕOÕú ԥdԥGLQ VWDQGDUW úԥkli
DGODQÕU>9; 118].
ԤdԥG oR[ NLoLN ROGXTGD GD RQX VWDQGDUW úԥkildԥ yazmaq
olar vԥ buna ehtiyac var. Texnikada, fizikada, astronomiyada
ԥn böyük vԥ ԥn kiçik (müsbԥt) ԥdԥdlԥU LúOԥdilir. Mԥsԥlԥn
Yerdԥn Günԥúԥ qԥdԥr mԥsafԥ 149000000 km-diU LúÕT Sԥncԥrԥ
úúԥsindԥn 0,00000000001 saniyԥyԥ keçir, hidrogen atomunun
radiusu 0,0000000001 sm-dir vԥ V %X úԥkildԥ ԥdԥdlԥri yadda
saxlamaq üçün ԥdԥGLQ VWDQGDUW úԥklindԥn istifadԥ olunur.
%XUDGDYHULOPLúԥdԥdlԥULQVWDQGDUWúԥNOLDúD÷ÕGDNÕNLPLRODFDT
 ǜ8;
0,00000000001 = 10-11;
0,0000000001 = 10-10.
Ümumiyyԥtlԥ YHULOPLú D PVEԥt ԥdԥGLQL Dǜn (nZ)
úԥklindԥ yazmaq olar. Burada n ԥdԥdin tԥUWLELDGODQÕU6WDQGDUW
úԥkildԥ \D]ÕOPÕúԥdԥdlԥULDVDQOÕTODYXUPDTYԥ bölmԥk olar.
Ԥnԥnԥvi “Cԥbr-7” dԥrsliyndԥ y= x2, y = x3 IXQNVL\DODUÕYԥ
RQODUÕQ TUDILNOԥri mövzusunda düz xԥttԥ nԥzԥrԥn vԥ nöqtԥyԥ
nԥzԥrԥQ VLPPHWUL\D DQOD\ÕúODUÕ GD[LO HGLOGLNGԥn sonra bu
IXQNVL\DODUÕQ TUDILNOԥUL TXUXOXE hPXPL úԥkildԥ y=ax2 vԥ
y=ax3 IXQNVL\DODUÕQÕQ TUDfiklԥULQLQ TXUXOPDVÕQGD a para-
metrinin fԥrqli qiymԥtlԥri (a>0, a<0, a = 0) nԥzԥrdԥn keçirilir.
Mütlԥq vԥ nisbi xԥWDDQOD\ÕúODUÕQÕQGD[LOHGLOPԥ sԥbԥblԥri kon-
kret misallar üzԥrindԥ L]DKROXQDUDTEXDQOD\ÕúODUÕQWԥrifi veri-
lib. Mütlԥq xԥta, nisbi xԥta aQOD\ÕúODUÕ NXULNXOXP ԥVDVÕQGD
\D]ÕODQ³5L\D]L\\DW-7” dԥrsliyindԥ HOPLED[ÕPGDQTVXUOXGXU
vԥ dԥrslikdԥ verilԥn nԥzԥriyyԥ ilԥ orada hԥll olunan praktik
oDOÕúPDODU ]LGGL\\ԥt tԥúNLO HGLU 3UDNWLN Pԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ
çox vaxt müxtԥlif kԥmiyyԥtlԥrin tԥqribi qiymԥtlԥrindԥ istifadԥ
olunur. Kԥmiyyԥtin hԥqiqi qiymԥtlԥrini bԥzi hallarda dԥqiq tԥ-
yin etmԥk mümkündür. Mԥsԥlԥn, sinifdԥ úDJLUGOԥULQVD\ÕQÕEL-
nada mԥrtԥbԥlԥULQ VD\ÕQÕ TDWDUGDNÕ YDTRQODUÕQ VD\ÕQÕ Yԥ s.
dԥqiq tԥyin etmԥk mümkündür.Tԥqribi qiymԥt çoxlu sayda
ԥú\DQÕ KHVDEODPDGD Yԥ kԥmiyyԥtlԥrin ölçülmԥsindԥ DOÕQÕU
191
Mԥsԥlԥn WHOHYL]L\DYHULOLúOԥrinԥ ED[DQWDPDúDoÕODUÕQPLTGDUÕQÕ
PHúԥdԥNL D÷DFODUÕQ VD\ÕQÕ GQ\D ԥKDOLVLQLQ VD\ÕQÕ Wԥqribi
qiymԥtlԥndirirlԥr.
Bu mövzunun tԥdrisindԥ bԥzi mԥsԥlԥlԥrԥ diqqԥt yetirmԥk
OD]ÕPGÕU%HOԥ ki, tԥqribi qiymԥtin xԥWDVÕP|YFXGGXUԤJԥr ölç-
mԥnin nԥticԥsi dԥqiq hesab olunursa, onda xԥta yoxdur, yԥni
mütlԥq xԥta 0-a bԥrabԥrdir. Dԥrslikdԥ bu mövzu ilԥ ԥlaqԥdar
anla\ÕúODUGԥqiq vԥ \Õ÷FDPYHULOPԥyib. Nԥzԥri vԥ praktik mate-
rialODUÕQJHQLúúԥkildԥ verilmԥsi mövzunun öyrԥnilmԥVL]DPDQÕ
úDJLUGOԥrdԥ vaxt vԥ mԥQWLTL ED[ÕPGDQ Pԥyyԥn problemlԥr
\DUDGÕU
Eyni kԥmiyyԥtin müxtԥlif tԥqribi qiymԥtlԥrinin dԥqiqliyini
müqayisԥ etmԥk üçün mütlԥq xԥtadan istifadԥ olunur. Bu za-
PDQ KDQVÕ Wԥqribi qiymԥtin mütlԥq xԥWDQÕQ Wԥqribi qiymԥtinԥ
nԥzԥrԥn daha dԥTLT ROGX÷XQX ELOPԥk üçün, mütlԥq xԥWDODUÕQ
uy÷XQ Wԥqribi qiymԥtlԥULQ PRGXOODUÕQD QLVEԥtlԥrini müqayisԥ
etmԥNOD]ÕPGÕU%XQLVEԥtlԥrin hԥr birinԥ tԥqribi qiymԥtin nisbi
xԥWDVÕ GH\LOLU 0WOԥq xԥWDQÕQ Wԥqribi qiymԥtin moduluna olan
nisbԥtinԥ tԥqribi qiymԥtin nisbi xԥWDVÕdeyilir [59; 161].
IV bölmԥdԥ çoxhԥdli vԥ RQXQVWDQGDUWúԥkli, çoxhԥdlilԥrin
WRSODQPDVÕ oÕ[ÕOPDVÕ ELUKԥdlinin çoxhԥdliyԥ YXUXOPDVÕ RUWDT
vuru÷XQ P|Wԥrizԥ xaricinԥ oÕ[DUPD VXOX oR[Kԥdlinin çox-
hԥdliyԥ YXUXOPDVÕ TUXSODúGÕUPD VXOX LOԥ çoxhԥdlinin vuruq-
ODUDD\UÕOPDVÕYԥ eyniliklԥULQLVEDWÕP|Y]XODUÕYHULOPLúGLU 3-cü
vԥ 4-cü bölmԥlԥULQ P|Y]XODUÕQÕ PTD\LVԥ etdikdԥ tԥlimdԥ
varislik prinsipinin gözlԥnildiyini qeyd edԥ bilԥrik.
Çoxhԥdlinin çoxhԥdliyԥ YXUXOPDVÕ TD\GDVÕQÕ úԥrh etmԥ-
PLúGԥn ԥvvԥO EXQODUÕQ YXUXOPDVÕQGD Kԥndԥsi tԥsvirdԥn (isbat-
dan) istifadԥ olunub.
V bölmԥ müxtԥsԥU YXUPD GVWXUODUÕ DGODQÕU %XUD Fԥmin
kvadUDWÕYԥ fԥUTLQNYDGUDWÕNYDGUDWODUIԥrqi, kublar cԥmi vԥ fԥr-
qi, tam ifadԥlԥrin çevrilmԥVLP|Y]XODUÕGD[LOGLU
7RSODPD oÕ[PD Yԥ vurma ԥmԥllԥrinin kömԥyilԥ ԥdԥd vԥ
dԥ\Lúԥnlԥrdԥn düzԥlԥn ifadԥyԥ tam ifadԥ deyilir. Tam ifadԥ-
lԥrdԥ eyni vuruqlarda hasil qüvvԥW úԥklindԥ \D]ÕOD ELOԥr.

192
6ÕIÕUGDQ Iԥrqli ԥdԥdԥ bölmԥdԥQ DOÕQDQ LIDGԥ dԥ tam ifadԥdir
[59; 250]. Tam ifadԥlԥrin çevrilmԥsinin tԥtbiqi mövzusunda is-
baWD DLG oDOÕúPDODUÕQ YHULOPԥsindԥ fԥndaxili inteqrasiyaya üs-
tünONYHULOPLúGLU
Mԥsԥlԥ  øVEDW HGLQ NL LVWԥnilԥn n €N üçün n3 +3n2 +2n
ifadԥsinin qiymԥti 6-ya bölünür.
øVEDWÕ7ԥklifi isbat etmԥN oQ YHULOPLú LIDGԥQLDúD÷ÕGDNÕ
kimi çevirԥk:
n3 +3n2 +2n = n3 + n2 +2n2 +2n = n2QQǜQ =
QǜQ2 Q QQǜQ
Demԥli, n +3n2  Q  QǜQǜQ RODU Q3 +3n2 + 2n
3

ifadԥsinin qiymԥtinin 6-ya bölünmԥsini göstԥrmԥk üçün

QQǜQKDVLOLQLQQTL\Pԥtinin 6-ya bölündüyünü isbat et-
mԥk kifayԥtdir.
QǜQǜQ2) ifadԥVLoDUGÕFÕOQDWXUDOԥdԥdin hasilidir.
hoDUGÕFÕOԥdԥd hԥm 2-yԥ, hԥm dԥ 3-ԥ bölünür. Demԥli, veril-
PLú LIDGԥ eyni zamanda 6-ya bölünür [59; @ ԤQԥnԥvi
riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ tԥtbiqi vԥ mԥQWLTL oDOÕúPDODUD JHQLú
\HUD\UÕOPÕúGÕU
Mԥsԥlԥ 4. øEQ-6LQDQÕQPԥsԥlԥVLԤGԥdi 9-a böldükdԥ qa-
OÕTYԥ ya 7-yԥ bԥrabԥrdirsԥ, onda hԥmin ԥdԥdin kubunu 9-a
böldükdԥ TDOÕT-ԥ bԥrabԥrdir. Bunu isbat edin [59; 276].
Bu tip mԥsԥlԥnin dԥrslikdԥ verilmԥsi müsbԥt hal kimi qiy-
mԥtlԥndirilԥ bilԥr. Bu mԥsԥlԥnin mԥzmununda fԥnlԥUDUDVÕ Yԥ
fԥndaxili inteqrasiya tԥPLQROPDTOD \DQDúÕEWQ Iԥnlԥrin eyni
mԥnbԥyԥ (fԥlsԥfԥyԥDLGROPDVÕLGH\DVÕIRUPDODúÕU(OPYԥ tex-
nika o qԥdԥr sürԥtlԥ LQNLúDIHGLUNLRQODUÕNRPSOHNVúԥkildԥ öy-
rԥnmԥk mümkün deyil. Lakin müԥyyԥn qԥdԥr dԥrinliyԥ getdik-
dԥ RQODUÕQ ELU-birindԥQ D\UÕ PNԥmmԥl öyrԥnilmԥsi dԥ müm-
kün deyil.
Ԥdԥd 9-a bölündükdԥ TDOÕTGD   Yԥ  DOÕQÕUVD EX UL\D]L
olaUDTDúD÷ÕGDNÕNLPL\D]ÕODELOԥr:
a = 9n + 1; a = 9m + 4; a = 9t +7
a3 = (9n +1)3 ifadԥsinin 9-a bölünmԥsindԥn DOÕQDQ TDOÕ÷Õ
tapaq.

193
 (9n + 1)3 ifadԥVLQLQ DoÕOÕúÕQGD LON  Kԥddin hԥr birindԥ 9
ԥdԥGLYXUXTNLPLLúWLUDNHGLU<ԥQLRQODUÕQKԥr biri 9-DTDOÕTVÕ]
E|OQU<DOQÕ]VRQXQFXKԥdd 1-in kubu 9-a bölündükdԥ TDOÕT-
GD  DOÕQÕU (\QL Phakimԥ ilԥ 43 = 64 ԥdԥdini 9-a böldükdԥ
TDOÕTGD  Yԥ 73 = 343 ԥdԥdini 9-a böldükdԥ TDOÕTGD  DOÕQDU
%DúTD V|]Oԥ   ǜ  Yԥ   ǜ  RODU %X LVԥ tԥlԥb
olunan tԥNOLILQLVEDWÕGHPԥkdir.
VI bölmԥ xԥtti tԥnliklԥU VLVWHPL DGODQÕU Yԥ burada iki-
dԥ\Lúԥnli xԥtti tԥnlik, ikidԥ\Lúԥnli xԥtti tԥnliyin qrafiki, iki-
dԥ\Lúԥnli xԥtti tԥnliklԥr sistemi, xԥtti tԥnliklԥr sisteminin hԥllin-
dԥ ԥvԥzetmԥ üsulu, toplama üsulu, tԥnliklԥr sisteminԥ gԥtirilԥn
mԥsԥlԥlԥrin hԥOOLP|Y]XODUÕYHULOPLúGLU
Birdԥ\Lúԥnli xԥtti tԥnlik, onun hԥlli, köklԥUL DQOD\ÕúÕ DUWÕT
úDJLUGlԥrԥ mԥOXPGXU%XDQOD\ÕúODUDDQDORMLRODUDTLNLGԥ\Lúԥnli
xԥtti tԥnlik, onun hԥlli vԥ digԥUDQOD\ÕúODUGD[LOHGLOLE
Hԥlli xԥtti tԥnliklԥr sisteminԥ gԥtirilԥn vԥ müxtԥlif mԥzmun
xԥtlԥrinԥ aid olan kifayԥt qԥdԥr mԥsԥlԥlԥU YHULOPLúGLU %XQlar-
dan birini nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ øNLUԥqԥmli ԥdԥdi, rԥqԥmlԥrinin yerini dԥ\LúPԥklԥ
DOÕQDQLNLUԥqԥmli ԥdԥdԥ böldükdԥ natamam qismԥWTDOÕTGD
DOÕQÕU 9HULOPLú ԥdԥdi onun rԥqԥmlԥri cԥminԥ böldükdԥ nata-
mam qismԥtdԥ TDOÕTGDLVԥ DOÕQÕU%Xԥdԥdi WDSÕQ>9; 314].
Bu mԥsԥlԥ 7-FL VLQLI úDJLUGOԥri üçün çԥtin mԥsԥlԥ hesab
edilԥ bilԥr. Ümumiyyԥtlԥ, dԥrslikdԥ verilԥn mԥsԥlԥlԥri mԥz-
munFDVÕUDODPDTPԥqsԥdԥmüvafiqdir. Yԥni asan mԥsԥlԥ ilԥ ya-
naúÕ nisbԥtԥn orta vԥ çԥtin mԥsԥlԥlԥrin dԥ verilmԥsi metodiki
ED[ÕPGDQG]gün hesab edilԥ bilԥr.
Mԥsԥlԥ 5-in hԥOOLSODQÕQÕQԥzԥrdԥn keçirԥk:
øNLUԥqԥmli ԥdԥd olsun. Bu ԥdԥdin rԥqԥmlԥrinin yerini
dԥ\LúGLNGԥ DOÕQDQ LNLUԥqԥmli ԥdԥd olacaq. Fԥndaxili inteq-
rasiyaya ԥsasԥn TDOÕTOÕ E|OPԥnin tԥrifindԥn vԥ mԥsԥlԥQLQ úԥr-
tindԥn istifadԥ etsԥk onun hԥOOL DúD÷ÕGDNÕ Wԥnliklԥr sisteminin
hԥllinԥ gԥtirilԥcԥk:
(1) vԥ ya

194
 (2)
(2) tԥnliklԥr sistemini sadԥlԥúGLULE Kԥll etsԥk vԥ
olacaq. Bu isԥ D[WDUÕODQ LNLUԥqԥmli ԥdԥGLQ  ROPDVÕ
demԥkdir. Mԥsԥlԥnin hԥOOLQLQ \R[ODQÕOPDVÕ Yԥ mԥsԥlԥdԥ bԥzi
úԥrtlԥrinin dԥ\LúGLULOPԥsi daxilindԥ hԥllin necԥ dԥ\LúPԥsi
variantODUÕQÕQtԥhlili vԥ müzakirԥVLúDJLUGOԥrdԥ \DUDGÕFÕOÕTTDEL-
liyyԥWLQLQLQNLúDIÕQDVԥbԥb olur.
VII bölmԥ çoxluqlar üzԥrindԥ ԥmԥllԥU DGODQÕU %XUD\DEԥ-
rabԥUoR[OXTODUoR[OXTODUÕQELUOԥúPԥsinin, kԥVLúPԥsinin vԥ fԥr-
qinin xassԥlԥUL P|Y]XODUÕ GD[LO HGLOPLúGLU ԤQԥnԥvi “Cԥbr-7”
dԥUVOL\L PYDILT SURTUDPD X\÷XQ \D]ÕOPÕúGÕU $\UÕ-D\UÕ P|Y-
]XODUÕQ GD[LO HGLOPԥsindԥ TH\G ROXQGX÷X NLPL Eԥzi metodiki
\DQOÕúOÕ÷D\ROYHULOPLúGLU
“Hԥndԥsԥ-7” dԥUVOL\LEHúE|OPԥdԥn ibarԥtdir vԥ bu bölmԥ-
lԥrin tԥdrisi üçün proqramda 64 saat nԥzԥrdԥ tutulub.
I bölmԥ ԥn sadԥ hԥndԥVLILTXUODUÕQ [DVVԥlԥULDGODQÕUYԥ bu
bölmԥnin öyrԥnilmԥsinԥ proqramda 13 saat nԥzԥrdԥ tutulur.
II bölmԥ oEXFDTODUÕQ Eԥrabԥrliyi, III bölmԥ düz xԥtlԥrin
paralelliyi vԥ SHUSHQGLNXO\DUOÕ÷Õ ,9 E|OPԥ oEXFDTODUÕQ EX-
FDTODUÕ vԥ tԥrԥflԥULDUDVÕQGDPQDVLEԥtlԥr, V bölmԥ isԥ hԥndԥsi
TXUPDODU DGODQÕU ³+ԥndԥsԥ-7” dԥrsliyindԥ daxil edilԥn anla-
\ÕúODURQODUÕQ[DVVԥlԥri vԥ EXDQOD\ÕúODUDDLGWHRUHPOԥURQODUÕQ
LVEDWODUÕ JHQLú úԥkildԥ úԥUK ROXQPXúGXU /DNLQ nԥzԥri mate-
ULDOÕQ KԥddԥQ oR[ ROPDVÕ úDJLUGOԥrdԥ müԥyyԥn problemlԥrin
\DUDQPDVÕQD LPNDQ \DUDGÕU 0ԥsԥlԥn, “Bucaq vԥ onun ölçül-
mԥsi” mövzusu ilԥ ԥlaqԥdar nԥzԥri material 4 sԥhifԥdԥn ibarԥt-
dir [63; 20-23]. Dԥrslik vԥ onun tԥUWLEDWÕQD YHULOԥn ümumi
qaydalar var. Burada úDJLUGOԥULQ\DúYԥ bilik sԥviyyԥlԥri, möv-
]X\DD\UÕODQYD[WQԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU'ԥrsliyin dili sadԥ vԥ kon-
NUHWROPDOÕGÕU$QOD\ÕúRQXQWԥrifi vԥ xassԥlԥri daxil edilԥrkԥn
tԥrifԥ verilԥn tԥlԥblԥr gözlԥnilmԥlidir. Orta mԥktԥb kursunda
anla\ÕúODUÕQGD[LO edilmԥsindԥ elmi vԥ PHWRGLNL\DQDúPDODUSD-
raOHODSDUÕOPDOÕGÕU'ԥrslikdԥ elmi sԥKYLQROPDPDVÕODNLQPH-

195
toGLNLTD\GDODUÕQJ|]Oԥnilmԥmԥsi dԥ elԥ hԥmin dԥrsliyin qüsur-
OXROPDVÕGHPԥkdir.
øQGL NXULNXOXP ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ ³5L\D]L\\DW-7” dԥrsliyini
nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Dԥrslik 5 bölmԥdԥn ibarԥtdir. I bölmԥ rasional ԥdԥdlԥr,
üçbuFD÷ÕQHOPHQWOԥULDGODQÕU%XUDGDUDVLRQDOԥdԥdlԥr vԥ onlar
üzԥrindԥ hesab ԥmԥllԥri, dövri onluq kԥsrlԥr vԥ onlar üzԥrindԥ
ԥmԥllԥr vԥ hԥndԥsԥQLQLONDQOD\ÕúODUÕYHULOPLúGLU
%XFD÷Õn tԥnbölԥQLQLQTXUXOPDVՁoEXFD÷ÕQWԥnbölԥni, hün-
GUO\PHGLDQÕYԥ RQODUDUDVÕQGDNÕPQDVLEԥtlԥri ԥhatԥ edԥn
mövzular da bu bölmԥdԥ verilib.
Kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ 5L\D]L\\DW-7 dԥrsliyindԥ
nԥzԥri materiallar bԥzi mövzularda konkret vԥ mövzunun mԥz-
mununu tam ԥhatԥ etmԥklԥ verilib.
Elԥ P|Y]XODU YDU NL RUDGD DQOD\ÕúODUÕQ Pԥzmunu tԥhrif
olunur. Mԥsԥlԥn oEXFD÷ÕQ WԥnbölԥnlԥUL oEXFD÷ÕQ PHGLDQ-
ODUՁoEXFD÷ÕQKQGUONOԥULDGÕLOԥ P|Y]XODUÕQGD[LOHGLOPԥsi
düzgün hesab edilԥ bilmԥz. Nԥ üçün?
Hԥr KDQVÕ \HQL DQOD\ÕúÕ GD[LO HWGLNGԥ ondan ԥvvԥl mԥlum
DQOD\ÕúODUGDQ LVWLIDGԥ olunur. Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursu-
nun struktura vԥ mԥ]PXQXQGD EX DUGÕFÕOOÕ÷ÕQ TRUXQPDVÕ
xüsusilԥ YDFLEGLUhoEXFD÷ÕQWԥnbölԥQLPHGLDQÕYԥ hündürlüyü
DQOD\ÕúÕYDU0ԥsԥlԥn müԥlOLPúDJLUGԥ ³hoEXFD÷ÕQKQGUO\
nԥyԥ deyilir?” kimi müraciԥt edԥ bilԥU hoEXFD÷ÕQ KQGUO-
yünün konkret tԥrifi var. Eyni qayda ilԥ oEXFD÷ÕQ Wԥnbölԥni,
PHGLDQÕ DQOD\ÕúODUÕ oQ Gԥ TH\G ROXQDQODUÕ GHPԥk olar.
³hoEXFD÷ÕQ KQGUONOԥri, tԥnbölԥnlԥri, mediaQODUÕ Qԥyԥ
deyilir?´ NLPL VXDOOD úDJLUGOԥrԥ müraciԥWLQ |] G]JQ VD\ÕOD
bilmԥ] hoEXFD÷ÕQ PHGLDQODUÕQÕQ VD\Õ TDUúÕOÕTOÕ Yԥziyyԥti ta-
mamilԥ EDúTD PԥsԥlԥlԥUGLU ùDJLUGOԥrԥ DQOD\ÕúODUÕQ Wԥriflԥri
dԥqiq verilԥrsԥ, onda hԥPLQDQOD\ÕúÕQEԥzi xassԥlԥri vԥ ԥlamԥt-
lԥULúDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn sԥrbԥVWDUDúGÕUÕODELOԥr. Dԥrslikdԥ üçbu-
FD÷ÕQWԥnbölԥninԥ verilԥn bir neçԥ tԥrifi nԥzԥrdԥn keçirԥk:
TԥULI  hoEXFD÷ÕQ KԥU KDQVÕ EXFD÷ÕQÕQ WԥnbölԥQL TDUúÕ
tԥrԥflԥ birlԥúGLUԥQSDUoD\DoEXFD÷ÕQWԥnbölԥni deyilir [33; 36].

196
 TԥULI  hoEXFD÷ÕQ EXFDT WԥnbölԥQLQLQ EX EXFD÷ÕQ Wԥpԥsi
ilԥ TDUúÕ Wԥrԥfin nöqtԥsini birlԥúGLUԥQ SDUoDVÕQD EX oEXFD÷ÕQ
tԥnbölԥni deyilir [63; 54].
TԥULI  hoEXFD÷ÕQ WԥpԥVLQL TDUúÕ Wԥrԥfin nöqtԥsi ilԥ bir-
lԥúGLUԥn bucaq tԥnbölԥQLQLQSDUoDVÕQDoEXFD÷ÕQYHULOPLúWԥpԥ-
sindԥn çԥNLOPLúWԥnbölԥni deyilir [71; 36].
Tԥrif 1-dԥ dil vԥ mԥ]PXQ ED[ÕPGDQ Q|TVDQOÕGÕU %XUDGD
“hԥU KDQVÕ EXFD÷ÕQÕQ WԥnbölԥQL TDUúÕ Wԥrԥflԥ birlԥúGLUԥn parça”
ifadԥsindԥ tԥnbölԥQLTDUúÕWԥrԥflԥ birlԥúGLUԥn parça dedikdԥ qey-
ri-müԥyyԥnlik DOÕQÕU
Tԥrif 2-dԥ DQOD\ÕúÕQPԥzmunu tam ԥhatԥ olunub vԥ tԥrif 1-
ԥ nisbԥtԥn daha mԥqsԥdԥ müvafiq hesab edilԥ bilԥr.
Tԥrif 3-dԥ cins vԥ Q|YDQOD\ÕúODUÕQDYHULOԥn tԥlԥblԥrԥ ԥmԥl
edilԥrԥN DQOD\ÕúÕQ Pԥzmunu tam ԥhatԥ ROXQPDTOD \DQDúÕ RQ-
ODUÕQVD\ÕKDTTÕQGD da ԥlavԥ mԥlumat verilib.
A.V.Poqorelov tԥrԥfindԥn verilԥn sonuncu tԥrif elmi vԥ
metoGLNED[ÕPGDQGLJԥr tԥriflԥrԥ nisbԥtԥn daha dԥqiqdir.
$SDUGÕ÷ÕPÕ]EXPTD\LVԥdԥn belԥ bir nԥticԥyԥ gԥlԥ bilԥrik
NL DQOD\ÕúÕQ Wԥrifindԥ hԥU KDQVÕ V|]Oԥrin yerinin formal dԥ-
\LúGLULOPԥsi vԥ ya ԥlavԥ sözlԥrin daxil edilmԥsi çox hallarda
sԥhv nԥticԥQLQDOÕQPDVÕQDJԥWLULEoÕ[DUÕU%XKDOODUÕQROPDPDVÕ
üçün dԥrslik müԥlliflԥrinin elmi vԥ metodiki sԥviyyԥlԥri yüksԥk
ROPDOÕGÕU
Kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ ³5L\D]L\\DW-7” dԥrsliyindԥ
belԥ mövzular mövcuddur. “Riyaziyyat-7” müԥllim üçün nԥ-
zԥrdԥ tutulan metodik vԥsaitdԥ qeyd olunur:
“II fԥslԥ daxil edilԥn mövzular natural üstlü qüvvԥt vԥ
onlar üzԥrindԥ ԥmԥllԥrԥ hԥVU HGLOLE 9, VLQLI UL\D]Õ\\DW NXU-
sunda öyrԥdilԥn konqruyent ILTXUODUÕQ GDYDPÕ RODUDT 9,,
sinifdԥ konqruyent üçbucaqlar vԥ RQODUÕQNRQTUX\HQWOL\LQLQo
ԥlamԥti öyrԥdilir. Sadԥ vԥ mürԥkkԥE IDL] DUWÕPÕ GVWXUODUÕ EX
fԥslԥ DLGHGLOPLúGLU>; 3].
“Riyaziyyat-6” dԥrsliyindԥ ROGX÷X NLPL ³5L\D]L\\DW-7”
dԥrsliyindԥ dԥ “bԥrabԥr” fiqurlar, “konqruyent” fiqurlar anla-
\ÕúODUÕQÕQPԥzmunu düzgün daxil edilmԥPLúGLUYԥ bu sԥbԥbdԥn

197
bir neçԥ yerdԥ elmi vԥ metodiki sԥhvlԥrԥ \RO YHULOPLúGLU
Mԥsԥlԥn dԥrslikdԥ SDUoDODUÕQYԥ EXFDTODUÕQNRQTUX\HQWOL\L\R[
bԥrabԥUOL\LDQOD\ÕúODUÕGD[LOHGLOPLúGLU
7HRUHP4DUúÕOÕTOÕEXFDTODUÕQ[DVVԥsi).
4DUúÕOÕTOÕEXFDTODUELU-birinԥ bԥrabԥrdir [33; 32].
hoEXFDTODUÕQ LNL Wԥrԥfi vԥ RQODU DUDVÕQGDNÕ EXFD÷ÕQD J|Uԥ
konqruyentlik ԥlamԥti (I ԥlamԥt);
%LU oEXFD÷ÕQ LNL Wԥrԥfi vԥ RQODU DUDVÕQGDNÕ EXFDT X\÷XQ
RODUDTRELULoEXFD÷ÕQLNLWԥrԥfi vԥ RQODUDUDVÕQGDNÕEXFD÷DEԥ-
rabԥrdirsԥ, bu üçbucaqlar konqruyentdir [33;70].
Sual olunur:
hoEXFDTODUÕQ NRQTUX\HQWOL\L SDUoD Yԥ EXFDTODUÕQ Eԥrabԥr-
liyindԥQ DOÕQÕUVD Wԥrifԥ ԥsasԥn) onda nԥ oQ oEXFDTODUÕQ
bԥrabԥrliyindԥn yox, konqruyentliyindԥn istifadԥ olunur.
DemԥOLEX\DQDúPDLOԥ dԥrslikdԥ SDUoDODUÕQYԥ EXFDTODUÕQ
bԥrabԥUOL\L\R[NRQTUX\HQWOL\LDQOD\ÕúÕYHULOPԥliydi.
Buna ԥmԥO ROXQPDGÕ÷Õ oQ TH\G ROXQDQ ԥlamԥt (konq-
UX\HQWOLN GR÷UX KHVDE HGLOԥ bilmԥz. Bu tԥklifi ԥVDVODQGÕUPDT
üçün akademik A.N.Kolmoqorovun rԥhbԥrliyi ilԥ \D]ÕODQ
“Hԥndԥsԥ 6-8” dԥrsliyindԥ bu mövzu ilԥ ԥlaqԥdar bԥ]LDQOD\Õú
vԥ tԥkliflԥri nԥzԥrdԥn keçirԥk:
øVWԥnilԥQ EXFD÷Õ Q NRQTUX\eQW EXFD÷D D\ÕUPDT RODU Q-
L[WL\DUÕQDWXUDOԥdԥddir) [36; 57].
hoEXFD÷ÕQNRQTUX\HQWOLNԥlamԥWL%LUoEXFD÷ÕQLNLWԥrԥfi
vԥ EXQODUÕQ DUDVÕQGDNÕ EXFD÷Õ R ELUL oEXFD÷ÕQ LNL Wԥrԥfinԥ vԥ
EXQODUÕQ DUDVÕQGDNÕ EXFD÷ÕQD NRQTUX\HQW RODUVD EHOԥ üçbu-
caqlar konqruyentdir [36;76].
Elmdԥ hԥU KDQVÕ Qԥzԥriyyԥni qurmaq üçün onun ilkin
DQOD\ÕúODUÕ ROPDOÕGÕU 'ԥUVOL\LQ LONLQ DQOD\ÕúODUÕ LOԥ orada
verilԥQ \HQL DQOD\ÕúODU DUDVÕQGD ]LGGL\\ԥt \DUDQÕU 'ԥrslikdԥ
mövcud “bԥrabԥrlik”vԥ “konqruyentlik” anla\ÕúODUÕ EX Vԥbԥb-
dԥQGR÷UXGD[LOHGLOPԥPLúGLU
III bölmԥdԥ çoxhԥdlilԥr vԥ onlar üzԥrindԥ ԥmԥllԥr,
SDUoDQÕQ RUWD SHUSHQGLNXO\DUÕQÕQ TXUXOPDVÕ Pԥrkԥzi sim-
metriya, eynilik çevrilmԥlԥUL P|Y]XODUÕ YHULOPLúGLU %XUDGD

198
hԥndԥsԥ mԥzmun xԥtti ilԥ \DQDúÕ|OoPԥlԥr mԥzmun xԥttinԥ aid
olan mütlԥq vԥ nisbi xԥWDDQOD\ÕúÕGDGD[LOHGLOPLúGLU
Dԥrslikdԥ nisbi xԥta mövzusunun daxil edilmԥsindԥ elmi
sԥhvԥ \ROYHULOPLúGLU
Mütlԥq xԥWDDQOD\ÕúÕQÕQGD[LOHGLOPԥsindԥ praktik ölçmԥ vԥ
RQODUÕQQԥticԥsi üzԥrindԥ fԥrq daxil edildikdԥQVRQUDDúD÷ÕGDNÕ
nԥzԥULPDWHULDOYHULOPLúGLU
“Kԥmiyyԥtin dԥqiq qiymԥti ilԥ tԥqribi qiymԥtinin fԥrqinin
modulu tԥqribi qiymԥtin mütlԥq xԥWDVÕDGODQÕU
Mütlԥq xԥta = |dԥqiq qiymԥt – tԥqribi qiymԥt|
Mütlԥq xԥta kԥmiyyԥtin hԥqiqi qiymԥtinin ölçmԥlԥr
nԥticԥsindԥ DOÕQDQ Wԥqribi qiymԥtindԥn nԥ qԥdԥr fԥrqlԥndiyini
göstԥrir. olarsa, kԥmiyyԥtin dԥqiq qiymԥti üçün
ikiqat bԥrabԥrsizliyi ödԥnir” [33; 111].
Bu mövzuya aid verilԥn mԥsԥlԥlԥr kifayԥt qԥdԥrdir vԥ
mԥsԥlԥlԥrin mԥzmunu mövzunu tam ԥhatԥ edir. Lakin nisbi
xԥWDQÕQGD[LOHGLOPԥsindԥ “fԥaliyyԥt” vԥ “nümunԥ” hissԥlԥrinԥ
DLG PDWHULDOÕ G]JQ Tԥbul etmԥk olmaz. Nümunԥ hissԥsindԥ
qeyd olunur:
Mԥsԥlԥ 5. 0,01mm dԥqiqliklԥ |OoOPú LQVDQ WNQQ
TDOÕQOÕ÷Õ  PP-dir.Yerdԥn Aya qԥdԥr 500 m dԥqiqliklԥ
|OoOPú mԥsafԥ tԥqribi 384000 km-GLU +DQVÕ |Oo GDKD
dԥqiqdir?
HԥOOL7NQTDOÕQOÕ÷ÕQÕQPWOԥq xԥWDVÕQÕQWԥqribi ölçüsünԥ
olan nisbԥtini faizlԥ ifadԥ edԥk:
.
Yerdԥn Aya qԥdԥr mԥsafԥni ölçԥrkԥn yol verilԥn mütlԥq
xԥWDQÕQWԥqribi mԥsafԥyԥ nisbԥtini faizlԥ ifadԥ edԥk:

   ROGX÷XQD J|Uԥ Yerdԥn Aya qԥdԥr olan

mԥsafԥ daha dԥTLT |OoOPúGU 0WOԥq xԥWDQÕQ TL\Pԥtinin
kԥmiyyԥtin dԥqiq qiymԥtinin moduluna olan nisbԥtinԥ tԥqribi
qiymԥtin nisbi xԥWDVÕGH\LOLU

199
 Nisbi xԥta = [33; 114].
Müԥyyԥn dԥqiqliklԥ hԥUKDQVÕNԥmiyyԥtin ölçülmԥsi nԥ de-
mԥkdir vԥ bu dԥrslikdԥ nԥ oQL]DKROXQPD\ÕE"øONPԥrhԥlԥdԥ
müԥyyԥn dԥqiqliklԥ ölçmԥni mütlԥq xԥta ilԥ eynilԥúGLULOPԥsi
metodiki ED[ÕPGDQ G]JQ GH\LO 0ԥsԥlԥ 5-in hԥlli ilԥ ona
ԥsasԥn verilԥn nԥzԥri material ziddiyyԥt tԥúNLO HGLU 0ԥsԥlԥnin
hԥllindԥ nisbi xԥta mütlԥq xԥWDQÕQNԥmiyyԥtin tԥqribi qiymԥtinԥ
olan nisbԥWLNLPLYHULOPLúGLU%X\DQDúPDGR÷UXGXU/DNLQYH-
rilԥn tԥrifdԥ buna ԥmԥO ROPD\ÕE 1LVEL [ԥWDQÕQ Wԥrifini riyazi
dilԥ çevrilmԥsindԥ NRQNUHWLúDUԥlԥrdԥn istifadԥ edilmԥdiyi üçün
müԥllim üçün metodik vԥsaitdԥ dԥ (Riyaziyyat-7) elmi sԥhvlԥrԥ
\ROYHULOPLúGLU0ԥsԥlԥn dԥrslikdԥ bu mövzu ilԥ ԥlaqԥdar veri-
lԥn 4-cü vԥ 7-FL oDOÕúPDODUÕQ Kԥlli ilԥ müԥllim üçün metodik
vԥsaitdԥ verilԥn hԥll prosesindԥ ziddiyyԥWDOÕQÕU%XQXGԥrk et-
mԥk üçün heç dԥ riyaziyyat üzrԥ mütԥxԥVVLV ROPD÷D HKWL\DF
yoxdur. Qeyd olunan mԥsԥlԥlԥrin dԥrslikdԥ verilԥn hԥllini nԥ-
zԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ  ԤGԥdlԥri onluq kԥVU úԥklindԥ göstԥULQ $OÕQDQ
kԥsrlԥri yüzdԥ birԥ qԥdԥU\XYDUODTODúGÕUÕQ0WOԥq vԥ nisbi xԥ-
WDQÕ NDONXO\DWRUOD KHVDEOD\DUDT FԥdvԥOL WDPDPOD\ÕQ Qԥticԥlԥri
onda birԥ qԥdԥU\XYDUODTODúGÕUÕQ[33; 115].

Onluq kԥsr
Ԥdԥd Mütlԥq xԥta Nisbi xԥta
(yuvarlaq)

Cԥdvԥl 3.4.1
Bu mԥsԥlԥnin “Riyaziyyat-7” müԥllim üçün metodik vԥ-
saitdԥ verilԥn hԥllini nԥzԥrdԥn keçirԥk:
³%XWDSúÕUÕ÷Õ\HULQԥ yetirԥrkԥQVLQLIúDJLUGOԥri 3 qrupa bö-
lünür. Hԥr qrup cԥdvԥlin bir sԥtrindԥNLPLVDOÕKԥll edir.
200
 1) . Mütlԥq xԥta (4,375 – 4,8) = 0,005
Nisbi xԥta: [34; 116].
ùDJLUGOԥrin 3 vԥ ya 4 qrupa bölünmԥsinin mԥsԥlԥnin hԥlli
prosesinԥ nԥ DLGL\\DWÕYDU"0HWRGLNYԥsaitdԥ eyni qayda ilԥ
vԥ ԥdԥdlԥULoQX\÷XQԥmԥllԥULFUDROXQPXúGXU
Müԥllif misalda göstԥrir ki, . BԥOLEX\DQDúPD
GR÷rudur. TDUÕúÕT ԥdԥddir vԥ hԥmin ԥdԥdi onluq kԥsrԥ çe-
virԥndԥ DOÕQÕU
%XUDGD TDUÕúÕT ԥdԥd üçün heç bir ԥmԥl aparmadan yuvar-
ODTODúGÕUPD DQOD\ÕúÕ Qԥzԥrdԥ WXWXOPD\ÕE 1DWXUDO ԥdԥdlԥri,
onluq kԥsrlԥri hԥU KDQVÕ Pԥrtԥbԥ vahidinԥ qԥdԥr yuvarlaq-
ODúGÕUPDTRODUYԥ EXTD\GDúDJLUGOԥrԥ DUWÕTPԥlumdur. Yuvar-
ODTODúGÕUPDQÕQ Qԥticԥsi ԥdԥdin (kԥmiyyԥtin) tԥqribi qiymԥtinin
IRUPDODúPDVÕGHPԥkdir.
Qeyd olunan hal üçün 4,375 dԥqiq ԥdԥddir (ԥdԥd kԥmiy-
yԥtin nԥticԥsidir). 4,375 ԥdԥdini yüzdԥ birԥ qԥdԥr yuvarlaq-
ODúGÕUDQGDQԥticԥ belԥ ROXU§
Demԥli, kԥmiyyԥtin tԥqribi qiymԥti 4,375 yox, 4,38-dir. Bu
fakt nԥzԥrԥ DOÕQPDGÕ÷ÕQGDQGԥrslikdԥ vԥ metodik vԥsaitdԥ sԥh-
vԥ \ROYHULOPLúGLU
Nisbi xԥta:
Nԥticԥni onda birԥ qԥdԥU\XYDUODTODúGÕUVDT, § %
DOÕQDU0HWRGLNYԥsaitdԥ bunlar nԥzԥrԥ DOÕQPD\ÕE
Mԥsԥlԥ 7. Tԥqribi qiymԥt 4,89, nisbi xԥta isԥ 1 %-dir. Tԥq-
ribi qiymԥtin mütlԥq xԥWDVÕQÕPԥyyԥn edin [33; 115].
HԥOOLԤGԥdin dԥqiq qiymԥtini a ilԥ LúDUԥ edԥk. Onda nisbi
xԥtaQÕQWDSÕOPDVÕGVWXUXQDԥsasԥn:
;
Mütlԥq xԥta olar [34; 116].
Mԥsԥlԥ 4 vԥ mԥsԥlԥ 7-nin metodik vԥsaitdԥki hԥllԥrindԥ
olan ziddiyyԥt nisbi xԥWDDQOD\ÕúÕQÕQGԥrslikdԥ sԥhv verilmԥsini
201
bir daha tԥsdiqlԥyir. Qeyd edԥk ki, 7-ci mԥsԥlԥ elmi cԥhԥtdԥn
düzgün hԥll olunub. ÜmumilԥúGLUPԥ vԥ nԥticԥ DSDUÕOGÕTGDQ
sonra qiymԥtlԥndirmԥ PH\DUODUÕQD DLG QPXQԥlԥrin verilmԥsi
sԥviyyԥlԥri metodik vԥsaitdԥ ziddiyyԥtlidir.
IV bölmԥdԥ cԥbr vԥ hԥndԥsԥ mԥzmun xԥttinԥ aid mövzular
verilib. Buraya müxtԥsԥU YXUPD GVWXUODUÕ Yԥ düz xԥtlԥrin pa-
ralOHOLN SHUSHQGLNXO\DUOÕT ԥlamԥtlԥrini ԥhatԥ edԥn mövzular
daxildir.
øNLLIDGԥ cԥminin vԥ fԥUTLQLQNYDGUDWÕP|Y]XVXQGD³KDVLOLQ
PRGHOLQLQ´TXUXOPDVÕDQOD\ÕúÕQGDQLVWLIDGԥ olunub.
HԥndԥVL ILTXUODUÕQ N|Pԥyi ilԥ [ ǜ [ KDVLOLQLQ
PRGHOLQLTXUXQùԥkildԥki kimi iki kԥVLúԥn düz xԥtt tԥsvir edin.
%LULQFL YXUX÷X úԥkildԥ verildiyi kimi üfüqi xԥttin üzԥrindԥ,
ikinFL YXUX÷X LVԥ úDTXOL [ԥtt üzԥrindԥ tԥrԥfi 1 uzunluq vahidi
olan kvadrat vԥ tԥrԥflԥri 1 vԥ [X]XQOXTYDKLGLRODQG]EXFDTOÕ
ilԥ göstԥrin [33; @ ùDJLUGOԥri hԥU KDQVÕ SUREOHPLQ Kԥllinԥ
cԥlb etmԥk üçün tԥlim prosesindԥ problemli situasiya
PRWLYDVL\D\DUDGÕOPDOÕGÕU. Dԥrslikdԥ “fԥaliyyԥW´DGÕLOԥ yuxa-
UÕGD TH\G ROXQDQODU YHULOLUVԥ vԥ onun mԥnimsԥnilmԥsi üçün
elmi vԥ GLO ED[ÕPÕQGDQ SUREOHPOԥr mövcuddursa, bu tԥlimin
LQNLúDIÕQDN|Pԥklik edԥr, yoxsa mԥhvinԥ?
Ԥvvԥlki bölmԥdԥ birhԥdli, çoxhԥdli, birhԥdlinin çoxhԥdliyԥ
YXUXOPDVÕoR[Kԥdlilԥr üzԥrindԥ hesab ԥmԥllԥri verilib. Burada
da modellԥúGLUPԥdԥn istifadԥ olunub. ModellԥúGLUPԥ vԥ onun
tԥtbiq sahԥsi yerindԥ olmayanda tԥlimdԥ ԥlavԥ problemlԥr yara-
GÕOÕU
Çoxhԥdlini çoxhԥdliyԥ vurmaq üçün birinci çoxhԥdlinin
hԥr bir hԥddini ikinci çoxhԥdlinin hԥr bir hԥddinԥ YXUXEDOÕQDQ
hasillԥri cԥbri cԥP úԥklindԥ \D]PDT OD]ÕPGÕU [33; 95]. ùDJLUG
çoxhԥdlinin çoxhԥdliyԥ YXUXOPDVÕ TD\GDVÕQÕ ELOLUVԥ, onda
(xǜx+1) hasilini tapmaq üçün ԥlavԥ mürԥkkԥb modelin
TXUXOPDVÕQDQԥ ehtiyac var?
Belԥ olan halda ifadԥlԥrini cԥbr cԥm
úԥklindԥ göstԥrmԥk üçün hԥndԥsi modeli necԥ qurmaq olar vԥ
úDJLUGOԥr bu prosesdԥ nԥ qazanarlar?

202
 Model vԥ RQXQ TXUXOPDVÕ ELU çox riyazi mԥsԥlԥlԥrin asan
hԥOOROXQPDVÕQDYHULOԥQVLWXDVL\DQÕQúDJLUGWԥrԥfindԥn mԥnim-
sԥnilmԥsinԥ çox hallarda kömԥklik edir. Lakin modellԥúGLUPԥ
prosesi yerindԥ olmayanda qeyd etdiyimiz kimi ԥlavԥ prob-
lemlԥU\DUDQÕU7ԥlim prosesindԥ müxtԥsԥr vurma dVWXUODUÕQÕQ
öyrԥdilmԥVL ]DPDQÕ Pԥyyԥn modellԥULQ TXUXOPDVÕ \HQLOLN
deyil vԥ bu tip mԥsԥlԥlԥrԥ hԥlԥ Sovet tԥhsili dövründԥ ED[ÕO-
PÕúGÕU %X úԥkildԥ \DQDúPD Wԥlimdԥ sԥmԥrԥOL ROPDGÕ÷ÕQGDQ
RQGDQ LPWLQD HGLOPLúGLU 4H\G ROXQDQODUÕ ԥVDVODQGÕUPDT oQ
müԥllifi V.M.Bradis olan vԥ 1954-cü ildԥ nԥúU HGLOԥn
©Ɇɟɬɨɞɢɤɚ ɩɪɟɩɨɞɨɜɚɧɢɹ ɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢ ɜ ɫɪɟɞɧɟɣ ɲɤɨɥɟª
DGOÕPHWRGLNYԥsaitdԥki bԥ]LIDNWODUÕQԥzԥrdԥn keçirԥk.
$úD÷ÕGDNÕ úԥkillԥrdԥ cԥPLQ NYDGUDWÕ NYDGUDWODUÕQ Iԥrqi
düsturODUÕ Kԥndԥsi olaraq tԥVYLU HGLOPLúGLU 2QXn mԥnim-
sԥnilmԥVL GVWXUODUÕQ \DGGD TDOPDVÕQÕ JFOԥndirir vԥ DoÕOÕúGD
bԥzi hԥdlԥULQúDJLUGOԥr tԥrԥfindԥQXQXGXOPDVÕQa imkan vermir.

A b (a b) b
(a b)2
A a2 ab

B ab b2

Sadԥ GVWXUODUoQEXúԥkildԥ hԥndԥsi tԥsvirlԥr professor

ø<'HSPDQWԥrԥfindԥn tԥNOLIROXQPXúGXU>8; 239].
Qeyd olunanlardan belԥ nԥticԥyԥ gԥlirik ki, bu gün orta
mԥktԥblԥr üçün kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ UL\D]L\\DW Gԥrs-
liklԥrindԥ yenilik kimi tԥqdim olunan bԥzi mԥsԥlԥlԥr hԥlԥ 1954-
cü ildԥ tԥlimdԥ istifadԥ ROXQPXúGXU'ԥrslikdԥ müxtԥsԥr vurma
GVWXUODUÕQÕQ EX úԥkildԥ daxil edilmԥVL úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn
çԥtinliklԥ mԥnimsԥnilir vԥ \DEDúDGúPUOԥr.
Dԥrslikdԥ dil vԥ UL\D]LED[ÕPGDQPԥyyԥn qüsurlar var.
203
 TԥrԥILQLQX]XQOX÷Xa vԥ b RODQLNLNYDGUDWYHULOPLúGLUOnu
dԥftԥr vԥrԥqindԥ tԥsvir edin. TԥrԥIL D RODQ NYDGUDWÕQ LNL TDUúÕ
tԥpԥsini birlԥúGLUԥrԥNGLDTRQDOÕQÕoԥkin (a vԥ b ixtiyari müsbԥt
ԥdԥdlԥrdir) [33; 124].
Tԥrԥfi a RODQ NYDGUDWÕQ LNL TDUúÕ Wԥpԥsini birlԥúGLUԥn par-
oD\DRQXQGLDTRQDOÕGH\LOLU6XDOROXQXU³'LDTRQDOÕQGLDTRQDOÕ
nԥ demԥkdir”. Bu tԥhlillԥr onu göstԥrir ki, kurikulum ԥVDVÕQGD
\D]ÕODQ³5L\D]L\\DW´Gԥrsliklԥrindԥ dil ED[ÕPGDQTVXUODUoR[-
dur. Bu bölmԥdԥ hԥndԥsԥ mԥzmun xԥttinԥ aid mövzularda isԥ
müԥyyԥn qԥdԥr nԥzԥri materiallar verilib vԥ RQODUÕQ Pԥzmunu
proqUDPÕqismԥn ԥhatԥ edib.
V bölmԥ - TԥnliklԥU VLVWHPL oEXFD÷ÕQ Wԥrԥflԥri vԥ bu-
FDTODUÕVWDWLVWLNDYԥ ehtimal DGODQÕUhoPԥzmun xԥttindԥn iba-
rԥt olan bölmԥyԥIXQNVL\DODUÕQYHULOPԥ VXOODUÕ[ԥtti funksiya
vԥ onun qrafiki, ikidԥ\Lúԥnli xԥtti tԥnliklԥr sisteminin hԥlli, üç-
buFD÷ÕQWԥrԥflԥri vԥ EXFDTODUDUDVÕQGDPQDVLEԥtlԥr, mԥOXPDWÕQ
tԥqdim edilmԥsi, diaqram, hLVWRTUDPTUDILNSURTQR]ODúGÕUPD
nisbԥtԥn mürԥkkԥb hadisԥ üçün ԥOYHULúOL KDOODUÕQ VD\Õ Yԥ ehti-
PDOODUÕQFԥPLP|Y]XODUÕGD[LOHGLOPLúGLU
øNLGԥ\Lúԥnli xԥtti tԥnliklԥr sistemi vԥ onun hԥOOL VXOODUÕ
D\UÕOÕTGDWԥKOLOROXQPXúYԥ hԥr bir mövzunu ԥhatԥ edԥn konkret
nԥzԥULPDWHULDOODUYHULOPLúGLU

økidԥ\Lúԥnli xԥtti tԥnliklԥr sisteminin qrafik üsulla hԥllindԥ

müstԥvi üzԥrindԥ düz xԥtlԥULQoTDUúÕOÕTOÕYԥziyyԥti nԥzԥrԥ çat-
GÕUÕOPÕú Yԥ bu düz xԥtlԥrin verilԥn tԥnliklԥr sistemi ilԥ ԥlaqԥ-
sinin tԥhlili cԥdvԥOúԥklindԥ YHULOPLúGLU
øNLGԥ\Lúԥnli xԥtti tԥnliklԥr sistemi qurmaqla mԥsԥlԥ hԥlli
mövzusunda hԥll edilԥQ oDOÕúPDODUGD Kԥndԥsi tԥsvirlԥrin
verilmԥsi müsbԥt hal kimi qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr. Lakin bԥzi yer-
lԥrdԥ OD]ÕPVÕ]V|]\Õ÷ÕPÕQDGD\ROYHULOPLúGLU
øNLKԥdlilԥrin hasilini taparaq tԥnliklԥri sadԥlԥúGLULQYԥ top-
lama üsulu ilԥ VLVWHPLQN|NQWDSÕQ>; 184].

204
 Tԥnliklԥr sistemi verilibsԥ vԥ RQXQKDQVՁVXOODKԥll olun-
PDVÕWԥlԥbi varsa ԥlavԥ úԥrhlԥrԥ nԥ ehtiyac var?
³øNLKԥdlilԥrin hasilini taparaq tԥnliklԥri sadԥlԥúGLULQ´
ifadԥsi olmasa hԥOO]DPDQÕEXQXLFUDHWPԥmԥNRODUPÕ"ԤOEԥttԥ,
yox. Bu bölmԥdԥ hԥll olunan mԥsԥlԥlԥrdԥn birini nԥzԥrdԥn ke-
çirԥk.
Mԥsԥlԥ  QD÷ÕO-mԥsԥlԥ). Dԥvԥ vԥ DWÕQ Kԥr birinԥ eyni
kütlԥli müxtԥlif sayda kisԥlԥr yüklԥQLE $W \NQ D÷ÕUOÕ÷ÕQGDQ
úLND\ԥtlԥndi. Dԥvԥ isԥ dedi ki, “Sԥn nԥ oQ úLND\ԥt edirsԥn?
Ԥgԥr sԥndԥ olan kisԥlԥrdԥn birini mԥnԥ yüklԥsԥk, mԥndԥ sԥn-
dԥn iki dԥfԥ DUWÕT\NRODU0ԥn sԥnԥ bir kisԥ versԥm, onda bi-
zim yüklԥr bԥrabԥrlԥúԥr”. HԥU KH\YDQÕQ QHoԥ kisԥ GDúÕGÕ÷ÕQÕ
müԥyyԥn edin [33; 187].
Mԥlumdur ki, mԥsԥlԥnin hԥlli üçün müxtԥlif üsullar möv-
cuddur. Mԥzmunundan DVÕOÕRODUDTHOԥ mԥsԥlԥlԥUYDUNLRQODUÕ
hԥm hesab, hԥm dԥ cԥbri üsullarla hԥll etmԥk olur. Qeyd olu-
QDQVXOODUÕQWԥhlili göstԥrir ki, bԥzi mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ \DOQÕ]
cԥbri üsulu sԥmԥrԥli hesab etmԥk olar. Mԥsԥlԥnin hԥOOLSODQÕQÕ
nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Hԥlli:
Dԥvԥnin yükündԥki kisԥlԥULQ VD\ÕQÕQ [ DWÕQ \NQGԥki
kisԥlԥULQ VD\ÕQÕ LVԥ y ilԥ LúDUԥ edԥk. MԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ görԥ
– vԥ 2-FL úԥrtԥ ԥsasԥn isԥ –
bԥrabԥrliklԥULQLDODUÕT'HPԥli, mԥsԥlԥnin hԥOOLDúD÷ÕGDNÕLNLGԥ-
\Lúԥnli tԥnliklԥr sisteminin hԥllinԥ gԥtirilir.
(2)
(2) tԥnliklԥr sistemini hԥll etsԥk x = 5 vԥ y = 7 olar. Bu isԥ
DWÕQ \NQGԥki kisԥlԥULQLQ VD\ÕQÕQ  Gԥvԥnin yükündԥki kisԥ-
lԥULQVD\ÕQÕQLVԥ ROPDVÕGHPԥkdir. Bu bölmԥdԥ hԥndԥsԥ mԥz-
mun xԥttinԥ aid mövzular fԥndaxili inteqrasiyaya ԥsasԥn daxil
HGLOLE hoEXFD÷ÕQ GD[LOL Yԥ [DULFL EXFDTODUÕQD DLG WHoremlԥrin
LVEDWÕ]DPDQÕWԥklif olunan üsullar, tԥrԥflԥr vԥ EXFDTODUDUDVÕQ-
GDNÕ PQDVLEԥtlԥr dԥqiq nԥzԥUL PDWHULDOODUOD úԥUK ROXQPXúGXU
Burada mԥOXPDWÕQWԥqdim edilmԥsi, diaqram, histoqram, qrafik
205
möv]XODUÕQGDYHULOԥn mԥsԥlԥlԥrin mԥzmunu gündԥlik hԥyatdan
vԥ real statistik rԥqԥmlԥrdԥn ibarԥt olmaqla fԥnlԥUDUDVÕFR÷UD-
fiya, fizika, biologiya) ԥlaqԥyԥ ԥVDVODQPÕúdÕr. Nisbԥtԥn mürԥk-
kԥb hadisԥ üçün ԥOYHULúOLKDOODUÕQVD\ÕQÕQPԥyyԥn edilmԥsindԥ
cԥdvԥl üsulundan vԥ qrafdan istifadԥnin tԥtbiqlԥri göstԥrilPLú-
GLU 8\XúDQ Yԥ X\XúPD\DQ KDGLVԥ RQODUÕQ HKWLPDOODUÕ SUDNtik
oDOÕúPDODUYDVLWԥsilԥ izah olunub.
Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin
nԥzԥri vԥ metodik problemlԥULQLQ DUDGDQ TDOGÕUÕOPDVÕ Gԥrs-
liklԥrin tԥUWLEDWÕQGDQ ԥlavԥ hԥm dԥ müԥllim KD]ÕUOÕ÷ÕQGDQ
DVÕOÕGÕU.XULNXOXPԥVDVÕQGD\D]ÕODQ³5L\D]L\\DW-7” dԥrsliyindԥ
qeyd olunan tԥklif vԥ iradlar nԥzԥrԥ DOÕQDUVD EX, tԥlimin sԥ-
mԥrԥliliyinin yüksԥlmԥsinԥ sԥbԥb olacaq.

ԤQԥnԥvi vԥ yeni “Riyaziyyat-8” dԥrsliklԥrindԥ

mԥzmun xԥtlԥrinin ԥlaqԥsi

ԤnԥnԥYL UL\D]L\\DW SURTUDPÕ ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ 9,,, VLQLI

riyaziyyat dԥrsliyi “Cԥbr-8” vԥ “Hԥndԥsԥ-8” dԥrsliklԥrindԥn
ibarԥtdir. Bu dԥrsliklԥrdԥn istifadԥ 2015-2016-FÕ Wԥdris ilinԥ
qԥdԥr davam edib. “Cԥbr-8” dԥrsliyi 6 fԥsildԥn ibarԥWROXEDúD-
÷ÕGDNÕNLPLGLU
- VII sinif cԥbr kursundan bԥ]LP|Y]XODUÕQWԥNUDUÕ
- cԥbri kԥsr vԥ onun xassԥlԥri;
- kvadrat köklԥr;
- kvadrat tԥnliklԥr;
- bԥrabԥrsizliklԥr;
- tam üstlü qüvvԥt vԥ onun xassԥlԥri.
I fԥsildԥ çoxhԥdlilԥr üzԥrindԥ ԥmԥllԥr, müxtԥsԥr vurma
düsturODUÕQÕQ Wԥtbiqi ilԥ çoxhԥdlilԥULQ YXUXTODUD D\UÕOPDVÕ
P|Y]XODUÕQD DLGoDOÕúPDODUYHULOLE%XUDGDYHULOԥQoDOÕúPDODUÕQ
mԥzmununda fԥndaxili varislik prinsipinԥ ԥmԥO ROXQPXú Yԥ
keçilԥQP|Y]XODUÕQWԥNUDUODQPDVՁoQPԥyyԥn motivasiyaya
sԥbԥb olan mԥsԥlԥlԥUYHULOPLúGLU

206
 II fԥsildԥ rasional ifadԥlԥr, kԥsrin ԥsas xassԥsi vԥ tԥtbiqlԥri,
cԥbri kԥsrlԥrin cԥmi vԥ fԥrqi, kԥsrlԥULQ YXUXOPDVÕ Nԥsrlԥrin
qüvvԥtԥ yüksԥldilmԥsi, kԥsrlԥrin bölünmԥsi, rasional ifadԥlԥrin
çevrilmԥsi, tԥrs mütԥQDVLE DVÕOÕOÕT IXQNVL\DVÕQÕQ
qrafiki, IXQNVL\DVÕ IXQNVL\DVÕ
kimi mövzular daxildir. Rasional ifadԥlԥr vԥ onlar üzԥrindԥ
ԥmԥllԥULQGD[LOROXQPDVÕQGDNԥsrlԥr vԥ onlar üzԥrindԥ DSDUÕODQ
ԥmԥllԥrԥ istinad olunur. Rasional ifadԥlԥr iki qrupa bölünür:
1.Tam rasional ifadԥlԥr.
2. Kԥsr rasional ifadԥlԥr.
Rasional ifadԥ dԥ\Lúԥn daxil olan ifadԥyԥ bölmԥ ԥmԥli
yoxdursa, ona tam rasional ifadԥ, dԥ\Lúԥnԥ vԥ yaxud dԥ\Lúԥn
daxil olan ifadԥyԥ bölmԥ ԥmԥli varsa kԥsr rasional ifadԥ deyilir
[53;13]. Burada kifayԥt qԥdԥr mԥsԥlԥlԥr hԥll olunub vԥ nԥzԥri
PDWHULDOODUÕQYHULOPԥsindԥ müqayisԥli tԥKOLODSDUÕOÕE
Hesab ԥmԥllԥULQLQ WRSODPD oÕ[PD, vurma, bölmԥ,
qüvvԥtԥ yüksԥltmԥ) kömԥyi ilԥ ԥdԥdlԥrdԥn vԥ dԥ\Lúԥnlԥrdԥn
ibarԥt ifadԥlԥrԥ rasional ifadԥlԥr deyilir.
ifadԥlԥri tam
rasional ifadԥlԥrdir. ifadԥlԥri isԥ kԥsr
rasional ifadԥlԥULGLU $SDUÕODQ WԥGTLTDWODUÕQ Qԥticԥsinԥ görԥ bu
P|Y]XODUÕQ Wԥdrisi prosesindԥ úDJLUGOԥrin fԥDOOÕ÷Õ \NVԥlir.
Buna sԥbԥb kԥsrlԥr üzԥrindԥ ԥmԥllԥULQ LFUDVÕ ]DPDQÕ Pԥntiqԥ
vԥ riyazi mühakimԥyԥ ԥsaslanan hԥll alqoritmlԥrindԥ R[úDUOÕ÷ÕQ
ROPDVÕGÕU øIDGԥdԥ dԥ\LúԥQ PRGXO LúDUԥsi daxilindԥ verilԥrsԥ,
mԥsԥlԥn kimi ifadԥlԥr
rasional ifadԥlԥU GH\LOGLU ԤGԥG DQOD\ÕúÕ Yԥ RQXQ JHQLúlԥn-
dirilmԥsi mԥrhԥlԥlԥrinԥ X\÷XQ LIDGԥlԥrin dԥ xüsusiyyԥtlԥrinԥ
müvafiq adlar qԥbul edilir. Adi kԥsrlԥrdԥ ROGX÷XNLPLUDVLRQDO
kԥsrlԥrdԥ dԥ hԥmin proseslԥr tԥNUDUODQÕU 0ԥsԥlԥn ԥn kiçik
ortaq mԥxrԥF DQOD\ÕúÕQD X\÷XQ ԥn sadԥ ortaq mԥxrԥc, kԥsrin
mԥxrԥclԥUL oQ WDPDPOD\ÕFÕ YXUuT DQOD\ÕúODUÕ GD[LO HGLOLU

207
 IXQNVL\DODUÕQÕQ YHULOPԥsindԥ hԥndԥsԥ mԥzmun
xԥttinin rolu tԥsvirlԥr vasitԥsilԥ L]DK ROXQXE ԤGԥG DQOD\ÕúÕQÕQ
JHQLúOԥndirilmԥsi prosesindԥ ԥdԥdlԥU DUGÕFÕOOÕ÷Õ
úDJLUGOԥrԥ VII sinifdԥn mԥOXPGXUhPXPLúԥkildԥ tam vԥ kԥsr
ԥdԥdlԥr rasional (Q) ԥdԥdlԥU oR[OX÷XQX ԥmԥlԥ gԥtirir.
³5DVLRQDO´ ODWÕQ PԥQúԥli “ratio” sözündԥn götürülüb nisbԥt
mԥQDVÕQGD LúOԥdilir. Rasional ԥdԥG DQOD\ÕúÕQÕ bԥzԥn riyazi
olaraq ԥdԥGLúԥklindԥ daxil edirlԥr. III fԥsildԥ
rasional ԥdԥG DQOD\ÕúÕ RQXQ ԥdԥd oxu üzԥrindԥ tԥsviri daxil
edildikdԥn sonra irrasional ԥdԥdlԥU KDTTÕQGD Pԥlumat verilib.
%WQ DQOD\ÕúODUÕQ GD[LO HGLOPԥsi vԥ ondan istifadԥ insanODUÕQ
hԥ\DW \DUDGÕFÕOÕTODUÕ Yԥ gündԥlik tԥlԥEDWODUÕQÕQ Qԥticԥsi kimi
\DUDQPÕúGÕU<HQLUL\D]LDQOD\ÕúODUÕQGD[LOHGLOmԥsindԥ zԥrurԥti
úDJLUG KLVV HWGLNGԥ RQXQ WDSÕOPDVÕQD GR÷UX Iԥaliyyԥtin
istiqamԥtini müԥllim müԥyyԥn etmԥOLGLUԤVDVWԥdqiTDWoÕOÕTYԥ
\DUDGÕFÕOÕT SULQVLSOԥUL úDJLUGOԥrԥ mԥxsus olPDOÕGÕU +ԥr bir
rasional ԥdԥdlԥri sonlu vԥ sonsuz dövri onluq kԥVU úԥklindԥ
göstԥrmԥk olar.
+DQVÕKDOGDUDVLRQDOԥdԥdin sonlu vԥ ya sonsuz dövri onluq
kԥVU úԥklindԥ göstԥrilmԥsi mԥsԥlԥVLQL úDJLUGOԥrin özlԥri müԥy-
yԥn etmԥOLGLU ùDJLUGOԥrԥ ԥzbԥU úԥkildԥ hԥU KDQVÕ Qԥzԥri vԥ
prakWLNPDWHULDOODUÕQKԥPLúԥ verilmԥVLRQODUÕQPԥntiqi vԥ riyazi
fԥaliyyԥtlԥULQLQ³GRQGXUXOPDVÕ´GHPԥkdir.
øUUDVLRQDO ԥdԥG DQOD\ÕúÕ Yԥ onun daxil edilmԥsini zԥruri
edԥn praktik mԥsԥlԥlԥrin hԥOOL]DPDQÕ \HQLԥdԥG DQOD\ÕúÕGD[LO
edilir.
Sonsuz dövri onluq kԥVU úԥklindԥ göstԥrmԥk mümkün
olmayan ԥdԥdlԥrԥ irrasional ԥdԥdlԥr deyilir. Rasional vԥ
irrasional ԥdԥdlԥUoR[OX÷XKԥqiqi (R) ԥdԥdlԥUoR[OX÷XQXԥmԥlԥ
gԥtirir. Natural (N), tam (Z), rasional (Q) vԥ hԥqiqi (R) ԥdԥdlԥr
DUGÕFÕOOÕ÷ÕQÕQ münasibԥtinin tԥhlili vԥ ondan
oÕ[DQQԥticԥlԥUúDJLUGOԥrdԥ PRWLYDVL\DQÕJFOԥndirir vԥ onlarda
özünԥ LQDPÕ DUWÕUÕU %X E|OPԥdԥ kvadrat kök, hesabi kvadrat

208
N|NDQOD\ÕúODUÕYHULOGLNGԥQVRQUDWHRUHPúԥkildԥ irrasional ԥdԥd
DQOD\ÕúÕQDLVWLQDGROXQXE
a natural ԥdԥdi hԥU KDQVÕ QDWXUDO ԥdԥGLQ NYDGUDWÕ GH\LOVԥ,
irrasional ԥdԥddir [60; 80]. Qüvvԥtin kvadrat kökü,
tԥnliyinin hԥlli, kvadrat kökün tԥqribi qiymԥti,
IXQNVL\DVÕ Yԥ RQXQ TUDILNL P|Y]XODUÕQGD
ԥdԥdlԥUDUDVÕQGDPQDVLEԥtԥ hԥndԥsԥ mԥzԥmun xԥtti vasitԥsilԥ
yaQDúÕOPÕúGÕU
9XUX÷XQ N|N LúDUԥsi xaricinԥ oÕ[DUÕOPDVÕ YXUX÷XQ N|N
LúDUԥVLDOWÕQDGD[LOHGLOPԥsi, kԥsrin mԥxrԥcinin vԥ ya sürԥtinin
LUUDVLRQDOOÕTGDQ azad edilmԥsindԥ konkret ԥdԥdlԥrdԥn vԥ dԥ-
\Lúԥnlԥrdԥn ibarԥWoDOÕúPDODUÕQWԥKOLOLDSDUÕOPÕúGÕU
Tԥcrübԥ göstԥULU NL EX P|Y]XODUÕQ Pԥnimsԥnilmԥsindԥ
úDJLUGOԥr bԥzԥn çԥtinlik çԥkirlԥU 9XUX÷X N|N LúDUԥVL DOWÕQGDQ
oÕ[DUGÕTGD EԥzԥQ úDJLUGOԥr sԥhvԥ yol verirlԥr. Mԥsԥlԥn,
ifadԥlԥrindԥ YXUXTDQOD\ÕúÕQÕn
\DOQÕ] ԥdԥdlԥrlԥ ԥlaqԥlԥndirilmԥsi sԥhv nԥticԥlԥULQ DOÕQPDVÕQD
sԥbԥb olur. n-ci dԥrԥcԥdԥn kökDOPD DQOD\ÕúODUÕQÕQ GD[LO HGLO-
mԥVL KHVDEÕ NYDGUDW N|N DQOD\ÕúÕ LOԥ ELUEDúD ԥlaqԥdar oldu-
÷XQGDQEXPԥsԥlԥyԥ xüsusi diqqԥWD\UÕOPDOÕGÕU
Kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ “Riyaziyyat-8” dԥrsliyindԥ
qeyd olunan bԥ]L P|Y]XODUÕQ GD[LO HGLOPԥsindԥ fԥnlԥUDUDVÕQGD
inteqUDVL\D\D[VXVL\HUD\UÕOPÕúGÕU(Oԥ mövzular var ki, orada
tԥqdim olunan mԥsԥlԥlԥrin konkret mԥzmun xԥttinin stan-
GDUWODUÕJ|VWԥULOPLúGLU
IV fԥsildԥ kvadrat tԥnlik vԥ onun köklԥri, kvadrat tԥnliyin
köklԥULGVWXUODUÕNYDGUDWWԥnliyԥ gԥtirilԥn mԥsԥlԥlԥr hԥlli, kԥsr
rasional tԥnliyԥ gԥtirilԥn mԥsԥlԥlԥr hԥlli vԥ tԥnliyin qrafik
üsulla hԥlli m|Y]XODUÕYHULOPLúGLU%XP|Y]XODUGDPԥtnli mԥsԥ-
lԥlԥr vԥ onun hԥllinԥ DLGJHQLúQPXQԥlԥUYHULOPLúGLU
Bu nümunԥlԥrdԥ mԥsԥlԥ hԥllinin mԥrhԥlԥlԥri metodiki
ED[ÕPGDQ G]JQ Tԥbul edilԥ bilmԥz. Mԥsԥlԥn kԥsr-rasional
tԥnliyԥ gԥtirilԥn mԥsԥlԥlԥrin hԥlli mövzusunda mԥsԥlԥlԥrin hԥlli
mԥrhԥlԥlԥULDúD÷ÕGDNÕNLPLTH\GROXQPXúGXU [60; 150].
- birinci mԥrhԥlԥ - mԥsԥlԥnin tԥQOL\LQLQTXUXOPDVÕ
209
 - ikinci mԥrhԥlԥ - TXUXOPXúWԥnliyin hԥlli;
- üçüncü mԥrhԥlԥ - hԥOOLQDUDúGÕUÕOPDVÕ
Mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ mԥsԥlԥnin tԥQOL\LQLQTXUXOPDVÕ
birinci mԥrhԥlԥ kimi qԥbul edilԥ bilmԥz. Mԥsԥlԥnin tԥhlili de-
dikdԥ onun mԥzmunu vԥ DOÕQDQ Kԥllin nԥticԥVL EDúD GúOU
øONLQ Pԥrhԥlԥ mԥsԥlԥnin mԥzmununun tԥhlili kimi qiymԥtlԥn-
dirilmԥlidir. “Mԥsԥlԥnin tԥQOL\LQLQTXUXOPDVÕ´LIDGԥsi mԥsԥlԥdԥ
verilԥQVLWXDVL\DQÕQWԥhlil vԥ müzakirԥsindԥn sonra riyazi dillԥ
ifadԥ ROXQDQ PRGHOLQ TXUXOPDVÕ GHPԥkdir. Tԥnlik modellԥú-
dirmԥQLQ ELU IRUPDVÕGÕU  Yԥ vԥ bu ԥsasԥn cԥbri üsulla mԥsԥlԥ
hԥllindԥ JHQLúWԥtbiq olunur. TԥQOL\LQTXUXOPDVÕKԥPLúԥ mode-
lLQ TXUXOPDVQÕQ ELULQFL Pԥrhԥlԥsi kimi qԥbul edilԥ bilmԥz.
Ԥnԥnԥvi riyaziyyat dԥrsliyindԥ hԥlli ilԥ verilԥQDúD÷ÕGDNÕPԥsԥ-
lԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ  øNL Iԥhlԥ ELU LúLQ Pԥyyԥn hissԥsini 45 dԥqiqԥ
birlikdԥ LúOԥdikdԥn sonra, qalan hissԥsini ikinci fԥhlԥ tԥkcԥ 2
saat 15 dԥqiqԥyԥ yerinԥ \HWLUGL %WQ LúL Wԥkcԥ ikinci fԥhlԥ
birincidԥQVDDW DUWÕTYD[WD\HULQԥ yetirԥ bilԥrsԥ, hԥr fԥhlԥ bu
LúLD\UÕOÕTGDQHoԥ saata yerinԥ yetirԥ bilԥr?
Hԥlli:
Birinci mԥrhԥlԥ. Mԥsԥlԥnin tԥQOL\LQLQ TXUXOPDVÕ
Ümumiyyԥtlԥ, mԥsԥlԥQLQúԥrtindԥ görülԥQLúLQNԥmiyyԥt göstԥ-
ricisi verilmԥyibsԥ (yԥni neçԥ GHWDOÕQKD]ÕUODQPDVÕQHoԥ hektar
\HULQ úXPODQPDVÕ QHoԥ sԥhifԥ \D]ÕQÕQ \D]ÕOPDVÕ Yԥ s. deyil-
mirsԥRQGDEWQLúLQKԥcmi 1-ԥ bԥrabԥr hesab edilir vԥ görü-
lԥQLúLQKLVVԥlԥri isԥ vahidin hissԥlԥri olur. Fԥrz edԥk ki, birinci
fԥhlԥ tԥklikdԥ EXLúLJ|UPԥyԥ x saat vaxt sԥrf edir. Onda ikinci
fԥhlԥ EX LúL J|UPԥyԥ (x+1) saat vaxt sԥrf edir. Birinci fԥhlԥ 1
VDDWDEXLúLQ hissԥsini, ikinci fԥhlԥ isԥ 1 saata hԥPLQLúLQ
hissԥsini yerinԥ yetirԥ bilԥr. MԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ görԥ birinci fԥh-
lԥ EX LúLQ \HULQԥ yetirilmԥsindԥ 45 dԥqiqԥ, yԥni VDDW LúWLUDN
edib. Ona görԥ dԥ saat ԥrzindԥ birinci fԥhlԥ EXLúLQ his-
sԥsini yerinԥ yetirԥr.

210
 AydÕQGÕUNLLNLQFLIԥhlԥ EXLúLQ\HULQԥ yetirilmԥsinԥ 3 saat
vaxt sԥrf edib. Odur ki, ikinci fԥhlԥ VDDWDEXLúLQ his-
sԥsini yerinԥ yetirԥr. Onlar birlikdԥ EWQLúL\HULQԥ yetirdiklԥri
üçün tԥnliyi DOÕQÕU >60; 154]. Burada ikinci
mԥrhԥlԥ NLPLTXUXOPXúWԥnliyin hԥlli, üçüncü mԥrhԥlԥ kimi isԥ
hԥOOLQDUDúGÕUÕOPDVÕYHULOLE
Bu mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ bir yox, iki modeldԥn isti-
fadԥ olunub. ModellԥúGLUPԥnin mԥrhԥlԥlԥri vԥ tԥWELTTD\GDODUÕ
haqTÕQGDPRQRTUDIL\DQÕQ II fԥslindԥ JHQLúPԥlumatlar verilib.
ModellԥúGLUPԥ mücԥrrԥdlԥúGLUPԥnin müԥyyԥn mԥrhԥlԥ-
lԥrini ԥhatԥ edԥ bilԥr. Mԥsԥlԥnin mԥzmun vԥ VWUXNWXUXQGDQDVÕOÕ
olaraq qurulan model ԥyani olmaya da bilԥr. Bu nisbidir vԥ
úDJLUGOԥrin bilik vԥ \Dú Vԥviyyԥlԥrinԥ müvafiq icra olunur.
Qeyd olunan bu mԥsԥlԥdԥ modellԥúGLUPԥnin birinci mԥrhԥlԥsi
³EWQLúLQKԥcminin 1-ԥ (vahidԥ)” bԥrabԥUROPDVÕQGDUHDOODúÕE
ModellԥúGLUPԥdԥ tam, vahid mԥsԥlԥVL DúD÷Õ VLQLIOԥrdԥ
ԥsasԥn hԥndԥVLILTXUODUODG]EXFDTOÕNYDGUDWGDLUԥ vԥ s.) tԥs-
vir olunur.
Dahi Nizami GԥncԥYLQLQ ³%LU LQFL VDIOÕ÷Õ YDUVD GD VXGD
çox içilԥndԥ dԥrd verir o da” kԥODPÕQDWԥlim prosesindԥ düzgün
ԥmԥOROXQPDGÕTGDúDJLUGOԥrdԥ tԥdris olunan fԥnnԥ TDUúÕPԥnfi
HPRVL\DODUIRUPDODúDELOԥr. Mԥsԥlԥnin mԥzmunu vԥ hԥlli prose-
sinin hԥddԥQ oR[ JHQLú YHULOPԥsi müԥyyԥQ ED[ÕPGDQ Wԥkrar-
ODUÕQROPDVÕKԥll üsulunun sԥmԥrԥVL]VHoLPLúDJLUGOԥrdԥ bԥzԥn
hԥvԥVVL]OLNKLVVL\DUDGÕU
V fԥsildԥ ԥdԥdi bԥrabԥrsizliklԥr vԥ onun ԥsas xassԥlԥri,
ԥdԥdi bԥrabԥrsizliklԥULQWRSODQPDVÕYԥ YXUXOPDVÕ ԥdԥGLDUDOÕT
ԥdԥGLDUDOÕTODUÕQNԥVLúPԥsi vԥ birlԥúPԥsi, birdԥ\Lúԥnli bԥrabԥr-
sizliklԥr, eynigüclü bԥrabԥrsizliklԥr vԥ RQODU KDTTÕQGD WHRrem-
lԥr, birdԥ\Lúԥnli bԥrabԥrsizliklԥr sisteminin hԥlli vԥ ikidԥyiúԥnli
xԥtti bԥrabԥrsizliklԥrin hԥndԥsi tԥsviri möY]XODUÕYHULOPLúdir.
Dԥrslikdԥ EX P|Y]XODUÕQ Qԥzԥriyyԥsi ԥsasԥn praktik
oDOÕúPDODU YDVLWԥsilԥ L]DK ROXQPXúGXU %X E|OPԥdԥ mԥtnli
mԥsԥlԥlԥrin bԥrabԥrsizliklԥ hԥOO ROXQPDVÕQD RQODUÕQ

211
mԥ]PXQXQGDNÕ VLWXDVL\DQÕQ P[Wԥlif modellԥrlԥ UHDOODú-
GÕUÕOPDVÕQDVWQONYHULOPLúGLU
Bu tipԥ DLGDúD÷ÕGDNÕELUPԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ 2. A vԥ %úԥhԥrlԥULDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 770 km-dir.
%X úԥhԥrlԥrdԥQ H\QL YD[WGD TDUúÕ-TDUúÕ\D ELULQLQ VUԥti digԥ-
rinin sürԥtindԥQ  NPVDDW oR[ RODQ LNL TDWDU \ROD GúG 
saatdaQVRQUDTDWDUODUÕQ J|UúPԥsi üçün 20 km-dԥn az mԥsafԥ
TDOGÕ4DWDUODUÕQKԥrԥkԥt sürԥtinin saatda tam ԥdԥdlԥ ifadԥ olun-
GX÷XQXELOԥrԥNRQODUÕQPPNQTiymԥtlԥULQLWDSÕQ
Mԥsԥlԥnin mԥ]PXQXQGDNÕVLWXDVL\DDúD÷ÕGDNÕODUGDQLEDUԥt-
dir:
- A vԥ %úԥhԥrlԥULDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 760 km-dir;
- EX úԥhԥrlԥrdԥQ H\QL YD[WGD TDUúÕ-TDUúÕ\D LNL TDWDU
hԥrԥkԥtԥ EDúODGÕ
- qatarlardan birinin sürԥti digԥrinin sürԥtindԥn 15 km/saat
çoxdur;
- hԥrԥkԥtԥ EDúODGÕTGDQVDDWVRQUDRQODUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ
20 km-dԥn az oldu;
- TDWDUODUÕQ Kԥrԥkԥt sürԥtlԥri saatda tam ԥdԥdlԥ ifadԥ
olunur;
- TDWDUODUÕQVUԥWLQLWDSÕQ
Hԥr bir mԥsԥlԥnin mԥzmununda verilԥQ úԥrtlԥr onun hԥlli
üçün xüsusi ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Hԥtta bir sözün, tԥklifin nԥ-
zԥrԥ DOÕQPDPDVÕVԥhv nԥticԥ ilԥ ümumilԥúԥ bilԥr. Bu mԥsԥlԥnin
mԥzPXQXQGDNÕ³VDDWGDQVRQUDTDWDUODUÕQJ|UúPԥsi üçün 20
km-dԥn az mԥsafԥ TDOGÕ´ FPOԥsi nԥzԥrԥ DOÕQPDVD EX Pԥsԥ-
lԥnin hԥlli tamamilԥ verilԥn mԥsԥlԥdԥn fԥUTOL RODFDT %DúTD
sözlԥ mԥsԥlԥnin hԥlli bԥrabԥrsizliklԥ yox, tԥnliklԥ UHDOODúDELOԥr.
ùDJLUGOԥrin biliklԥULQLQ \R[ODQÕOPDVÕ oQ oDOÕúPDODUÕQ Pԥz-
mun xԥtlԥULQLQVWDQGDUWODUÕQDX\÷XQTDUÕúÕTYHULOPԥsi bԥzԥn bu
çԥtinliklԥrin daha tez nԥzԥrԥ oDUSPDVÕQDúԥUDLW\DUDGÕU7ԥcrübԥ
göstԥrir ki, bu mԥsԥlԥnin hԥOOLoQúDJLUGOԥrin çox qismi bԥra-
bԥrsizlikdԥn yox, tԥnlikdԥn istifadԥyԥ üstünlük verirlԥr. Bu isԥ
sԥhv nԥticԥQLQDOÕQPDVÕGHPԥkdir. MԥsԥlԥdԥNLVLWXDVL\DQÕQWԥs-
YLULDúD÷ÕGDNÕNLPLGLU

212
 V=x V = x + 15
A
km
770

ùԥkil 3.5.1

4DWDUÕQ ELULQLQ VUԥtini x ilԥ LúDUԥ etsԥk, digԥrinin sürԥti

(x+15) olacaq. Onda bu tԥVYLULQUL\D]LPRGHOLDúD÷ÕGDNÕLNLTDW
bԥrabԥrsizliklԥ ifadԥ olunacaq:
(1)
(1) bԥrabԥrsizliyindԥ 750 ԥdԥdi mԥsԥlԥQLQúԥrtindԥ qatarlar
hԥrԥkԥtԥ EDúODGÕTGDQVRQUDRQODUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥnin 20 km-
dԥQ D] ROPDVÕ LIDGԥsindԥQ DOÕQÕU %HOԥ NL J|UúPԥk üçün
TDWDUODUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 20 km-dԥQD]GÕUVDRQGDRQODUÕQLNL-
sinin birlikdԥ getdiyi yol 750 km-dԥn çox vԥ 770 km-dԥn az
ROPDOÕGÕU %HOԥliklԥ, (1) bԥrabԥrsizliyini hԥll etsԥk onun hԥlli
DúD÷ÕGDNÕNLPLRODFDT
(2)
MԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ TDWDUODUÕQ Kԥrԥkԥt sürԥtinin saatda tam
ԥdԥdlԥ ifadԥ ROXQGX÷XQXQԥzԥrԥ DOVDT RQGD [   DOÕQDU %X
isԥ qatarlardan birinin sürԥti 40 km/saat, digԥrinin sürԥti isԥ 55
NPVDDW ROPDVÕ GHPԥkdir. Bu mԥsԥlԥnin hԥllini analiz etdikdԥ
statistika vԥ ehtimal mԥzmun xԥtti ilԥ LQWHTUDVL\DQÕ ԥyani-
lԥúGLUPԥk olar. Belԥ NL TDWDUODUÕQ VUԥWLQLQ KDQVÕ LQWHUYDOGD
ROPDVÕWԥxminԥn ԥvvԥldԥn müԥyyԥn edilԥ bilԥr.
Sonuncu fԥsil – tam üstlü qüvvԥW DGODQÕU 9,, VLQILQ Fԥbr
kursunda mԥnfi olmayan tam üstlü qüvvԥW DQOD\ÕúÕ GD[LO HGLO-
diyindԥQEXUDGDRQDX\÷XQ[DVVԥ vԥ DQOD\ÕúODUWDPVWOTY-
vԥWDQOD\ÕúODUՁoQGԥ ümumilԥúGLULOPLúdir. Natural üstlü qüv-
vԥWDQOD\ÕúÕQDPYDILT ԥdԥGLQVWDQGDUWúԥNOLDQOD\ÕúÕQD DQDORML
olaraq çox kiçik ԥdԥdlԥULQ \D]ÕOPDVÕ oQ Gԥ ümumilԥúGLUPԥ
DSDUÕOPÕúGÕU
Burada, úԥklindԥ
213
\D]ÕOÕúD N ԥdԥGLQLQ VWDQGDUW úԥNOL GH\LOLU ԤGԥdlԥrin standart
úԥkildԥ PXPL \D]ÕOÕúÕ RQXQ Wԥrtibinin tam ԥdԥdlԥ ifadԥ olun-
PDVÕGHPԥkdir.
Ԥnԥnԥvi “Hԥndԥsԥ-8” dԥrsliyi 4 fԥsildԥn ibarԥWROXEDúD÷Õ-
daNÕ kimidir:
- G|UGEXFDTOÕODU
- oR[EXFDTOÕODUÕQVDKԥsi;
- oEXFDTODUÕQR[úDUOÕ÷Õ
- vektorlar.
'|UGEXFDTOÕODU E|OPԥsindԥ oR[EXFDTOÕODU SDUDOHORTUDP
SDUDOHORTUDPÕQ Q|YOԥri vԥ SDUDOHORTUDPÕQ [DVVԥlԥrinin tԥtbiqi
P|Y]XODUÕ YHULOPLúGLU 2UWD Pԥktԥb kursunda istifadԥ olunan
ԥnԥnԥvi “Hԥndԥsԥ” dԥrsliklԥrinin strukturu A.V.Poqorelovun
rԥhbԥrliyi ilԥ \D]ÕOan “Hԥndԥsԥ7-11”-ci siniflԥr üçün dԥrslikdԥn
az fԥrqlԥnirlԥUԤVDVIԥrqlԥrdԥn biri nԥzԥULPDWHULDOODUÕQPԥsԥlԥ
hԥlli vasitԥsilԥ öyrԥnilmԥsindԥQNRQNUHWúԥkildԥ úԥrh olunPDVÕ-
GÕU $93RTRUHORY WԥrԥfindԥQ \D]ÕODQ Gԥrslikdԥ nԥzԥri vԥ
SUDNWLNPDWHULDOODUÕQtԥxminԥn bԥrabԥr nisbԥti verilmԥsi müsbԥt
hal kimi qiymԥtlԥndirilԥ bilԥU '|UGEXFDTOÕ P|Y]XVXQXQ GD[LO
edilmԥsindԥ oR[EXFDTOÕ oQ Pԥlum olan onun tԥpԥlԥri vԥ
tԥrԥflԥULTRQúXTDUúÕWԥpԥlԥri vԥ tԥrԥflԥULGLDTRQDOODUÕDQOD\Õú-
laUՁPXPLOԥúGLULU%XUDGDúDJLUGOԥr nԥzԥULPDWHULDOODUOD\DQDúÕ
G|UGEXFDTOÕODUÕoԥkmԥ\Lúԥklԥ ԥsasԥQG|UGEXFDTOÕQÕQHOHment-
lԥriQLQ DGODUÕQÕ GHPԥlidirlԥr vԥ úԥkildԥ TDEDUÕT Yԥ TDEDUÕT
ROPD\DQ G|UGEXFDTODUÕ ELU-birindԥQ D\ÕUPD÷Õ EDFDUPDOÕGÕUODU
Bu prosesdԥ intuisiyaya üstünlük verilmԥlidir vԥ LQWXLVL\DQÕQ
tԥtbiqlԥri isԥ GROD\ÕVÕ \ROOD Wԥfԥkkürlԥ ԥlaqԥlԥndirilmԥlidir.
Dԥrslikdԥ paraleloqram vԥ onun növlԥrini daxil edilmԥsindԥ
cins vԥ Q|YDQOD\ÕúODUÕQDLVWLQDGROXQPXúGXU%ԥzi mövzularda
vacib olmayan nԥzԥri vԥ praktik materiallarD JHQLú \HU
verilmԥsi müԥyyԥn problemlԥU\DUDGÕU
II fԥsildԥ sahԥ DNVLRPODUÕG]EXFDTOÕQÕQVDKԥVLoEXFD÷ÕQ
sahԥVL SDUDOHORTUDPÕQ Yԥ WUDSHVL\DQÕQ VDKԥVL L[WL\DUL TDEDUÕT
oR[EXFDTOÕQÕQ VDKԥVL 3LIDTRU WHRUHPL P|Y]XODUÕ YHULOPLúGLU
%X P|Y]XODUÕQ DUGÕFÕOOÕ÷ÕQÕ PHWRGLNL ED[ÕPGDQ Pԥqbul hesab

214
etmԥk olar. Mövzuya aid mԥsԥlԥlԥrin mԥzmunca müxtԥlif
ROPDVÕ Yԥ fԥrqli hԥOO VXOODUÕQÕQ KHVDEODPD\D LVEDWD TDUÕúÕT
tԥtbiqi ilԥ bu mԥsԥlԥlԥULQ DUDúGÕUÕOPDVÕ úDJLUGOԥrdԥ nԥzԥri,
praktik vԥ tԥrbiyԥvi mԥqsԥdlԥri formaODúGÕUÕU %HOԥ mԥsԥlԥlԥr-
dԥn birini nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ  øVEDW HGLQ NL EԥrabԥrtԥrԥIOL oEXFD÷ÕQ GD[LOL
REODVWÕQGD \HUOԥúԥQ L[WL\DUÕ Q|TWԥdԥn onun tԥrԥflԥrinԥ qԥdԥr
mԥsafԥlԥrin cԥPL EX oEXFD÷ÕQ hündürlüyünԥ bԥrabԥrdir [64;
60].
Verilԥn tԥklifin isbat edilmԥsi üçün mԥzmun xԥttinԥ aid
olan müxtԥlif mövzulara aid nԥzԥUL PDWHULDOODUÕQ úDJLUGOԥr
tԥrԥfindԥn tԥNUDUODQPDVÕQD úԥUDLW \DUDGÕOPDOÕGÕU %X Pԥsԥlԥ
üçün qeyd olunan hallar nԥdԥn ibarԥtdir?
- üçbucaq vԥ onun növlԥri;
- oEXFD÷ÕQԥsas elementlԥri vԥ RQODUÕQ[DVVԥlԥri;
- daxili vԥ [DULFLREODVWRQODUÕPԥyyԥnlԥúGLUԥQúԥrtlԥr;
- oEXFD÷ÕQVDKԥsi.
Mԥsԥlԥdԥ tԥsvir olunan situasiyaQÕ hԥndԥVLRODUDTDúD÷ÕGD-
NÕ kimi ԥyanilԥúGLUPԥk olar.
B

N
K
O

A C
M B1
ùԥkil 3.5.2

ùԥkil 3.5.2-yԥ vԥ mԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ X\÷XQDúD÷ÕGDNÕLúDUԥ-

lԥri qԥbul edԥk.
- ¨$%&-dԥ AB = BC = AC;
- OK A AB; ON A BC, OM A AC vԥ OK = h1, ON = h2,
OM = h3; BB1A AC, vԥ BB1 = h olsun.
215
 $%&oEXFD÷ÕQÕQVDKԥVLúԥrtԥ ԥsasԥn olar.
(3)
(3) bԥrabԥrliyindԥ TH\G ROXQDQ LúDUԥlԥri yerinԥ yazsaq
DúD÷ÕGDNÕQÕDODUÕT
(4)
(4) bԥrabԥrliyindԥ $% %& $&ROGX÷XQGDQK K1 + h2
+ h3 olar. Bu isԥ tԥlԥb olunan tԥNOLILQGR÷UXROPDVÕGHPԥkdir.
III fԥsildԥ R[úDU oEXFDTODUÕQ WԥULIL oEXFDTODUÕQ R[úDUOÕT
ԥlamԥtlԥUL oEXFDTODUÕQ R[úDUOÕ÷ÕQÕQ Wԥtbiqlԥri, üçbucD÷ÕQ Wԥn-
bölԥninin xassԥVL oEXFD÷ÕQ PHGLDQODUÕQÕQ [DVVԥsi, üçbucaq-
ODUÕQ R[úDUOÕ÷ÕQÕQ SUDNWLN WԥtbiqlԥUL P|Y]XODUÕ ELU E|OPԥdԥ
YHULOLEhoEXFDTODUÕQR[úDUOÕTԥlamԥtlԥULUL\D]L\\DWGDJHQLúWԥt-
biq olunur. Bԥzi riyazi mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ triqonometrL\DQÕQ
tԥtbiqindԥQJHQLúLVWLIDGԥ olunur. Bu tԥtbiqdԥ ԥsas obyektlԥrdԥn
biri kimi dԥ ILTXUODUÕQR[úDUOÕ÷ÕP|Y]XVXGXU
']EXFDTOՁoEXFD÷ÕQWԥrԥflԥri vԥ EXFDTODUÕDUDVÕQGDԥlaqԥ
mövzusunda ilkin olaraq triqonometrik funksiyalar (sinus,
NRVLQXVWDQJHQVKDTTÕQGDPԥlumat YHULOLE%XDQOD\ÕúODU-cu
sinfin cԥbr kursunda nԥzԥrdԥ WXWXOXE ԤQԥnԥvi dԥrsliklԥrin iki
müxtԥlif mԥzmun xԥttindԥ H\QLELUDQOD\ÕúÕQYHULOPԥsi mövzu-
laUÕQDUGÕFÕOOÕTVWUXNWXUXQGDQYԥ PHWRGLNL \DQDúPDGDQDVÕOÕGÕU
“Hԥndԥsԥ-8” dԥrsliyindԥ WULTRQRPHWULN IXQNVL\DODUÕQ Eԥzi bu-
caqlaUÕQÕQ TL\PԥtlԥULQLQ G]EXFDTOÕ oEXFD÷D Qԥzԥrԥn tԥhlil
edilmԥsi mԥzmun xԥtlԥrinin ԥlaqԥVLQLQ D\UÕOPD] ROPDVÕ
demԥkdir. Mԥrkԥzi bucaq vԥ çevrԥ daxilinԥ çԥNLOPLú EXFDT
mövzusunda çevrԥnin kԥVLúԥn vԥtԥrlԥrinin xassԥsi, bir nöqtԥdԥn
çevrԥyԥ çԥkilԥn kԥsԥnlԥrin xassԥsi vԥ digԥr mԥsԥlԥlԥr birEDúD
oEXFDTODUÕQR[úDUOÕTԥlamԥtlԥri ilԥ ԥlaqԥGDUGÕU
IV fԥsildԥ YHNWRUDQOD\ÕúÕYHNWRUODUÕQWRSODQPDVÕYԥ oÕ[ÕO-
PDVÕYHNWRUODUÕQԥdԥdԥ YXUXOPDVÕYԥ onun xassԥlԥULP|Y]XODUÕ
YHULOPLúGLU 4H\G ROXQDQ P|Y]XODUÕQ GD[LO HGLOPԥsindԥ üçöl-
çülü (fԥ]D ILTXUODUÕQÕQ Jԥlԥcԥkdԥ öyrԥnilmԥsinԥ imkan yara-
GÕOÕU. Bu tipdԥ mԥsԥlԥlԥrdԥn birini nԥzԥrdԥn keçirԥk.

216
 Mԥsԥlԥ 4. 60°-OLEXFD÷ÕQGD[LOLREODVWÕQGD0Q|TWԥsi qeyd
ROXQPXúGXU%XQ|TWԥdԥQEXFD÷ÕQWԥrԥflԥrinԥ qԥdԥr mԥsafԥlԥr a
vԥ b-dir. Hԥmin nöqtԥdԥQ EXFD÷ÕQ Wԥpԥsinԥ qԥdԥr mԥsafԥni
WDSÕQ [64; 174].
%XFD÷ÕQGD[LOLREODVWÕQGD\HUOԥúԥn M nöqtԥsindԥQEXFD÷ÕQ
tԥrԥflԥrinԥ qԥdԥr mԥsafԥ bu nöqtԥdԥQEXFD÷ÕQX\÷XQWԥrԥflԥrinԥ
çԥkilԥQ SHUSHQGLNXO\DU SDUoDODUÕQ X]XQOX÷XQD Eԥrabԥrdir.
Mԥsԥlԥdԥ verilԥQVLWXDVL\DQÕQWԥVYLULDúD÷ÕGDNÕNLPLGLU
K
A
a M

b
60°
O B
ùԥkil 3.5.3

MԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ görԥ EXFD÷Õ ƒ-yԥ bԥrabԥrdir.

¨OKB-dԥQ DOÕUÕT NL vԥ ROGX÷XQGDQ
. Onda 30°-yԥ bԥrabԥUGLU ¨$.0-dԥ
ROGX÷XQGDQ -dir. Burada
¨AKM-dԥn 30°-OLEXFDTTDUúÕVÕQGDNÕNDWHWLQKLSRWHQX]XQ\DUÕ-
VÕna bԥrabԥU ROPDVÕQD ԥsasԥn ǜ .0 %XUDGD $0  D
ROGX÷XQGDQ DOÕUÕTNL.0 D.%  .00%ROGX÷XQGDQ
DOÕUÕT NL .% D  E  ¨2.% G]EXFDTOÕ oEXFDT Yԥ
EXFD÷Õƒ-yԥ bԥrabԥUROGX÷XQGDQ olar. Yԥni, OK
= ǜ2%RODU¨2.%–yԥ Pifaqor teoremini tԥtbiq etsԥk OK2 –
OB2 = KB2 (5) bԥrabԥrliyindԥQDúD÷ÕGDNÕQÕDODUÕT
4x2 – x2 = (2a + b)2 (6)
Burada, OB = x ilԥ LúDUԥ ROXQPXúGXUYԥ
DOÕQÕU ¨2%0 –dԥ G]EXFDTOÕ oEXFDT Yԥ
ROGX÷XQGDQ3LIDTRUWHRUHPLQLQWԥtbiqi ilԥ
217
 (7) bԥrabԥUOL\LDOÕQDU

Bu isԥ ROPDVÕ GHPԥkdir. Bu

mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ úDJLUGOԥr müԥyyԥn kursu tԥkrarla-
maqla nԥzԥriyyԥnin praktikaya real tԥtbiqini hiss edirlԥr.
Kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ “Riyaziyyat-8” dԥrsliyi 5
fԥsildԥn ibarԥtdir. I fԥsil rasional ifadԥlԥr, tam üstlü qüvvԥt vԥ
G|UGEXFDTOÕODUÕQWԥVQLIDWÕP|Y]XODUÕQÕԥhatԥ edir. Rasional ifa-
dԥlԥr bölmԥsindԥ rasional ifadԥlԥr, ekvivalent rasional ifadԥlԥr,
rasional ifadԥlԥr üzԥrindԥ ԥmԥllԥr, tam üstlü qüvvԥWP|Y]XODUÕ
úԥUK ROXQPXúGXU 0|Y]XODUGD WDUL[L PԥOXPDWODUÕQ YHULOPԥsi,
mövzunun hԥ\DWÕPԥsԥlԥlԥrlԥ ԥlaqԥlԥndirilmԥsinԥ \HUD\UÕOPDVÕ
\D[úÕ KDO NLPL TL\Pԥtlԥndirilmԥlidir. “Riyaziyyat-8 müԥllim
üçün metodik vԥsaitdԥ” hԥr mövzu üçün metodik tövsiyԥlԥr
vHULOPLúGLU %XUDGD UDVLRQDO LIDGԥlԥr mövzusuna aid tövsiyԥni
nԥzԥrdԥn keçirԥk:
“Mԥ]PXQ VWDQGDUWODUÕ  5DVLRQDO LIDGԥlԥr üzԥrindԥ
ԥmԥllԥr yerinԥ \HWLULUùDJLUGEDFDUÕTODUÕ
- çoxhԥdlilԥri digԥr rasional ifadԥlԥrdԥn fԥrqlԥndirir;
- dԥ\Lúԥnin rasional ifadԥlԥri mԥQDVÕ] HGԥn qiymԥtlԥrini
müԥyyԥn edir;
- rasional ifadԥlԥULQTXUXOPDVÕQÕWԥlԥb edԥn mԥsԥlԥlԥri hԥll
edir vԥ mԥsԥlԥlԥr qurur.
Dԥrsin tԥúNLOLoQOԥvazimatlar: elektron (virtual) vԥ ND÷Õ]
cԥEUNDUWODUÕLúoLYԥrԥqlԥr, elektron vԥ \DND÷Õ]SODNDWODU
Ԥlavԥ UHVXUVODU LúoL YԥrԥqlԥU KD]ÕUODPDT oQ LQWHUQHW
ünvanlar” [44; 13].
Burada vԥ ümumiyyԥtlԥ kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ Gԥrs-
liklԥrdԥ, metodik vԥsaitlԥrdԥ dԥUV SODQÕQÕQ Wԥrtib edilmԥsindԥ
müԥyyԥQTVXUODUYDU'LOLQTRUXQXEVD[ODQÕOPDVÕRUWDPԥktԥb
NXUVXQGD \DOQÕ] GLOLQ Wԥdrisi ilԥ ԥlaqԥdar olan fԥnlԥrdԥ yox,
bütün tԥdris olunan digԥr fԥnlԥrdԥ dԥ nԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU
Pedaqogikadan mԥlumdur ki, dԥrsin növlԥri var vԥ bunlardan
DVÕOÕ ROPD\DUDT Wԥlim prosesindԥ dԥUVLQ JHGLúDWÕQÕ
müԥyyԥnlԥúGLUԥn ümumi mԥrhԥlԥlԥr var. Tԥlim prosesindԥ
218
TDUúÕ\D TR\XODQ Pԥqsԥdԥ çatmaq üçün müԥllim vԥ úDJLUGOԥrin
fԥaliyyԥtlԥULQL  úԥrtlԥndirԥn amillԥr metodik vԥsaitdԥ tam
nԥzԥrԥ DOÕQPD\ÕE
Mԥ]PXQ VWDQGDUWODUÕQGD Qԥzԥrdԥ tutulan mԥsԥlԥlԥU \DOQÕ]
úDJLUGOԥrlԥ ԥlaqԥlԥndirilib. Dԥrs prosesindԥ nԥzԥrdԥ tutulan
mövzunun tԥdrisindԥ müԥllim konkret nԥyi bilmԥlidir vԥ KDQVÕ
úԥkildԥ qeyd olunan mԥsԥlԥlԥrin hԥllinԥ \DQDúPDOÕGÕU +ԥr bir
mԥzmun xԥttindԥ YDULVOLNSULQVLSLPXPLúԥkildԥ gözlԥnilmԥdi-
yindԥQEXQXQODED÷OÕEԥzi problemlԥri müԥllim hԥll etmԥlidir.
ùDJLUGEDFDUÕTODUÕDGÕLOԥ verilԥn mԥsԥlԥlԥUTDUúÕ\DTR\XODQ
mövzunun dԥrk edilmԥsi üçün ԥvvԥlcԥdԥn müԥyyԥnlԥúGLULOPLú
vԥ úDJLUGOԥrԥ mԥOXP RODQ DQOD\ÕúODU ROPDOÕGÕU 0ԥlum
DQOD\ÕúODUDԥsasԥn mԥOXPROPD\DQ\HQLDQOD\ÕúODUÕQ|\Uԥnilmԥ-
VL ]DPDQÕ Pԥllimin pedaqoji vԥ psixoloji fԥaliyyԥti digԥr
fԥaliyyԥtlԥrlԥ TDUÕúGÕUÕOPDPDOÕGÕU
Lԥvazimatlar, tԥchizatlar, resurslar, ԥlavԥ resurslar vԥ s. ki-
mi ifadԥlԥrinin bԥzԥQ \HUVL] LúOԥdilmԥsi tԥcrübԥsiz müԥllimlԥr
üçün ԥlavԥ problemlԥULQ\DUDQPDVÕGHPԥkdir.
Dԥrslikdԥ vԥ müԥllim üçün nԥzԥrdԥ tutulan metodik vԥsait-
lԥrdԥ bԥ]L UL\D]L DQOD\ÕúODUÕQ Pԥzmunu vԥ DGÕ Wԥhrif olunaraq
müxtԥlif xarici ölkԥlԥrin dԥrsliklԥrinԥ vԥ tԥcrübԥsinԥ guya isti-
QDGROXQGX÷XQGDQQPXQԥlԥr göstԥrilib. Metodik vԥsaitdԥ olan
belԥ hallardan bir neçԥsini nԥzԥrdԥn keçirԥk:
“Tԥlim nԥticԥlԥri vԥ LQWHUQHW QYDQODU $úD÷ÕGDNÕ LQWHUQHW
ünYDQODUÕQGDQ R\XQODUÕ SODQúHW NRPS\XWHUOԥrԥ yüklԥmԥk olar.
Bu ünvanlarda müxtԥlif mövzular üzrԥ UL\D]LR\XQODUÕWDSPDT
olar.
Math Play: /www.math-play/pythagorean-Theorem-
Game.html
Kids Numbers: www.kidsnumbers.com/pythagorean-
theorem-game.php
Quia Jeopardy: www.quia.com/cb278769.html?
AP-rand = 1099674677
Game Pro Video: www.mathplayground.com/Math
Apprentice/Game Pro.html

219
 Bu mԥlumatlar Kanada 8-ci sinif üzrԥ kurikulum standart-
laUÕ ]Uԥ EDFDUÕTODUÕ IRUPDODúGÕUPDT oQ W|YVLyԥ HGLOPLúGLU
5HVSXEOLNDPÕ]GD TԥEXO HGLOPLú -ci sinif üzrԥ kurikulum
VWDQGDUWODUÕQÕQ ԥhatԥ HWGL\L EDFDUÕTODUOD Kanada kurikulum
standartODUÕQÕ TL\Pԥtlԥndirmԥ VWDQGDUWODUÕ DUDVÕQGD PTD\LVԥ-
QLQPDUDTOÕRODFD÷ÕQÕYԥ nԥzԥrdԥ WXWXODQEDFDUÕTODUÕQEL]LP-
cilԥr üçün dԥ ԥhԥmiyyԥWOL ROGX÷XQX Qԥzԥrԥ alaraq standartlar
(DiqqԥWԤNVROXQDQODUPԥ]PXQVWDQGDUWODUÕGH\LOROGX÷XNLPL
tԥrcümԥ HGLOPLúGLU”[44; 9].
Tԥlimin nԥticԥVLúDJLUGOԥrin ԥldԥ etdiklԥULELOLNEDFDUÕTYԥ
vasitԥlԥrlԥ müԥyyԥnlԥúGLULOLU7ԥlimin nԥticԥsi internet ünvanla-
UÕLOԥ ԥlaqԥdar oyunlar vasitԥsilԥ ümumilԥúԥ bilmԥ]ԤJԥr meto-
dik vԥsaitdԥ TH\G ROXQDQODUÕ GR÷UX Tԥbul etsԥk, onda internet
ԥlaqԥlԥri olmayan tam orta mԥktԥblԥrdԥ tԥlimin nԥticԥlԥrini nԥ
cür müԥyyԥn etmԥN RODU" .DQDGD $%ù Yԥ digԥr xarici ölkԥ
DGODUÕQÕQ PHWRGLN Yԥsaitdԥ qeyd edilmԥsi sԥhv anOD\ÕúODUÕQ
daxil edilmԥsinԥ úԥrait yarada bilmԥz. Vԥsaitdԥ bԥzi anla-
\ÕúODUÕQ GD[LO HGLOPԥsi üçün müvafiq saytlardan istifadԥ edil-
mԥsi mԥslԥhԥt bilinir. Burada tövsiyԥ ROXQDQ DúD÷ÕGDNÕ Wԥklif-
lԥri nԥzԥrdԥn keçirԥk.
8.1. Kvadrat vԥ NYDGUDW N|N DQOD\ÕúÕQÕ EDúD GúG\Q
konkret ԥú\DODUODPDQLSXO\DWLYRODUDTúԥkil üzԥrindԥ vԥ riya-
]L\D]ÕOÕúODQPD\LúHWGLULU
 )DL] DQOD\ÕúÕQÕ JHQLúOԥndirir. Faizin 0%-dԥn böyük
(adi vԥ onluq kԥsrlԥ ifadԥ ROXQPXú Yԥ ya ona bԥrabԥU ROPDVÕ
KDOÕQÕPDQLSXO\DWLYRODUDTúԥkildԥ vԥ UL\D]L \D]ÕOÕúODQPD\Lú
etdirir.
8.3. Nisbԥt, tԥQDVEDQOD\ÕúODUÕQÕEDúDGúG\QPDQLpul-
yaWLYRODUDTúԥkillԥ vԥ UL\D]L\D]ÕOÕúODQPD\LúHWGLULU[44; 9].
HԥU KDQVÕ DQOD\ÕúÕQ Pԥnimsԥnilmԥsindԥ úԥkillԥrdԥn vԥ
müԥyyԥn mԥntiqԥ ԥVDVODQDQUL\D]L\D]ÕOÕúODUGDQLVWLIDGԥ olunur.
ùԥkillԥr, cԥdvԥllԥr, qrafiklԥU VLWXDVL\DQÕ Wԥsvir edir vԥ onlara
ԥsasԥn kԥmiyyԥtlԥrin ԥdԥdi qiymԥtlԥUL RQODUÕQ Gԥ\LúPԥsi nü-
ma\Lú ROXQD ELOԥU ³0DQLSXO\DWLY´ V|]QQ \X[DUÕGD TH\G
olunan üç tԥklifin hԥr birindԥ LúOԥdilmԥsinԥ nԥ ehtiyac var?

220
Azԥrbaycan dilindԥ bu sözün dԥqiq mԥQDVÕ YDU Yԥ bunu
tԥklifdԥQ DVÕOÕ RODUDT J|UQW Wԥsvir, ԥyani vԥ s. kimi sözlԥri
ilԥ ԥvԥz etmԥk olar.
Faizin 0 %-dԥn vԥ ya ona bԥrabԥUROPDVÕKDOÕQÕPDQLSXOya-
WLY RODUDT QPD\Lú HWGLUPԥ tԥklifi mԥntiqi vԥ HOPL ED[ÕPGDQ
düzgün qԥbul edilԥ bilmԥz. 0%-i necԥ tԥVYLU QPD\Lú HWGLU-
mԥN RODU ԤGԥdi qiymԥti olmayan kԥmiyyԥti tԥVYLU QPD\Lú
etdirmԥN RODUPÕ" ³5L\D]L\\DW-8” müԥllim üçün metodik
vԥsaitdԥ mԥsԥlԥ hԥlli nümunԥlԥrindԥ dԥ yersiz olaraq müԥyyԥn
xarici ölkԥ DGODUÕQGDQLVWLIDGԥ azԥrbaycan dilinԥ yad vԥ anla\Õú-
laUÕQ Pԥ]PXQXQD X\÷XQ Jԥlmԥyԥn sözlԥrdԥn istifadԥyԥ yol
verilPLúGLU 'ԥrslikdԥ verilԥn vԥ metodik vԥsaitdԥ hԥOOL DúD÷Õ-
daNÕúԥkildԥ olan bir mԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ  0XVDQÕQ DYWRPELOL PDJLVWUDO \ROGD Kԥr 1l ben-
zinlԥ 12 km, úԥhԥr içindԥ isԥ 8 km yol gedir. Avtomobil gün
ԥrzindԥ PDJLVWUDO \ROGDDOLWUúԥhԥr içindԥ isԥ E OLWUEHQ]LQLú-
lԥWPLúGLU $YWRPRELOLQ l benzinlԥ orta hesabla neçԥ kilometr
yol getdiyini göstԥrԥn ifadԥQL\D]ÕQ
Nԥ mԥlumdur?
1. Mԥsԥlԥ fraqmentlԥrԥ D\UÕOÕU, mԥOXPDWODU DUGÕFÕOOÕ÷Õ
müԥyyԥn edilir.
- 0XVDQÕQ DYWRPRELOL PDJLVWUDO \ROGD l benzinlԥ 12 km
yol qԥt edir;
- 0XVDQÕQDYWRPRELOLúԥhԥr içindԥ 1l benzinlԥ 8km yol qԥt
edir;
- Gün ԥrzindԥ PDJLVWUDO\ROGDDOLWUúԥhԥr içindԥ isԥ b litr
EHQ]LQLúOԥWPLúGLU
Nԥ\L WDSPDOÕ\DP" $YWRPRELOLQ l benzinlԥ orta hesabla
neçԥ kilometr yol getdiyini ifadԥ úԥklindԥ \D]PDOÕ\DP
Plan: 1l benzinlԥ magistral yolda qԥt edilԥn mԥsafԥ
mԥlumdur-12km, a litr benzinlԥ qԥt edilԥn mԥsafԥ ǜa olacaq,
1l benzinlԥ úԥhԥr içindԥ qԥt edilԥn mԥsafԥ ǜERODFDT0ԥn bu
mԥsafԥlԥUL WRSOD\ÕE Vԥrf olunan benzinin ümumi hԥcminԥ böl-
sԥm, 1l benzinlԥ orta hesabla neçԥ km yol qԥWROXQGX÷XQXWDSD
bilԥrԥm.

221
 Hԥlli:
a litr benzinlԥ magistral yolda qԥt edilԥn mԥsafԥ: 12a
b litr benzinlԥ úԥhԥr içindԥ qԥt edilԥn mԥsafԥ : 8b
Ümumi mԥsafԥ: 12a + 8b
SԥUIROXQDQEHQ]LQLQPXPLPLTGDUÕDE
1 litr benzinlԥ qԥt edilԥn mԥsafԥ:
Analoji qayda ilԥ dԥrslikdԥ EXQD R[úDU Pԥsԥlԥlԥrin hԥll
edilmԥsi tövsiyԥ edilir. MԥsԥlԥlԥULQ &RUH 3RO\D $%ù-da
\DúDPÕú PDFar alimi) tԥrԥfindԥQ LúOԥQPLú SULQVLSL LOԥ - mԥsԥlԥ
hԥllinin 4 mԥrhԥlԥsi üzrԥ yerinԥ yetirilmԥVL úDJLUGLQ ILNULQL
ifadԥetmԥ, mühakimԥyürütmԥ, tԥqdimetmԥ NLPL EDFDUÕTODUÕQÕQ
IRUPDODúGÕUÕODVՁoQçox ԥhԥmiyyԥtlidir [44; 14].
Tԥdqiqat iúLQLQ LNLQFL Iԥslindԥ mԥsԥlԥ vԥ onun hԥlli mԥr-
hԥlԥlԥULJHQLúWԥGTLTROXQPXúGXUYԥ bu sahԥ üzrԥ bir çox yerli
vԥ xarici ölkԥ mütԥxԥssislԥrinin tԥGTLTDW LúOԥrinin müqayisԥli
tԥKOLOL DSDUÕOPÕúGÕU /DNLQ ³5L\D]L\\DW-8” müԥllim üçün
metodik vԥsaitdԥ qeyd olunan macar alimi Corc Pol\DQÕQ
DGÕQÕQ YXU÷XODQPDVÕ Yԥ onun bu gün riyaziyyat tԥlimindԥ
yenilik kimi tԥqdim edilmԥsi qԥbul edilԥ bilmԥz. Belԥ ki,
dԥrslik müԥllifinin qeyd etdiyi “prinsiplԥr” – mԥsԥlԥ hԥllinin
mԥrhԥlԥlԥri hԥlԥ 1959-1960-FÕ LOOԥrdԥ Sovet tԥhsil sistemi
ED]DVÕQGD JHQLú LVWLfadԥ ROXQPXúGXU %X VDKԥ üzrԥ dünya
alimlԥri tԥrԥfindԥQ DSDUÕODQ Wԥdqiqatlar vԥ RQODUÕQ Qԥticԥlԥri
tԥkmillԥúԥrԥk formaODúPÕúGÕU &3RO\DQÕQ TH\G ROXQDQ ԥsԥri
1959-cu ildԥ Y.M.Qaydukun rԥhbԥrliyi ilԥ ingilis dilindԥn rus
dilinԥ tԥrcümԥ ROXQPXúGXU[182,183,184]. Bu vԥsaitdԥ mԥsԥlԥ
DQOD\ÕúÕ RQXQ Kԥlli problemlԥri tԥdqiq ROXQPXú Yԥ tԥlim
prosesindԥ müԥllimin fԥaliyyԥt istiqamԥtlԥri müԥyyԥnlԥú-
GLULOPLúGLU 7ԥԥssüflԥr olsun ki, kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ
yeni riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ vԥ metodik vԥsaitlԥrindԥ C.Poya
tԥrԥfindԥn irԥli sürülԥn elmi vԥ metodiki mԥsԥlԥlԥr nԥzԥrԥ
DOÕQPD\ÕE'3R\DQÕQ&3RO\DNLPL\D]ÕOPDVÕNXULNXOXP\HQL-
liyi kimi tԥTGLPROXQPDPDOÕGÕU
Rasional ifadԥlԥrin sadԥlԥúGLULOPԥsi mövzusunda “cԥbr
NDUWÕ´DQOD\ÕúÕQGDQLVWLIDGԥ edԥrԥk rasional ifadԥlԥrin sadԥlԥúdi-
222
rilmԥsi mԥsԥlԥsinԥ WR[XQXOPXúGXU 5L\D]L\\DWGD ³FԥEU NDUWÕ´
DGÕLOԥ mԥOXPRODQDQOD\Õú\R[GXU%Xúԥkildԥ \DQDúPDPRdel-
lԥúdirmԥQLQ ELU Q|Y ROXE úԥrti olaraq dԥrslikdԥ qeyd olunub.
Bu isԥ úDJLUGOԥr üçün müԥyyԥn problemlԥU\DUDGÕUYԥ EXQODUÕQ
tԥlim prosesindԥ sԥmԥrԥOL ROPDPDVÕ Kԥlԥ 1954-55-ci illԥrdԥ
nԥúUROXQDQPHWRGLNԥdԥbiyyatlarda qeyd ROXQPXúGXU>8].
Hԥndԥsԥ mԥzmun xԥttindԥ G|UGEXFDTOÕODU Yԥ RQODUÕQ
növlԥULoEXFD÷ÕQRUWD [ԥWWL WUDSHVL\DQÕQ RUWD [ԥtti, parçDQÕQ
orta nöqtԥlԥULQLQ NRRUGLQDWODUÕ P|Y]XODUÕ ԥhatԥ ROXQPXúGXU
HԥndԥVL ILTXUODUÕQ Wԥriflԥri, xassԥlԥUL TÕVD Yԥ NRQNUHW úԥkildԥ
veULOPLúGLU
ùDJLUGOԥrin mԥnimsԥmԥ qabiliyyԥtlԥULQLQ \R[ODQÕOPDVÕ
üçün hԥlli tԥklif olunan mԥsԥlԥlԥrin mԥ]PXQX G|UGEXFDTOÕQÕQ
bütün növlԥrini ԥhatԥ edir.
Mԥsԥlԥ  $úD÷ÕGDNÕ ILNLUOԥrdԥQ KDQVÕ KԥPLúԥ GR÷UXGXU
KDQVÕEԥzԥQGR÷UXGXUKDQVÕKHoYD[WGR÷UXGH\LO"
']EXFDTOÕSDUDOHORTUDPGÕU.
2. Paraleloqram rombdur.
3. Kvadrat rombdur.
5RPENYDGUDWGÕU.
5RPEG]EXFDTOÕGÕU.
7. ']EXFDTOÕG|UGEXFDTOÕGÕU.
']EXFDTOÕNYDGUDWGÕU>3; 44].
Bu mԥsԥlԥdԥ verilԥn tԥkliflԥrin tԥhlil edilmԥVL úDJLUGOԥr
tԥrԥfindԥn qeyd olunan mühakimԥlԥrin praktik tԥtbiqlԥri vԥ
nԥticԥlԥUL PXPL úԥkildԥ müzakirԥ ROXQPDOÕGÕU 1ԥzԥri vԥ
praktik biliklԥrin hԥndԥsi olaraq modellԥúGLULOPԥsindԥ úDgirdlԥ-
ULQLQWXLVL\DVÕԥVDVUROR\QD\ÕU4H\GROXQDQúԥkildԥ \DQDúPDGD
LQWXLVL\DQÕQQԥticԥsi hԥPLúԥ GR÷UXROPDOÕGÕU
II fԥsildԥ NYDGUDW N|N KHVDEÕ NYDGUDW N|N LUUDVLRQDO
ԥdԥdlԥr, tԥqribi kvadrat kök, qüvvԥtin kvadrat kökü vԥ kvadrat
köklԥr daxil olan ifadԥlԥrin çevrilmԥsi, Pifaqor teoremi vԥ onun
tԥtbiqlԥri mövzuODUÕԥhatԥ ROXQPXúGXU
Kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ ³5L\D]L\\DW-8” dԥrsliyindԥ
digԥr dԥrsliklԥrdԥn fԥrqli olaraq hԥr bir bölmԥdԥ hԥmin anOD\Õú-

223
ODUÕQUHDOKԥyatda tԥtbiqlԥrinԥ DLGTÕVDúԥrhlԥUYHULOPLúGLU
Pifaqor teoreminin tԥtbiqi ilԥ dԥnizdԥ IÕUWÕQDODUÕQJFQ
qԥ]D DQÕQGD DYWRPRELOLQ VUԥtini hesablama, hԥmçinin para-
úWOԥ WXOODQGÕTGD HQPԥ yerinin müԥyyԥnetmԥ kimi mԥsԥlԥlԥrin
hԥllindԥ istifadԥ olunur [44; 52].
Burada qeyd olunan mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ irrasional ԥdԥd
DQOD\ÕúÕQGDQ Yԥ Pifaqor teoreminin tԥtbiqindԥQ JHQLú LVWLIDGԥ
nԥzԥrdԥ tutulur.
Dԥrslikdԥ Pifaqor teoremi vԥ onun tԥtbiqinԥ aid
mԥsԥlԥlԥrin verilmԥsi, Pifaqorun hԥyat fԥaliyyԥti ilԥ ԥlaqԥdar
tarixi mԥOXPDWODUÕQ GD[LO HGLOPԥVL úDJLUGOԥrdԥ PRWLYDVL\DQÕQ
\DUDQPDVÕQDVԥbԥb olur. Dԥrslikdԥ verilԥn bu tip mԥsԥlԥlԥrdԥn
birini nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ  øNLQFL Pԥrtԥbԥnin pԥncԥrԥsi yerdԥn 6 m
hündürlükdԥGLU 'LYDUGDQ  P DUDOÕGD Qԥrdivan qoymaqla
ikinci mԥrtԥbԥyԥ oÕ[PDT RODU %XQXQ oQ QHoԥ metr uzun-
luqda nԥrdivan OD]ÕPGÕU>3;75].
Bu mԥsԥlԥ Pifaqor teoreminin tԥtbiqi ilԥ hԥll olunur. Riyazi
nԥzԥriyyԥnin praktikada tԥWELTL úDJLUGOԥrdԥ \DUDGÕFÕOÕT PVtԥ-
qillik kimi keyfiyyԥtlԥULQ IRUPDODúPDVÕQD LPNDQ \DUDGÕU %ԥzi
mԥsԥlԥlԥrin mԥzmununda fԥ]DILTXUODUÕQGDQLVWLIDGԥ olunur. 8-
ci sinifdԥ DGÕoԥkilԥn vԥ istifadԥ olunan fiqurun tԥrifinin veril-
mԥmԥsi düzgün hesab edilԥ bilmԥz. Bu hal ibtidai siniflԥrin
riyaziyyat kursunda mԥqbul hesab oluna bilԥr. Çünki orada
verilԥn bԥ]LDQOD\ÕúODUWԥULILQQRPLQDOTD\GDVÕQDԥVDVODQÕU
III fԥsildԥ kvadrat tԥnliklԥr, kvadrat tԥnliklԥrin hԥlli üsul-
ODUÕ 9L\HW WHRUHPL NYDGUDW Wԥnliyԥ gԥtirilԥn tԥnliklԥr, kvadrat
tԥnliklԥrin tԥtbiqi ilԥ mԥsԥlԥ hԥOOLSDUDOHORTUDPÕQVDKԥsi, üçbu-
FD÷ÕQ VDKԥVL WUDSHVL\DQÕQ VDKԥVL P|Y]XODUÕ YHULOPLúdir. Bu
P|Y]XODUÕQ|yrԥnilmԥsindԥ úDJLUGOԥrin ԥldԥ etdiklԥri baFDUÕTODU
DúD÷ÕGDNÕODUGDQLEDUԥtdir:
- kvadrat tԥnliklԥri müxtԥlif üsulla hԥll etmԥk;
- kvadrat tԥnliklԥrin tԥtbiqi ilԥ mԥsԥlԥlԥr hԥll etmԥk;
- oEXFD÷ÕQ Yԥ G|UGEXFDTOÕODUÕQ VDKԥsini hesablama düs-
turODUÕQÕbilmԥk;

224
 - sahԥ GVWXUODUÕQÕQWԥtbiqi ilԥ mԥsԥlԥlԥr hԥll etmԥyi;
- mürԥkkԥEILTXUODUÕGDKDVDGԥ fiqurlara bölmԥklԥ RQODUÕQ
sahԥsini hesablamaq [43; 81].
Kvadrat tԥnliklԥULQ YXUXTODUD D\ÕUPD VXOX LOԥ hԥlli üçün
TÕsa vԥ KD]ÕU úԥkildԥ GVWXU YHULOPLúGLU 'ԥrslikdԥ bԥzi nԥzԥri
PDWHULDOODUÕQ KD]ÕU úԥkildԥ verilmԥVL úDJLUGOԥULQ VRQUDNÕ Wԥdris
fԥaliyyԥtindԥ problemlԥr yarada bilԥr.
x2 + bx + c = 0 tԥnliyinin sol tԥrԥILQL YXUXTODUD D\ÕUPDT
üçün elԥ iki ԥdԥGWDSPDTOD]ÕPGÕUNLԥgԥr belԥ ԥdԥdlԥr varsa),
RQODUÕQ KDVLOL F-yԥ, cԥmi isԥ b-yԥ bԥrabԥr olsun. b vԥ c tam
ԥdԥdlԥr olduqda m vԥ n dԥ tam ԥdԥdlԥrdir.
Bu halda x2 + bx + c = (x Pǜx + QROGX÷XQGDQYHULOPLú
tԥnliyi (x Pǜx Q úԥklindԥ yazmaq olar [44; 85].
ax2 + bx + c = 0 tԥnliyinin sol tԥrԥILQLYXUXTODUDD\ÕUPDT
üçün elԥ iki ԥdԥGWDSPDTOD]ÕPGÕUNLRQODUÕQ hasili ac-yԥ, cԥmi
isԥ b-yԥ bԥrabԥUROVXQ%XKDOGDYHULOPLúWԥnliyi
na=0 úԥklindԥ yazaraq hԥll etmԥk olar [44; 87].
Sual olunur: Nԥ üçün belԥ yazmaq olar? Kurikulum ԥsa-
VÕQGD \D]ÕODQ UL\D]L\\DW Gԥrsliklԥrdԥ ԥsas mԥqsԥdlԥrdԥn biri
nԥzԥriyyԥnin real hԥyatda olan praktik mԥsԥlԥrlԥ ԥlaqԥlԥndiril-
mԥsi vԥ RQXQ úXUOX úԥkildԥ dԥUN ROXQPDVÕGÕU 'ԥrslikdԥ isԥ
qeyd olunan mԥsԥlԥlԥr bԥzi hallarda nԥzԥrԥ DOÕQPD\ÕE
Kvadrat tԥnliklԥULQYXUXTODUDD\UÕOPDVÕYԥ hԥOOLVXOODUÕQGD
cԥEUNDUWÕDQOD\ÕúÕQGDQKԥndԥsi tԥsvirdԥn) istifadԥyԥ JHQLú\HU
verilib. Kvadrat üçhԥdlinin vuruqlarDD\UÕOPDVÕQGDKԥndԥsi tԥs-
YLU VXOX úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn nisbԥtԥn çԥtin mԥnimsԥnilir.
Ԥnԥnԥvi “Riyaziyyat-7” dԥrsliyindԥ bu mövzularla ԥlaqԥdar
hԥndԥsi tԥsvirԥ müԥyyԥn qԥdԥU \HU D\UÕOPÕúGÕU %XQX LONLQ Wԥ-
sԥvvür kimi verilmԥsini qԥbul etmԥk olar. Lakin ԥsas düstur vԥ
UL\D]L DQOD\ÕúODUÕQ DOÕQPDVÕQGD UL\D]L DSDUDWD VLVWHP Yԥ
müԥyyԥn ԥmԥOL\\DWODUGD VWQON YHULOPLúGLU 7ԥNOLILQ GR÷ru-
lu÷XQX J|VWԥrmԥN oQ UL\D]L\\DWGD JHQLú LVWLIDGԥ olunan
induksiya metodu tam vԥ natamam olmaqla iki yerԥ D\UÕOÕU
Tam induksiya riyazi induksiya üsuluna ԥsaslanaraq bütün

225
mümNQ KDOODUÕ Qԥzԥrdԥn keçirԥrԥk yekun nԥticԥnin qԥbul
edilmԥVLGLU%XUDGDDOÕQDQQԥticԥ sԥhv ola bilmԥz. Lakin nata-
mam induksiyada bir neçԥ xüsusi hal nԥzԥrdԥn keçirilԥrԥk
ümumi tԥklifin qԥbul edilmԥsindԥ \DQOÕúQԥticԥ DOÕQDELOԥr. Mԥ-
sԥlԥn )UDQVÕ] UL\D]L\\DWoÕVÕ 3)HUPD -1665)
úԥklindԥ olan ԥdԥdlԥU oQ Q       RODUVD DOÕQDQ
ԥdԥdlԥrin sadԥ ԥdԥdlԥUROPDVÕÕQGDQEHOԥ nԥticԥyԥ gԥOPLúGLUNL
n-in digԥr bütün natural qiymԥtlԥrindԥ dԥ úԥklindԥ
ԥdԥdlԥr sadԥ ԥdԥdlԥrdir. Lakin L.Eyler göstԥUPLúGLU NL Q  
olduqda ԥdԥdi sadԥ yox, mürԥkkԥb ԥdԥddir, yԥni
DOÕQÕU
Demԥli, xüsusi mühakimԥyԥ ԥVDVODQDUDT oÕ[DUÕODQ Qԥticԥ
sԥhv ola bilԥr. Deduktiv mühakimԥyԥ ԥsaslanan nԥzԥriyyԥ vԥ
tԥklif elmi ԥsaslara söykԥnir vԥ úDJLUGOԥrin mԥnimsԥmԥ qabiliy-
yԥtlԥrinin yüksԥlmԥsinԥ xidmԥt edir. Tԥhlil etdiklԥrimizdԥn
belԥ nԥticԥyԥ gԥlmԥk olar ki, dԥrslikdԥ cԥEUNDUWÕDGÕLOԥ verilԥn
tԥsvirlԥr ԥVDVÕQGD\HNXQQԥticԥnin oÕ[DUÕOPDVÕHOPLYԥ metodiki
ED[ÕPGDQ GR÷UX GH\LO “Riyaziyyat-8” dԥrsliyindԥ sԥhifԥ 114-
dԥ verilԥQVD\OÕPԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ ùԥkildԥ verilԥnlԥrԥ görԥ rombun vԥ çԥrpԥlԥngin
sahԥsini WDSÕQ>3; 114].
øVWԥnilԥn nöqtԥlԥUoR[OX÷XQXQPԥyyԥn ROXQPXúWԥsvirlԥri
hԥUKDQVÕILTXUX ԥmԥlԥ gԥWLULU)RUPDVÕQGDQDVÕOÕRODUDTLVWԥni-
lԥn fiqurun sahԥsini vԥ hԥcmini hesablamaq olur. Mürԥkkԥb
IRUPDOÕLVWԥnilԥn fiquru da sadԥ hissԥlԥrԥ D\ÕUPDTODVDKԥsini vԥ
hԥFPLQLúDJLUGKHVDEOD\DELOԥr. Hԥndԥsԥdԥ mԥlum hԥr bir fiqu-
run tԥrifi, onun sahԥ vԥ hԥFPGVWXUODUÕYHULOLE0ԥsԥlԥn, üçbu-
caq, paraleloqram, romb, trapesiya, prizma, silindr, konus vԥ s.
Hԥndԥsԥ mԥzmun xԥttindԥ “çԥrpԥlԥQJ´ DGÕQGD Kԥndԥsi fiqur
YDUPÕ"dԥrpԥlԥng nԥyԥ deyilir?
IV fԥsil rasional tԥnliklԥrin hԥOOL ILTXUODUÕQ Kԥrԥkԥti vԥ
oEXFDTODUÕQ R[úDUOÕT ԥlamԥtlԥrini ԥhatԥ edir. Bu bölmԥdԥ dԥ
tarixi mԥlumatlara vԥ UL\D]L\\DWÕQ WH[QLND\D Wԥtbiqinԥ aid
nümunԥlԥr göstԥrilib. Rasional tԥnliklԥrin hԥllindԥn cihaz-
TD\ÕUPDGDNRVPLNWԥdqiqatlarda, maliyyԥ iúOԥrindԥ vԥ VJHQLú
226
istifadԥ HGLOLU )LTXUODUÕQ R[úDUOÕ÷Õ |OoPԥ, konstruksiyaetmԥ ,
dizaynetmԥ NLPLLúOԥrdԥ JHQLúWԥtbiq edilir [43; 118].
Kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ ³5L\D]L\\DW-8” dԥrsliyindԥ
daxil edilԥn mövzular vԥ RQODUÕQ Pԥzmun strukturu ԥnԥnԥvi
“Cԥbr-8” vԥ ”Hԥndԥsԥ-8” dԥrsliklԥrindԥn az fԥrqlԥnir. Belԥ ki,
ԥnԥnԥvi dԥrsliklԥrdԥ mövzuya aid nԥzԥri materiallar ԥWUDIOÕúԥrh
ROXQPXú WHRUHPOԥULQ LVEDWÕQD Yԥ SUDNWLN oDOÕúPDODUÕQ Kԥllinԥ
geQLú \HU D\UÕOPÕúGÕU <HQL “Riyaziyyat-8” dԥrsliyindԥ
DQOD\ÕúÕQ tԥrifi vԥ ona aid xassԥlԥUTÕVDúԥkildԥ verilib. Rasional
tԥnliklԥr mövzusunda verilԥn tԥrifi nԥzԥrdԥn keçirԥk:
TԥQOL\LQ VD÷ Yԥ sol tԥrԥfi rasional ifadԥlԥr olarsa, belԥ
tԥnliyԥ rasional tԥnlik deyilir [43;119]. Tԥnliyin hԥr iki
tԥrԥfindԥ \DOQÕ] UDVLRQDO ifadԥlԥr olarsa, belԥ tԥnliyԥ rasional
tԥnlik deyilir [60;145]. “Riyaziyyat-8” dԥrsliyindԥ rasional tԥn-
liklԥr mövzusunda tam rasional tԥnliyԥ DLG KHo ELU oDOÕúPD
verilmԥyib. Kԥsr rasional tԥnliklԥrin tԥtbiqi vԥ onun hԥlli pro-
sesinԥ “Riyaziyyat-8” müԥllim üçün metodik vԥsaitdԥ dԥ tam
D\GÕQOÕTJԥtirilmԥyib.
Rasional tԥnliklԥrin hԥlletmԥ EDFDUÕTODUÕ UDVLRQDO Nԥsrlԥri
toplama vԥ oÕ[PDVDGԥlԥúGLUPԥ, kvadrat tԥnliklԥri, xԥtti tԥnlik-
lԥri hԥlletmԥ EDFDUÕTODUÕQDԥVDVODQÕU5DVLRQDOWԥnliyi hԥll edԥr-
kԥn onu mԥQDVÕ]HGԥn qiymԥtlԥrin müԥyyԥn edilmԥsinԥ diqqԥt
edilir [44; 132].
Metodik vԥsaitdԥ qeyd olunan bu tԥklifdԥn belԥ nԥticԥ
oÕ[ÕUNL[ԥtti tԥnliklԥr, kvadrat tԥnliklԥr rasional tԥnliklԥr deyil.
Ԥnԥnԥvi “Cԥbr-8” dԥrsliyindԥ isԥ bu mövzu ilԥ ԥlaqԥdar
DúD÷ÕGDNÕODUTH\GROXQXU
7RSODPD oÕ[PD YXUPD E|OPԥ vԥ qüvvԥtԥ yüksԥltmԥ
ԥmԥllԥrinin kömԥyi ilԥ ԥdԥdlԥrdԥn vԥ dԥ\Lúԥnlԥrdԥn tԥrtib
HGLOPLúLIDGԥlԥrԥ rasional ifadԥlԥr [60; 13].
Rasional ifadԥ daxil olan tԥnliyԥ rasional tԥnlik deyilir.
Demԥli, dԥrslikdԥ úԥrh olunan nԥzԥri materiallarla müԥllim
oQ \D]ÕODQ PHWRGLN Yԥsaitdԥ ziddiyyԥW DOÕQÕU .XULNXOXP
ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ ³5L\D]L\\DW-8” dԥrsliyindԥ vԥ müԥllim üçün

227
metodik vԥsaitdԥ rasioanl tԥnliklԥr mövzusu ilԥ ԥlaqԥdar ciddi
problemlԥr var.
Rasional tԥnliklԥrin tԥtbiqi ilԥ mԥsԥlԥ hԥlli konkret
bölmԥlԥr üçün – nisbԥt, faiz mԥsԥlԥlԥULLúPԥsԥlԥlԥri, hԥrԥkԥtԥ
aid mԥsԥlԥlԥUD\UÕOÕTGDYHULOPLúGLU%XUDGDKԥrԥkԥtԥ aid verilԥn
bir mԥsԥlԥnin hԥllini nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ 9. 480 km uzunluqda yolun 80 km-i torpaqTDODQÕ
DVIDOWGÕU$YWRPRELOWRUSDT\ROXDVIDOW\RODQLVEԥtԥn 40 km az
sürԥtlԥ qԥt etdi. Bütün yola sԥrf olunan zaman cԥmi 7 saat
olarsa, avtomobil yolun torpaq hissԥsini neçԥ saat qԥt edԥr?
Bu mԥsԥlԥnin dԥrslikdԥ verilԥn hԥOOLQL ROGX÷X NLPL
nԥzԥrdԥn keçirԥk:

Gedilԥn yol Sürԥt

Yol Yol = sürԥt x zaman
(km) km/saat
Asfalt yol 400
Torpaq yol 80

1-ci üsul: Cԥdvԥlin 2-ci sԥtrindԥn: , cԥdvԥlin

3-cü sԥtrindԥn ROGX÷XQX Qԥzԥrԥ alsaq
rasional tԥQOL\LQL DOÕQDU +ԥr iki tԥrԥfi 40-a bölԥk: .
Tԥnasübün xassԥsini tԥtbiq edԥk:
mԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ ziddir. Cavab: Torpaq
yol 7 - 5 = 2 saata qԥt edilib.
2-ci üsul: Avtomobil asfalt yolu saata, torpaq yolu
saata qԥt edԥr. Avtomobilin bütün yola 7 saat sԥrf etdiyini nԥ-
zԥrԥ DODUDTDúD÷ÕGDNÕWԥnliyi yaza bilԥrik:
.
Bu tԥnliyin hԥll etmԥklԥ Y   NPVDDW WDSDUÕT 7RUSDT
yol 80 : 40 = 2 saata qԥt edilԥr [43; 123].
Burada mԥsԥlԥdԥ verilԥn situasiya cԥdvԥO úԥklindԥ tԥsvir
edilib. Hԥr bir mԥsԥlԥni mԥzmun vԥ strukturuna görԥ müxtԥlif
üsullarla hԥll etmԥk olar. Bu prosesdԥ ԥVDV RODUDT úDJLUGOԥrin
228
\DúYԥ bilik sԥviyyԥlԥri nԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU7ԥcrübԥ göstԥrir ki,
cԥdvԥldԥ qeyd olunan kԥmiyyԥtlԥr vԥ RQODU DUDVÕQGDNÕ
DVÕOÕOÕTlar bԥzԥQ úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn çԥtin mԥnimsԥnilir.
Burada tԥklif olunan 2-ci üsul 1-ci üsula nisbԥtԥn daha
sԥmԥrԥlidir. Nԥ üçün?
Hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrin 3 növü var vԥ EXQODUÕQ KDPÕVÕQÕ
vahid parça (miqyas) üzԥrindԥ modellԥúGLULOPԥsi prosesi daha
mԥqsԥdԥmüvafiqdir. MԥsԥlԥdԥNL VLWXDVL\DQÕ DúD÷ÕGDNÕ NLPL
tԥsvir edԥk.
C V+40 (km/saat) B
80 km
A
400 km
V (km/saat)
ùԥkil 3.5.4.

NövündԥQ DVÕOÕ ROPD\DUDT LVWԥnilԥn cismin hԥrԥkԥti üç

kԥmiyyԥtlԥ - zaman (t), gedilԥn yol (S) vԥ sürԥtlԥ (v)
xarakterizԥ ROXQXU ùDJLUGOԥr bu kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ
IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕ÷Õ P[Wԥlif situasiyada müԥyyԥn etmԥk
qabiliyyԥtlԥrinԥ malik olarlarsa, onda onlar istԥnilԥn modeli
riyazi dilԥ vԥ tԥrsinԥ çevirmԥ\L oR[ DVDQOÕTOD QDLO ROD ELOԥrlԥr.
Avtomobilin torpaq yolda sürԥtini v (km) qԥbul etsԥk,
mԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ görԥ asfalt yolda onun sürԥti (v + 40)
(km/saat) olacaq. Bütün yola 7 saat sԥUI ROXQGX÷XQX Qԥzԥrԥ
alsaq, onda dԥrslikdԥ verilԥn 2-ci üsulu yazmaq daha ԥOYHULúOL
olar.
Mԥsԥlԥdԥ verilԥn situasiya úԥkil 3.5.4-dԥ tam tԥsvir
ROXQGX÷XQGDQ -ci üsuldan sonra dԥrslikdԥ tԥklif olunan 1-ci
üsulu vermԥk olar. Bu mԥsԥlԥni digԥr fԥrqli üsulla hԥll etmԥk
RODUPÕ Yԥ bu prosesdԥ úDJLUGOԥU oQ KDQVÕ ԥlavԥ bilik vԥ
EDFDUÕTODUIRUPDODúDU"
Kurikulum ԥVDVÕQGD\D]ÕODQUL\D]L\\Dt dԥrsliklԥrindԥ cԥbri
üsulu yox, hesab üsulu ilԥ mԥsԥlԥlԥr hԥllinԥ nisbԥtԥn üstünlük
verilir. Bu mԥsԥlԥnin hesab üsulu ilԥ hԥll etmԥk üçün onun
mԥzmun vԥ strukturunu nԥzԥrdԥn keçirԥk:
229
 - avtomobil 480 km yol gedib vԥ onun 80 km-i torpaq yol-
dan, 400 km-i isԥ asfalt yoldan ibarԥtdir;
- DYWRPRELOLQ WRUSDT \ROGDNÕ VUԥWL DVIDOW \ROGDNÕ Vrԥtin-
dԥQNPVDDWD]GÕU
- avtomobilin bütün yola sԥUIHWGL\LYD[WVDDWGÕU
Hesab mԥsԥlԥlԥrinin hԥllindԥ fԥrzetmԥ üsulunda istifadԥ
olunur. Bu üsulun ԥsas mahiyyԥti fԥrzetmԥdԥn sonra kԥmiy-
yԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ \DUDQDQ Iԥrqԥ görԥ mԥchul kԥmiyyԥWLQ WDSÕO-
PDVÕGÕU
III üsul:
Mԥsԥlԥnin plan vԥ hԥlli:
1. Fԥrz edԥk ki, avtomobil bütün yolu 40 km/saat az sürԥt-
lԥ hԥrԥkԥt edib. Onda onun 7 saat ԥrzindԥ getdiyi yol ümumi
yoldan nԥ qԥdԥr az olar?
ǜ NP
2. Nԥzԥrdԥ tutulan müddԥt ԥrzindԥ avtomobil nԥ qԥdԥr az
yol gedib?
480 – 280 = 200 (km)
3. Nԥzԥrdԥ tutulan sürԥtdԥ qalan yolu neçԥ saata gedԥr?
200 :40 = 5 (saat)
4. Avtomobilԥ torpaq yolu qԥt etmԥk üçün nԥqԥdԥr vaxt
OD]ÕPROXE"
7 – 5 = 2 (saat)
Cavab: Torpaq yol 2 saata qԥt edilԥr.
Bu mԥsԥlԥni fԥrziyyԥdԥQ DVÕOÕ RODUDT EDúTD VXOOD GD Kԥll
etmԥk olar. Mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ sadԥdԥn mürԥkkԥbԥ
GR÷ru didaktik prinsiplԥr gözlԥnilmԥlidir.
Nisbԥt, tԥnasüb, miqyas, mütԥQDVLESDUoDODUR[úDUG|UGbu-
caqOÕODU R[úDU oEXFDTODU oEXFDTODUÕQ R[úDUOÕT ԥlamԥti,
oEXFDTODUÕQ R[úDUOÕ÷ÕQÕQ Wԥtbiqlԥri, qurma mԥsԥlԥlԥU R[úDUOÕT
çevrilmԥVL KRPRWHWL\D R[úDU ILTXUODUÕQ VDKԥlԥUL P|Y]XODUÕ GD
bu bölmԥdԥ úԥUKROXQPXúGXUhoEXFDTODUÕQR[úDUOÕTODUÕQÕQWԥt-
biqinԥ DLGPDUDTOÕPԥsԥlԥlԥr verilib. Bölmԥlԥr üzrԥ ümumilԥú-
GLULFL WDSúÕUÕTODUGD YHULOԥn vԥ metodik vԥsaitdԥ hԥll olunan
hԥndԥsԥ mԥzmun xԥttinԥ DLGELUoDOÕúPDQÕQԥzԥrdԥn keçirԥk:

230
 Mԥsԥlԥ 9HULOLU¨$%&– G]EXFDTOՁoEXFDTÕU

'()+G]EXFDTOÕ B
'+ ǜ+)
AB = 3 sm
BC 4 sm E F
EF ?

A
D H
ùԥkil 3.5.5.
Bu mԥsԥlԥnin hԥlli “Riyaziyyat-8” müԥllim üçün metodik
vԥsaitdԥ DúD÷ÕGDNÕNLPLYHULOLE
I üsul:
Hԥlli: Pifaqor teoreminԥ görԥ

ROGX÷XQGDQ buradan
DODUÕT
Bu isԥ o demԥkdir ki, CH vԥ HF tԥrԥflԥULQLQX]XQOXTODUÕ
vԥ 3 ilԥ mütԥnasibdir, yԥni ԥgԥr CH = 4x olarsa, HF = 3x.
2[úDUTD\GDLOԥ ¨$%&Yԥ ¨$'(oEXFDTODUÕQÕQR[úDUOÕ÷ÕQGDQ
. Buradan . Demԥli, AD = 3y olarsa, DE =
4y. Digԥr tԥrԥfdԥn DE = HF. Demԥli, 4y = 3x, .
Verilԥnԥ görԥ '+ +)ROGX÷XQGDQ+) [RODUVD'( [
AC = AD+DH+HC bԥrabԥrliyindԥQDODUÕT

Cavab. (sm) [44; 216].

Mԥsԥlԥnin hԥOOLQLQEXúԥkildԥ verilmԥVLúDJLUGOԥr üçün yeni
problemlԥULQ \DUDGÕOPDVÕ GHPԥNGLU 'R÷UXGXU Gԥrslikdԥ çԥtin
tip mԥsԥlԥlԥrin verilmԥsi zԥruridir. Lakin mԥsԥlԥnin hԥlli üçün
seçilԥn üsulun sԥmԥrԥOL ROPDVÕQÕ Pԥllim tԥmin etmԥlidir.
Dԥrslikdԥki mԥsԥlԥQLQ EX úԥkildԥ hԥOOL PHWRGLN ED[ÕPGDQ
231
qԥnaԥtbԥ[ú KHVDE HGLOԥ bilmԥz. Bԥs mԥsԥlԥ necԥ hԥll
ROXQPDOÕGÕU"
II üsul:
Verilir: ABC – G]EXFDTOՁoEXFDTGÕU
DEFH – G]EXFDTOÕ B
DH = 2HF
AB = 3sm
BC = 4sm E F
O
EF - ?
A C
D K H

ùԥkil 3.5.7
AB vԥ BC katetlԥri mԥOXP RODQ G]EXFDTOÕ oEXFD÷ÕQ
AC hipotenuzu Pifaqor teoreminԥ görԥ
(sm)-GLU ¨$%&-dԥn düzbucaq tԥpԥsindԥn çԥkilԥn hündürlük
düsturuna ԥsasԥn VP RODU ùԥkil
3.5.7-yԥ ԥsasԥn . Mԥlumdur ki, iki üçbucaq
R[úDUGÕUVDEXoEXFDTODUÕQX\÷XQKQGUONOԥri nisbԥWLX\÷XQ
tԥrԥflԥrin nisbԥtinԥ bԥrabԥrdir. YԥQL DúD÷ÕGDNÕ Eԥrabԥrlik
GR÷UXGXU

%XUDGD '+ () ǜ)+ 2. )+ Eԥrabԥrliklԥrini nԥzԥrԥ

DOVDTDúD÷ÕGDNÕODUDOÕQÕU

Demԥli, (sm).
Bu mԥsԥlԥnin metodik vԥsaitdԥ verilԥn hԥlli ilԥ bizim tԥklif
etdiyimiz hԥllini müqayisԥ etsԥk, sonuncu hԥll üsulunun asan
vԥ úDJLUG Wԥrԥfindԥn daha tez mԥnimsԥnilԥQ ROPDVÕQÕ ELU GDKD
Dúkar etmԥk olar.
Mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin nԥzԥri vԥ metodik problemlԥrinin
DúNDUHGLOPԥsi vԥ RQXQ PLQLPXPDoDWGÕUÕOPDVՁoQPtԥxԥs-
232
sislԥr tԥrԥfindԥQ \D]ÕOPDOÕ PHWRGLN Yԥsaitlԥrԥ bu gün ehtiyac
daha çoxdur.
V fԥsildԥ bԥrabԥrsizliklԥr, bԥrabԥrsizliklԥrin xassԥlԥri, bԥ-
rabԥrsizliklԥrin WRSODQPDVÕ Yԥ YXUXOPDVÕ, birdԥ\Lúԥnli xԥtti
bԥrabԥrsizliklԥrin hԥlli, dԥ\LúԥQL PRGXO LúDUԥsi daxilindԥ olan
sadԥ bԥrabԥrsizliklԥUG]EXFDTOՁoEXFDTYԥ triqonometrik nis-
bԥtlԥr, triqonometrik nisbԥtlԥrin tԥtbiqi ilԥ mԥsԥlԥ hԥlli, iki nöq-
tԥdԥn keçԥn düz xԥttin tԥnliyi, çoxluqlar üzԥrindԥ ԥmԥllԥr,
mԥOXPDWÕQWRSODQPDVÕYԥ tԥqdim edilmԥsi, mԥrkԥzԥ meyilli öl-
çülԥr vԥ ԥn böyük fԥUTHKWLPDOÕQKHVDEODQPDVÕDVÕOÕROPD\DQ
vԥ DVÕOÕ KDGLVԥlԥU P|Y]XODUÕ úԥUK ROXQPXúGXU 'LJԥr mövzular
kimi bu mövzular da dԥrslikdԥ TÕVDYԥ NRQNUHWúԥkildԥ tԥqdim
ROXQXE 0|Y]XODUÕQ GD[LO HGLOPԥ prinsipi ԥnԥnԥvi riyaziyyat
dԥrsliklԥULQLQ \DQDúPDVÕ LOԥ üst-üstԥ GúU ']EXFDTOÕ
üçbucaq vԥ triqonometrik nisbԥtlԥUDGÕQGDP|Y]XQXQYHULOPԥsi
GR÷UX KHVDE HGLOԥ bilmԥz. Triqonometrik bucaT DQOD\ÕúÕQÕQ
WULTRQRPHWULN IXQNVL\DQÕQ GD[LO HGLOPԥsindԥ G]EXFDTOÕ
oEXFD÷ÕQWԥrԥflԥri vԥ EXFDTODUÕDUDVÕQGDNÕԥlaqԥdԥn (münasi-
bԥtdԥn) istifadԥ ROXQXU ԤODTԥ, münasibԥW DQOD\ÕúÕQÕ QLVEԥtlԥ
eynilԥúGLUPԥk olmaz. Dԥrslikdԥ bԥzi mԥsԥlԥlԥrin hԥlli üçün in-
terQHW QYDQODUÕQGDQ LVWLIDGԥ tövsiyԥ olunur. Hesab edirԥm ki,
EXGR÷UX\DQDúPD VD\ÕODELOPԥz. Nԥ üçün?
Dԥrslik müԥyyԥn ԥsԥrdir vԥ orada verilԥn hԥU ELU DQOD\Õú
mԥzPXQED[ÕPGDQWDPDPODQPDOÕGÕU1ԥzԥrԥ alsaq ki, dԥrsliyin
\D]ÕOPDVÕQGDYԥ tԥUWLEDWÕQGD úDJLUGOԥULQ\DúYԥ ELOLNEDFDUÕTODUÕ
nԥzԥrԥ DOÕQPDTODRQODUÕQYD[WGDQLVWLIDGԥetmԥ PH\DUODUÕJ|]lԥ-
nilmԥlidir. Dԥrslikdԥ verilԥQ DúD÷ÕGDNÕ Pԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn
keçirԥk:
Mԥsԥlԥ  KKWSZZZPDWKRSHQUHIFRP LQWHUQHW QYDQÕ
vasitԥsilԥ müxtԥlif hԥndԥsi mԥsԥlԥlԥrin hԥllini vԥ qurma
WDSúÕUÕTODUÕQÕ\HULQԥ yetirin [43; 155].
øQWHUQHWGԥn istifadԥ LPNDQODUÕ ROPD\DQ úDJLUGOԥr bԥs nԥ
etmԥlidirlԥU" øQWHUQHW PDWHULDOODUÕQÕQ Gԥrsliyin bir hissԥsi kimi
verilmԥsi tԥlimdԥ WDPOÕT SULQVLSLQLQ WԥPLQ ROXQPDVÕQD LPNDQ
\DUDWPÕU'ԥrslikdԥ LQWHUQHWQYDQODUÕQÕQJ|VWԥrilmԥsi sinifdԥn-

233
xaric tԥlim kimi müԥyyԥQúԥrtlԥrԥ ԥmԥl olunmaqla verilԥ bilԥr.
Lakin bütün hallarda dԥUVOLN SURTUDPÕ Yԥ orada mövcud olan
P|Y]XODUÕtam ԥhatԥ etmԥlidir. Bu bölmԥyԥ daxil olan statistika
vԥ ehtimal mԥzmun xԥttinԥ aid mԥOXPDWODUÕQWRSODQPDVÕWԥhlili
vԥ tԥTGLP ROXQPDVÕ VWUXNWXUXQD J|Uԥ ԥvvԥONL DQOD\ÕúODUGDQ
ԥVDVOÕVXUԥtdԥ fԥrqlԥnir. Belԥ ki, tԥdqiq olunan obyektԥ bir yox,
bir neçԥ dԥ\Lúԥn daxil olduqda tԥdqiqat bu obyektԥ daxil olan
kiçik qruplar üzԥrindԥ DSDUÕOÕU %XUDGD JHQLú PLT\DVGD
(diapazonda) dԥ\Lúԥn mԥlumat külliyyat (vԥ ya populyasiya),
külliy\DWGDQVHoLOPLúNLoLNTUXSLVԥ VHoLPDGODQÕU
Dԥrslikdԥ külliyyat vԥ VHoLP KDTTÕQGD PXPL Pԥlumat
verilib. Seçim nümunԥlԥri ԥVDVÕQGD DSDUÕOPÕú WԥGTLTDWÕQ
nԥticԥlԥri külliyyata tԥtbiq edilir, nԥticԥ oÕ[DUÕOÕU Yԥ proqnoz
YHULOLU ԤJԥr A={külliyyat}, B={seçim}olarsa, B A oldu÷XQ-
dan kiçik qrupdan-seçimdԥn mԥlumatlar WRSODQÕOÕUYԥ külliyyata
tԥtbiq edilԥrԥk nԥticԥ oÕ[DUÕOÕU>3; 194].
Seçimlԥr tԥsadüfi seçim vԥ ya sistemli seçim ola bilԥr.
)RUPDVÕQGDQ DVÕOÕ ROPD\DUDT VHoLP QPXQԥlԥrinin külliy\DWÕ
düzgün tԥmsil etmԥsi ԥVDVúԥrtlԥrdԥn biridir. Kurikulum ԥsaVÕQ-
da yazÕODQ ³5L\D]L\\DW-8” dԥrsliyinԥ daxil edilԥn satistika vԥ
ehtimal mԥzmun xԥttinԥ DLG P|Y]XODU KD]ÕUGD DOL Pԥktԥblԥrin
II vԥ \D ,,, NXUVODUÕQGD WԥGULV ROXQDQ SURTUDPD X\÷XQGXU %X
P|Y]XODUÕQ KHo ELUi HNVSHULPHQW DSDUÕOPDGDQ RUWD Pԥktԥbin
riyaziyyat kursuna bX úԥkildԥ daxil edilmԥsi elmi vԥ pedaqoji
ED[ÕPGDQG]JQVD\ÕODELOPԥz. Paylanma parametrlԥrinin sta-
tistik qiymԥtlԥndirilmԥsi, seçmԥnin ԥdԥGL [DUDNWHULVWLNDODUÕ
funksional, statistik vԥ NRUUHO\DVL\DDVÕOÕOÕ÷ÕP|Y]XODUÕQÕQGRla-
\ÕVÕ \ROOD -ci sinif dԥrsliyindԥ verilmԥsi vԥ RQXQ EX úԥkildԥ
úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn mԥnimsԥnilmԥVL UHDOOÕTGDQ NԥQDUGÕU 2E-
yektԥ daxil olan parametrlԥULQ VD\ÕQD J|Uԥ mԥOXPDWÕQ DUDú-
GÕUÕOPDVÕYԥ tԥqdim edilmԥVL]DPDQÕFԥdvԥldԥn, barqrafdan vԥ
diaqramdan istifadԥ oluna bilԥr. Mԥsԥlԥn bir obyektԥ aid iki
mԥOXPDWÕQ DUDúGÕUÕOPDVÕ oQ Qԥticԥnin cԥdvԥllԥ tԥqdim
edilmԥsi daha sԥmԥrԥlidir. Dԥrslikdԥ verilԥn bu tip mԥsԥlԥ-
lԥrdԥn birini nԥzԥrdԥn keçirԥk.

234
 Mԥsԥlԥ 12.$UDúGÕUPDTUXSXQԥfԥUDUDVÕQGD\D\ÕQKDQVÕ
D\ÕQGDYԥ hara istirahԥtԥ getdiklԥULKDTTÕQGDVRU÷XDSDUPÕúGÕU
NԥticԥlԥU DúD÷ÕGDNÕ NLPL LNL SDUDPHWUOL Fԥdvԥllԥ tԥqdim edil-
PLúGLU
1. Parametrlԥr: Ölkԥ vԥ aylar
2. Parametrlԥrdԥn biri-aylar sԥtirlԥr boyu, digԥri ölkԥlԥrin
DGODUÕLVԥ VWXQODUGD\D]ÕOÕU
3. 8\÷XQVԥtir vԥ VWXQODUÕQNԥVLúGL\L[DQDGDKԥr iki para-
metrԥ görԥ ԥdԥdi mԥlumatlar yerlԥúGLULOLU>3; 198].
Bu tip mԥsԥlԥQLQDUDúGÕUÕOPDVÕYԥ nԥticԥnin cԥdvԥOúԥklindԥ
tԥqdim edilmԥVL GROD\ÕVÕ \ROOD LNL SDUDPHWUԥ görԥ mԥOXPDWÕQ
WRSODQPDVÕDOTRULWPLQLQYHULOPԥsi demԥkdirøNLSDUDPHWUԥ görԥ
mԥOXPDWÕQÕQ Wԥqdim edilmԥsindԥ cԥdvԥldԥn, diaqramdan,
barqrafdan istifadԥ olunaraq parametrlԥrin dԥ\LúPԥ qanunauy-
÷XQOXTODUÕ Wԥsvir olunur. Dairԥvi diaqramdan ԥlavԥ tԥTGLPDWÕQ
tԥqdim edilmԥsindԥ sԥpԥlԥnmԥ GLDTUDPÕQGDQJHQLúLVWLIDGԥ olu-
nur. Sԥpԥlԥnmԥ GLDTUDPÕ KDTTÕQGD Gԥrslikdԥ verilԥQDúD÷ÕGDNÕ
nԥzԥULPDWHULDOÕQԥzԥrdԥn keçirԥk.
Sԥpԥlԥnmԥ GLDTUDPÕQGD LNL Nԥmiyyԥtin bir-birindԥn necԥ
DVÕOÕ ROGX÷XQX Wԥqdim etmԥk üçün istifadԥ HGLOLU %X DVÕOÕOÕT
korrel\DVL\D DGODQÕU .RUUHO\DVL\DQÕQ  Q|Y YDU  Müsbԥt
korrelyasiya; 2. Mԥnfi korrelyasiya; 3. Korrelyasiya olmayan
[43; 200].
6XDO ROXQXU .RUUHO\DVL\DQÕQ KԥU KDQVÕ Q|Y NRUUHO\DVL\D
olmaya bilԥUPL %DúTD V|]Oԥ növ cinsԥ daxil olmaya bilԥrmi.
Dԥrslikdԥ bu mԥsԥlԥlԥUTDUÕúGÕUÕOPÕúYԥ NRUUHO\DVL\DQÕQQ|Ylԥ-
rinԥ aid mԥlumat düzgün daxil edilmԥPLúGLU )XQNVLRQDO
DVÕOÕOÕTVWDWLVWLNDVÕOÕOÕTYԥ VWDWLVWLNDVÕOÕOÕ÷ÕQQ|YRODQNRUUHO-
yasi\D DVÕOÕOÕ÷Õ KDTTÕQGDGԥrslikdԥ nԥzԥri material yox dԥrԥcԥ-
sindԥdir. Mԥrkԥzԥ meylli ölçülԥr vԥ ԥn böyük fԥrq mövzusunda
isԥ nԥzԥri materiallar kifayԥt qԥdԥUGD[LOHGLOPLúGLU
ÜmumiyyԥtlԥEXP|Y]XODUÕQGD[LOHGLOPԥVLoQúDJLUGOԥr
ԥlavԥ nԥzԥri biliklԥrԥ PDOLN ROPDOÕGÕU %X P|Y]XODUÕQ Eԥzi ali
mԥktԥblԥrin II-,,, NXUVODUÕQGD WԥGULV ROXQGX÷XQX Qԥzԥrԥ alsaq
onun 8-ci sinfin riyaziyyat dԥrsliyindԥ EXúԥkildԥ verilmԥsinin

235
G]JQROPDGÕ÷ÕQԥticԥsinԥ gԥlԥrik. Dԥrslikdԥ DVÕOÕROPD\DQYԥ
DVÕOÕ KDGLVԥlԥULQ HKWLPDOODUÕQÕQ KHVDEODQPDVÕ Yԥ RQODUÕQ Kԥ\DWÕ
mԥsԥlԥlԥrlԥ ԥlaqԥlԥndirilmԥVL  úԥUK ROXQPXúGXU (KWLPDOÕQ
KHVDEODQPDVÕQGD Wԥcrübi ehtimal, nԥzԥUL HKWLPDODQOD\ÕúODUÕQÕQ
daxil edilmԥsi vԥ RQODUÕQ Iԥrqinin tԥKOLOLQLQ DSDUÕOPDVÕ úDJLUG-
lԥrdԥ PRWLYDVL\DQÕQ JFOԥndirilmԥsinԥ LPNDQ \DUDGÕU +DGLVԥ-
nin mümkün KDOODUÕQÕQVD\ÕQÕQúD[ԥlԥnmԥ diaqraPÕQGDQVL\DKÕ
tutmadan, cԥdvԥldԥn istifadԥ etmԥklԥ müԥyyԥQ ROXQPDVÕ
KDOODUÕDUDúGÕUÕOPÕúGÕU4H\GROXQDQTD\GDODUDԥsasԥn hadisԥnin
PPNQ KDOODUÕQÕQ VD\ÕQÕQ NODVWU (kiçik intervalda toplanan
mԥOXPDW TD\GDVÕQD ԥsasԥn ümumilԥúGLULOPԥsi tԥlim
prosesindԥ ԥyaniliyi tԥmin edir. Bu prosesdԥn sonra hadisԥnin
PPNQ KDOODUÕQÕQ VD\ÕQÕQ YXUPD SULQVLSL LOԥ müԥyyԥn olun-
PDVÕ PVEԥt hal kimi qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr. “Riyaziyyat-8”
dԥrsliyindԥ 5 mԥzmun xԥttinin bir yerdԥ daxil olunmasÕDUGÕFÕO-
OÕ÷ÕQÕ GLJԥr dԥrsliklԥrԥ (V-VI siniflԥr) nisbԥtԥn mԥqbul hesab
etmԥk olar.

3.6. “Cԥbr-9”, “Hԥndԥsԥ-9” vԥ “Riyaziyyat-9”

dԥrsliklԥrinin problem vԥ müasir tԥlԥblԥUED[ÕPÕQGDQ
müqayisԥli tԥhlili.

Orta mԥktԥbin 9-cu siniflԥri üçün ԥnԥnԥvi riyaziyyat kursu

iki hissԥdԥn – “Cԥbr” vԥ “Hԥndԥsԥ”dԥn ibarԥtdir. Digԥr sinif-
lԥrdԥ ROGX÷XNLPLEXUDGDNÕGԥUVOL\LQLNLDGDOWÕQGDYHULOPԥsinԥ
ED[PD\DUDTEHúPԥzmun xԥWWLQLQKDPÕVÕKDTTÕQGDPXPLPԥ-
OXPDWODUYHULOPLúGLU
“Cԥbr-9” dԥrsliyi 6 fԥsildԥn ibarԥt olmaqla kvadratik
funksiya, tԥnliklԥr vԥ tԥnliklԥUVLVWHPLDUGÕFÕOOÕTԥdԥdi vԥ hԥn-
dԥsi silsilԥlԥr, rasional üstlü qüvvԥt, triqonometrik ifadԥlԥr vԥ
RQODUÕQ oHYULOPԥVL IXQNVL\DQÕQ W|UԥmԥVL DQOD\ÕúÕ E|OPԥlԥrin-
dԥn ibarԥtdir.
I fԥslԥ IXQNVL\D IXQNVL\DQÕQ Wԥ\LQ REODVWÕ Yԥ qiymԥtlԥr
oR[OX÷X IXQNVL\DQÕQ TUDILNL TUDILNOԥrin çevrilmԥsi, kvadrat

236
üçhԥdli, kvadratik funksiya vԥ onun qrafiki, sonsuz çoxluq,
oR[OX÷XQJFNYDGUDWLNEԥrabԥrsizliklԥrin hԥlli, yüksԥk dԥrԥ-
cԥli birdԥ\Lúԥnli bԥrabԥrsizliklԥrin intervallar üsulu ilԥ hԥlli
möv]XODUÕúԥUKROXQPXúGXU9HULOPLúSDUoDGDDUWDQYԥ ya aza-
lan funksiyalar, cüt vԥ tԥN IXQNVL\DODU KDTTÕQGD PԥOXPDWODUÕQ
verilmԥsindԥQ VRQUD NYDGUDWLN IXQNVL\DQÕQ TUDILNLQLQ TXUXO-
maVÕDQOD\ÕúÕQÕQGD[LOHGLOmԥVLPHWRGLNED[ÕPGDQG]JQKH-
sab edilԥ bilԥr.
I[IXQNVL\DVÕQÕQWԥ\LQREODVWÕNRRUGLQDWEDúODQ÷ÕFÕQDJ|Uԥ
simmetrik vԥ tԥ\LQ REODVWÕQGDQ J|WUOPú L[WL\DUL [ oQ
olarsa, onda cüt funksiya, olarsa,
tԥk funksiya deyilir [61;17].
Burada cüt vԥ tԥk funksiyalara verilԥn tԥriflԥUHOPLED[ÕP-
GDQ GR÷UXGXU /DNLQ Wԥrifin riyazi dilini vԥ mövzunun ümumi
úԥkildԥ úԥrhini mԥqbul hesab etmԥk olmaz. Belԥ ki, daxil edi-
lԥQEWQDQOD\ÕúODUÕQKDPÕVÕHOPLYԥ PHWRGLNED[ÕPGDQDUGÕ-
FÕOOÕTODdaxil edilmԥPLúGLU
)XQNVL\DQÕQWԥ\LQREODVWÕQÕQNRRUGLQDWEDúODQ÷ÕFÕQDVÕIUD
nԥzԥrԥQ VLPPHWULNOLN úԥrti bütün hallarda ödԥnilmԥyib.
, úԥrtlԥri ödԥnilԥ bilԥr. Bԥzi hal-
larda isԥ ԥksinԥ IXQNVL\DQÕQ Wԥ\LQ REODVWÕ VÕIUD Qԥzԥrԥn
simmetrikdir, lakin vԥ ya
úԥrtlԥrinndԥn heç biri ödԥnilmir. Mԥsԥlԥn
IXQNVL\DVÕQÕQ Wԥ\LQ REODVWÕ koordinat
EDúODQ÷ÕFÕQD Qԥzԥrԥn simmetrik olsa da vԥ
úԥrtlԥrindԥn heç biri ödԥnilmir. Belԥ ki,
oldu-
÷XQGDQ IXQNVL\DVÕ Qԥ cüt nԥ dԥ tԥk funksiya
deyil.
Kvadrat üçhԥGOLQLQ DUDúGÕUÕOPDVÕ Yԥ TUDILNLQLQ TXUXOPDVÕ
müԥyyԥn alqoritm ԥVDVÕQGD YHULOPLúGLU %X úԥkildԥ \DQDúPD
úDJLUGlԥU DUDVÕQGD ]ԥif mԥnimsԥmԥyԥ sԥbԥb olan amillԥrin
minimuma enmԥsinԥ LPNDQ \DUDGÕU(\QL]DPDQGDúDJLUGOԥrin
\DUDGÕFÕ Yԥ LQNLúDIHWGLULFL TDELOL\\ԥtlԥULQLQ IRUPDODúGÕUÕOPDVÕ
üçün ԥPVDOODUÕ SDUDPHWUOԥrdԥQ DVÕOÕ RODQ NYDGUDW oKԥdlilԥr
237
nԥzԥrdԥQ NHoLULOPLúGLU %HOԥ mԥsԥlԥlԥrdԥn birini nԥzԥrdԥn
keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 1. P SDUDPHWULQLQ KDQVÕ TL\Pԥtindԥ
tԥnliyinin köklԥULQLQ NYDGUDWODUÕ Fԥmi ԥn
kiçik olar? [61; 26].
MԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ D[WDUÕODQ Nԥmiyyԥtin ԥdԥdi qiymԥti
müԥyyԥn kԥmiyyԥtdԥn (dԥ\LúԥndԥQ DVÕOÕGÕU 0Uԥkkԥb funk-
siya, onun tԥ\LQ REODVWÕ Yԥ dԥ\LúPԥsi müԥyyԥn alqoritm
ԥVDVÕQGD JHQLúOԥnԥrԥN \HQL DOTRULWPLQ EXGDTODQPDVÕQD Vԥbԥb
olur. MԥsԥlԥQLQúԥUWLQLQNRQNUHWROPDVÕSDUDPHWULQGԥ\LúPԥ ob-
ODVWÕQD J|Uԥ müԥyyԥn edilir. Viyet teoremindԥn istifadԥ, kvad-
rat üçhԥdlinin ԥn kiçik vԥ ya ԥn böyük qiymԥtlԥU DOPDVÕQÕQ
DUDúGÕUÕOPDVÕԥvvԥONLP|Y]XODUGDQúDJLUGOԥrԥ mԥlumdur. Bura-
da fԥndaxili vԥ fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\DQÕQ Wԥtbiqi ilԥ müxtԥlif
mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥr hԥll etmԥk olar. Bu mԥsԥlԥdԥ verilԥnlԥr vԥ
D[WDUÕODQODU DUDVÕQGDNÕ TH\G ROXQDQ IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕTODU EHOԥ-
dir:
; (1)
; (2)
(1)-in hԥr iki tԥrԥfini kvadrata yüksԥldib vԥ nԥticԥdԥ (2)
bԥrabԥrliyini nԥzԥrԥ DOVDTDúD÷ÕGDNÕODUÕDODUÕT

;
ifadsinin ԥn kiçik qiymԥW DOPDVÕ oQ
ifadԥsinin ԥn kiçik qiymԥW ROPDVÕ ]ԥruridir. Bu isԥ
m=1 qiymԥtindԥ tԥnliyinin köklԥrinin kvadrat cԥminin ԥn kiçik
ROPDVÕGHPԥkdir [62; 24].
üçhԥdlisinin ԥn kiçik qiymԥt alma-
VÕQÕ bԥrabԥrliyinԥ ԥsasԥn dԥ yazmaq olar. Yԥni
. Kurikulum ԥVDVÕQGD\D]ÕODQ³5L\D]L\\DW´Gԥrslik-
lԥrindԥ nԥzԥUL PDWHULDOODUÕQ ROGXTFD D] YHULOPԥsi bԥzi mԥsԥlԥ-
lԥrin müxtԥlif üsullarla hԥllinԥ zԥruri imkan yDUDWPÕU dR[OX-
÷XQ JF KHVDEL oR[OXT UDVLRQDO ԥdԥdlԥU oR[OX÷XQXQ KHVDEL-
OL\L P|Y]XODUÕQÕQ GD[LO HGLOPԥVL IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕT LGHyaVÕQÕQ
238
UHDOODúPDVÕQD Yԥ JHQLúOԥndirilmԥsinԥ KD]ÕUOÕT Pԥrhԥlԥsi kimi
qԥbul edilԥ bilԥr. Birdԥ\Lúԥnli ikidԥrԥcԥli bԥrabԥrsizliklԥrin
hԥllindԥ ԥPVDOODUÕQ LúDUԥsinԥ X\÷XQ TUDILNOԥrin tԥsvirindԥn
JHQLúLVWLIDGԥ ROXQPXúGXU5L\D]LLIDGԥlԥrin hԥndԥsi tԥsvir vasi-
tԥsilԥ verilmԥVL úDJLUGOԥrdԥ mԥntiqi tԥfԥNNU LQNLúDI HWGLU-
mԥklԥ \DQDúÕ RQODUGD LQWXLVL\DQÕQ Pԥntiq ԥVDVÕQGD IRUPD-
ODúPDVÕQD LPNDQ \DUDGÕU <NVԥk dԥrԥcԥli birdԥ\Lúԥnli bԥra-
bԥrsizliklԥrin intervallar üsulu ilԥ hԥlli mövzusunda nԥzԥri
mateULDOODUOD \DQDúÕ EHú P[Wԥlif mԥzmunlu mԥsԥlԥnin hԥlli
prosesinin ԥWUDIOÕYԥ JHQLúúԥUKROXQPDVÕúDJLUGOԥrdԥ dԥrslikdԥn
müstԥqil istifadԥetmԥ EDFDUÕ÷ÕQÕ\NVԥOGLU0RGXOLúDUԥsi daxi-
lindԥ dԥ\Lúԥni olan bԥrabԥrsizliklԥrin hԥlli mövzusunda
vԥ bԥrabԥrsizliklԥri üçün a-QÕQ P[WԥOLI LúDUԥli
qiymԥtlԥrinԥ X\÷XQDQDORJL\DYԥ müqayisԥli tԥKOLODSDUÕOPÕúGÕU
%XUDGD PRGXO LúDUԥsi daxilindԥ dԥ\Lúԥni olan
kimi bԥ-
rabԥrsizliklԥrin hԥr birinԥ aid praktik mԥsԥlԥlԥr hԥll olun-
PXúGXU%XEԥrabԥrsizliklԥrin hԥm intervallar üsulu ilԥ, hԥm dԥ
bԥrabԥrsizliklԥr sistemi vasitԥsilԥ hԥllinin verilmԥsi úDJLUGOԥrdԥ
mԥsԥlԥ hԥlli zaPDQÕ Pԥyyԥn seçimlԥrdԥn istifadԥyԥ JHQLú
LPNDQ\DUDGÕU. MԥFKXOXPRGXOLúDUԥsi daxilindԥ RODQDúD÷ÕGDNÕ
bԥrabԥrsizliyi nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 2.
9HULOPLú VLVWHPL Eԥrabԥrsizliyi modellԥúGLUԥrkԥn onu alt
sistemlԥrԥ D\ÕUÕE QԥticԥQL PXPL úԥkildԥ tԥhlil etmԥk olar.
Tԥlim prosesindԥ asandan çԥtinԥ, sadԥdԥn mürԥkkԥbԥ GR÷UX
istiqamԥtin seçilmԥVL úDJLUGOԥrdԥ PRWLYDVL\DQÕQ \DUDQPDVÕQD
sԥbԥb olur. Mԥsԥlԥ 2-nin hԥllindԥ DQDORJL\DQÕQ
bԥrabԥrsizliyi ilԥ eynilԥúGLULOGLNGԥn sonra
bԥrabԥrsizliklԥULQL DODUÕT %X LVԥ
bԥrabԥrsizliyi ilԥ eynigüclü bԥrabԥrsizlikdir. Sonuncu
bԥrabԥrsizliyin hԥllԥU oR[OX÷X LVԥ (-21;  LQWHUYDOGÕU 0RGXO
LúDUԥsi daxilindԥ bԥrabԥrsizliklԥrin hԥOOL úDJLUGOԥrin tԥrԥfindԥn
nisbԥtԥn çԥtin mԥnimsԥQLOLU %X SUREOHPL DUDGDQ TDOGÕUPDT
üçün tԥlimdԥ didaktik prinsiplԥr gözlԥnilmԥklԥ paralel sadԥ
239
DQDORJL\DODUD JHQLú \HU YHUPԥN OD]ÕPGÕU %X VXOOD
nԥzԥriyyԥnin praktikaya tԥtbiqi problemlԥrin minimuma
endirilmԥsinԥ úԥrait yaradacaq.
Mԥsԥlԥ 3. bԥrabԥrsizliyini hԥll
edin .
Bu tip bԥrabԥrsizliklԥrin hԥllindԥ PRGXOLúDUԥsi daxilindԥki
ifadԥlԥULQ VÕIÕUODUÕ Pԥyyԥn edilir. Burada x=2 vԥ x=3-dir. Bu
nöqtԥlԥr ԥdԥd oxunu vԥ NLPL DUDOÕTODUD
bölür.
HԥU ELU DUDOÕTGD verilԥn bԥrabԥrsizliyin hԥlli
ümumilԥúGLUԥrԥk yekun hԥOO\D]ÕOÕU
1. üçün
ROGX÷XQGDQ Eԥrabԥrsizlik úԥklindԥ
olar. Bu isԥ x<1 demԥkdir. Yԥni
olar. DemԥOLYHULOPLúLQWHUYDOGDEԥrabԥrsizliyin hԥllԥUoR[OX÷X
LQWHUYDOÕGÕU
2. KDOÕ oQ Eԥrabԥrsizlik
úԥklindԥ olar. Bu bԥrabԥrsizliyin hԥlli isԥ olar.
ROGX÷XQGDQYHULOPLúEԥrabԥrsizliyin bu
intervalda hԥlli yoxdur.
3. LQWHUYDOÕQGD Eԥrabԥrsizlik
úԥklindԥ olacaq. Bu bԥrabԥrsizliyin hԥlli isԥ
LQWHUYDOÕ RODFDT ROGX÷XQGDQ EX
LQWHUYDOGDGDYHULOPLúEԥrabԥrsizliyin hԥlli yoxdur.
%D[ÕODQ KԥU o KDOÕQ \HNXQ Qԥticԥsinԥ görԥ YHULOPLú
bԥrabԥrsizliyin hԥllԥU oR[OX÷X LQWHUYDOÕGÕU ԤQԥnԥvi
“Cԥbr-9” dԥrsliyindԥ hԥr fԥslin sonunda bölmԥnin tԥNUDUÕQDDLG
kursu ԥhatԥ edԥn mԥ]PXQOX oDOÕúPDODU YHULOLE 1|YEԥti böl-
mԥlԥrdԥ tԥnliklԥr vԥ tԥnliklԥU VLVWHPL DUGÕFÕOOÕTԥdԥdi vԥ hԥn-
dԥsi silsilԥlԥr, rasional üstlü qüvvԥt, triqonomtrik ifadԥlԥr vԥ
RQODUÕQ oHYULOPԥVL IXQNVL\DQÕQ W|UԥmԥVL DQOD\ÕúODUÕ LNLQFL
tԥrtib törԥmԥ DQOD\ÕúÕ P|Y]XODUÕQÕ úԥUK HGLOPLúGLU %XUDGD
mԥtnli mԥsԥlԥlԥrԥ xüsusi yer D\UÕOPÕúGÕU

240
 Mԥsԥlԥ 3. Yer sԥthindԥn EDúODQ÷ÕF VUԥti
ilԥ úDTXOL RODUDT \X[DUÕ DWÕOPÕú GDúÕQ \HU Vԥthindԥn h
mԥsafԥVLQLQ W ]DPDQGDQ DVÕOÕOÕ÷Õ (g = 10
2
m/san – sԥrbԥVWGúPԥ tԥcilidir) düsturu ilԥ KHVDEODQÕU
a) W DQÕQGDGDúÕQVUԥWLQLWDSÕQ
E DWÕOGÕTGDQ QHoԥ saniyԥ VRQUD GDúÕQ VUԥti “0”-a bԥrabԥr
olar;
FGDúÕQTDO[GÕ÷Õԥn yüksԥNKQGUO\WDSÕQ
o DWÕOGÕTGDQ QHoԥ saniyԥ VRQUD GDú \HUԥ Gúԥcԥkdir? [61;
274]
Bu mԥsԥlԥ fizika dԥrsindԥ dԥ hԥll edilԥ bilԥr. Hԥr bir riyazi
DQOD\ÕúÕQGD[LOHGLOPԥsi real hԥyatda mövcud problemlԥrin hԥl-
li ilԥ ԥlaqԥGDUGÕU )L]LNDGDQ Pԥlumdur ki, maddi nöqtԥ müԥy-
yԥn qanuna ԥsasԥn hԥrԥkԥWHGLU=DPDQÕQPԥyyԥn t nöqtԥsin-
dԥ maddi nöqtԥnin (cismin) vԥziyyԥtini müԥyyԥn etmԥk olur.
Törԥmԥ DQOD\ÕúÕQÕQ GD[LO HGLOPԥVL IL]LNL TDQXQDX\÷XQOuqla
müԥyyԥn edilir. ROGX÷XQGDQ PԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ görԥ
RODU W   RODQGD GDúÕQ VUԥti
(m/san).
Neçԥ saniyԥdԥQVRQUDGDúÕQVUԥWLQLQVÕIUDEԥrabԥU ROPDVÕ
riyazi olaraq tԥnliyinin hԥllinԥ gԥtirilir. Yԥni
(san) olar.
'DúÕQ TDO[GÕ÷Õ ԥn yüksԥk hündürlüyü müԥyyԥn etmԥk
oQúDJLUGOԥrin kvadratik üçhԥGOLQLQDUDúGÕUÕOPDVÕQDDLGELOLN-
lԥri tԥNUDUODQPDOÕGÕU%XQXQoQúDJLUGOԥrԥ DúD÷ÕGDNÕVXDOODUOD
müraciԥt etmԥk olar:
- müԥyyԥn sürԥtlԥ úDTXOLRODUDT\X[DUÕDWÕODQGDúÕQKԥrԥkԥ-
tini xarakterizԥ edԥQIXQNVL\DKDTTÕQGDQԥ demԥk olar;
- kvadrat üçhԥGOLQLQ KDQVÕ úԥrt daxilindԥ ԥn böyük vԥ ԥn
kiçik qiymԥtlԥUDOPDVÕPPNQGU%XVXDOODUDFDYDEDOGÕTGDQ
sonra mԥsԥlԥQLQVRQUDNÕVXDOÕQDX\÷XQDúD÷ÕGDNÕDGGÕPÕDWPDT
olar. NYDGUDWLN IXQNVL\DQÕQ ԥn böyük
qiymԥtini nöqtԥsinԥ X\÷XQ KDOGD DOÕU %XUDGD
241
 ROGX÷XQGDQ NYDGUDWLN IXQNVL\DQÕQ ԥn böyük
qiymԥWLDúD÷ÕGDNÕNLPLRODFDT

Bu isԥ GDúÕQ \X[DUÕ TDO[GÕ÷Õ ԥn yüksԥk hündürlüyün 16,2

PHWU ROPDVÕ GHPԥkdir. Neçԥ saniyԥdԥQ VRQUD GDúÕQ \HUԥ Gú-
mԥsi hԥrԥkԥt tԥnliyindԥ K   KDOÕ oQ W-nin qiymԥtinin ta-
SÕOPDVÕGHPԥkdir. Yԥni tԥnliyinin t = 0 vԥ t = 3,6
köklԥrindԥn mԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ \DOQÕ]W -QÕQX\÷XQJԥldiyi
DúNDUGÕU%DúTDV|]OԥGDú\X[DUÕDWÕOGÕ÷ÕQGDQVDQL\ԥ sonra
yerԥ Gúԥcԥkdir. Mԥsԥlԥnin hԥll edilmԥsi ilԥ mԥsԥlԥnin hԥlli
üçün metodik göstԥULúLQ YHULOPԥVLQL TDUÕúGÕUPDT ROPD]
Müԥllim üçün metodik vԥsaitlԥrdԥ mԥsԥlԥQLQ \DOQÕ] Kԥllinin
verilmԥsi xüsusԥn gԥnc müԥllimlԥr üçün mövcud problemlԥri
tam hԥOOHWPLUԤQԥnԥvi “Cԥbr-9” dԥrsliyindԥ verilԥn bԥzi çaOÕú-
PDODUÕQKԥlli buna PLVDOGÕU>61]. “Hԥndԥsԥ-9” dԥrsliyi ԥnԥnԥvi
Sovet dԥrsliyindԥn struktur bD[ÕPÕQGDQ D] Iԥrqlԥnir vԥ bu
dԥrslik 4 fԥsildԥn ibarԥtdir.
I fԥVLONRRUGLQDWODUVXOXDGODQÕU%XUDGDPVWԥvi üzԥrindԥ
G]EXFDTOÕ NRRUGLQDW VLVWHPL YHNWRUXQ NRRUGLQDWODUÕ NRRUdi-
natlar üsulu ilԥ hԥll olunan ԥn sadԥ mԥsԥlԥlԥr, çevrԥnin vԥ düz
xԥttin tԥnliyi, 0°-dԥn 180°-yԥ qԥdԥURODQEXFDTODUÕQVLQXVXNR-
sinusu vԥ tangensi, düz xԥttin bucaq ԥPVDOODUÕ P|Y]XODUÕ úԥrh
HGLOPLúGLU
Bu bölmԥdԥ verilԥn mԥsԥlԥlԥr mԥzmunca müxtԥlif olub he-
sablamaya, isbata vԥ qurmaya aiddir. Triqonometrik
IXQNVL\DODUÕQ GD[LO HGLOPԥsindԥ ümumilԥúGLUPԥ DSDUÕODUDT
úԥrtindԥ tԥriflԥUGD[LOHGLOPLúGLU&ԥbr kursunda
triqonometriya bölmԥsindԥ daxil edilԥQ DQOD\ÕúODUÕQ Kԥndԥsi
izaKÕYHULOPLúGLU
II fԥsil oEXFDTODUÕQKԥlli vԥ iki vektorun skalyar hasili ad-
laQÕU%XUDoEXFD÷ÕQVDKԥsi, onun iki tԥrԥfi vԥ onlar araVÕQGDNÕ
bucaqla ifadԥsi, sinuslar teoremi, iki vektorun skalyar hasili,
kosinuslar teoremi vԥ oEXFDTODUÕQ KԥOOL P|Y]XODUÕ GD[LO HGLO-
242
PLúGLUBurada verilԥn teoremlԥULQLVEDWÕQDYԥ nԥzԥri mԥzmun-
lu xassԥlԥrin daxil edilmԥsinԥ JHQLú \HU D\UÕOPÕúGÕU 6Lnuslar
teoremindԥn sonra kosinuslar teoreminin daxil edilmԥsi
analogiya üsulundan istifadԥyԥ LPNDQ \DUDWPDTOD \DQDúÕ EXQ-
lardan birinin digԥrinin nԥticԥVL ROPDVÕ KDOÕQÕ Pԥyyԥn edir.
hoEXFD÷ÕQ [DULFLQԥ vԥ daxilinԥ çԥNLOPLú oHYUԥlԥrin radiuslaUÕ-
QÕQ5Yԥ UX\÷XQRODUDT oEXFD÷ÕQ Wԥrԥflԥrindԥn vԥ sahԥsin-
dԥQDVÕOÕOÕTGVWXUODUÕQÕQ ) nԥzԥri materialda
KD]ÕU úԥkildԥ verilmԥsinԥ ED[PD\DUDT RQXQ DOÕQPDVÕ SURVHVL
çaOÕúPDODUYDVLWԥsilԥ izah olunub [65; 68]. Dԥrslikdԥ mövzu ilԥ
ED÷OÕ EWQ QԥzԥUL PDWHULDOODUÕQ WDP YHULOPԥsi mümkün deyil.
Xüsusԥn hԥndԥsԥ mԥzmun xԥttindԥ EX úԥkildԥ \DQDúPD oR[
çԥtindir. Nԥzԥri materiallarÕQPԥsԥlԥ hԥlli prosesindԥ mԥnimsԥ-
nilmԥVL oQ úDJLUGOԥrdԥ müԥyyԥQ EDFDUÕTODU IRUPDODúGÕUÕOma-
OÕGÕU%HOԥ ki, nԥzԥri biliklԥrin praktikaya tԥtbiq edilmԥsindԥ úD-
gird çԥtinlik çԥkirsԥ EX úDJLUGOԥrԥ biliklԥULQ KD]ÕU ԥzbԥU úԥ-
kildԥ verilmԥsinin nԥticԥsi kimi qiymԥtlԥndirilmԥlidir. Bԥzi nԥ-
zԥUL PDWHULDOODUÕQ |\Uԥdilmԥsindԥ SUDNWLNDGDQ oDOÕúPD Kԥl-
lindԥn) istifadԥyԥ üstünlük verilmԥlidir. Mԥsԥlԥn tԥrԥflԥrinԥ gö-
rԥ oEXFD÷ÕQ PHGLDQÕQÕQ WDSÕOPDVÕQGD PXPL GVWXUXQ KD]ÕU
úԥkildԥ verilmԥVL úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn çԥtin mԥnimsԥnilԥ bilԥr.
Lakin oEXFD÷ÕQWԥrԥflԥrinin konkret ԥdԥdlԥr vasitԥsi ilԥ veril-
mԥsindԥQ VRQUD EX DGGÕPÕQ DWÕOPDVÕ PHWRGLNL ED[ÕPGDQ G]-
gün hesab edilԥ bilԥr.
Mԥsԥlԥ 4. Tԥrԥflԥri 10 m, 6 m vԥ PRODQoEXFD÷ÕQPH-
dianODUÕQÕWDSÕQ
Bu mԥsԥlԥdԥ tԥrԥflԥr konkret ԥdԥdlԥrlԥ ifadԥ ROXQGX÷XQGDQ
onun digԥr ԥlamԥtlԥrini ifadԥ etmԥk üçün mԥOXPDQOD\ÕúODUGDQ
istifadԥdԥ úDJLUGOԥrdԥ \DUDGÕFÕ LVWLTDPԥti düzgün müԥyyԥnlԥú-
dirilԥ bilԥr. Tԥcrübԥ göstԥrir ki, mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ
hesablama ԥmԥllԥrindԥn istifadԥ ROXQGXTGDEXúDJLUGOԥrdԥ mo-
WLYDVL\DQÕQ \DUDGÕOPDVÕQD VԥbԥE ROXU øVEDWD Yԥ qurmaya aid
mԥsԥlԥlԥrdԥ hesablama ԥmԥllԥrindԥn istifadԥ ROXQPDGÕ÷ÕQGDQ
bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ úDJLUGOԥr nisbԥtԥn çԥtinlik çԥkirlԥr.

243
 Kosinuslar toreminin tԥtbiqi ilԥ mԥsԥlԥ 4-ün hԥll edilmԥsi
proVHVL PXPL úԥkildԥ oEXFD÷ÕQ PHGLDQODUÕQÕQ WDSÕOPDVÕ
problemini qismԥQ\HNXQODúGÕUÕU0ԥsԥlԥ 4-ü hԥll etdikdԥn son-
UDDúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥnin hԥllinԥ baxmaq olar.
Mԥsԥlԥ 5. Tԥrԥflԥri a, b vԥ FRODQoEXFD÷ÕQPHGLDQODUÕQÕ
WDSÕQ
hoEXFD÷ÕQ WԥnbölԥQL KQGUO\ PHGLDQÕ DQOD\ÕúODUÕQÕQ
tԥriflԥULQL úDJLUGOԥr dԥqiq bilmԥli vԥ RQODUÕQ ԥyani tԥsvirini
\DUDWPD÷ÕEDFDUPDOÕGÕUODU
C

b a

A B
K
ùԥkil 3.6.1.

&.SDUoDVÕ$%&oEXFD÷ÕQÕQ&Wԥpԥsindԥn çԥkilԥn media-

QÕ ROGX÷XQGDQ RODU ¨$&.-ya kosinuslar teore-
minin tԥtbiq etsԥk CK-QÕDúD÷ÕGDNÕNLPLWԥyin etmԥk olar.
(1)
¨ACB-dԥn CB tԥrԥILQL DúD÷ÕGDNÕ NLPL Pԥyyԥn edԥ
bilԥrik:
(2)
Bu mԥrhԥlԥlԥr mԥsԥlԥ 4-ün ümumi ifadԥsidir. Xüsusidԥn
ümumiyԥ, sadԥdԥn mürԥkkԥbԥ keçmԥ úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn asan
mԥnimsԥmԥyԥ LPNDQ\DUDGÕU
(2) bԥrabԥrliyindԥ –QÕQ TL\Pԥtini (1) bԥrabԥrliyindԥ
nԥzԥrԥ DOVDT oEXFD÷ÕQ &. PHGLDQÕ oQ UL\D]L LIDGԥ DúD÷Õ-
GDNÕNLPLRODFDT
CK (3)
244
 hoEXFD÷ÕQFRWXUDFD÷ÕQDoԥNLOPLúPHGLDQÕQÕQúԥklindԥ
ifadԥVLúagirdlԥr tԥrԥfindԥn tԥhlil vԥ müzakirԥ edildikdԥn sonra
üçEXFD÷ÕQ GLJԥr tԥrԥflԥrinԥ çԥkilԥQ PHGLDQODUÕQ GD UL\D]L
ifadԥsini PXPLúԥkildԥ yazmaq olar.

%X úԥkildԥ \DQDúPD LOԥ ԥvԥz olunan nԥzԥri vԥ praktik

vԥUGLúOԥU úDJLUGOԥrdԥ LQNLúDIHWGLULFL Yԥ \DUDGÕFÕ TDELOL\\ԥtlԥri
IRUPDODúGÕUÕU
III fԥsildԥ paralel köçürmԥR[úDUOÕToHYLUPԥsi, homotetiya,
fiTXUODUÕQ R[úDUOÕ÷Õ Kԥndԥsi çevirmԥlԥrin tԥtbiqi ilԥ qurma
mԥsԥlԥlԥrinin hԥOOLP|Y]XODUÕúԥUKHGLOPLúGLU'ԥrslikdԥ verilԥn
mԥsԥlԥlԥU úԥUK ROXQDQ P|Y]XODUÕ WDP ԥhatԥ edir. “Hԥndԥsԥ-9”
dԥrsliyindԥ verilԥn mԥsԥlԥlԥrin hԥlli prosesindԥ mövcud
çԥtinliklԥUL DUDGDQ TDOGÕUPDT oQ Pԥllimԥ kömԥk mԥqsԥdi
ilԥ \D]ÕODQYԥsaitdԥ PHWRGLNúԥrhlԥr verilmԥyib. Lakin fԥndaxili
vԥ fԥnlԥUDUDVÕ ԥlaqԥlԥrԥ DLG P|Y]XODUÕQ GD[LO HGLOPԥVL DUGÕ-
FÕOOÕ÷ÕQDԥmԥl olunub.
Mԥsԥlԥ 6øNLR[úDUWUDSHVL\DGDQELULQLQSHULPHWULLNLQFLQLQ
perimetrindԥn 2 dԥfԥ E|\NGU%XWUDSHVL\DODUÕQVDKԥlԥri cԥmi
isԥ 65 sm2-a bԥrabԥUGLU2QODUÕQVDKԥlԥrini WDSÕQ>65; 106].
Bu mԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ verilԥnlԥr vԥ D[WDUÕODQODU DoÕT
úԥkildԥ nԥzԥULPDWHULDOODUGDQDVÕOÕGÕUùDJLUGOԥr bu mövzuya aid
nԥzԥUL PDWHULDOODUÕ úXUOX úԥkildԥ mԥnimsԥyiblԥrsԥ, mԥsԥlԥnin
hԥlli prosesindԥ ԥlavԥ problemlԥr yaranmayacaq.
Bu mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ úDJLUGOԥr nԥyi bilmԥlidirlԥr?
- R[úDUILTXUODUQԥyԥ deyilir;
- R[úDU oR[EXFDTOÕODUÕQ SHULPHWUOԥrinin nisbԥti nԥyԥ bԥra-
bԥrdir;
- R[úDUoR[EXFDTOÕODUÕQVDKԥlԥri nisbԥti nԥyԥ bԥrabԥrdir;

245
 - R[úDU ILTXUODUÕQ SHULPHWUOԥri nisbԥti ilԥ sahԥlԥri nisbԥti
araVÕQGDKDQVÕDQDORJL\DYDU
4H\G ROXQDQ DQOD\ÕúODUÕ úDJLUGOԥr dԥrk edib praktikaya
tԥtbiq etmԥ\L EDFDUÕUODUVD RQGD Pԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ
\DOQÕ] VÕUI UL\D]L ԥmԥllԥrin yerinԥ yetirilmԥsi mԥrhԥlԥVL TDOÕU
OxúDUoR[EXFDTOÕODUÕQSHULPHWUOԥri nisbԥWLRQODUÕQX\÷XQWԥrԥf-
lԥrinin nisbԥtinԥ R[úDUOÕT ԥPVDOÕQD N  $%  $1B1 = BC :
B1C1 =... bԥrabԥUGLU2[úDUoR[EXFDTOÕODUÕQVDKԥlԥri nisbԥti isԥ
R[úDUOÕT ԥPVDOÕQÕQ NYDGUDWÕQD Eԥrabԥrdir. Yԥni, S1   6 ǜ N2.
Qeyd olunan bu nԥzԥri materialdan istifadԥ edԥrԥk çox asanOÕT-
la mԥsԥlԥQLDúD÷ÕGDNÕNLPLKԥll etmԥk olar:
Trapesiyalardan birinin sahԥsini S ilԥ LúDUԥ etsԥk, mԥsԥ-
lԥQLQ úԥrtinԥ görԥ digԥU WUDSHVL\DQÕQ VDKԥsi 65 – S olacaq.
7UDSHVL\DODUÕQ R[úDUOÕT ԥPVDOÕ N   ROGX÷XQGDQ D[WDUÕODQ
kԥmiyyԥtin riyazi ifadԥsi mԥlum teoremlԥrԥ ԥsasԥQ DúD÷ÕGDNÕ
tԥnliklԥ müԥyyԥn olunar:

Bu tԥnliyi hԥll etsԥk trapesiyalardan birinin sahԥsi 52

(sm2), digԥri 13 (sm2) olar.
Sinifdԥ EWQúDJLUGOԥrin bilik sԥviyyԥsi fԥUTOLROGX÷XQGDQ
müԥlOLPoDOÕúPDOÕGÕUNLPԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ ԥn sadԥ vԥ
sԥmԥrԥli üsuldan istifadԥ HWVLQ%Xúԥkildԥ \DQDúPD]ԥLIúDJLUG-
lԥrin fԥnnԥ TDUúÕ PDUD÷ÕQÕ DUWÕUÕU Yԥ onlarda özünԥ LQDPÕ IRU-
PDODúGÕUÕU
IV fԥsildԥ düzgün çoxbucaTOÕODU oHYUԥQLQ X]XQOX÷X Yԥ
dairԥnin sahԥVL P|Y]XODUÕ YHULOPLúGLU %XUDGD Qԥzԥri mate-
riallar ԥWUDIOÕ úԥUK ROXQPDTOD \DQDúÕ Eԥzi teoremlԥULQ LVEDWÕQD
GD\HUD\UÕOPÕúGÕU']JQoR[EXFDTOÕQÕQGD[LOLQԥ vԥ xaricinԥ
çevrԥ çԥkmԥ\LQ PPNQO\ KDTTÕQGD WHRUemin – ³øVWԥnilԥn
G]JQoR[EXFDTOÕQÕQGD[LOLQԥ vԥ xaricinԥ çevrԥ çԥkmԥk olar”
LVEDWÕQÕQQԥzԥri material kimi dԥrslikdԥ verilmԥsi hesab edirԥm
ki, vacib deyil. NԥzԥUL PDWHULDOÕQ NRQNUHW Yԥ TÕVD Pԥzmunlu
verilmԥsi riyaziyyat tԥliminin keyfiyyԥtini yüksԥldԥn hal kimi
qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr. Praktik mԥsԥlԥlԥrin hԥlli prosesindԥ dԥ

246
úDJLUGOԥr nԥzԥULPDWHULDOODUODWDQÕúROXUODU%XED[ÕPGDQEWQ
nԥzԥULPDWHULDOODUÕQGԥrslikdԥ verilmԥsi mümkün deyil. Hԥndԥ-
si çevirmԥlԥr vԥ RQODUÕQTXUXOPDVÕLOԥ ԥlaqԥdar mԥsԥlԥlԥrin hԥlli
SURVHVLQLQJHQLúúԥkildԥ verilmԥsinԥ ehtiyac yoxdur.
Ԥnԥnԥvi “Hԥndԥsԥ-9” dԥrsliyindԥ bԥzi teoremlԥULQLVEDWÕQD
hԥddԥQ oR[ \HU D\UÕOPDVÕ PHWRGLNL ED[ÕPGDQ G]JQ KHVDE
edilԥ bilmԥz. “Cԥbr-9” vԥ “Hԥndԥsԥ-9” dԥrsliklԥrindԥ tԥkmil-
lԥúdirmԥQLQ DSDUÕOPDVÕ Yԥ müasir dövr üçün yeni dԥrsliyin
\D]ÕOPDVÕ ]DPDQÕQ Wԥlԥbidir. Kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ
“Riyaziyyat-9” dԥrsliyi 6 bölmԥdԥn ibarԥWROXEDúD÷ÕGDNÕPԥz-
mun xԥtlԥrini ԥhatԥ edir.
I bölmԥdԥ ³ԤGԥdlԥr vԥ ԥmԥllԥr” mԥzmun xԥtti ilԥ \DQDúÕ
“Hԥndԥsԥ” mԥzmun xԥttinin elementlԥULYHULOPLúGLU
³ԤGԥdlԥr vԥ ԥmԥllԥr” mԥzmun xԥttinԥ hԥqiqi ԥdԥdlԥr, ԥdԥ-
din kub kökü, n-ci dԥrԥcԥdԥn kök vԥ onun xassԥlԥri, rasional
üstlü qüvvԥt vԥ onun xassԥlԥULP|Y]XODUÕDLGGLU+ԥndԥsԥ mԥz-
mun xԥttindԥ çevrԥ, mԥrkԥzi bucaq, qövs, vԥtԥr, çevrԥ daxilinԥ
çԥNLOPLúEXFDToHYUԥyԥ toxunan, kԥsԥn vԥ toxuQDQODUÕQԥmԥlԥ
gԥtirdiyi bucaqlar, çevrԥni kԥsԥn parçalar kimi mövzular da
úԥUKROXQPXúGXU+ԥqiqi ԥdԥdlԥr mövzusunda onun daxil edil-
mԥsi sԥbԥblԥULTH\GROXQPXúGXU3UDNtik mԥsԥlԥlԥrin hԥllinԥ ri-
\D]LPHWRGODUÕQWԥtbiqinin ԥVDVÕQGDVD\PDKHVDEODPDYԥ ölç-
mԥ durur. Mԥnfi ԥdԥdlԥr kԥmiyyԥtin qiymԥtinin ԥks istiqamԥt-
lԥrdԥ dԥ\LúPԥsini göstԥrmԥk üçün olduqca ԥOYHULúOLGLU>45; 8].
Sonuncu cümlԥlԥr sԥlis vԥ dԥqiq deyil. “Kԥmiyyԥtin qiy-
mԥtinin ԥks istiqamԥtlԥrdԥ dԥ\LúPԥsi” dedikdԥ müԥlliflԥr nԥ
nԥzԥrdԥ WXWGXTODUÕPԥlum deyil.
Hԥr bir kԥmiyyԥt ölçülür vԥ RQODUÕQ |]Qԥmԥxsus ölçü
vahidlԥri var. Ölçü vahidinin “ԥks istiqamԥtlԥrdԥ dԥ\LúPԥsi”
anOD\ÕúÕ\R[GXU0ԥsԥlԥQDOPDQÕQNWOԥsi 5 kq-GÕU kq-ÕQԥksi
DQOD\ÕúÕ \R[GXU Yԥ dԥrslikdԥ belԥ DQOD\ÕúODUÕQEX úԥkildԥ daxil
edilmԥsi yolverilmԥ]GLU9DKLGSDUoDQÕQԥdԥd oxu üzԥrindԥ tԥs-
vir edilmԥsi, nöqtԥQLQ NRRUGLQDW EDúODQ÷ÕFÕQD Qԥzԥrԥn vԥziy-
yԥtinin müԥyyԥn edilmԥsindԥ KDYDQÕQ temperaturunun isti vԥ
\D úD[WD ROPDVÕQÕ VX\XQ IL]LNL [DVVԥlԥrinin xarakterizԥ edil-

247
mԥsi vԥ s. kimi proseslԥrdԥ mԥnfi ԥdԥG DQOD\ÕúÕ GD[LO HGLOLU
Kԥmiyyԥt ölçülür vԥ onun ԥdԥdi qiymԥti var. Kԥmiyyԥt yox,
onun ԥdԥdi qiymԥtlԥri qeyd olunan hallarda “mԥnfi ԥdԥd”
DQOD\ÕúÕLOԥ tԥsvir oluna bilԥU%XP|Y]X\DDLGoDOÕúPDODUE|O-
mԥsindԥ ԥdԥdlԥrin tam vԥ kԥsr hissԥlԥULQLQ WDSÕOPDVÕQD DLG
oDOÕúPDODU YHULOLE 'ԥrslikdԥ bu mövzu ilԥ ԥlaqԥdar heç bir
nԥzԥri vԥ ya hԥOO ROXQPXú SUDNWLN PDWHULDO YHULOPԥyib. Belԥ
olan haldD úDJLUGGԥn ԥdԥdlԥrin tam vԥ kԥsr hissԥlԥULQLQ WDSÕO-
PDVÕQD DLG Pԥsԥlԥ hԥll etmԥlԥrini tԥlԥbetmԥ heç bir mԥntiqԥ
ԥVDVODQPÕU 2QX GD TH\G HGԥk ki, ԥnԥnvi “Cԥbr vԥ analizin
EDúODQ÷ÕFÕ-10” dԥrsliyindԥ verilԥQ EX P|Y]X KDTTÕQGD NLID\ԥt
qԥdԥr nԥzԥri materiallar verilib. Mԥnfi ԥdԥdlԥrin tam vԥ kԥsr
hissԥlԥULQLQ WDSÕOPDVÕ úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn heç dԥ DVDQOÕTOD
mԥnimsԥnilmir. Mövzunu ԥhatԥ edԥQoDOÕúPDODUDX\÷XQQԥzԥri
PDWHULDOÕQ P|Y]XGD YHULOPԥsi vacibdir vԥ müԥllim bu
SUREOHPLQDUDGDQWDPTDOGÕUÕOPDVÕQDQDLORODEilmԥz.
øVWԥnilԥn a hԥqiqi ԥdԥdini bu ԥdԥdin tam vԥ kԥsr
hissԥlԥrinin cԥPLúԥklindԥ göstԥrmԥk olar:
a = [a]+{a}
Burada [a] ilԥ a-dan böyük olmayan ԥn böyük tam ԥdԥd
nԥzԥrdԥ tutulur. Hԥr bir mövzunun tԥdrisindԥ mövzu ilԥ
ԥlaqԥdar ԥsas mԥqamlar (açar sözlԥr) mövcuddur. Müԥllim
oDOÕúPDOÕGÕUNLKԥmin mԥTDPÕúDJLUGOԥrԥ oDWGÕUDELOVLQ%XUDGD
“a-dan böyük olmayan ԥn böyük tam ԥdԥG´ DQOD\ÕúÕ úDJLUGOԥr
tԥrԥfindԥn tԥhlil vԥ müzakirԥ edildikdԥn sonra ԥldԥ olunan ye-
kun nԥticԥ TDUúÕGDRODQGLJԥr problemlԥrin hԥllinԥ imkan yara-
GÕU^a} ilԥ a ԥdԥdinin kԥsr hissԥVLLúDUԥ olunur vԥ {a}= a - [a]
riyazi ifadԥsi kԥsr hissԥni tԥsvir edir. Dԥrslikdԥ verilԥn mԥsԥ-
lԥlԥrdԥn birini nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ 7ԤGԥdlԥrin tam vԥ kԥsr hissԥlԥrini WDSÕQ>45; 9].
a) 2, 3 b) - 6, 2 c) 2, (3) e) 2, 1(6) f)
2,3 ԥdԥdinin tam vԥ kԥsr hissԥlԥrinin müԥyyԥn edilmԥsindԥ
úDJLUGOԥU       úԥklindԥ bԥrabԥrlikdԥn [2,3] = 2 vԥ
^`   ROGX÷XQX DVDQOÕTOD \D]D ELOԥrlԥr. Tԥcrübԥ göstԥrir

248
ki, mԥnfi ԥdԥdlԥrin tam vԥ kԥsr ԥdԥdlԥULQLQ WDSÕOPDVÕQGD EX
úԥkildԥ analogiya sԥhv nԥticԥyԥ sԥbԥb ola bilԥr. - 6,2 ԥdԥdini
- 6,2 = - 6 + (-  úԥklindԥ \D]ÕOÕúGDQ LVWLIDGԥ edԥrԥk onun
tam hissԥsinin -6-ya, kԥsr hissԥsinin isԥ - 0,2-yԥ bԥrabԥr qԥbul
edilmԥsi ciddi elmi sԥKYGLU ùDJLUGOԥrԥ izah edilmԥlidir ki,
analoJL\DQÕQ DSDUÕOPDVÕQGD PTD\LVԥ olunan obyektlԥr
mücԥrrԥdlԥúGLUPԥdԥ |] IXQNVL\DVÕQÕ WDP VD[ODPÕUVD Qԥticԥ
hökmԥn sԥKY ROPDOÕGÕU - 6,2 = - 6 + (-  úԥklindԥ \D]ÕOÕú
ԥdԥdin tam vԥ kԥsr hissԥlԥrinԥ aid tԥlԥbi ödԥmԥdiyindԥn nԥticԥ
sԥKY ROPDOÕGÕU - 6,2 ԥdԥGL oQ \D]ÕODQ LIDGԥ müzakirԥ vԥ
tԥhlil edildikdԥn sonra
- 6,2 = -úԥklindԥ \D]ÕOÕúGDQ>- 6,2] = - 7 vԥ {- 6,2} = 0,8
nԥticԥVLQL DOÕUÕT   ԥdԥdini \D]GÕTGDQ
sonra onun tam hissԥsinin 2-yԥ, kԥsr hissԥsinin -ԥ bԥrabԥr
ROPDVÕQÕDODUÕT
- 2,(3) ԥdԥdinin tam vԥ kԥsr hissԥVLQLQ WDSÕOPDVÕQGD 
ԥdԥGLQLQ WDSÕOPÕú LIDGԥsini analoji istifadԥ etmԥk olmaz. Bu
oDOÕúPDODUÕúDJLUGOԥrin özlԥri sԥrbԥVWúԥkildԥ hԥll etmԥsi vԥ DOÕ-
nan nԥticԥlԥrin siniflԥ birlikdԥ tԥKOLOLQLQ DSDUÕOPDVÕ GDKD
sԥmԥrԥlidir. Nԥticԥnin müqayisԥsindԥQ VRQUD úDJLUGOԥrin yeni-
dԥn hԥOO oQ GR÷UX LVWLTDPԥt seçmԥsi mԥqsԥdԥmüvafiq-
dir. ROGX÷XQGDQ vԥ
olar. Yԥni - 2,(3) ԥdԥdinin tam hissԥsi -3-ԥ, kԥsr hissԥsi isԥ –
yԥ bԥrabԥrdir. ԥdԥdinin tam hissԥsinin taSÕOPDVÕQÕ úDJLUGԥ
izah etmԥk üçün ԥlavԥ mԥOXPDWODUÕQ YHULOPԥsinԥ vԥ tԥhlilinԥ
ehtiyac var. bԥrabԥrsizliyinin tԥhlili =1
nԥticԥVLQLQ GR÷UX RGX÷Xnu tԥsdiqlԥyir. irrasional ԥdԥd
ROGX÷XQGDQ RQXQ Nԥsr hissԥsini konkret ԥdԥdlԥ ifadԥ etmԥk
mümkün deyil. Bu mԥTDPODUÕ úDJLUGOԥrԥ izah etdikdԥn sonra
ԥdԥdin kԥsr hissԥsinԥ verilԥn tԥlԥb nԥzԥrԥ DOÕnaraq
olar. Tԥcrübԥ vԥ 'øM-nin statistik tԥhlillԥrinԥ istinad
edԥrԥk deyԥ bilԥrik ki, orta mԥktԥE NXUVXQGD EX WLS oDOÕú-
PDODUÕQ Kԥllinin mԥnimsԥnilmԥsindԥ müԥyyԥn problemlԥr
249
mövcuddur. Hԥqiqi ԥdԥdlԥrin ԥdԥdi çoxluqlar vԥ tԥqdim
IRUPDODUÕ Gԥrslikdԥ DUGÕFÕOOÕT ED[ÕPÕQdan düzgün daxil edil-
mԥPLúGLU
Bütün elementlԥri hԥqiqi ԥdԥdlԥU RODQ oR[OX÷D ԥdԥdi
oR[OXT GH\LOLU ԤGԥdi çoxluqlar adԥtԥn bԥrabԥrsizliklԥ vԥ ya
araOÕT úԥkildԥ verilir. ( - \D]ÕOÕúÕ EWQ Kԥqiqi ԥdԥdlԥr
oR[OX÷XQXifadԥ edir [45; 10].
Dԥrslikdԥ hԥqiqi ԥdԥdlԥU oR[OX÷XQXQ GD[LO HGLOmԥsindԥ
DUDOÕT DE EԥrabԥUVL]OLN \D]ÕOÕúÕQGDQ  D[E Yԥ ԥdԥd oxu
üzԥrindԥ tԥsvirdԥn istifadԥ TH\G ROXQPXúGXU +ԥqiqi ԥdԥdlԥr
oR[OX÷XQXQ GD[LO HGLOPԥsindԥ ilk növbԥdԥ ԥyani tԥsvirdԥn -
ԥdԥd oxundan istifadԥyԥ üstünlük verilmԥOLGLU ԤGԥd oxundan
istifadԥ etmԥklԥ oxla tԥVYLU ROXQDQ VLWXDVL\DQÕ Eԥrabԥrsizliklԥ
vԥ \DDUDOÕTOD\D]PDTRODU%XUDGDԥsas mԥqsԥGúDJLUGOԥrԥ yeni
DQOD\ÕúODUÕQ |\Uԥdilmԥsindԥ nԥdԥQ EDúODPD÷Õ G]JQ LVWL-
qamԥtlԥndirmԥdԥn gedir. Hesab edirԥPNL \X[DUÕGDTH\GROX-
QDQ DUGÕFÕOOÕT EX úԥkildԥ “ԥdԥd oxu obԥrabԥrsizliko DUDOÕT´
vasitԥsi ilԥ verilmԥVL PHWRGLN ED[ÕPGDQ GDKD G]JQGU
Mövzu ilԥ ԥlaqԥdar verilԥQ oDOÕúPDODUÕQ VD\Õ D]GÕU n-ci dԥrԥ-
cԥdԥn kök vԥ onun xassԥlԥri mövzusunda nԥzԥri materiallar
mövzunun mԥzmununu ԥhatԥ edib vԥ bu mövzuya aid
oDOÕúPDODUNLID\ԥt qԥdԥrdir.
Çevrԥ, mԥrkԥzi bucaq, çevrԥ T|YV P|Y]XODUÕQGD GD[LO
edilԥn nԥzԥUL PDWHULDOODUÕ GLO ED[ÕPGDQ TVXUOX KHVDE HWPԥk
olar. Çevrԥ qövslԥri vԥ RQODUÕQ |OoOԥri mövzusunda verilԥn
tԥklifi nԥzԥrdԥn keçirԥk:
“Minor qövs, kiçik qövs. Minor qövsün dԥrԥcԥ ölçüsü
180°-dԥn kiçikdir vԥ X\÷XQ Pԥrkԥ]L EXFD÷ÕQ Gԥrԥcԥ ölçüsünԥ
bԥrabԥrdir. Major qövs, böyük qövs. Major qövsün dԥrԥcԥ öl-
çüsü 180°-dԥn böyükdür vԥ onun qiymԥti 360° ilԥ X\÷XQPLQRU
qövsün fԥrqinԥ bԥrabԥrdir” [45; 28]. Dԥrslikdԥ verilԥn digԥr bir
mԥsԥlԥyԥ baxaq,
Mԥsԥlԥ 8ùԥkildԥ verilԥnlԥrԥ görԥ minor, major qövslԥrin
vԥ \D\DUÕPoHYUԥQLQDGODUÕQÕ\D]ÕQGԥrԥcԥ ölçülԥrini qeyd edin
[45; 29].
250
 Azԥrbaycan dilindԥ “böyük” sözünün “major”, “kiçik”
sözünün “minor” sözü ilԥ ԥvԥz edilmԥsinԥ nԥ ehtiyac var?
;DOTÕQ GLOLQLQ LQNLúDIÕ Yԥ TRUXQPDVÕ EWQ VDKԥlԥrdԥ, o
cümlԥdԥn, elmin ԥVDV ED]DVÕ  RODQ RUWD Pԥktԥb kursunda
TRUXQPDOÕGÕUdR[Wԥԥssüflԥr olsun ki, kurikulum ԥVDVÕQGD\D]Õ-
lan “Riyaziyyat” dԥrsliklԥrindԥ Azԥrbaycan dilinԥ yad vԥ lü-
zumsuz sözlԥrdԥQJHQLúLVWLIDGԥ ROXQPXúGXU
Çevrԥ daxilinԥ çԥNLOPLú EXFDT oHYUԥyԥ toxunan, eyni
nöqtԥdԥn çevrԥyԥ çԥNLOPLú WR[XQDQÕQ [DVVԥsi, kԥsԥn vԥ toxu-
QDQODUÕQ ԥmԥlԥ gԥWLUGL\L EXFDTODU P|Y]XODUÕQGD WHRUHPOԥr vԥ
xassԥlԥr hazÕUúԥkildԥ verilib. Bunlardan hԥr birinin müsbԥt vԥ
mԥnfi cԥhԥtlԥri mövcuddur. Çevrԥni kԥsԥQ SDUoDODUÕQ X]XQ-
OXTODUÕDUDVÕQGDNÕPQDVLEԥtlԥr vԥ onlarla ԥlaqԥdar mԥsԥlԥlԥrin
hԥOOL YHULOPLúGLU )LTXUODUÕQ [DVVԥlԥrinin KD]ÕU úԥkildԥ riyazi
düsturlarla verilmԥVL úDJLUGOԥrdԥ ԥzbԥrçilk vԥUGLúOԥrini forma-
ODúPDVÕQD LPNDQ \DUDGÕU , Iԥsildԥ mԥzmun xԥtlԥrinin qeyd
ROXQDQ P|Y]XODU úԥklindԥ daxil edilmԥsi elmi vԥ metodiki
ED[ÕPdan düzgün qԥbul edilԥ bilmԥ]%Xúԥkildԥ ԥlaqԥsizlik II
fԥsildԥ dԥ úԥUKHGLOPLúGLU,,Iԥsildԥ NYDGUDWLNIXQNVL\DQÕQTUD-
ILNLNYDGUDWLNIXQNVL\DQÕQVÕIÕUODUÕNYDGUDWLNIXQNVL\DQÕQPX-
PL úԥNOL NYDGUDWLN IXQNVL\DQÕQ Wԥtbiqi ilԥ mԥsԥlԥ hԥlli, y=
IXQNVL\DVÕ Yԥ onun qrafiki, iki nöqtԥ DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ, çev-
rԥnin tԥnliyi, sektor vԥ seqment möY]XODUÕúԥUKROXQPXúGXU
.YDGUDWÕNIXQNVL\DQÕQTUDILNLNYDGUDWLNIXQNVL\DQÕQVÕIÕU-
ODUÕYԥ NYDGUDWLNIXQNVL\DQÕQPXPLúԥklinin verilmԥ DUGÕFÕOOÕ÷Õ
HOPLED[ÕPGDQVԥhvdir. Nԥ üçün? Kvadratik funkVL\DQÕQPX-
PLúԥkli mԥlum olmayanda onun qrafikini nԥ cür qurmaq olar?
kvadrat üçhԥdlisindԥ ROPDT úԥrti ilԥ b
vԥ c sabitlԥrinin müvafiq qiymԥtlԥrinԥ X\÷XQ NYDGUDW oKԥd-
linin qrafikini qurmaq olar. Burada b=0 vԥ F KDOODUÕQԥzԥrdԥn
keçirildikdԥn sonra NRRUGLQDW R[ODUÕQD QԥzԥrԥQ VUúPԥ prin-
sipindԥn istifadԥ etmԥklԥ TUDILNLQ TXUXOPDVÕ Wԥlimdԥ didaktik
TD\GDODUÕQ  WԥPLQ ROXQPDVÕQD úԥrait yaraGÕU funksi-
\DVÕQÕQ TUDILNL 2< RUGLQDW R[XQD Qԥzԥrԥn simmetrikdir.
IXQNVL\DVÕQÕQ TUDILNLQLQ Rxlara vԥ koordiQDW EDúODQ-
251
÷ÕFÕQDQԥzԥrԥn vԥziyyԥti tԥhlil edildikdԥn sonra ümumilԥúGLUPԥ
DSDUPDT RODU ùDJLUGOԥrԥ qeyd olunan anla\ÕúODU ԥyani izah
olunduqdan sonra funkVL\DVÕQÕQ TUDfiki
KDTTÕQGD PRWLYDVL\D \|QPO VXDOODU YHUPԥk olar. Bu möv-
]XODUÕQ Wԥdrisindԥ “Hԥndԥsԥ” mԥzmun xԥtti ilԥ ԥlaqԥdԥ dԥrs-
likdԥ ROGX÷X NLPL \R[ EDúTD úԥkildԥ ԥlaqԥ yaratmaq olar.
IXQNVL\DVÕQÕQ TUDILNLQLQ TXUXOPDVÕQGD D ԥPVDOÕQÕQ
müxtԥlif qiymԥtlԥUL DUDúGÕUÕODUDT TUDILNLQ R[ODUD Qԥzԥrԥn
³GDUWÕOPDVÕ´ ³VÕ[ÕOPDVÕ´ Yԥ V NLPL DQOD\ÕúODUÕQdan istifadԥ
olunur: , , funk-
VL\DODUÕQÕQTUDILNOԥULQLQTXUXOPDVÕ³+ԥndԥsԥ” mԥzmun xԥttinin
³ILTXUODUÕQ R[úDUOÕ÷Õ´ P|Y]XVX LOԥ ԥlaqԥGDUGÕU 2[úDUOÕT
çevrilmԥVL KRPRWHWL\D P|Y]XODUÕ Pԥhz qeyd olunan funk-
VL\DODUÕQ TUDILNLQLQ TXUXOPDVÕQGD LVWLIDGԥ ROXQPDOÕGÕU %X
ED[ÕPdan dԥrslikdԥ mԥzmun xԥtlԥULQLQTDUúÕOÕTOÕGD[LOHGLOmԥ-
sindԥ elmi vԥ metodiki vԥhdԥt nԥzԥrԥ DOÕQPD\ÕE
IXQNVL\DVÕQÕQ DUDúGÕUÕOPDVÕ Yԥ TUDILNLQLQ TXUXOPDVÕ
qeyd olunan sadԥ mԥrhԥlԥlԥrin ümumilԥúGLULOmԥsidir. Bu funk-
VL\DQÕQ Wԥ\LQ REODVWÕQÕQ , qiymԥtlԥU oR[OX÷XQXQ LVԥ
olduqda [ vԥ olduqda isԥ @ ROPDVÕ
ümumidԥn xüsusiyԥ keçmԥni ԥyanilԥúGLULU Burada n = - nԥ-
zԥrdԥ tutulur. funksiyaVÕQÕQ qrafikinin qurul-
PDVÕ Pԥyyԥn alqoritmԥ ԥsaslanan prosesdir. Müԥllim bu
proseslԥULQ LFUDVÕQGD Iԥndaxili vԥ fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\DQÕ
tԥmin etmԥOLGLU .YDGUDWLN IXQNVL\DQÕQ Wԥtbiqi ilԥ mԥsԥlԥ hԥlli
mövzusunda real hԥyatla ԥlaqԥdar vԥ fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\DQÕ
tԥmin edԥn mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥU YHULOPLúGLU %XQD DLG ELU
mԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ 9. Bir qrup universitet tԥlԥbԥsi kompyuWHU GHWDOÕ
istehsal edԥQúLUNԥWDoPÕúGÕU2QODUÕQEXLVWHKVDOÕQGDQԥldԥ et-
diklԥri gԥliri (manatla) funksiya-
VÕ LOԥ ifadԥ etmԥk olar. Burada x hԥftԥ ԥrzindԥ istehsal olunan
GHWDOODUÕQVD\ÕVÕQÕJ|VWԥrir.

252
 a) VerilԥQIXQNVL\DQÕQTUDILNLQLQ2;R[XLOԥ kԥVLúPԥ nöq-
tԥlԥrinin NRRUGLQDWODUÕQÕ WDSÕQ %X NRRUGLQDWODU UHDOOÕTOD KDQVÕ
inforPDVL\DQÕLIDGԥ edir?
b) VerilԥQ IXQNVL\DQÕQ 2< R[X LOԥ kԥVLúPԥ nöqtԥsinin
koorGLQDWODUÕQÕWDSÕQ%XNRRUGLQDWODUUHDOOÕTODKDQVÕLQIRUmasi-
yaQÕLIDGԥ edir?
c) Gԥliri ifadԥ edԥQIXQNVL\DQÕQTUDILNLQLQWԥpԥ nöqtԥsinin
NRRUGLQDWODUÕQÕWDSÕQ%XPԥOXPDWUHDOOÕTGDKDQVÕLQIRUPDsiya-
yDX\÷XQJԥlir?
d) Gԥliri ifadԥ edԥQIXQNVL\DQÕTUDILNúԥkildԥ tԥqdim edin
[45; 62].
Bu mԥsԥlԥnin hԥlli dԥrslikdԥ verilib. Lakin hԥllin tԥhlili
apaUÕOPD\ÕE 4UDILNLQ 2; R[X LOԥ kԥVLúPԥ nöqtԥlԥrindԥ funk-
VL\DQÕQ TL\Pԥti P(x)=0 olur. tԥnli-
yindԥ x=10 vԥ \D [  DOÕQÕU  Yԥ (40;0) nöqtԥlԥri qra-
fikin OX kԥsdiyi nöqtԥlԥrdir. Bu nöqtԥlԥULQRUGLQDWÕJԥOLULQVÕIÕU
ROGX÷XQX J|VWԥrir. YԥQL GHWDOODUÕQ VD\Õ  vԥ ya 40 olduqda,
gԥOLU VÕIUD Eԥrabԥrdir. Bu nöqtԥyԥ iqtisaGL\\DWGD ³G|Qú´ Q|T-
tԥsi deyilir.
Bu mԥsԥlԥ mԥ]PXQED[ÕPÕQGDQPDUDTOÕGÕUYԥ úDJLUGOԥrdԥ
ԥlavԥ motivasiya yaratmaq üçün mԥsԥlԥnin a) bԥndi üçün
DOÕQDQQԥticԥni tԥhlil etmԥNRODUùLUNԥtdԥ KD]ÕUODQDQGHWDOODUÕQ
VD\ÕԥdԥGROGXTGDúLUNԥtin gԥOLUVL]LúOԥmԥsi mԥlumdur. Bԥs
necԥ olur NL úLUNԥW  GHWDO KD]ÕUODGÕTGD GD Jԥlir olmur. Hԥr
KDQVÕ PԥssisԥQLQ úLUNԥtin fԥaliyyԥti onun gԥliri ilԥ müԥyyԥn
HGLOLUùLUNԥtin “gԥlirlԥ”, “gԥlirsiz” vԥ \D³]L\DQOD´LúOԥmԥk fԥa-
liyyԥti mövcuddur vԥ úDJLUGOԥrin bu haqda ümumi mԥOXPDWODUÕ
var. Hԥtta úDJLUGOԥULQEXDQOD\ÕúODUKDTTÕQGDPԥOXPDWODUÕROPD-
sa belԥ, müԥllim çox sadԥ mԥsԥlԥlԥrlԥ TÕVD ]DPDQGD EX DQOD-
\ÕúODUÕ IRUPDODúGÕUD ELOԥr. x=0 olduqda P(0)= - 800 olur. Yԥni
úLUNԥt heç bir detal istehsal etmԥsԥ, onun hԥftԥlik itkisi 800
manat olacaq. øTWLVDGL\\DWGD³G|Qú´Q|TWԥsi adlanan vԥziyyԥt
heç dԥ hԥPLúԥ “gԥlirlԥ” nԥticԥlԥnԥ bilmԥz.
IXQNVL\DQÕQ TUDILNLQLQ Wԥpԥ
nöqtԥsinin absisi -GLU2UGLQDWÕ–
253
 . Tԥpԥ nöqtԥsinin koordinat-
laUÕQÕQ  ROPDVÕ úLUNԥtin gԥlirinin hԥftԥdԥ maksimum
PDQDWROPDVÕGHPԥkdir.
DemԥOLGHWDOODUÕQPXPLVD\ÕQÕQROGXTGDJԥlirin olma-
PDVÕ LVWHKVDOÕQ GLJԥr sahԥlԥULQLQ ]L\DQOD LúOԥmԥsi demԥkdir.
BԥzԥQLQVDQODUÕQ³]L\DQÕP[H\ULPGԥn çox oldu” ifadԥsi iqtisa-
di\\DWGD³LVWHKVDOJF´DQOD\ÕúÕLOԥ paraleldir. YԥQLúLUNԥtin is-
tehsal gücündԥQDUWÕTPԥhsul istehsal etmԥsi mümkün deyil vԥ
bu hal ümumi gԥOLULQD]DOPDVÕQDVԥbԥEROPDOÕGÕU
IXQNVL\DVÕQÕQ TUDILNLQGԥn
bütün mԥOXPDWODUÕDOPDTRODU
y
gԥlir(manatla)

400
200
0 x
-200 40 GHWDOODUÕQVD\Õ
-400
-600
-800

Bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥlli vԥ tԥhlili kvadratik funksiya, onun

TUDILNLQLQTXUXOPDVÕDQOD\ÕúODUÕLOԥ VÕ[ԥlaqԥGDUGÕUøTWLVDGL\ya-
WÕQ LGDUԥ ROXQPDVÕ TDQXQODUÕQÕQ UL\D]L\\DWOD ED÷OÕOÕ÷ÕQÕ úDJLUG-
lԥrin ԥyani mԥnimsԥmԥsi onlarda riyazi-iqtisadi biliklԥrin
IRUPDODúPDVÕQD UHDO úԥUDLW \DUDGÕU IXQNVL\DVÕQÕQ
qrafiki parabolaVÕQÕQ 2< R[X ER\XQFD VUúGUOmԥ-
sidir. 3DUDERODQÕQWԥpԥ nöqtԥsi (0;n) nöqtԥsindԥ yerlԥúLUYԥ n-in
LúDUԥsindԥQDVÕOÕRODUDT2<R[X]Uԥ dԥ\LúLUQROGXTGDSD-
UDEROD2<R[XER\XQFDDúD÷ÕQ!ROGXTGDLVԥ \X[DUÕVUú-
dürülür. IXQNVL\DVÕQÕQ TUDILNLQGԥn istifadԥ etmԥklԥ
funNVL\DVÕQÕQ TUDILNLQL TXUPDT RODU %X IXQN-
si\DQÕQ TUDILNL  SDUDERODVÕQÕQ DEVLV R[X ER\XQFD
254
YDKLG VUúGUOPԥsindԥQ DOÕQÕU P !  ROGXTGD SDUDEROD 2;
R[XER\XQFDVD÷DPRODUVDVRODGR÷UXVUúGUOU'ԥrs-
likdԥ NYDGUDWLN IXQNVL\DQÕQ TUDILNLQLQ TXUXOPDVÕ LOԥ ԥlaqԥdar
nԥzԥri vԥ praktik materiallar kifayԥt qԥdԥrdir.
Biznes, maksimum mԥdaxil, olimpiada ԥnԥnԥsi, arxeolo-
giya vԥ s. tip mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥrin bu mövzuda verilmԥsi
yaxúÕ KDO NLPL TL\Pԥtlԥndirilԥ bilԥr. Lakin dԥrsliklԥ müԥyyԥn
saytlara ԥsaslanan proqramlar vasitԥsilԥ mԥsԥlԥlԥrin hԥll olun-
PDVÕWԥklifi yolverilmԥzdir. Dԥrslik müԥyyԥn ԥsԥrdir vԥ ondan
istifadԥ edԥQ úDJLUG GLJԥU DQOD\ÕúODUD LVWLQDG RODQ Pԥlumatlar-
dan hԥPLúԥ istifadԥ etmԥsi mümkün deyil. Dԥrslikdԥ verilԥn
belԥ mԥsԥlԥlԥrdԥn birini nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ 10 ([FHO SURTUDPÕQÕQ N|Pԥyilԥ verilԥn iki nöqtԥ
DUDVÕQGDNÕPԥsafԥni KHVDEOD\ÕQ>45; 373].
Dԥrslikdԥ ([FHO SURTUDPÕ KDTTÕQGD KHo ELU Pԥlumat
yoxdur. FԥnlԥUDUDVÕLQWHTUDVL\DQÕQWԥPLQDWÕQԥzԥrdԥ WXWXOPD\ÕE
Belԥ olan halda úDJLUGEXPԥsԥlԥQLKDQVÕúԥraitdԥ vԥ necԥ hԥll
edԥ bilԥr? Dԥrs prosesindԥ bu tip mԥsԥlԥlԥrin sinifdԥ hԥll olun-
PDVÕQD LPNDQ ROPD\D ELOԥr. Belԥ mԥsԥlԥlԥrin ԥlavԥ mԥú÷ԥ-
lԥlԥrdԥ hԥOOROXQPDVÕWԥklifi daha mԥqsԥdԥmüvafiqdir.
III fԥsildԥ yüksԥk dԥrԥcԥli tԥnliklԥrin hԥlli, rasional
tԥnliklԥr vԥ mԥsԥlԥ hԥOOLPRGXOLúDUԥsi daxilindԥ dԥ\Lúԥni olan
tԥnliklԥr, tԥnliklԥr sistemi, tԥnliklԥr sistemi qurmaqla mԥsԥlԥ
hԥOOL oR[EXFDTOÕODU G]JQ oR[EXFDTOÕQÕQ VDKԥVL P|Y]XODUÕ
úԥUK HGLOPLúGLU %X P|Y]XODUÕQ GD[LO HGLOPԥsindԥ ԥnԥnԥvi
“Cԥbr-9” vԥ “Hԥndԥsԥ-9” dԥrsliklԥrindԥ P|YFXG úԥrhetmԥ
üsulundan istifadԥ olunub vԥ burada mövzular nԥzԥULED[ÕPGDQ
TÕsa, konkret daxil edilib. Praktik mԥsԥlԥlԥrin mԥzmununda
ԥyani vԥ hԥyati mԥsԥlԥlԥrԥ üstünlük verilib. Rasional tԥnliklԥr
vԥ mԥsԥlԥ hԥlli mövzusunda verilԥn vԥ fԥnlԥUDUDVÕLQWHTrasiya-
\DDLGRODQDúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥyԥ baxaq.
Mԥsԥlԥ 11. Kimya. Su vԥ duz mԥhlulunun yeni konsentra-
VL\DVÕQÕ düsturu ilԥ hesablamaq olar. A mԥKOXOGDNÕ
GX]XQPLTGDUÕVPԥKOXOXQLONLQPLTGDUÕNԥlavԥ HGLOPLúVX\XQ
PLTGDUÕQÕJ|VWԥrir.
255
 a) 30%-li 2 kq duz mԥhluluna neçԥ kiloqram su ԥlavԥ
edilsԥ mԥhlul 10 %-li olar? GöstԥULú%XUDGD& $ 
K = 2 kq, k-QÕ WDSÕQ>45; 90].
Bu mԥsԥlԥnin mԥzmununda istifadԥ ROXQDQDQOD\ÕúODUHOPL
ED[ÕPGDQ sԥKYGLU øEWLGDL VLQLIOԥULQ UL\D]L\\DW NXUVXQGDQ úD-
girdlԥrԥ mԥlumdur ki, mayelԥr müԥyyԥn tutuma malikdir vԥ tu-
tum vahidi mayelԥr üçün ԥsas olaraq 1 litr qԥbul edilir. mm3,
sm3, dm3, m3 vԥ s. tutum vahidlԥri ilԥ kütlԥ vahidlԥrini xüsusi
halda eynilԥúGLUPԥk yolverilmԥ]GLU %X ED[ÕPGDQ Pԥsԥlԥnin
mԥtnindԥ “neçԥ kiloqram su ԥlavԥ edilsԥ” ifadԥVL GR÷UX KHVDE
edilԥ bilmԥ] )L]LNL \DQDúPDGD  OLWU VX LOԥ NT VX DUDVÕQGD
fԥUTLQ D] ROPDVÕQD ED[PD\DUDT GLJԥr mayelԥr üçün
ümumiyyԥtlԥ qeyd olunan ifadԥQLQ LúOԥdilmԥsi GR÷UX Tԥbul
edilԥ bilmԥz. Mԥsԥlԥ 11-in hԥOOL VÕUI UL\D]L ԥmԥliyyatlara vԥ
qaydaya ԥVDVODQÕU -cu sinifdԥ yenidԥn kimya fԥnninԥ istinad
ROXQDQ KD]ÕU GVWXUOD EX Pԥsԥlԥnin hԥOOLQLQ WDSÕOPDVÕ Wԥklifi
müԥyyԥQVXDOODU\DUDGÕU
Kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ ³5L\Dziyyat-6” dԥrsliyindԥ
mayelԥULQ TDUÕúÕ÷ÕQD DLG NLID\ԥt qԥdԥr mԥsԥlԥlԥr verilib. Belԥ
olan halda müqayisԥdԥ 6-FÕVLQLIUL\D]L\\DWGԥrsliyindԥ verilԥn
mԥsԥlԥlԥrdԥn nisbԥtԥn sadԥ mԥsԥlԥlԥrin yenidԥn “Riyaziyyat-9”
dԥrsliyindԥ verilmԥsinԥ sԥbԥb nԥdir?
$SDUÕODn tԥdqiqatlar vԥ RQODUÕQ PTD\LVԥsi bizԥ ԥsas verir
ki, kurikulum ԥVDVÕQGD\D]ÕODQUL\D]L\\DWGԥrsliklԥrindԥn siste-
matiklik vԥ DUGÕFÕOOÕT SULQVLSOԥrinin gözlԥnilmԥdiyini qeyd
edԥk.
Tԥnliklԥr sisteminin hԥOOLVXOODUÕYԥ RQODUÕQԥyani tԥsvirlԥ-
rinin verilmԥsinԥ DLGSUDNWLNoDOÕúPDODUÕQKԥll edilmԥsi müsbԥt
hal kimi qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr. Bu mövzuda verilԥQ DoÕT WLSOL
sualODUÕQYHULOPԥVLúDJLUGOԥrdԥ nԥzԥri biliklԥrin öyrԥnilmԥsi ilԥ
\DQDúÕ \DUDGÕFÕ TDELOL\\ԥtlԥULQLQ LQNLúDI HWPԥsinԥ imkan yara-
GÕU$oÕTWLSOLVXDOGDQELULQԥ baxaq.
Mԥsԥlԥ 12. Hԥr bir KDOD X\÷XQ WԥnliklԥU VLVWHPL \D]ÕQ Yԥ
qrafik tԥsvirlԥ tԥqdim edin:
a) qrafiki parabola vԥ üfüqi düz xԥtti olan tԥnliklԥrdԥn

256
 ibarԥt sistem;
b) qrafiki parabola vԥ bucaq ԥPVDOÕ N !0 olan düz xԥtdԥn
ibarԥt sistem [45; 99].
Bu mԥsԥlԥni hԥll etmԥk oQúDJLUGEXE|OPԥyԥ aid bütün
nԥzԥUL PDWHULDOÕ PNԥmmԥl bilmԥlidir. Düz xԥtt vԥ onun
TUDILNLQLQTXUXOPDVÕG][ԥttin koordinat müstԥvisinԥ nԥzԥrԥn
vԥziyyԥWLNYDGUDWLNIXQNVL\DQÕQTUDILNLQLQTXUXOPDVÕYԥ koor-
GLQDW R[ODUÕQD QԥzԥrԥQSDUDERODQÕQ KԥrԥkԥtL P|Y]XODUÕ EX DoÕT
WLSOLVXDOÕQKԥllindԥ öz ԥNVLQLWDSÕU'HPԥli, úDJLUGOԥr qeyd olu-
QDQ P|Y]XODUÕ ELOPԥdikdԥ mԥsԥlԥnin hԥlli mümkün deyil.
Mԥsԥlԥdԥ nԥzԥriyyԥ ilԥ SUDNWLNDQÕQ EX úԥkildԥ ED÷OÕ÷Õ UL\D]L\-
yat tԥlimindԥ keyfiyyԥti yüksԥldԥn ԥsas amillԥrdԥn biri kimi
hesab oluna bilԥr. Dԥrslikdԥ TDUÕúÕ÷D DLG Yԥ tԥnliklԥr sistemi
qurmaqla hԥOOROXQDQVD\OÕPԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ 13. A tԥmizlԥyici 25  WXUúX % Wԥmizlԥyici
mayesindԥ isԥ 50 WXUúXYDU7ԥrkibindԥ 35 WXUúXRODQl
tԥmizlԥyici maddԥ KD]ÕUODPDT oQ Kԥr tԥmizlԥyici növündԥn
neçԥ OLWUTDUÕúGÕUPDTOD]ÕPGÕU"
GöstԥULú  %-li tԥmizlԥ\LFL PD\HQLQ PLTGDUÕQÕ \ Tԥbul
etmԥklԥ verilԥn mԥOXPDWÕFԥdvԥldԥ \D]ÕE

Tԥnliklԥr sistemini hԥll etmԥklԥ mԥsԥlԥdԥ tԥlԥEROXQDQODUÕ

tapmaq olar [45; 102]. Bu mԥsԥlԥni bir neçԥ üsulla hԥll etmԥk
RODUdDOÕúPDTOD]ÕPGÕU ki, mövzu ilԥ ԥlaqԥdar sinifdԥ hԥll olu-
nan ilk mԥsԥlԥlԥr nisbԥtԥn asan olsun. Bu mԥsԥlԥnin tԥnliklԥr
sistemi vasitԥsilԥ hԥll etmԥk olar. Lakin dԥrslikdԥ bunu 5-ci
mԥsԥlԥ kimi yox, birinci mԥsԥlԥ kimi vermԥk daha mԥqsԥdԥ-
müvafiqdir. I-IV mԥsԥlԥlԥr bu mԥsԥlԥyԥ nisbԥtԥn çԥtindir.
Demԥli, mԥsԥlԥlԥrin daxil edilmԥsindԥ sadԥlik prinsipinԥ ԥmԥl
ROXQPD\ÕE4H\GROXQDQVRQPԥsԥlԥni tԥnliklԥr sistemi ilԥ yox,
birdԥ\Lúԥnli tԥnliklԥ oR[ DVDQOÕTOD Kԥll etmԥk olar. Mԥsԥlԥdԥ
verilԥQVLWXDVL\DDúD÷ÕGDNÕNLPLGLU
257
 - A tԥmizlԥyici mayesindԥ 25 WXUúXYDU
- B tԥmizlԥyici mayesindԥ 50 WXUúXYDU
- tԥrkibindԥ 35 WXUúXRODQ l tԥmizlԥyici maddԥ KD]ÕU-
ODPDTOD]ÕPGÕU
- hԥr tԥmizlԥyici növündԥn neçԥ OLWUTDUÕúGÕUPDTOD]ÕPGÕU
Hԥlli:
Fԥrz edԥk ki, A tԥmizlԥyici maddԥsindԥn x litr maddԥ
götürmԥNOD]ÕPGÕU2QGDPԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ görԥ B tԥmizlԥyici
maddԥsindԥn götürülԥn maddԥQLQPLTGDUÕ– x) litr olacaq.
MԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ görԥ D[WDUÕlan kԥmiyyԥtlԥUDúD÷ÕGDNÕWԥnliyin
hԥlli ilԥ müԥyyԥn olunacaq.

Bu tԥnliyi hԥll etsԥk x = 6 olar. Bu isԥ qԥbul etdiyimiz

úԥrtԥ görԥ A tԥmizlԥyici növündԥn götürülԥn maddԥnin 6 litr, B
tԥmizlԥyici növündԥn götürülԥn maddԥnin isԥ 10 – 6 = 4 (litr)
ROPDVÕGHPԥkdir.
Bir mԥsԥlԥnin bir neçԥ üsulla hԥll edilmԥVLúDJLUGOԥrdԥ ma-
UD÷ÕYԥ özünԥ LQDPÕDUWÕUÕU/DNLQKԥr bir mövzuda öncԥ möv-
zu\D GDKD \D[ÕQ Pԥzmunlu mԥsԥlԥlԥrin hԥOO ROXQPDVÕ mԥqsԥ-
dԥmüvafiqdir.
Hԥndԥsԥ mԥzmun xԥttindԥ oR[EXFDTOÕODUoHYUԥnin xaricinԥ
vԥ daxilinԥ çԥNLOPLúoR[EXFDTOÕODUG]JQoR[EXFDTOÕQÕQVDKԥ-
VL P|Y]XODUÕ úԥUK ROXQPXúGXU dR[EXFDTOÕODU P|Y]XVXQGD
nԥzԥri material tam vԥ GRO÷XQúԥkildԥ ԥhatԥ olunub.
dR[EXFDTOÕQÕQ Wԥpԥ nöqtԥlԥri, tԥrԥflԥri vԥ EXFDTODUÕQÕQ
VD\ÕQÕQH\QLROPDVÕPTD\LVԥsindԥn n tԥrԥILRODQoR[EXFDTOÕQÕQ
n-EXFDTOÕDGODQGÕUÕOPDVÕԥyani tԥsvirlԥrlԥ ԥVDVODQGÕUÕOPÕúGÕU
4DEDUÕQ Q-EXFDTOÕQÕQ ELU WԥpԥsindԥQ oÕ[DQ GLDTRQDOODUÕQ
VD\ÕQÕQ Q- ROPDVÕ vԥ PXPL GLDTRQDOODUÕQ VD\ÕQÕn
úԥklindԥ ifadԥ ROXQPDVÕQÕQ GVWXU úԥklindԥ DOÕQPDVÕQGD
úDJLUGOԥrin fԥaliyyԥtinԥ üstünlüyün verilmԥsi onlarda inkiúDIHW-
dirici fԥaliyyԥWLQIRUPDODúPDVÕQDúԥUDLW\DUDGÕU
dR[EXFDTOÕQÕQGD[LOLYԥ [DULFLEXFDTODUÕQÕQFԥPLKDTTÕQGD
teoremlԥULVEDWVÕ]GD[LOHGLOPԥsinԥ ED[PD\DUDTRQODUÕQDOÕQPD
SURVHVL SUDNWLN oDOÕúPDODUÕQ KԥOOL ]DPDQÕ DUDúGÕUÕOPÕúGÕU dR[-
258
EXFDTOÕODUP|Y]XVX üçün burada 9-10 saat nԥzԥrdԥ tutulub. Hԥr
bir konkret mövzu üçün mԥ]PXQ VWDQGDUWODUÕQÕQ Kԥmin böl-
mԥdԥ ELUGDKDDoÕTúԥkildԥ verilmԥsi gԥnc müԥllimlԥrin peda-
qoji fԥaliyyԥtinԥ müsbԥt tԥsir göstԥrԥn hal kimi qiymԥtlԥndirilԥ
bilԥr.
“Riyaziyyat-9” müԥllim üçün metodik vԥsaitdԥ mԥzmun
VWDQGDUWODUÕ IRUPDODúGÕUÕODQ úDJLUG EDFDUÕTODUÕ UL\D]L O÷ԥt vԥ
ԥlavԥ UHVXUVODUDUGÕFÕOOÕ÷ÕQÕQYHULOPԥsindԥ úDJLUGOԥrԥ öyrԥdilmԥ-
si nԥzԥrdԥ tutulan mԥTDPODU VDGDODQÕU 7ԥlim prosesindԥ kon-
kret mövzu ilԥ ԥlaqԥdar mԥ]PXQVWDQGDUWODUÕQÕWDPVDGDODPDT
mümkün deyil. Nԥ üçün?
Riyaziyyat tԥlimi inteqrativ kurs olmaqla tԥlimdԥ varislik
prinsipi hԥPLúԥ diqqԥtdԥ VD[ODQÕOPDOÕGÕU)ԥndaxili inteqrasiya
öyrԥdԥn vԥ öyrԥnԥnin istԥyindԥQDVÕOÕROPD\DUDTLVWԥnilԥn möv-
zunun tԥdrisindԥ D\UÕOPD] ELU RE\HNW NLPL P|YFXGGXU %X
ED[ÕPGDQP|Y]XLOԥ ԥlaqԥdar bütün mԥ]PXQVWDQGDUWODUÕQÕQVD-
daODQPDVÕPPNQGH\LO
HԥU KDQVÕ ELU P|Y]XQXQ Wԥdrisi prosesindԥ hԥmin möv-
zunun öyrԥnilmԥVL oQ úDJLUGOԥr ԥVDV VWDQGDUWODUÕ NHoLOPLú
mövzu vԥ RQXQOD ED÷OÕ [DVVԥlԥri) bilmԥli vԥ tԥNUDUODQPDOÕGÕU
Mԥsԥlԥn G]JQoR[EXFDTOÕQÕQVDKԥVLGVWXUXQXúDJLUGOԥrԥ öy-
rԥtmԥNoQúDJLUGOԥr ԥVDVKDQVÕELOLNYԥ bacaUÕTODUDPDOLNRO-
maOÕGÕU"
- mԥlum vԥ mԥOXP ROPD\DQ DQOD\ÕúODU DUDVÕQGD DVÕOÕOÕ÷Õ
müԥyyԥn etmԥk;
- oR[EXFDTOÕQÕQ GD[LOL Yԥ [DULFL EXFDTODUÕQÕQ Fԥminԥ aid
mԥsԥlԥlԥrin hԥllini bilmԥk;
- çevrԥ daxilinԥ vԥ xaricinԥ çԥNLOPLúoR[EXFDTOÕODUÕQ[DV-
sԥlԥrini bilir vԥ mԥsԥlԥ hԥllinԥ tԥtbiq etmԥk;
- oEXFD÷ÕQ ԥsas elementlԥrinin tԥyin edilmԥsini, üçbuca-
÷ÕQ VahԥVLQLQ WDSÕOPDVÕ oQ PԥOXP GVWXUODUÕ Wԥhlil vԥ tԥtbiq
edԥrԥk mԥsԥlԥ hԥll etmԥk vԥ s.
Sadԥdԥn mürԥkkԥbԥ, mԥlumdan mԥFKXOD GR÷UX SULQVLSL
ԥsas tutaraq qeyd olunan mԥOXPDQOD\ÕúODUÕELOPԥdԥQúDJLUGOԥr
yeni mövzunu mԥnimsԥyԥ bilmԥzlԥr. Dԥrsin növündԥn asÕOÕ

259
olmayaraq hԥr bir tԥlim prosesindԥ \HQLOLNPRWLYDVL\DGR÷XUDQ
sԥbԥblԥr mövcuddur. Müԥllimin ԥsas fԥaliyyԥti isԥ qeyd olunan
amillԥULUHDOODúGÕUDQúԥrtlԥri tԥmin etmԥsidir.
Dԥrslikdԥ çevrԥ daxilinԥ vԥ xaricinԥ çԥNLOPLúG]JQoR[-
EXFDTOÕQÕQVDKԥsi oQGVWXUDoÕTúԥkildԥ verilmԥyib. Tԥcrübԥ
göstԥrir ki, orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda tԥdris olunan
EWQ P|Y]XODUÕQ úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥQ úXUOX úԥkildԥ mԥnim-
sԥnilmԥsi mümkün deyil. Bunun müxtԥlif sԥbԥblԥri mövcuddur
vԥ ԥsas faktorlardan biri kimi H\QL \DúD Pԥ[VXV úDJLUGOԥrin
biliklԥrindԥ kԥskin fԥUTLQ ROPDVÕGÕU %X ED[ÕPGDQ Gԥrslikdԥ
bԥzi nԥzԥri biliklԥrin vԥ GVWXUODUÕQ KHo ROPDVD KD]ÕU úԥkildԥ
verilmԥsi vacibdir.
Çevrԥ daxilinԥ vԥ xaricinԥ çԥNLOPLú oR[EXFDTOÕQÕQ VDKԥ-
sinin çevrԥnin radiusundan aVÕOÕOÕ÷ÕGVWXUODUÕQÕQ
;
.
dԥrslikdԥ verilmԥmԥsi zԥLI úDJLUGOԥr üçün tԥlimdԥ ԥlavԥ
problemlԥr yarada bilԥr. Dԥrketmԥnin vԥ öyrԥnilԥn biliklԥrin
yadGDúGDTDOPDVÕPUԥkkԥb proses olmaqla hԥUELUúDJLUGoQ
fԥrqli xüsusiyyԥtlԥrԥ PDOLNGLU%XED[ÕPGDQUL\D]L\\DWWԥlimin-
dԥ özünԥmԥxsus istisnalar mövcuddur. Yԥni “güclü”, “zԥLI´úD-
JLUGDQOD\ÕúÕ]DPDQED[ÕPÕQGDQQLVELGLU
IV fԥsil bԥrabԥrsizliklԥr vԥ vektorlar bölmԥsindԥn ibarԥt-
dir. Metodik vԥsaitdԥ UL\D]L O÷ԥW DGÕ LOԥ birdԥ\Lúԥnli xԥtti
bԥrabԥrsizlik, ikidԥ\Lúԥnli xԥtti bԥrabԥrsizlik, bԥrabԥrsizliklԥr
sistemi, bԥrabԥrsizliklԥr heyԥti, modullu bԥrabԥrsizliklԥr, kvad-
rat bԥrabԥrsizliklԥULQWHUYDOODUVXOXDQOD\ÕúODUÕVDGDODQPÕúGÕU
%XDQOD\ÕúODUPԥzmun VWDQGDUWODUÕQDX\÷XQstandartlar (mԥlum
DQOD\ÕúODUKHVDEROXQXU>46; 150].
9HULOPLú Wԥklifin birdԥ\Lúԥnli iki xԥtti bԥrabԥrsizliklԥr
VLVWHPLúԥklindԥ \D]ÕOPDVÕNYDGUDWEԥrabԥrsizliklԥrin hԥll edil-
mԥsi, bԥrabԥrsizliklԥrin intervallar üsulu ilԥ hԥll edilmԥsi
P|Y]XODUÕQÕQWԥlimi prosesindԥ DUGÕFÕOOÕTYԥ fԥndaxili inteqrasi-
ya gözlԥnilmԥlidir.

260
 %XUDGD IRUPDODúGÕUÕODQ úDJLUG EDFDUÕTODUÕ DúD÷ÕGDNÕ NLPL
veULOPLúGLU>46; 150]:
- bԥrabԥrsizliklԥr sistemi vԥ bԥrabԥrsizliklԥr heyԥtini fԥrq-
lԥndirir vԥ hԥll edir;
- ikidԥ\Lúԥnli xԥtti bԥrabԥrsizliyin hԥllԥU oR[OX÷XQX TUDILN
üsulla tԥqdim edir;
- ikidԥ\Lúԥnli xԥtti bԥrabԥrsizliklԥr sistemini qrafik üsulla
hԥll edir;
- kvadrat bԥrabԥrsizliklԥri cԥbri vԥ qrafik üsulla hԥll edir;
- cԥbri bԥrabԥrsizliklԥri intervallar üsulu ilԥ hԥll edir.
Bԥrabԥrsizliklԥr sistemi vԥ bԥrabԥrsizliklԥr heyԥti anla\Õú-
ODUÕQÕ úDJLUGOԥrԥ öyrԥtmԥk üçün fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\DQÕQ
(Azԥrbaycan dili ilԥ\DUDGÕOPDVÕYDFLEGLU'LOLPL]Gԥ “vԥ”, “vԥ
\D´ ED÷OD\ÕFÕODUÕ RQODUÕQ LúOԥdilmԥVL ]DPDQÕ Qԥticԥlԥrin tԥhlili
vԥ müzakirԥsindԥn sonra tԥnliklԥr sistemi, tԥnliklԥr heyԥti anla-
\ÕúODUÕQÕGD[LOHWPԥk olar.
Tԥklifin, mülahizԥnin tԥhlilindԥ vԥ ԥlaqԥlԥndirilmԥsindԥ
“vԥ´  ED÷OD\ÕFÕVÕQÕQ \HUL Wԥnliklԥr sisteminin hԥllinԥ X\÷XQ
seçilir. A vԥ B mülahizԥlԥrinin “vԥ´ED÷OD\ÕFÕVÕ ilԥ ԥlaqԥlԥndi-
rilmԥsindԥQ DOÕQDQ PUԥkkԥb mülahizԥyԥ A vԥ B mülahizԥlԥ-
ULQLQ NRQ\XQNVL\DVÕ GH\LOLU Yԥ A % NLPL LúDUԥ olunur. Burada
“ ´LúDUԥsi “vԥ´ED÷OD\ÕFÕVÕQÕԥvԥz edir .
“Vԥ´ ED÷OD\ÕFÕVÕQÕQ PODKL]ԥlԥrin kԥVLúPԥsi kimi mücԥr-
rԥdlԥúGLULOPԥVL ]DPDQÕ “ ”, LúDUԥlԥnmԥlԥrinin daxil edilmԥsi
úDJLUGOԥrdԥ asan mԥnimsԥmԥyԥ LPNDQ\DUDGÕU
Yeni qayda ilԥ “ vԥ \D´ ED÷OD\ÕFÕVÕQÕQ GL]\XQNVL\DQÕQ
daxil edilmԥsini tԥmin etmԥk olar. Metodik vԥsaitdԥ diqqԥt
etmԥli mԥTDPODU [VXVL LúDUԥ ilԥ GD[LO HGLOPLúGLU %ԥrabԥrsiz-
liklԥr sisteminin hԥlli sistemԥ daxil olan bԥrabԥrsizliklԥrin
hԥllԥU oR[OX÷XQXQ NԥVLúPԥVLGLU ԤJԥr sistemԥ daxil olan bԥra-
bԥrsizliklԥrdԥn birinin hԥlli yoxdursa, onda sistemin dԥ hԥlli
\R[GXU øNL Eԥrabԥrsizlikdԥn ibarԥt sistemin bԥrabԥrsizliklԥ-
rindԥn biri dԥ\Lúԥnin istԥnilԥn qiymԥtindԥ GR÷UXGXUVDVLVtemin
hԥlli olaraq o biri bԥrabԥrsizliyin hԥlli götürülür [46; 152].

261
 Sual olunur: Qeyd olunan bu tԥklif nԥ oQ GR÷UXGXU Yԥ
EXQXúDJLUGԥ KDQVÕ\ROODL]DKHWPԥk olar.
dR[OXTODUÕQ NԥVLúPԥsi vԥ onlar üzԥrindԥ münasibԥtlԥr
ԥyani tԥsvirlԥ 9HQQ GLDTUDPÕ úDJLUGOԥrԥ mԥlumdur vԥ RQODUÕ
tԥNUDUODPDT ROXU dR[OXTODUÕQ NԥVLúPԥsi hԥPLQ oR[OXTODUÕQ
bütün ortaq elementlԥrindԥn ibarԥW oR[OX÷D GH\LOLU øVWԥnilԥn
oR[OXTOD ERú oR[OX÷XQ ‡) kԥVLúPԥVL ERú oR[OXTGXU <ԥni
vԥ úԥrti daxilindԥ xassԥlԥrinԥ ԥsa-
sԥQ \X[DUÕGD TH\G ROXQDQ WԥkliflԥU GR÷UXGXU %X úԥkildԥ istԥ-
nilԥn nԥzԥriyyԥ praktika ilԥ (ԥyani tԥsvirlԥ) ԥlaqԥlԥndirilԥrԥk
úDJLUGԥ öyrԥdilԥrsԥ onda mԥnimsԥmԥ yüksԥlԥr vԥ úDJLUGOԥr cüzi
hallarda sԥhvԥ yol verԥ bilԥrlԥr.
Bԥrabԥrsizliklԥr heyԥtinin hԥlli isԥ heyԥtԥ daxil olan bԥra-
bԥrsizliklԥrin hԥllԥU oR[OX÷XQXQ ELUOԥúPԥVLGLU dR[OXTODUÕQ
birlԥúmԥsi vԥ birlԥúPԥnin xassԥlԥULúDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn tԥkrar-
lanGÕ÷ÕQGDQ VRQUD Eԥrabԥrsizliklԥr heyԥtinin hԥllinԥ EDúODPDT
daha sԥmԥrԥli olar.
Kvadratik bԥrabԥrsizlikԥrin qrafikin kömԥyi ilԥ hԥll edil-
mԥsindԥ ԥyani tԥsvirlԥULQ TXUXOPDVÕ Yԥ tԥsvirlԥrԥ ԥsasԥn bԥra-
bԥrsizliklԥULQ LúDUԥlԥrinin dԥ\LúGLULOPԥsi proseslԥrinin daxil
edilmԥsi fԥQGD[LOL P|Y]XODUÕQ |\Uԥnilmԥsinԥ xidmԥt edir.
Bԥrabԥrsizliklԥrin intervallar üsulu ilԥ hԥll edilmԥsindԥ ԥnԥnԥvi
dԥrsliklԥrdԥ P|YFXG \DQDúPDODU ԥsas götürülԥrԥk bԥzi cüzi
fԥrqlԥr mövcuddur. Bԥrabԥrsizliyin hԥr iki tԥrԥILPRGXOLúDUԥsi
daxilindԥ olduqda ona ekvivalent bԥrabԥrsiz-
OL\LQ \D]ÕOPDVÕ Yԥ hԥll edilmԥsi üçün tԥklif edilԥn praktik
\DQDúPDGD bԥrabԥrsizliyinin hԥlli ümumilԥú-
dirmԥ kimi qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr. Mԥsԥlԥn
bԥrabԥrsizliyinin hԥlli ona ekvivalent olan
bԥrabԥrsizliyinin hԥllinԥ gԥtirilir. ,
bԥrabԥrsizliklԥrinin a parametrinin müxtԥlif qiymԥtlԥrindԥ hԥlli
vԥ tԥhlili xüsusidԥn ümumiyԥ keçidin ilkin mԥrhԥlԥsi hesab
edilԥ bilԥr. Bu bölmԥdԥ tibbԥ, biznesԥ, maksimum mԥdaxil vԥ
s. kimi mԥzmuna aid mԥsԥlԥlԥr verilib.

262
 Mԥsԥlԥ 1WLEEԤU]DTGDEDNWHUL\DODUÕQVD\FDoR[DOPDVÕ-
QÕQ WHPHSUDWXUGDQ DVÕOÕOÕ÷Õ funksi-
\DVÕ LOԥ ifadԥ edilir. T temperaturu selsi ilԥ göstԥrilir vԥ
 +DQVÕ WHPSHUDWXUGD EDNWHUL\DODUÕQ VD\Õ PLQL-
mum olacaq? [46; 75]
Bu mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ úԥrtindԥn
istifadԥ ROXQPD\ÕE 0ԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ hԥU KDQVÕ YHUL-
lԥQ úԥrtdԥn istifadԥ olunmursa, onda bu nԥ oQ YHULOPLúGLU
VXDOÕúDJLUGOԥr üçün müԥyyԥQPRWLYDVL\D\DUDWPDOÕGÕU0ԥsԥlԥ-
nin hԥOOLDúD÷ÕGDNÕNLPLYHUilib:

%DNWHUL\DODUÕQ VD\FD oR[DOPDVÕQÕQ WHPSHUDWXUGDQ DVÕOÕ-

OÕ÷ÕQÕJ|VWԥrԥQ1WIXQNVL\DVÕPLQLPXPDPDOLNGLU
olduqda olar.
.YDGUDW IXQNVL\DQÕQ TUDILNLQLQ TXUXOPDVÕ TD\GDVÕ úDJLUG-
lԥrԥ mԥOXP ROGX÷XQGDQ WDP NYDGUDWD D\ÕUPDTOD
IXQNVL\DVÕQÕQԥn kiçik qiymԥWLQLQWDSÕOma-
VÕQD HKWL\DF \R[GXU ifadԥsinԥ ԥsasԥn olar.
ROGX÷XQGDQ EDNWHUL\DODUÕQ VD\ÕQÕQ PLQLPXP
ROPDVÕ DúNDUGÕU IXQNVL\DVÕ oQ
ROGX÷XQGDQ RQXQ \DOQÕ] ԥn kiçik qiymԥti var.
ROGX÷XQGDQ Pԥsԥlԥnin yeganԥ hԥlli var. Hԥtta
EX úԥrt verilmԥsԥ mԥsԥlԥnin hԥllindԥ problem olmayacaq.
Çünki prosesi ԥyanilԥúGLUԥn vԥ UL\D]LTDQXQDX\÷XQOX÷Dԥsasla-
nan ifadԥ TH\G ROXQDQ úԥUWL GROD\ÕVÕ \ROOD |]QGԥ ԥks etdirir.
Lakin fԥndaxili inteqrasiyada úԥrti mԥsԥlԥdԥki
digԥUDVÕOÕOÕ÷ÕWԥhlil etmԥyԥ LPNDQ\DUDGÕU
9HNWRUDQOD\ÕúÕNRRUGLQDWPVWԥvisindԥ YHNWRUODUÕQWԥsviri,
vektorun istiqamԥWLX]XQOX÷u, vektorlar üzԥrindԥ ԥmԥllԥr möv-
263
]XODUÕQÕQ úԥrhindԥ SUDNWLN oDOÕúPDODUD VWQON YHULOPLú Yԥ
nԥzԥULPDWHULDOODUTÕVDYԥ NRQNUHWGD[LOHGLOPLúGLU
Bu bölmԥdԥ vektorun komponentlԥri vԥ triqonometrik
nisbԥtlԥU D\UÕ P|Y]X NLPL YHULOPLúGLU %X P|Y]X WULTRQRPHt-
UL\DQÕQWԥtbiqi ilԥ riyazi vԥ fiziki mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ istifadԥy
LPNDQ \DUDGÕU 9HNWRUXQ NRRUGLQDW PVWԥvisindԥ tԥsviri, onun
oxlar üzrԥ SUR\HNVL\DVÕ YHNWRUXQ LVWLTDPԥtinin triqonometrik
IXQNVL\DODUÕQ TL\Pԥtinԥ nԥzԥrԥn müԥyyԥn edilmԥsinin ԥyani
úԥkildԥ verilmԥsi fԥnlԥUDUDVÕԥlaqԥnin tԥtbiqinԥ úԥUDLW\DUDGÕU
Koordinat müstԥvisindԥ YHULOPLú vektorunun kompo-
nentlԥrlԥ \D]ÕOÕúÕQÕQ WULTRQRPHWULN QLVEԥtlԥrin kö-
mԥyilԥ ifadԥ ROXQPDVÕ Pԥlum sistem ԥVDVÕQGD UHDOODúGÕUÕO-
PÕúGÕU y

x
0 ax
ùԥkil 3.6.3
ùԥkil 3.6.3-ԥ ԥsasԥQ TH\G ROXQDQODUÕQ DúNDU ROXQPDVÕQGD
úDJLUGOԥr çԥtinlik çԥkmirlԥr. Burada mԥOXPDQOD\ÕúODUODԥsasԥn
ROGX÷XQGDQ
olar. Vektorun istiqamԥtinin kimi müԥyyԥn edilmԥ-
sindԥ vektorunun oxa nԥzԥrԥn ԥmԥlԥ gԥWLUGL\L EXFDTODUÕQ
növlԥri tԥsvir ԥVDVÕQGD úDJLUGԥ izah edildikdԥ vԥ RQODUÕQ
tԥhlilinin müzakirԥVLDSDUÕOGÕTGDúDJLUGOԥrdԥ mԥntiqԥ ԥsaslanan
biliklԥU IRUPDODúGÕUÕOÕU %X P|Y]XGD YHULOԥn vԥ úDJLUGOԥr üçün
PDUDTOÕRODQELUPԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 15. Topun hԥrԥkԥWLPRGXOXPPH\OEXFD÷Õƒ
olan vԥ modulu 10 PPH\O EXFD÷Õ ƒ  RODQ kimi iki
264
vektorla tԥVYLU HGLOPLúGLU 7RSXQ \HUGԥ\LúPԥsini göstԥrԥn
vektoru (modulunu vԥ PH\OEXFD÷ÕQÕWDSÕQ>45;165].

150°

40° X
0
ùԥkil 3.6.4

Bu mԥsԥlԥ fizika fԥnninin “mexanika” bölmԥsinԥ aiddir.

Eyni zamanda tԥqdim olunan mövzu ԥVDVÕQGD UL\D]L Pԥsԥlԥ
kimi qԥbul etmԥk olar. FԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\DGD PXPL DQOD-
\ÕúODUDYHULOԥn tԥriflԥr tԥKULIROXQPDPDOÕGÕU
“Topun hԥrԥkԥti modulu” nԥ demԥkdir? FL]LNDGDQ úDJLUG-
lԥrԥ mԥlumdur ki, cismin hԥrԥkԥti mövcuddursa, onda onun tra-
yekWRUL\DVÕ Yԥ yerdԥ\LúPԥsi var. Mԥsafԥ mԥnfi ԥdԥdlԥ ifadԥ
oluna bilmԥ] ùDJLUGOԥrԥ LQWHTUDVL\DQÕ UHDOODúGÕUPDT oQ
DúD÷ÕGDNÕúԥkildԥ suallara müraciԥt etmԥk olar:
- FLVPLQ WUD\HNWRUL\DVÕ Yԥ yerdԥ\LúPԥsi dedikdԥ nԥ EDúD
GúUVQ]
- cismin hԥrԥkԥWL ]DPDQÕ KDQVÕ úԥrt daxilindԥ trayektoriya
ilԥ yerdԥ\LúPԥ üst-üstԥ Gúԥr;
- YHNWRU DQOD\ÕúÕ TH\G ROXQDQODUGDQ KDQVÕQÕQ PXPL-
lԥúGLULOmԥsidir;
- nԥ vaxt yerdԥ\LúPԥ VÕIra bԥrabԥr ola bilԥr;
Cismin hԥrԥkԥtini xarakterizԥ edԥn kԥmiyyԥtlԥrin fiziki
mԥQDVÕ LOԥ WDQÕú RODQ úDJLUGOԥU DUWÕT ³KԥrԥkԥW PRGXOX´ DQOD\Õ-
úÕQdan istifadԥ etmԥz. Mԥsԥlԥnin hԥllindԥ verilԥn
265
 ifadԥsindԥ qԥEXO HGLOPLú
hesablama sisteminԥ nԥzԥrԥn istiqamԥti müԥyyԥnlԥúGLULU
9HNWRUODUÕQ Wԥtbiqi ilԥ mԥsԥlԥlԥrin hԥll edilmԥsi mövzu-
sunda real hԥyati mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥU GD[LO HGLOPLúGLU Bԥzi
mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ oR[ YD[W DSDUDQ KHVDEODPDODUÕQ ROPDVÕ
mԥzmuna daxil edilԥn ԥdԥdi qiymԥtlԥrdԥ nԥzԥrԥ DOÕQPD\ÕE
ùDJLUGOԥrin tez-tez kalkulyatorlardan istifadԥ etmԥsi isԥ onlarda
hԥtta sadԥ KHVDEODPDODUÕQDSDUÕOPDVÕYԥUGLúOԥrini zԥiflԥdir.
V fԥsil DUGÕFÕOOÕTODUKԥndԥsi çevrilmԥlԥr, hԥrԥkԥt bölmԥlԥ-
rini ԥhatԥ edir.
ԤdԥGL DUGÕFÕOOÕTODU E|OPԥsindԥ ԥdԥGL DUGÕFÕOOÕTODU ԥdԥdi
silsilԥ, ԥdԥdi silsilԥnin n-ci hԥddinin düsturu, ԥdԥdi silsilԥnin
hԥdlԥrinin xassԥlԥri, ԥdԥdi silsilԥnin ilk n hԥddinin cԥmi, hԥn-
dԥsi silsilԥ, hԥndԥsi silsilԥnin xassԥlԥri, hԥndԥsi silsilԥnin ilk n
hԥddinin cԥmi düsturu vԥ olduqda sonsuz hԥndԥsi sil-
silԥnin cԥPL P|Y]XODUÕ úԥUK ROXQPXúGXU %X E|OPԥdԥ verilԥn
mövzular digԥr bölmԥlԥrԥ nisbԥtԥQWDPTÕVDYԥ GRO÷XQúԥkildԥ
ifadԥ ROXQPXúGXU 0HWRGLN Yԥsaitdԥ mԥ]PXQ VWDQGDUWODUÕ
úDJLUGEDFDUÕTODUÕO÷ԥt (riyazi) vԥ ԥlavԥ resurslar hԥr bir möv-
]X\DX\÷XQPXPLúԥkildԥ YHULOPLúGLU
Burada “Hԥndԥsԥ” mԥzmun xԥttinin elementlԥri hԥndԥsi
çevrilmԥlԥr, hԥrԥkԥWP|Y]XODUÕLOԥ ԥNVROXQPXúGXr. Paralel kö-
çürmԥ vԥ onun nԥticԥsindԥ qeyd olunan fiqurun koordinat-
ODUÕQÕQ H\QL YDKLG Tԥdԥr dԥ\LúPԥsi ԥdԥGL DUGÕFÕOOÕ÷ÕQ ELU Q|Y
kimi qԥbul edilԥ bilԥU %X ED[ÕPGDQ TH\G ROXQDQ EX P|Y-
]XODUÕQDUGÕFÕOOÕTODGD[LOHGLOPԥsi mԥqbul hesab oluna bilԥr. Bu
yDQDúPD\D X\÷XQ RODUDT SDUDOHO N|oUPԥdԥ düz xԥtt paralel
düz xԥttԥ (özünԥ) çevrilir. Paralel köçürmԥ hԥrԥkԥWROGX÷XQGDQ
bir fiqurun digԥrinԥ çevrilmԥsindԥ nöqtԥlԥU DUDVÕQGDNÕ Pԥsa-
fԥlԥU VDELW TDOÕU +ԥr bir paralel köçürmԥ koordinat sisteminԥ
nԥzԥrԥn müԥyyԥn vektoru tԥsvir edir. Demԥli, paralel köçürmԥ-
dԥ fiqurun bütün nöqtԥlԥrinin yerdԥ\Lúmԥsi vahid vektor üzrԥ
LFUD HGLOLU 0|Y]XODUÕQ GD[LO HGLOPԥsindԥ ԥksetmԥ, dönmԥ
mԥsԥlԥlԥrinԥ [VXVL \HU D\UÕOPÕú Yԥ onODUÕQ YHNWRUODUOD LIDdԥ-
sinԥ aid tԥsviri mԥsԥlԥlԥrin hԥOOLDUDúGÕUÕOPÕúGÕU

266
 VI fԥsildԥ statistika vԥ ehtimal mԥzmun xԥtlԥrinԥ aid mԥlu-
PDWÕQ TUXSODúGÕUÕOPDVÕ PԥOXPDWÕQ WH]OL\L QLVEL WH]OLN Pԥlu-
PDWÕQSD\ODQPDVÕTUDILNOԥri, mԥOXPDWÕQDQDOL]LYԥ tԥqdimi, tez-
OLNSD\ODQPDVÕQDJ|Uԥ ԥdԥdi orta, tezOL\LQSD\ODQPDúԥkli, per-
mutasiya, kombinezon, HKWLPDOÕQKHVDEODQPDVÕP|Y]XODUÕúԥrh
HGLOPLúGLU
MԥOXPDWÕQTUXSODúGÕUÕOPDVÕYԥ tԥTGLPDWÕP|Y]XVXQGDPԥ-
luPDWÕQVLQLIOԥr üzrԥ TUXSODúGÕUÕOPDVÕWH]OLNOԥrin müԥyyԥn edil-
mԥsi, tezlik cԥdvԥlinin tԥrtib edilmԥsi nümunԥ (mԥsԥlԥ) üzԥ-
rindԥ izah edilib. Bu mövzular ԥvvԥllԥr orta mԥktԥbin riyaziy-
yat kursunda tԥGULV ROXQPD\ÕE 0ԥOXPDWÕQ WH]OL\L QLVEL WH]OLN
vԥ RQODUODED÷OÕGLJԥr mԥsԥlԥlԥr Sovet tԥhsili dövründԥ bԥzi ali
mԥktԥblԥrin II vԥ ,,, NXUVODUÕQGD Wԥdris olunub. Dünya tԥhsil
sisteminԥ müvafiq orta mԥktԥb kursunda riyaziyyat fԥnni ilԥ
ԥlaqԥdar hԥUKDQVÕ\HQLDQOD\ÕúODUÕQGD[LOHGLOPԥsindԥ ilkin ola-
UDT HNVSHULPHQWLQ DSDUÕOPDVÕ ]ԥruridir. Eksperimentin nԥti-
cԥsinԥ X\÷XQ \HQL GD[LO HGLOԥQ DQOD\ÕúODUOD ԥlaqԥdar nԥticԥlԥr
müzakirԥ edilmԥlidir. Tԥԥssüflԥr olsun ki, bu gün belԥ ekspe-
rimentlԥU DSDUÕOPDGDQ RUWD Pԥktԥb kursuna ԥvvԥllԥr ali mԥk-
tԥblԥrdԥ tԥdris olunan nisbԥtԥn çԥWLQP|Y]XODUGD[LOHGLOPLúGLU
MԥOXPDWÕQWRSODQPDVÕYԥ tԥqdim edilmԥsi sayca müxtԥlif para-
metrlԥrԥ görԥ tԥhlil edilԥ bilԥr. Statistika vԥ ehtimal mԥzmun
xԥtlԥrinin elementlԥri orta mԥktԥbin bütün siniflԥri üzrԥ riya-
ziyyat kursunda verilib. Müxtԥlif vԥ \HQL DQOD\ÕúODUÕQ GD[LO
edilmԥsindԥ ümumi vԥ JHQLúDGODUGDQLVWLIDGԥ elmi vԥ metodik
ED[ÕPdan düzgün deyil. MԥOXPDWÕQ TUXSODúGÕUÕOPDVÕ Wԥqdim
edilmԥsi, mԥOXPDWÕQ SD\ODQPDVÕ TUDILNOԥUL DGÕ DOWÕQGD P|Yzu-
nun verilmԥsi ԥvԥzinԥ nisbi tezlik vԥ onun dԥ\LúPԥsi, tezlik
KLVWRTUDPÕWH]OLNSROLTRQXNLPLNRQNUHWDQOD\ÕúODUÕQGD[LOHGLO-
mԥsi mԥqsԥdԥX\÷XQGXU %X P|Y]XODUÕQ Wԥdrisindԥ mԥzmun
VWDQGDUWODUÕFԥdvԥOGLDTUDPKLVWRTUDPSROLTRQTUDILNúԥkildԥ
YHULOPLúPԥOXPDWODUÕQGԥrk edilmԥsi vԥ tԥhlili nԥzԥrdԥ tutulur.
%X P|Y]XODUÕQ GD[LO HGLOPԥVL DUGÕFÕOOÕ÷ÕQD X\÷XQ úDJLUGlԥr
statistik mԥlumatlar ԥVDVÕQGD \DUDQDQ YDULDQWODUÕQ WH]OL\L
cԥdvԥlinin tԥrtib edilmԥsini vԥ GLDTUDPÕQ TXUXOPDVÕQÕ bilmԥli-

267
dirlԥr. Dԥrslikdԥ mԥOXPDW ED]DVÕQÕQ VLVWHPOԥúGLULOPԥsi vԥ tԥq-
GLPLQLQDúD÷ÕGDNÕNLPLPXPLOԥúGLULOPԥsi nԥzԥrdԥ tutulur.
- MԥOXPDW WRSOXVXQGDNÕ ԥdԥdi qiymԥtlԥrԥ (vԥ ya kateqo-
riyalara- rԥng, növ, vԥ s.) görԥ mԥlumatlar siniflԥrdԥ - inter-
YDOODUGD TUXSODúGÕUÕOÕU 6LQLIOԥULQ VD\ÕQÕQ 5 ilԥ  DUDVÕQGD RO-
PDVÕW|YVL\ԥ edilir;
- Siniflԥrin-LQWHUYDOODUÕQ |OoV Pԥyyԥn edilir. Bunun
üçün mԥOXPDWÕQԥn böyük vԥ ԥn kiçik qiymԥtlԥr fԥrqi siniflԥrin
VD\ÕQDE|OQU4LVPԥtdԥ DOÕQDQԥdԥdin tam hissԥsi sinfin ölçü-
sü kimi qԥbul edilir;
- Hԥr bir sinfin – LQWHUYDOÕQVԥrhԥd qiymԥtlԥrinin ԥn böyük
vԥ ԥn kiçik qiymԥti müԥyyԥQHGLOLU%LULQFLLQWHUYDOÕQԥn kiçik
qiymԥti verilԥn mԥlumatlardan seçilir, ԥn böyük qiymԥt isԥ
sinfin ölçüsünԥ görԥ WDSÕOÕU
- Tezlik cԥdvԥli qurulur. Cԥdvԥldԥ siniflԥrin sԥrhԥd qiy-
mԥtlԥri, mԥOXPDWD X\÷XQ WH]OLN WHOOԥ vԥ ԥdԥdlԥ göstԥrilir [46;
208].
%X DQOD\ÕúODUÕQ PXPL úԥkildԥ 9-FX VLQLI úDJLUGOԥri üçün
bu úԥkildԥ verilmԥsi hesab edirԥm ki, mԥ]PXQ ED[ÕPÕQGDQ
mürԥkkԥE\DúYԥ bilik sԥviyyԥlԥrinԥ X\÷XQGH\LO
Dԥrslikdԥ verilԥn mԥlumatlar üzԥrindԥ müԥyyԥn ԥmԥliy-
yatODUDSDUÕOGÕTGDQVRQUD Kԥr bir ԥmԥOL\\DWDX\÷XQ \HQLDQOD-
\ÕúODU oQ RUWD TL\Pԥt, nisbi tezlik vԥ sinfin qiymԥti daxil
HGLOLU%XDQOD\ÕúODUÕQKԥr biri sadԥ mԥsԥlԥlԥrin üzԥrindԥ tԥhlil
edildikdԥQ VRQUD PXPL úԥkildԥ daxil edilԥ bilԥr. Sinfin orta
qiymԥti sinfin ԥn kiçik sԥrhԥd qiymԥti ilԥ ԥn böyük sԥrhԥd qiy-
mԥtinin cԥPLQLQ \DUÕVÕQD Eԥrabԥrdir. Burada “VLQLI DQOD\ÕúÕ”
müxtԥlif tԥbiԥtli obyektlԥrin tԥ\LQROXQGX÷XSDUDPHWUOԥrin ölçü-
V NLPL EDúD GúOU 3DUDPHWUOԥrin ölçüsü isԥ ԥdԥdi qiymԥtlԥ
xarakterizԥ olunur. Mԥsԥlԥn [2; @SDUoDVÕP[Wԥlif növ obyekt-
lԥrin parametrik qiymԥtlԥrini ifadԥ etmԥsinԥ baxmayaraq onun
orta qiymԥti olar. Sinfin tezliyi ilԥ nisbi tezliyini
TDUÕúGÕUPDTROPD]7H]OLNNRQNUHWVLQLIoQPԥluPDWÕQVD\ÕQÕ
ifadԥ edir. Nisbi tezlik sinfin tezliyinin qiymԥtinin ümumi
mԥOXPDWÕQ VD\ÕQD RODQ QLVEԥti kimi müԥyyԥn HGLOLU %DúTD
268
sözlԥ, nisbi tezlik müԥyyԥn (verilԥn) mԥOXPDWÕQ PXPL Pԥlu-
PDWÕQ KDQVÕ KLVVԥsini tԥúNLO HWGL\LQL J|VWԥrir. Dԥrslikdԥ nisbi
tezliyԥ verilԥn tԥrif hadisԥQLQ HKWLPDOÕQD YHULOԥn tԥrifԥ çox
R[úDUGÕU \D[ÕQGÕU 0HWRGLN Yԥsaitdԥ isԥ bu mԥsԥlԥlԥrԥ
a\GÕQOÕTJԥtirilmԥyib.
HadisԥQLQHKWLPDOÕQDYHULOԥn tԥriflԥr elmi vԥ metodik ԥdԥ-
EL\\DWODUGDDúD÷ÕGDNÕNLPL[DUDNWHUL]ԥ olunur:
- HKWLPDOÕQNODVVLNWԥrifi;
- HKWLPDOÕQVWDWLVWLNWԥrifi;
- HKWLPDOÕQKԥndԥsi tԥrifi;
- HKWLPDOÕQDNVLRPDWLNWԥrifi.
(KWLPDOÕQNODVVLNWԥrifini 1812-ci ildԥ /DSODVYHUPLúGLU
A hadisԥVL P [VXVL KDOD D\UÕOPÕúVD Yԥ hԥr bir xüsusi hal
cüt-FWX\XúPD\DQH\QLLPNDQOÕWDPTUXSWԥúNLOHGԥn n sayda
halODUÕQ GD[LOLQGԥdirsԥ, nisbԥtinԥ hadisԥQLQ HKWLPDOÕ GH\LOLU
vԥ p(A) ilԥ LúDUԥ edilir.

n VÕQDT NHoLUGLNGLNGԥ hadisԥQLQ IDNWLNL EDú YHUGL\L VÕQDT-

ODUÕQ VD\ÕQÕQ NHoLULOԥQ VÕQDTODUÕQ VD\ÕQD QLVEԥtinԥ hadisԥnin
nisbi tezliyi deyilir. HadisԥQLQ  EDú YHUGL\L VÕQDTODUÕQ VD\ÕQÕ
Mn(A), nisbi tezliyi Wn(A) ilԥ LúDUԥ etsԥk, onda nisbi tezlik belԥ
ifadԥ olunur:

6ÕQDTODUÕQ VD\Õ NLID\ԥt qԥdԥr çox olduqda hadisԥnin ehti-

PDOÕ RQXQ \D QLVEL WH]OL\LQԥ bԥrabԥr vԥ \D RQD oR[ \D[ÕQ ELU
ԥdԥdԥ deyilir. YԥQLDúD÷ÕGDNÕLúDUԥlԥnmԥ GR÷UXGXU

ÖlçülԥQ'REODVWÕQDDWÕOPÕúFLVPLQEXREODVWÕQGD[LOLQGԥki
D1 REODVWÕQD GúPԥsi hadisԥVLQLQ HKWLPDOÕQD Kԥndԥsi ehtimal
deyilir vԥ bu ehtimal D1-in ölçüsünün D ölçüsünԥ nisbԥtinԥ
bԥrabԥrdir:

269
 D

ùԥkil 3.6.5

Burada mes ölçü demԥkdir [45; 508].

Ԥgԥr nisbi tezliklԥ hadisԥQLQ HKWLPDOÕQÕ NODVVLN Wԥrifini)
müqayisԥ etsԥk, görԥULN NL HKWLPDOÕQ NODVVLN WԥULIL VÕQDTODUÕQ
DSDUÕOPDVÕQÕ Wԥlԥb etmir. Amma nisbi tezlik VÕQDTODUÕQ VHoL-
min) hökmԥQDSDUÕOPDVÕQÕWԥlԥEHGLU%DúTDV|]Oԥ, ehtimal tԥc-
rübԥdԥn ԥvvԥl, nisbi tezlik isԥ tԥcrübԥdԥQ VRQUD KHVDEODQÕU
Demԥli, dԥrslikdԥ tԥTGLP ROXQDQ QLVEL WH]OLN DQOD\ÕúÕ VWDWLVWLN
DUDúGÕUPDQÕQ Qԥticԥsinin ehtimalla ifadԥsini müԥyyԥnlԥúGLULU
<X[DUÕGDTH\GROXQDQODUQԥzԥrԥ DOÕQPDTODQLVELWH]OLNHKWLPD-
OÕQVWDWLVWLNWԥULILQLQ[VXVLKDOÕNLPLTԥbul edilԥ bilԥr.
Qeyd edԥk ki, hadisԥQLQHKWLPDOÕQÕQPԥlum tԥriflԥrinin hԥr
birinin özünԥmԥxsus fԥrqli xüsusiyyԥtlԥri var. Mԥsԥlԥn hԥndԥsi
HKWLPDOÕVÕIÕURODQKDGLVԥni mümkün olmayan hesab etmԥk ol-
maz. Belԥ ki, müstԥvinin müԥyyԥQ REODVWÕQGDQ Wԥsadüfi
götürülԥn bir nöqtԥnin hԥPLQ REODVWÕQ GD[LOLQGԥ yerlԥúԥn hԥr
KDQVÕ SDUoDQÕQ Q|TWԥVL ROPDVÕ KDGLVԥVLQLQ HKWLPDOÕ VÕIÕU ROD
bilԥU /DNLQ EX KDOÕ mümkün olmayan hadisԥ hesab etmԥk ol-
maz, belԥ ki, nöqtԥ hԥPLQ SDUoDQÕQ ]ԥrinԥ Gúԥ bilԥr. Mԥlu-
maWÕQ SD\ODQPD TUDILNL WH]OLN KLVWRTUDPÕQD ԥVDVODQÕU 0ԥlu-
PDWÕQ WH]OLN KLVWRTUDPÕQÕ TXUPDT oQ DúD÷ÕGDNÕ Pԥrhԥlԥlԥrԥ
ԥmԥOROXQPDOÕGÕU
- siniflԥrin ölçüsü sԥrhԥd qiymԥtlԥri ilԥ vԥ ya sinfin orta
qiymԥti ilԥ üfüqi oxda, tezliklԥrin qiymԥti isԥ úDTXOL R[GD
yerlԥúGLULOLU

270
 - KLVWRTUDPÕQTRQúXVWXQODUÕELU-birinԥ WR[XQPDOÕGÕU%Dú-
qa sözlԥ, sԥrhԥd qiymԥtlԥri elԥ müԥyyԥn edilmԥlidir ki, düzbu-
FDTOÕODUDUDVÕQGDERúOXTTDOPDVÕQ%XUDGD-ci sinfin ԥn böyük
qiymԥti ilԥ 2-ci sinfin ԥn kiçik qiymԥWLDUDVÕQGDNÕIԥrq (mԥsafԥ)
tԥyin edilmԥlidir.
Mԥsԥlԥn 1-ci sinfin dԥ\LúPԥ LQWHUYDOÕ -18, ikinci sinfin
dԥ\LúPԥ LQWHUYDOÕ -30 olarsa, onda bu siniflԥU DUDVÕQGDNÕ
mԥsafԥ 19 – 18 = 1 olar. Bu mԥsafԥ LNL TRQúX VLQLI DUDVÕQGD
bԥrabԥU E|OúGUOU 2UWD TL\PԥW  ROGX÷XQGDQ -ci sinfin
sԥrhԥddi 7,5 – 18,5, 2-ci sinfin sԥrhԥddi isԥ 19,5 – 30,5 vԥ s.
olacaq.
MԥOXPDWÕQ SD\ODQPD WH]OL\LQLQ TUDILN RODUDT ԥks etdiril-
mԥsi tezlik pROLTRQX DGODQÕU 7H]OLN SROLTRQX LNL VXOOD YHULOԥ
bilԥr.
1. Histoqramdan istifadԥ etmԥklԥ;
2. Tezlik cԥdvԥlindԥn istifadԥ etmԥklԥ.
Bu poliqonlara görԥ mԥOXPDWÕDQDOL]HWPԥk vԥ ԥlavԥ mԥlu-
matlar ԥldԥ etmԥk olar [45; 211].
BirlԥúPԥlԥr nԥzԥriyyԥsinin elementlԥUL P|Y]XODUÕ ԥnԥnԥvi
XI sinfin “Cԥbr vԥ DQDOL]LQEDúODQ÷ÕFÕ´ dԥrsliyindԥ YHULOPLúGLU
Kurikulum ԥsaVÕQGD \D]ÕODQ P|YFXG ³ 5L\D]L\\DW-9” dԥrsli-
yindԥ bu materiaOÕQ HNVSHULPHQWGԥn keçirilmԥdԥn verilmԥsi
ciddi problemlԥULQ \DUDQPDVÕQD Vԥbԥb ola bilԥr. Permutasiya,
kombinezon, ehtiPDOÕQ KHVDEODQPDVÕQD DLG Pԥsԥlԥ hԥlli
P|Y]XODUÕQGDYHULOԥQDQOD\ÕúODUÕQGD[LOHGLOPԥsindԥ úDJLUGOԥrin
\DúYԥ bilik sԥviyyԥlԥri tam nԥzԥrԥ DOÕQPD\ÕE
Kombinezon Q HOHPHQWOL oR[OX÷XQ N HOHPHQWOL alt çox-
OX÷XGXUQHOHPHQWOLoR[OX÷XQNHOHPHQWOLDOWoR[OXTODUÕQÕQVD\Õ
nCk ilԥ LúDUԥ olunur vԥ “kombinezon n elementdԥn k” kimi
oxunur [45; 222].
Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda bԥ]L DQOD\ÕúODUÕQ GD[LO
edilmԥsindԥ vԥ LúDUԥlԥnmԥsindԥ xüsusi qaydalar YDUNLRQODUÕQ
dԥ\LúGLULOPԥsi vԥ ya yenisi ilԥ ԥvԥ]ROXQPDVÕSHGDTRMLED[ÕP-
dan yolverilmԥzdirQHOHPHQWOLoR[OX÷XQNHOHPHQWOLP[Wԥlif
DOW oR[OXTODUÕQÕQ Kԥr birinԥ n elementli oR[OX÷XQ N HOHPHQWOL

271
tԥkUDUVÕ] NRPELQH]RQX GH\LOLU Yԥ NLPL LúDUԥ olunur. Dԥrs-
likdԥ n vԥ k üçün úԥrtinin verilmԥmԥsi vԥ Q&N LúD-
rԥdԥn istifadԥ tԥlim prosesindԥ vԥ gԥlԥcԥkdԥ úDJLUGOԥr üçün ԥla-
vԥ problemlԥULQ \DUDGÕOPDVÕQD LPNDQ \DUDGÕU 'ԥrslikdԥ
DUDQMHPDQKDTTÕQGDPXPL\\ԥtlԥ mԥlumat verilmԥyib. Dԥrslik
müԥlliflԥri bunXDúD÷ÕGDNÕVԥbԥblԥ ԥVDVODQGÕUÕEODU
Dԥrsliklԥrdԥ motivasiya mԥsԥlԥsindԥ TR\XOPXú VLWXDVL\D
permutasiyaya aiddir vԥ n elementdԥQQHOPHQWLQEWQLúWLUD-
NÕYԥ mümkün yerdԥ\LúPԥsi ilԥ G]OúQԥzԥrdԥ tutulur. Çoxlu-
÷XQ Q elementindԥQ U HOHPHQWLQ LúWLUDNÕ ilԥ \DUDGÕODQ G]Oú
isԥ DUDQMHPDQ DGODQGÕUÕOÕU ԤVOLQGԥ aranjeman n elementdԥn r
HOHPHQWLQ G]Oú Yԥ LúWLUDNÕ LOԥ \DUDGÕODQ SHUPXWDVL\DODUÕQ
VD\ÕGÕU$YURSD7UNL\ԥ$%ùNLPL|ONԥlԥrin ԥdԥEL\\DWODUÕQGD
dԥrsliklԥrindԥ ELU DQOD\ÕúGDQ LVWLIDGԥ etdiyini nԥzԥrԥ alaraq
dԥrsliyԥ \DOQÕ]SHUPXWDVL\DDQOD\ÕúÕGD[LOHGLOPLúGLU>46; 225].
Müԥlliflԥrin bu fikri ilԥ UD]ÕODúPDT PPNQ GH\LO 1ԥ
üçün?
3HUPXWDVL\D V|] IUDQVÕ]FD ³SHUPXWDWLRQ´ V|]QGԥn
götürülüb vԥ mԥQDVÕ \HUGԥ\LúPԥ demԥkdir. Elmi vԥ metodik
ԥdԥbiyyatlDUGD Q HOHPHQWOL oR[OX÷XQ EWQ PPNQ SHUPX-
WDVL\DODU VD\Õ Q (n faktorial) ԥdԥdinԥ bԥrabԥrdir vԥ DúD÷ÕGDNÕ
kimi ifadԥ olunur.
(1)
Q HOHPHQWOL oR[OX÷XQ N HOHPHQWOL QL]DPOÕ DOW oR[OX÷XQD Q
HOHPHQWOL oR[OX÷XQ N HOHPHQWOL DUDQMHPDQÕ GH\LOLU Yԥ kimi
LúDUԥ olunur.
– “aranjeman n elementdԥn k” kimi oxunur.
A – ³DUDQMHPHQW´IUDQVÕ]V|]QQELULQFLKԥrfidir, “yerlԥú-
dirmԥk, nizama salmaq” mԥQDVÕQÕYHULU
Q HOHPHQWOL oR[OX÷XQ EWQ PPNQ N HOHPHQWOL
DUDQMHPDQODUÕQÕQVD\ÕQԥdԥdindԥQEDúOD\DUDTQ– k + 1 ԥdԥdinԥ
kimi bütün natural ԥdԥdlԥULQDUGÕFÕOKDVLOLQԥ bԥrabԥrdir, yԥni
(2)
$UDQMHPDQÕQWԥrifinԥ görԥ úԥrti ödԥnilmԥlidir vԥ
QHOHPHQWOLoR[OX÷XQNHOHPHQWOLDUDQMHPDQÕHOԥ k elementli
272
SHUPXWDVL\DGÕU
(2) düsturunda n = k qԥbul etsԥk, onda olar.
DemԥOL DUDQMHPDQ SHUPXWDVL\DQÕQ [VXVL KDOÕGÕU %XQX
dԥrslikdԥ EXúԥkildԥ daxil edilmԥsindԥ heç bir elmi vԥ metodiki
qüsur olmayacaq.
QHOHPHQWOLoR[OX÷XQNHOHPHQWOLP[WԥOLIDOWoR[OXTODUÕQÕQ
hԥr birinԥ QHOHPHQWOLoR[OX÷XQNHOHPHQWOLWԥNUDUVÕ]NRPELQH-
zonu deyilir vԥ NLPL LúDUԥ olunur. Burada úԥrti
ödԥnilir vԥ “C” hԥrfi “combinasion” – IUDQVÕ] V|]QQ EDú
hԥrfidir vԥ birlԥúPԥ mԥQDVÕQGD LúOԥdilir. – “kombinezon n
elementdԥn k” kimi oxunur.
Dԥrslikdԥ tԥNUDUVÕ]SHUPXWDVL\DODUWԥNUDUVÕ]DUDQMHPDQODU
tԥNUDUVÕ] NRPELQH]RQODU WԥNUDUVÕ] ELUOԥúPԥlԥU DQOD\ÕúODUÕ
verildikdԥn sonra tԥNUDUOÕELUOԥúPԥlԥrԥ ED[PDTRODUGÕ
Ԥnԥnԥvi “Cԥbr vԥ DQDOL]LQEDúODQ÷ÕFÕ-11” dԥrsliyindԥ yal-
QÕ] WԥNUDUVÕ] ELUOԥúPԥ elementlԥUL YHULOPLúGLU 74'.-QÕQ VWD-
tistik mԥOXPDWODUÕQGD TH\G ROXQDQ E|OPԥ ilԥ ԥlaqԥdar abitu-
riyentlԥrin bilik göstԥricilԥri digԥr bölmԥlԥrԥ nisbԥtԥn zԥif olub.
Belԥ olan halda hԥtta tԥNUDUOÕ ELUOԥúPԥlԥrin dԥ 9-cu sinif
“Riyaziyyat” dԥrsliyinԥ daxil edilmԥVL G]JQ DGGÕP KHVDE
edilԥ bilmԥz. “Riyaziyyat-9” müԥllim üçün metodik vԥsaitdԥ
tԥNUDUOÕSHUPXWDVL\DQÕQVD\ÕQÕQ

riyazi ifadԥsi verilib [46; 226]. Lakin dԥrslikdԥ buna aid mԥsԥ-
lԥlԥr nԥzԥrdԥ WXWXOPD\ÕE
Dԥrslikdԥ bu bölmԥ ilԥ ԥlaqԥdar nԥzԥri materiallar daxil
edilԥrkԥn elmi vԥ metodiki mԥsԥlԥlԥrԥ tam ԥmԥOROXQPDPÕúGÕU
Bu elementlԥrin orta mԥktԥbin riyaziyyat kursuna daxil edil-
mԥsinin özü problemli vԥ müzakirԥyԥ HKWL\DFÕRODQPԥsԥlԥdir.
øVWԥr ԥnԥnԥvi, istԥrsԥ dԥ kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ RUWD
mԥktԥb riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ hԥr birinԥ mԥxsus müsbԥt vԥ
mԥnfi amillԥr mövcuddur. Hԥr iki dԥrsliklԥr üçün müasir elmi
tԥlԥblԥrԥ X\÷XQ PVEԥt ideyalara ԥsaslanan nԥzԥri vԥ praktik
materiallardan istifadԥ etmԥk olar.
273
 ,9)Ԥ6ø/257$0Ԥ.7Ԥ%ø15ø<$=ø<<$7
KURSUNDA )Ԥ1/Ԥ5$5$6,ø17(45$6ø<$1,1
0Ԥ6Ԥ/Ԥ+Ԥ//ø7Ԥ/ø0ø1'Ԥ7Ԥ7%ø4/Ԥ5ø

4.1. Orta mԥktԥb kursunda faizԥ aid mԥsԥlԥlԥrin hԥlli

tԥliminin problemlԥri.

Riyaziyyatda hԥll olunan hԥr bir mԥsԥlԥ bu vԥ ya digԥUúԥ-

kildԥ praktika ilԥ ԥlaqԥlԥndirildikdԥ fԥnlԥUDUDVÕ ԥlaqԥlԥULQ Dú-
karODQPDVÕQD JHQLú LPNDQ \DUDQÕU +ԥyati vԥ praktik mԥsԥlԥ-
lԥrin hԥlԥ ibtidai siniflԥrin riyaziyyat kursundan hԥll edilmԥ-
sinin ԥsas sԥbԥELúDJLUGOԥrԥ riyazi biliklԥrin verilmԥsi ilԥ yana-
úÕRQODUÕQUHDOGQ\DJ|UúOԥULQLQIRUPDODúGÕUÕOPDVÕQGDQLEDrԥt-
dir. FDL]P|Y]XVXEXED[ÕPGDQTH\GROXQDQKDOODUÕWDPԥhatԥ
etmԥklԥ orta mԥktԥb kursunda tԥGULV ROXQDQ PDUDTOÕ P|Y-
zulardan biridir. Proqram vԥ dԥrsliklԥrin strukturuna görԥ adi
kԥsr, onluq kԥVUDQOD\ÕúODUÕGD[LOHGLOGLNGԥn sonra 5-ci sinifdԥn
EDúOD\DUDTIDL]ԥ aid müxtԥlif mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥrin hԥlli dԥrs-
liklԥrdԥ úԥUKROXQPXúGXUԤGԥd kԥmiyyԥtin nԥticԥsi kimi daxil
edildiyindԥQ SURTUDPD X\÷XQ RODUDT ԥdԥdin hissԥVLQLQ WDSÕO-
PDVÕKLVVԥsinԥ görԥ ԥdԥdin müԥyyԥn edilmԥsi vԥ müԥyyԥn bir
ԥdԥd digԥr ԥdԥGLQ KDQVÕ KLVsԥsini tԥúNLO HWPԥsi mԥsԥlԥlԥUL úD-
girdlԥrԥ öyrԥdildikdԥn sonra faizԥ aid mԥsԥlԥlԥrԥ ED[ÕOÕU )DL]
laWÕQ PԥQúԥli “prosentum” sözündԥn götürülüb mԥQDVÕ
“yüzdԥn” demԥkdir. Faiz tam ԥdԥdin hissԥlԥrini eyni yüzdԥ
birlԥrԥ (paylara) ifadԥ etdiyindԥn praktik mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ
JHQLúLVWLIDGԥ olunur. Ticarԥtlԥ ԥlaqԥGDUIDL]DQOD\ÕúÕԥn çox qԥ-
GLP 5RPDGD \D\ÕOPÕúGÕ 2QODU Kԥr yüzԥ görԥ borclunun borc
verԥnԥ ödԥGL\L SXOX IDL] DGODQGÕUÕUGÕODU )DL] Wԥdricԥn roma-
OÕODUGDQ$YURSD[DOTODUÕQDNHoPLúGLU)DL]LQLúDUԥsi bir sԥhv
nԥticԥsindԥQ \DUDQÕE -ci ildԥ Parisdԥ nԥúU ROXQPXú ELU
kitabda mԥWQL \Õ÷DQ Vԥhvԥn “sto” ԥvԥzinԥ  LúDUԥsindԥn isti-
fadԥ HWPLúGLU 6RQUDGDQ UL\D]L\\DWoÕODUÕQ oR[X EX LúDUԥdԥn
istifadԥ edib vԥ tԥdricԥn bu gün istifadԥ HWGL\LPL]LúDUԥ forma-
ODúPÕúGÕU 5L\D]L DQOD\ÕúODUÕQ GD[LO HGLOPԥsindԥ tarixi

274
mԥOXPDWÕQ YHULOPԥVL úDJLUGOԥrdԥ PDUD÷Õ DUWÕUPDTOD \DQDúÕ
onlarda tԥGTLTDWoÕOÕTLGH\DVÕQÕQIRUPDODúPDVÕQDLPNDQ\DUDGÕU
Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda faizԥ DLGDúD÷ÕGDNÕPԥ-
sԥlԥlԥrin hԥlli nԥzԥrdԥn keçirilir:
- ԥdԥGLQIDL]LQLQWDSÕOPDVÕ
- faizinԥ görԥ ԥdԥGLQWDSÕOPDVÕ
- iki ԥdԥdin faiz nisbԥti;
- kԥmiyyԥtlԥrin dԥ\LúPԥsinin faizlԥ ifadԥsi;
- sadԥ IDL]DUWÕPÕGVWXUXQXQWԥtbiqi;
- mürԥkkԥEIDL]DUWÕPÕGVWXUXQXQWԥtbiqi.
ùDJLUGԥ L]DK ROXQPDOÕGÕUNLIDL]DGLNԥVULQ[VXVLKDOÕQÕQ
(mԥxrԥci 100 olan kԥsr) qԥEXO ROXQPXú IRUPDVÕGÕU
vԥ V [VXVL LúDUԥlԥmԥlԥrdԥn sonra
kimi qԥbul edilir. Onluq kԥsrlԥr mövzusu daxil edildikdԥn
sonra 1 % =0,01, 25% =0,25 vԥ VNLPLLúDUԥlԥmԥdԥn dԥ istifa-
dԥ olunur. Orta mԥktԥb kursunda onluq kԥsrlԥr bölmԥsi daxil
edildikdԥQVRQUDIDL]DQOD\ÕúÕQDED[ÕOÕU
Ԥdԥdi faizlԥ vԥ faizlԥ YHULOPLúԥdԥdi ԥdԥdlԥ ԥvԥz edilmԥsi
DQOD\ÕúODUÕQÕúDJLUGOԥr bԥzԥn sԥKYVDOÕUODU
Faiz ԥdԥdin yüzdԥ bir hissԥVL ROGX÷XQGDQ TH\G ROXQDQ
suallar bu keçidlԥ ԥlaqԥlԥndirilmԥlidir. Hԥr bir ԥdԥd, tam
(bütöv) kԥmiyyԥt onun özü-özünün 100%-ni tԥúNLO HGLU %X
incԥliklԥU úDJLUGOԥrԥ WDP L]DK ROXQPDGÕ÷ÕQGDQ Eԥ]L DQOD\ÕúODUÕ
TDUÕúGÕUÕUODUԤGԥGLQYHULOPLúIDizini tapmaq üçün bu ԥdԥdi faiz
göstԥrԥn ԥdԥdԥ vurub yüzԥ bölmԥNOD]ÕPGÕU
Bԥzԥn ԥdԥdi faizlԥ ifadԥ etmԥNOD]ÕPJԥlir. Mԥsԥlԥn:

Ümumiyyԥtlԥ, ԥdԥdi faizlԥ ifadԥ etmԥk üçün onu yüzԥ

YXUXE \DQÕQGD  LúDUԥVL \D]PDT OD]ÕPGÕU \ԥni
> @ %X DQOD\ÕúODUD ԥnԥnԥvi “Riyaziyyat-5”
vԥ “Riyaziyyat-6” dԥrsliklԥrindԥ hԥddԥQ oR[ \HU D\UÕOPÕú Yԥ
275
P|Y]XQXQ TÕVD WDP Yԥ GRO÷XQ úԥkildԥ úԥrhinԥ ԥmԥl olun-
PDPÕúGÕU
ifadԥsini bԥzԥQ úDJLUGOԥU TDUÕúGÕUÕUODU
Bԥrabԥrlik nԥticԥni müԥyyԥnlԥúGLULU   WDPÕQ YDKLGLQ 
mislini müԥyyԥnlԥúGLULUԤJԥr tam (vahid) 100 %-i tԥúNLOHGLUVԥ
    WDPÕ YDKLGL Pԥyyԥn edir. 500 %-in ԥdԥdԥ çevril-
mԥsindԥ ifadԥsini nԥzԥrԥ DOPDTOD úDJLUGԥ izah
etmԥk olar.

ԥdԥdinin hissԥVLQLQ WDSÕOPDVÕ Yԥ hissԥsinԥ görԥ ԥdԥdin

WDSÕOPDVÕ TD\GDODUÕQD X\÷XQ DQDORML RODUDT ԥdԥdin faizinin vԥ
faizinԥ görԥ ԥdԥGLQWDSÕOPDVÕQÕúԥrh etmԥk olar.
9HULOPLú ԥdԥdin kԥsr ԥdԥdԥ YXUXOPDVÕ Yԥ bölünmԥsi qay-
GDVÕQÕSURTUDPDX\÷XQúDJLUGELOLUVԥRQGDúDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn
yol verilԥn nöqsanlara (ԥdԥdi 100-ԥ vurub, faiz göstԥrԥn ԥdԥdԥ
vurmaq vԥ ya tԥrsinԥ) son qoymaq olar.
Ԥdԥdi faizlԥ vԥ faizlԥ verilԥn ԥdԥdi ԥdԥdlԥ ifadԥ etmԥk
RODU %X DQOD\ÕúODU úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn tam dԥrk edildikdԥn
sonra ԥdԥGLQ IDL]LQLQ WDSÕOPDVÕ TD\GDVÕQÕ DúD÷ÕGDNÕ NLPL YHU-
mԥk olar:
ԤdԥGLQ YHULOPLú IDL]LQL WDSPDT oQ ԥdԥdi faiz göstԥrԥn
ԥdԥdԥ YXUPDTOD]ÕPGÕU)DL]LQԥ görԥ ԥdԥdi tapmaq üçün ԥdԥdi
faiz göstԥrԥn ԥdԥdԥ bölmԥN OD]ÕPGÕU dDOÕúPDT OD]ÕPGÕU NL
úDJLUdlԥr “faiz göstԥrԥn ԥdԥd” ifadԥsinin mԥQDVÕQÕ EDúD
GúVQOԥU %X úԥkildԥ öyrԥnmԥdԥ DUWÕT úDJLUGOԥrin faizlԥ ED÷OÕ
yol verdiklԥri nöqsanlar minimuma endirilԥ bilԥr.
Demԥli, veriOPLú ԥdԥdin kԥsr ԥdԥdԥ YXUXOPDVÕ Yԥ bölün-
mԥVL TD\GDVÕ LOԥ YHULOPLú ԥdԥGLQ IDL]LQLQ WDSÕOPDVÕ Yԥ faizinԥ
görԥ ԥdԥGLQ WDSÕOPDVÕ TD\GDODUÕ DUDVÕQGD DQDORJL\D \DUDWPDT
olar. Fԥndaxili inteqrasiya mԥsafԥ YD[WED[ÕPÕQGDQVLQLIOԥr
üzrԥ) analogiyaya istinad olunaraq hԥ\DWD NHoLULOLU ԤGԥdlԥr
araVÕQGD Iԥrq, birinin digԥrindԥn neçԥ YDKLG E|\N  ROPDVÕ
digԥrinin hԥmin ԥdԥddԥn eyni vahid qԥdԥUNLoLNROPDVÕKԥPLúԥ

276
GR÷UXGXU /DNLQ EX úԥkildԥ DQDORJL\DQÕQ ԥdԥdin faizinԥ aid
edilmԥsi ciddi sԥhvԥ gԥtirir.
Bu tip mԥsԥlԥlԥULQ PXPL úԥkildԥ daxil edilmԥsi bütün
úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn asan mԥnimsԥnilԥ bilmԥz. Konkret ԥdԥdi
qiymԥtlԥri daxil olan kԥmiyyԥtlԥr üçün belԥ mԥsԥlԥlԥrin hԥll
olunPDVÕPԥqsԥdԥX\÷XQGXU
Mԥsԥlԥ 1. 15 ԥdԥdi ondan 20% böyük olan ԥdԥddԥn neçԥ
faiz kiçikdir?
Hԥlli:
1.15 ԥdԥdindԥn 20 % böyük olan ԥdԥd nԥ qԥdԥrdir?

2. 15 ԥdԥdi 18 ԥdԥdinin neçԥ faizini tԥúNLOHGLU"

3. 15 ԥdԥdi 18 ԥdԥdindԥn neçԥ faiz kiçikdir?

Tԥcrübԥ göstԥrir ki, úDJLUGOԥr faizԥ aid mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ

tԥnasübdԥn daha çox istifadԥ edirlԥr.
Burada 2-ci bԥQGL DúD÷ÕGDNÕ WԥQDVE úԥklindԥ dԥ yazmaq
olar:
18 – 100 %
15 – x %
Bu tԥnasübdԥn ROGX÷XQXDODUÕT%XLVԥ 15 ԥdԥ-
dinin 18 ԥdԥdindԥn D]ROPDVÕGHPԥkdir. Bu tip bir neçԥ
mԥsԥlԥ hԥll etdikdԥQ VRQUD DúD÷ÕGDNÕ Pԥsԥlԥni tԥklif etmԥk
olar.
Mԥsԥlԥ 2. a ԥdԥdi b ԥdԥdindԥn p % böyükdürsԥ, b ԥdԥdi a
ԥdԥdindԥn neçԥ faiz kiçikdir?
Hԥlli:
MԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ görԥ a ԥdԥdi b ԥdԥdindԥn p % böyükdür.
Yԥni a ԥdԥdini b ԥdԥdi ilԥ ifadԥ etmԥNOD]ÕPGÕU

277
 1) b ԥdԥdi a ԥdԥdinin neçԥ faizini tԥúNLOHGLU"

2) b ԥdԥdi a ԥdԥdindԥn neçԥ faiz kiçikdir?

Demԥli, a ԥdԥdi b ԥdԥdindԥn p % böyükdürsԥ,onda b ԥdԥdi

a ԥdԥdindԥn kiçikdir. ifadԥsindԥ mԥsԥlԥ 1-in
úԥrtini nԥzԥrԥ alsaq, yԥni p = 20 qԥbul etsԥk, onda 15 ԥdԥdinin
18 ԥdԥdindԥn neçԥ IDL] NLoLN ROGX÷XQX DVDQOÕTOD KHVDEOD\D
bilԥrik.

Mԥsԥlԥ 2-nin hԥOOL LQNLúDIHWGLULFL Wԥlimԥ ԥsaslanan nԥzԥri

vԥ SUDNWLNPDWHULDOGÕU (\QL \DQDúPDLOԥ konkret ԥdԥdlԥr üçün
digԥr bir mԥsԥlԥyԥ baxaq:
Mԥsԥlԥ 3. 80 ԥdԥdi ondan 20 % kiçik olan ԥdԥddԥn neçԥ
faiz böyükdür?
Hԥlli:
1. 80 ԥdԥdindԥn 20 % kiçik olan ԥdԥd nԥ qԥdԥrdir?
80 - 80·0,2 = 64
2. 80 ԥdԥdi 64 ԥdԥdinin neçԥ faizini tԥúNLOHGLU"

3. 80 ԥdԥdi 64 ԥdԥdindԥn neçԥ faiz böyükdür?

125 % - 100 % = 25 %
Bu mԥsԥlԥdԥn sonra daha ümumi mԥsԥlԥyԥ baxmaq olar:.
Mԥsԥlԥ 4. a ԥdԥdi b ԥdԥdindԥn p % kiçikdirsԥ, b ԥdԥdi a
ԥdԥdindԥn neçԥ faiz böyükdür?

Hԥlli:

278
 b ԥdԥdindԥn p % kiçik olan a ԥdԥdi
ifadԥsinԥ bԥrabԥrdir.
1. b ԥdԥdi a ԥdԥdinin neçԥ faizini tԥúNLOHGLU"

2. b ԥdԥdi a ԥdԥdindԥn neçԥ faiz böyükdür?

Bu mԥsԥlԥ dԥ nԥzԥri vԥ SUDNWLN ED[ÕPGDQ Pԥsԥlԥ 3-ün

ümumilԥúGLULOPԥsidir. ifadԥsindԥ mԥsԥlԥ 3-Q úԥrtinԥ
X\÷XQS \D]VDTRQGD
olar.
Qeyd olunan mԥsԥlԥlԥrԥ X\÷XQ RODUDT úDJLUGOԥrin sԥrbԥst
hԥll etmԥsi üçün DúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥlԥri tԥklif etmԥk olar.
Mԥsԥlԥ 5. b ԥdԥGLQL S  DUWÕUVDT DOÕQDQ ԥdԥdi neçԥ faiz
D]DOWPDTOD]ÕPGÕUNLԥvvԥlki ԥdԥGDOÕQVÕQ"
Mԥsԥlԥ 6. b ԥdԥGLQL S  D]DOWVDT DOÕQDQ ԥdԥdi neçԥ faiz
DUWÕUPDTOD]ÕPGÕUNLԥvvԥlki ԥdԥGDOÕQVÕQ"
Mԥsԥlԥ ԤNLQ sahԥsinin ԥvvԥl 30 %-QLúXPODGÕODUVRQUD
isԥ TDODQÕQ   -QL úXPODGÕODU ԤNLQ VDKԥsinin neçԥ faizini
úXPODGÕODU">@
Mԥsԥlԥ  .YDGUDWÕQ SHULPHWULQL   DUWÕUGÕTGD RQXQ
sahԥsi neçԥ faiz artar? [44 %].
Mԥsԥlԥ 9. Sinifdԥ R÷ODQODUÕQ VD\ÕQÕ  DUWÕUÕE TÕ]ODUÕQ
VD\ÕQÕD]DOWGÕTGD úDJLUGOԥULQ VD\Õ Gԥ\LúPԥzsԥ, sinifdԥ ԥn
D]ÕQHoԥ úDJLUGROGX÷XQXWDSÕQ>@
Mԥsԥlԥ 10. Bir ԥdԥdi ԥvvԥl p %, sonra isԥ DOÕQDQԥdԥdi q %
DUWÕUVDTDOÕQDQԥdԥd ilk verilԥn ԥdԥddԥn neçԥ faiz çox olar?
Hԥlli:
Fԥrz edԥk ki, ԥvvԥl verilԥn ԥdԥd a olsun. a ԥdԥdini p %
DUWÕUVDTDOÕQDQԥdԥd
olar.

279
 $OÕQDQ ԥdԥGL T  DUWÕUVDTRQGD \HQLԥdԥGDúD÷ÕGDNÕNLPL
olacaq :

1. Sonuncu ԥdԥd ilk a ԥdԥdinin neçԥ faizini tԥúNLOHGLU"

$OÕQDQԥdԥd verilԥn ԥdԥddԥn neçԥ faiz böyükdür?

Bu tip mԥsԥlԥnin hԥllindԥQ VRQUD úDJLUGOԥrԥ DúD÷ÕGDNÕ

mԥzmunda mԥsԥlԥni sԥrbԥst hԥll etmԥlԥrini tԥklif etmԥk olar.
Mԥsԥlԥ 11.Ԥdԥdi ԥvvԥO S  D]DOGÕE VRQUD DOÕQDQ ԥdԥdi q
DUWÕUVDTQԥticԥdԥ verilԥn ԥdԥd neçԥ faiz dԥ\Lúԥr?
pq100 % .
Sadԥ vԥ mürԥkkԥE IDL] GVWXUODUÕ ԥnԥnԥvi “Riyaziyyat-6”
dԥrsliyindԥ vԥ kurikulum ԥVDVÕQGD “Riyaziyyat 7” dԥrsliyindԥ
úԥrh olunub. Yu[DUÕGDTH\GROXQDQPԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥn sonra
sadԥ IDL] DUWÕPÕQÕQ GVWXUXQXDOPDToQNԥmiyyԥtlԥrin ԥdԥdi
qiymԥtlԥri konkret ԥdԥdlԥrdԥn ibarԥt olmaqla, bir neçԥ sadԥ
mԥsԥlԥ hԥll etdikdԥQVRQUDDúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥnin hԥllinԥ baxmaq
olar:
Mԥsԥlԥ 12. Mԥlum S kԥmiyyԥti bԥrabԥr zaman müddԥt-
lԥrinin hԥr birindԥ S  DUWÕU %X Nԥmiyyԥt t belԥ zaman müd-
dԥtindԥn sonra nԥ qԥdԥr olar?
Hԥlli:
S kԥmiyyԥtinin p %-i ROGX÷XQGDQ W Eԥrabԥr zaman
müddԥtindԥQ VRQUD DUWÕP RODFDT 2QGD PXPL DUWÕP
olar.

280
 Sonuncu düstur sadԥ IDL] DUWÕPÕQÕ LIDGԥ HGLU ԤJԥr mԥsԥ-
lԥQLQ úԥrtindԥ S kԥmiyyԥtindԥ bԥrabԥr t zaman müddԥtlԥrinin
hԥr birindԥ p % azalarsa, onda düstur úԥklin-
dԥ olacaq.
Mürԥkkԥb fai] DUWÕPÕ GVWXUXQX DOPDT oQ ԥnԥnԥvi
“Riyaziyyat-6” dԥrsliyindԥ DúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥ nԥzԥrdԥn keçirilib.
Mԥsԥlԥ 13. Verilԥn S kԥmiyyԥti müԥyyԥn zaman müd-
dԥtindԥ S  DUWÕU Yԥ DOÕQDQ PXPL PLTGDU Kԥmin zaman
müddԥtindԥ yenԥ dԥ SDUWÕUYԥ s. t belԥ müddԥtdԥn VRQUDDOÕ-
nan ümumi miqdar nԥ qԥdԥr olar?
*HQLúPԥntiqԥ \R[\DOQÕ]UL\D]LKHVDEODPDODUDԥsasԥn bu
mԥsԥlԥnin nԥticԥVLDúD÷ÕGDNÕúԥkildԥ olar:

Bu mövzular kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ ³5L\D]L\\DW-7”

dԥrsliyindԥ bank vԥ maliyyԥ ilԥ ԥlaqԥdar hԥyati mԥsԥlԥlԥrlԥ
ԥlaqԥlԥQGLULOPLúGLU
)DL] KDTTÕQGD ԥVDV DQOD\ÕúODU 9, Yԥ VII siniflԥrdԥ veril-
mԥsinԥ ED[PD\DUDT\X[DUÕVLQLIOԥrdԥ dԥ faizlԥ ED÷OÕPDUDTOÕYԥ
mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥUYHULOPLúGLU
Birgԥ iúԥ TDUÕúÕ÷D Kԥrԥkԥtԥ vԥ s. mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥrԥ
faiz hesDEODPDODUÕEXYԥ ya digԥUúԥkildԥ daxil edilir.
Mԥsԥlԥ 14. Dülgԥr müԥyyԥQ GHWDOÕQ KD]ÕUODQPDVÕQD Vԥrf
ROXQDQYD[WÕD]DOWPD÷ÕQԥzԥrԥ DOGÕ2, ԥmԥk mԥhsuldar-
OÕ÷ÕQÕQHoԥ IDL]DUWÕUPDOÕGÕU"
Bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕ-
OÕTODUvԥ RQODUÕQELU-birilԥ ifadԥVLQLúDJLUGOԥr ԥ\DQLúԥkildԥ hiss
etmԥlidirlԥr.Tԥcrübԥ göstԥrir ki, mԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ kԥmiyyԥt-
lԥrin ԥdԥdi qiymԥtlԥri verilmԥyԥndԥ onun hԥll edilmԥsindԥ
úDJLUdlԥr çԥtinlik çԥkirlԥr. Mԥsԥlԥdԥ LúWLUDN HGԥn kԥmiyyԥtlԥr
vaxt vԥ ԥmԥk mԥKVXOGDUOÕ÷ÕGÕU .XULNXOXP ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ
dԥrsliklԥrdԥ iqtisadiyyata, biznesԥ, biologiyaya vԥ tibbԥ aid
kifayԥt qԥdԥr mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥr verilib. HԥPLQ DQOD\ÕúODUÕQ
mԥ]PXQXúDJLUGOԥrԥ mԥlum olarsa, onda hԥll prosesindԥ faizlԥ
ED÷OÕSUREOHP\DUDQPD]
281
 Belԥ mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ DúD÷ÕGDNÕ PԥTDPODU úDJLUGOԥrin
nԥzԥrinԥ oDWGÕUÕOPDOÕGÕU
- müԥyyԥQ LúL J|UPԥk üçün vaxt vԥ ԥmԥk mԥKVXOGDUOÕ÷Õ
LúJ|UPԥ qabiliyyԥWLOD]ÕPGÕU
- bu kԥmiyyԥtlԥr tԥrs mütԥnasib kԥmiyyԥtlԥrdir;
- YDKLG Lúԥ sԥrf olunan vaxt vԥ LúL UHDOODúGÕUDQ ԥmԥk
mԥKVXOGDUOÕ÷Õ-i tԥúNLOHGLU
%XTH\GROXQDQODUÕúDJLUGOԥr mԥnimsԥdikdԥn sonra mԥsԥlԥ
14-ün hԥOOLDúD÷ÕGDNÕNLPLRODFDT
Vaxt ԤPԥk mԥKVXOGDUOÕ÷Õ
100 % 100 %
80 % x
KԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕ÷Õnԥzԥrԥ alsaq

Yԥni dülgԥr ԥmԥk mԥKVXOGDUOÕ÷ÕQÕ- 100 % = 25 %

DUWÕUPDOÕGÕU
Bu mԥsԥlԥQL EDúTD VXOOD GD Kԥll etmԥk olar. Belԥ ki,
GHWDOÕQKD]ÕUODQPDVÕQDVԥUIROXQDQYD[WÕYDKLGTԥbul etsԥk,
mԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ görԥ sonradan sԥrf olunan vaxt
YDKLG RODU ԤPԥk mԥKVXOGDUOÕ÷Õ Vԥrf olunan vaxta tԥrs
mütԥQDVLEROGX÷XQGDQR -ԥ bԥrabԥURODU$OÕQDQIԥrq
-ԥ bԥrabԥrdir. -in faizlԥ ifadԥsi isԥ 25 %-ԥ bԥrabԥrdir.
Demԥli, dülgԥr ԥmԥk mԥKVXOGDUOÕ÷ÕQÕ   DUWÕUPDOÕGÕU
ùDJLrdlԥrin sԥrbԥst hԥll etmԥVL oQ DúD÷ÕGDNÕ Pԥsԥlԥlԥri
vermԥk olar.
Mԥsԥlԥ 15. Briqada müԥyyԥQLúLJQԥ yerinԥ yetirir. Bu
iúi 4 günԥ görmԥk üçün briqada ԥmԥk mԥKVXOGDUOÕ÷ÕQÕQHoԥ faiz
DUWÕUPDOÕGÕU"
Mԥsԥlԥ øúJQVDDWGDQVDDWDTԥdԥUD]DOGÕOGÕ)ԥhlԥ
ԥmԥk mԥKVXOGDUOÕ÷ÕQÕ QHoԥ IDL] DUWÕUPDOÕGÕU NL Kԥmin vaxt
ԥrzindԥ ԥmԥNKDTTÕGԥ\LúPԥsin?
Mԥsԥlԥ 17. Rayon üzrԥ UL\D]L\\DW ROLPSLDGDVÕQGD LúWLUDN
edԥQúDJLUGOԥrdԥn 15 %-i statistik mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥrdԥn heç
282
birini hԥll etmԥPLú  úDJLUG LVԥ bu mԥsԥlԥlԥri sԥhv hԥll
HWPLúGL%WQPԥsԥlԥlԥri düzgün hԥll edԥnlԥULQVD\ÕQÕQKHoELU
mԥsԥlԥ hԥll etmԥyԥnlԥULQ VD\ÕQD QLVEԥti 5 : 3 kimidir. Rayon
üzrԥ olimpiadada neçԥ úDJLUGLúWLUDNHWPLúGLU"&DYDE
Bԥzi mürԥkkԥb mԥsԥlԥlԥr var ki, mԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ iki
yox, üç vԥ daha çox kԥmiyyԥtlԥU LúWLUDN HGԥ bilԥr. Bu
kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕT G] Yԥ tԥrs mütԥnasiblԥ ifadԥ
oluna bilԥr. Fԥrz edԥk ki, mԥsԥlԥdԥ LúWLUDNHGԥn kԥmiyyԥtlԥr x,
y, z,...w-dir. Hesab edԥk ki, w kԥmiyyԥti x vԥ y ilԥ düz
mütԥnasib, z ilԥ isԥ tԥrs mütԥnasib kԥmiyyԥtdir. Bu o demԥkdir
ki, w üç dԥ\Lúԥndԥn – x, y, z-dԥQDVÕOÕIXQNVL\DGÕU
DVÕOÕOÕ÷ÕQGD[1, y1, z1-in müvafiq qiymԥtlԥrinԥ w1-
in müԥyyԥn qiymԥtlԥUL X\÷XQGXU  [2, y2, z2 mԥlum qiymԥtlԥri
üçün w2-QLKHVDEODQPDVՁoQ
w2= vԥ w1 = k bԥrabԥrliklԥrini tԥrԥf-tԥrԥfԥ bölԥk.
$OÕQDQVRQQԥticԥ belԥ olacaq:
(1)
Ԥgԥr mԥsԥlԥyԥ daxil olan kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDG]PWԥ-
QDVLEDVÕOÕOÕTRODUVDRQGDGVWXUXDúD÷ÕGDNÕNLPLRODU
(2)
“MürԥkkԥE oON TD\GDVÕ´ DGODQDQ bu üsulla bԥzi
mürԥkkԥb mԥsԥlԥlԥri nisbԥtԥQDVDQOÕTODKԥll etmԥk olar. Bu tip
mԥsԥlԥlԥrin hԥllinԥ metodik göstԥULúOԥrin verilmԥVL \X[DUÕ
siniflԥrdԥ UHDOODúGÕUÕOD ELOԥr. Bir mԥsԥlԥnin müxtԥlif üsullarla
hԥllinin verilmԥsi vԥ DOÕQDQ Qԥticԥnin müzakirԥsindԥn sonra
KDQVÕ VXOXQ VԥmԥrԥOL ROPDVÕ úDJLUGOԥrin seçiminԥ
EXUD[ÕOPDOÕGÕU %X WLSԥ aid bir mԥsԥlԥnin hԥllini nԥzԥrdԥn
keçirԥk:
Mԥsԥlԥ  %LQDQÕQ LQúD HGLOPԥsi üçün tԥrԥflԥU DUDVÕQGDNÕ
müqavilԥ müddԥti bir ildԥn 10 aya HQGLULOGL ԤYYԥlki tarif
VD[ODQÕOPDTOD LúoLOԥrin ԥmԥN KDTTÕQÕQ   DUWÕUÕOPDVÕ oQ
ԥmԥk mԥKVXOGDUOÕ÷ÕQÕQHoԥ IDL]DUWÕUPDTOD]ÕPGÕU"
Bu mԥsԥlԥnin bir neçԥ üsulla hԥllini nԥzԥrdԥn keçirԥk:

283
 I üsul:
Ԥmԥk mԥKVXOGDUOÕ÷ÕQÕNԥmԥk KDTTÕQÕLVԥ h ilԥ LúDUԥ edԥk,
ԥmԥk mԥKVXOGDUOÕ÷Õ ԥmԥN KDTTÕ LOԥ düz mütԥQDVLEGLU ԤPԥk
mԥKVXOGDUOÕ÷Õ DUWÕPÕQÕQ S  ROGX÷XQX Tԥbul edԥk. Onda
mԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ görԥ DúD÷ÕGDNÕWԥnliyi yaza bilԥrik.
(3)
(3) tԥnliyindԥ K NROGX÷XQXQԥzԥrԥ alsaq vԥ müԥyyԥn
sadԥlԥúGLUPԥ aparsaq, (4) tԥnli-
\LQLDODUÕT
(4) tԥnliyini hԥll etsԥk p =26 olar.
Demԥli, ԥmԥk mԥKVXOGDUOÕ÷ÕDUWÕUÕOPDOÕGÕU
II üsul:
Ԥvvԥlki vԥ VRQUDNÕԥmԥk mԥKVXOGDUOÕ÷ÕQÕELUD\DJ|rülԥn
LúLX\÷XQRODUDTN1vԥ k2 ilԥ LúDUԥ edԥNԤYYԥlki ԥmԥNKDTTÕP
olarsa, mԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ görԥ VRQUDNÕ ԥmԥN KDTTÕ
RODU ùԥrtԥ ԥsasԥn bir ilԥ görülԥQ Lú N1 vԥ 10 aya görülԥQ Lú
isԥ 10k2-GÕU
Ԥmԥk mԥKVXOGDUOÕ÷Õ LOԥ ԥmԥN KDTTÕQÕQ G] PWԥnasib
ROGX÷XQXQԥzԥrԥ DOVDTDVÕOÕOÕTDúD÷ÕGDNÕNLPLRODU
(5)
(5) tԥnliyini hԥll etsԥk, RODU ԤPԥk
mԥKVXOGDUOÕTODUÕQÕQQLVEԥti -ya bԥrabԥrdir. Bu isԥ son
ԥmԥk mԥKVXOGDUOÕ÷ÕQÕQ ROPDVÕQÕ
göstԥrmԥklԥ DUWÕPÕQ   ROPDVÕ GHPԥkdir. BԥzԥQ EX úԥkildԥ
izah sinifdԥ EWQ úDJLUGOԥULQEDúDGúPԥsinԥ LPNDQ \DUDWPÕU
KԥmiyyԥWLQ DUWÕP IDL]LQLQWDSÕOPDVՁoQNԥmiyyԥtlԥr fԥrqinin
faizlԥ ifadԥsindԥn istifadԥ úDJLUGOԥr üçün daha sԥmԥrԥli üsul
KHVDE ROXQXU %D[GÕ÷ÕPÕ] EX Kԥll üsulunda
ROGX÷XQGDQ ԥmԥk mԥKVXOGDUOÕ÷ÕQÕQ DUWÕP IDL]L
ifadԥsinԥ ԥsasԥn 26 % olacaq. Mԥsԥlԥnin hԥlli
prosesindԥ oDOÕúPDT OD]ÕPGÕU NL VDGԥ vԥ úDJLUGOԥULQ EDúD
GúGNOԥULúԥkildԥ úԥrhlԥr verilsin.
III üsul:
284
 Bu üsulla hԥll “mürԥkkԥE oON TD\GDVÕ´QD ԥVDVODQÕU %X
TD\GDQÕQ Pԥnimsԥnilmԥsi üçün müԥyyԥn mԥrhԥlԥlԥr vԥ meto-
GLNL úԥrhlԥr ԥvvԥldԥQ úDJLUGOԥrԥ L]DK ROXQPDOÕGÕU %X E|OPԥdԥ
EXQODUKDTTÕQGDPԥyyԥn nԥzԥri vԥ praktik materiallar verilib.
Mԥsԥlԥdԥ tԥsvir edilԥn situasiya real hԥyatla ԥlaqԥGDUROGX÷XQ-
GDQRQXQDVÕOÕOÕTPRGHOLQLúDJLUGOԥUDVDQOÕTODGԥrk edԥ bilԥrlԥr.
Mԥsԥlԥdԥ verilԥQVLWXDVL\DQÕDúD÷ÕGDNÕNLPLWԥsvir edԥk:

Vaxt Ԥmԥk mԥKVXOGDUOÕ÷Õ ԤmԥNKDTTÕ

12 100 % 100 %
10 x% 105 %

Cԥdvԥl 4.1.1

“MürԥkkԥE oON TD\GDVÕ´QD ԥsasԥn kԥmiyyԥtlԥr

DUDVÕQGDNÕDúD÷ÕGDNÕDVÕOÕOÕTGR÷UXGXU
(6)
(6) tԥnliyini hԥll etsԥk, x=126 olar. Demԥli, ԥmԥk mԥh-
VXOGDUOÕ÷ÕQÕDUWÕUPDTOD]ÕPGÕU
Cԥdvԥl 4.1.1-ԥ ԥsasԥQ úDJLUGOԥr bԥzԥn vaxtla ԥmԥk
mԥKVXOGDUOÕ÷ÕQÕQ Yԥ ya ԥmԥk mԥKVXOGDUOÕ÷Õ LOԥ ԥmԥN KDTTÕQÕQ
D\UÕOÕTGD ԥlaqԥsinԥ ԥsasԥn x-i tԥyin etmԥyԥ oDOÕúÕUODU %X
úԥkildԥ \DQDúPD Vԥhvdir vԥ GR÷UX Qԥticԥ DOÕQD ELOPԥz. Bax-
GÕ÷ÕPÕ]Kԥr üç üsulun özünԥmԥxsus xüsusiyyԥtlԥri var. Üçüncü
VXOYD[WED[ÕPÕQGDQGDKDVԥmԥrԥlidir. Lakin bu üsul ilԥ tԥnli-
yin tԥrtib edilmԥsindԥ ԥsas mԥsԥlԥ kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕ-
OÕ÷ÕQG]JQPԥyyԥn edilmԥsidir. Tԥcrübԥ göstԥrir ki, sonun-
cu hal üçün kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUÕQmüԥyyԥn edil-
mԥsindԥ úDJLUGOԥr çox halda sԥhvԥ yol verirlԥr. Bu hal nԥzԥrԥ
DOÕQDUVDoQFVXOԥn sԥmԥrԥli hԥll kimi qԥbul edilԥ bilԥr.
Orta mԥktԥbin riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ faizԥ aid mԥsԥlԥ-
lԥrԥ bütün mԥzmun xԥtlԥrindԥ müԥyyԥQ \HU D\UÕOPÕúGÕU
ùDJLUGOԥrin mԥntiqi vԥ riyazi tԥfԥkkürlԥULQLQIRUPDODúPDVÕQGD
IDL]DQOD\ÕúÕQGDQJHQLúLVWLIDGԥ olunur.

285
 4.2. Hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrin öyrԥdilmԥVLPHWRGLNDVÕ

Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda kԥmiyyԥtlԥr vԥ onlar

üzԥrindԥ ԥmԥllԥr hԥPLúԥ ԥsas obyekt rolunu R\QD\ÕU &LVPLQ
hԥrԥkԥti üç kԥmiyyԥtlԥ xarakterizԥ olunur:
1. Hԥrԥkԥtԥ sԥrf olunan zaman – t;
2. Müԥyyԥn zaman ԥrzindԥ qԥt olunan mԥsafԥ - S;
3. Cismin (obyektin) yerdԥ\LúPԥsini müԥyyԥn zaman daxi-
lindԥ UHDOODúGÕUDQVUԥt – V;
Bu kԥmiyyԥtlԥU KDTTÕQGD ilkin tԥsԥvvürlԥr ԥsasԥn ibtidai
siniflԥrin riyaziyyat kursunda hԥyata keçirilir. Bu siniflԥrdԥ an-
la\ÕúODUÕQ GD[LO HGLOPԥsindԥ ԥyanilikdԥn vԥ nominal tԥrif üsu-
lunGDQJHQLúLVWLIDGԥ olunur.
Bu qeyd olunan üç kԥmiyyԥtlԥrin daxil edilmԥsindԥ mԥq-
sԥG úDJirdlԥrdԥ kԥmiyyԥtlԥU KDTTÕQGD Wԥsԥvvürlԥrin formaODú-
GÕUÕOPDVÕYԥ RQODUÕQ|OoOPԥVLKDTTÕQGDEDFDUÕT Yԥ vԥUGLúOԥrin
\DUDGÕOPDVÕQGDQ LEDUԥWGLU øEWLGDL VLQLIOԥrdԥ hԥrԥkԥtԥ aid hԥll
olunan mԥsԥlԥlԥrdԥ adԥtԥn bԥrabԥrsürԥtli hԥrԥkԥt nԥzԥrdԥ tutu-
lur.
Sürԥt fiziki kԥmiyyԥt olmaqla, hԥm dԥ mürԥkkԥb kԥmiy-
yԥtdir. Cismin sürԥti vaxt vԥ mԥsafԥ kԥmiyyԥtlԥri araVÕQGDNÕ
IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕT LGH\DVÕQD ԥsaslanaraq simvolik olaraq daxil
edilir. Tԥcrübԥ göstԥrir ki, sürԥW DQOD\ÕúÕQÕQ PDKL\yԥWLQL DúNDU
etmԥdԥn onun ölçü vahidlԥrinin km/saat, m/dԥq kimi daxil
edilmԥsi mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ úDJLUGOԥr üçün müԥyyԥn
problemlԥU \DUDGÕU +ԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrin adԥtԥn 3 növünԥ
ED[ÕOÕU
4DUúÕ-TDUúÕ\DKԥrԥkԥt
2. Eyni istiqamԥtli hԥrԥkԥt
ԤNVLVWLTDPԥtli hԥrԥkԥt
Hԥrԥkԥti tԥnzimlԥyԥn ԥsas kԥmiyyԥt sürԥtdir. Cismin hԥrԥ-
kԥt sürԥti cismin özü vԥ digԥr obyektlԥ ԥlaqԥGDUGÕU
Cismin quruda vԥ göldԥ hԥrԥkԥtini ԥyanilԥúGLUԥn kԥmiy-
yԥtlԥr mԥzmunca eynidir. Lakin çayda (axar suda) hԥrԥkԥt
istiqamԥtindԥQDVÕOÕRODUDTFLVPLQVUԥti dԥ\LúLU

286
 Hԥrԥkԥt varsa onda ԥQ D]Õ ELU FLVPL RE\ekti) tԥsvir edԥn
mԥsafԥ, zaman vԥ sürԥt var. Bir cismin hԥrԥkԥtinԥ aid mԥsԥlԥlԥr
hԥOOED[ÕPÕQGDQVDGԥ mԥsԥlԥlԥr hesab olunur.
Eyni sistemdԥ iki, üç vԥ daha çox cismin hԥrԥkԥtinԥ aid
mԥsԥlԥlԥr mürԥkkԥb mԥsԥlԥlԥU ROXE úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn nis-
bԥtԥn çԥtin mԥnimsԥnilir.
Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥ-
lԥrin daxil edilmԥsindԥ ilk dԥfԥ sadԥ hԥrԥkԥti (bir cismin hԥrԥ-
kԥtini) tԥsvir edԥn mԥsԥlԥlԥr hԥll olunur. Belԥ mԥsԥlԥlԥrdԥn bir
neçԥsini nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ 1. Saatda 90 km mԥsafԥ qԥt edԥn minik avtomobili
3 saata nԥ qԥdԥr yol gedԥr?
Mԥsԥlԥ 2. Sürԥti 90 km/saat olan minik avtomobili
úԥhԥrdԥn kԥndԥ \ROD GúG$YWRPRELOVDDWGDQVRQUDNԥndԥ
oDWDUVDúԥhԥrlԥ kԥQGDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ nԥ qԥdԥrdir?
Mԥsԥlԥ 1 vԥ mԥsԥlԥ 2 qismԥn eyni mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥr
olub mԥtnlԥrindԥki sözlԥrԥ görԥ fԥrqlԥnirlԥr.
Mԥsԥlԥ 1-dԥ gedilԥn yolun – yerdԥ\LúPԥnin istiqamԥti
KDTTÕQGDPKDNLPԥ yürütmԥyԥ HKWL\DF\R[GXU/DNLQúDJLUGOԥr
bԥzԥn kԥmiyyԥtlԥrin ölçü vahidlԥrinin daxil edilmԥsindԥ úԥrti
VLPYROODUÕQ PDKL\\ԥWLQL DúNDU Wԥhlil edԥ bilmԥdiklԥri üçün
sԥhvԥ yol verirlԥr. DVÕOÕOÕ÷ÕQD ԥsasԥn sürԥt vahidinin
NPVDDWROPDVÕQÕԥsas tutaraq mԥsԥlԥdԥki kԥmiyyԥtlԥrin vahid-
lԥrinԥ X\÷XQVHoLOPԥsini düzgün izah etmirlԥr. Belԥ ki, mԥsԥlԥ
1-dԥ “90 km mԥsafԥ´ DQOD\ÕúÕQÕ WDP Gԥrk etmԥdiklԥri üçün
t = 3 saat NLPLLúDUԥdԥn vԥ düsturundan isti-
fadԥ edԥrԥk kimi sԥhv nԥticԥ DOÕUODU 0ԥsԥlԥdԥ
tԥlԥb olunan kԥmiyyԥtin ölçü vahidi ilԥ DOÕQDQ Qԥticԥnin
müqayisԥVLQL DSDUPDTOD  úDJLUGOԥrin yol verdiyi sԥhvi aradan
qalGÕUPDTRODU%Xúԥkildԥ \DQDúPDúDJLUGOԥUoQID\GDOÕRODU
vԥ yenidԥn onlar bu formada sԥhvԥ yol vermԥzlԥr.
Mԥsԥlԥ 2-nin hԥOOL ]DPDQÕ úDJLUGOԥU TH\G ROXQDQ DVÕOÕOÕ÷D
ԥsasԥn gedilԥn yolu tapmaq üçün sԥhvԥ yol vermirlԥr.

287
 Mԥsԥlԥ 2-dԥ verilԥnlԥUL úԥkil üzԥrindԥ tԥsvir etmԥk olar.
Lakin kԥQGLQ úԥhԥrdԥQ KDQVÕ LVWLTDPԥtdԥ yerlԥúPԥsinin
mԥsԥlԥnin tԥlԥb olunDQVXDOÕQDKHoELUDLGL\\DWÕ\R[GXU6XDO
olunur: Belԥ olan halda mԥsԥlԥ  oQ úԥklin (tԥsvirin) daxil
edilmԥsinԥ HKWL\DFYDUPÕ"
Ԥgԥr hԥrԥkԥtdԥ ELU \R[ GDKD oR[ FLVLP LúWLUDN HGԥrsԥ,
onun úԥkil (hԥndԥsi tԥsvir) olmadan mԥnimsԥnilmԥsi
mürԥkkԥblԥúLU 'HPԥli, mԥsԥlԥ 2-dԥ hԥndԥsi tԥsvirin daxil
edilmԥsi növbԥti fԥrqli mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥrin hԥllinԥ KD]ÕUOÕT
kimi qԥbul edilԥ bilԥr.
Bu qeyd olunanlardan belԥ nԥticԥyԥ gԥlmԥk olar ki,
hԥrԥkԥtdԥ \DOQÕ] ELU FLVLP LúWLUDN HGԥrsԥ, ümumi halda
hԥrԥkԥtin istiqamԥtinin verilmԥsinԥ ehtiyac yoxdur. Lakin
VRQUDNÕ Pԥrhԥlԥlԥrdԥ hԥll olunan mԥsԥlԥlԥr üçün hԥrԥkԥtin
istiqamԥWLKDTTÕQGDúDJLUGOԥrԥ mԥlumat vermԥNOD]ÕPGÕU

4DUúÕ-TDUúÕ\DKԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrin tԥlimindԥ

nԥzԥri vԥ metodik problemlԥr.

Hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrdԥ verilԥn situasiya model-

lԥúGLULOԥrԥk ԥyanilԥúGLULOLU 0ԥsԥlԥnin mԥ]PXQXQD X\÷XQ
PRGHOLQ TXUXOPDVÕ Yԥ ya modelԥ (çertyoja, sxemԥ) ԥsasԥn
mԥsԥlԥdԥ verilԥnlԥri mԥWQ úԥkildԥ ifadԥ ROXQPDVÕ úDJLUGlԥrin
fԥza tԥsԥvvürlԥULQLQ IRUPDODúPDVÕQD LPNDQ \DUDGÕU 0HWRGLN
ԥdԥEL\\DWODUGDTDUúÕ-TDUúÕ\DKԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥULQDúD÷ÕGDNÕ
növlԥrinԥ ED[ÕOÕU
1) cisimlԥr müxtԥlif mԥntԥqԥlԥrdԥQ H\QL ]DPDQGD TDUúÕ-
TDUúÕ\DKԥrԥkԥtԥ EDúOD\ÕU
2) cisimlԥr müxtԥlif mԥntԥqԥlԥrdԥn müxtԥlif saatlarda
TDUúÕ-TDUúÕ\Dhԥrԥkԥtԥ EDúOD\ÕUYԥ H\QL]DPDQGDGD\DQÕUODU
Burada birinci növԥ aid mԥsԥlԥlԥr ԥslindԥ ikinci növ mԥsԥ-
lԥlԥrin hԥOOLoQKD]ÕUOÕTGÕU%LULQFLQ|YPԥsԥlԥlԥr üçün isԥ ha-
]ÕUOÕT Pԥsԥlԥlԥri eyni bir cismin hԥrԥkԥtinԥ aid (üç kԥmiy-
yԥtdԥn ikisi verilir, biri mԥchul olur) mԥsԥlԥlԥrdir [24; 252].

288
 Mԥsԥlԥ $UDODUÕQGDNÕPԥsafԥ 360 km olan A vԥ %úԥhԥr-
lԥrindԥQ H\QL ]DPDQGD TDUúÕ-TDUúÕ\D \N Yԥ minik avtomobili
\ROD oÕ[GÕ $ PԥntԥqԥsindԥQ oÕ[DQ \N DYWRPRELOLQLQ VUԥti
saatda 50 km-dir. Minik avtomobilinin sürԥti yük avtomo-
bilinin sürԥtindԥn 1,4 dԥfԥ çox olarsa, onlar neçԥ saatdan sonra
J|Uúԥrlԥr?
Mԥsԥlԥ TDUúÕ-TDUúÕ\DKԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥ olub kԥmiyyԥtlԥr
DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODU DúNDU úԥkildԥ verilib. Mԥsԥlԥdԥ verilԥn
situaVL\DQÕQPRGHOLQLWԥrtib etmԥk üçün RQXQúԥrtini vԥ VXDOÕQÕ
nԥzԥrdԥn keçirԥk:
- A vԥ B mԥntԥqԥlԥULDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 360 km-dir;
- A mԥntԥqԥsindԥQoÕ[DQ\NDYWRPRELOLQLQVUԥti saatda
50 km-dir.
- B mԥntԥqԥsindԥQoÕ[DQPLQLNDYWRPRELOLQLQVUԥti yük
avtomobilinin sürԥtindԥn 1,4 dԥfԥ çoxdur.
- avtomobillԥr eyni zamanda hԥrԥkԥtԥ EDúODPÕúODU Yԥ C
mԥntԥqԥsindԥ J|UúPúGOԥr:
C
A B
360
ùԥkil 4.2.1.
Hԥlli:
1. Minik avtomobilinin sürԥti nԥ qԥdԥrdir?
(km/saat)
2. Avtomobillԥr bir saatda nԥ qԥdԥr mԥsafԥdԥ bir-birinԥ
\D[ÕQODúDUODU"
50 + 70 =120 (km)
3. Avtomobillԥr neçԥ VDDWGDQVRQUDJ|Uúԥrlԥr?
360 : 120 = 3 (saat)
Demԥli, avtomobillԥULQJ|UúPԥVLoQVDDWYD[WOD]ÕP-
GÕU 0ԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ verilԥn mԥlum kԥmiyyԥtlԥrdԥn birini
mԥchul hesab edib, verilԥn mԥsԥlԥyԥ X\÷XQ Wԥrs mԥsԥlԥlԥr
tԥrtib edilmԥVLQLúDJLUGOԥrԥ hԥvalԥ etmԥk olar.

289
 Mԥsԥlԥ 3-Q úԥrtindԥ heç bir dԥ\LúLNOLN HWPԥdԥQ VXDOÕ
DúD÷ÕGDNÕNLPLYHUPԥk olar?
- avtomobillԥULQJ|Uú$Pԥntԥqԥsindԥn nԥ qԥdԥr mԥsafԥ-
dԥ EDúWXWDFDT
- avtomobillԥULQJ|Uú%Pԥntԥqԥsindԥn nԥ qԥdԥr mԥsafԥ-
dԥ EDúWXWDFDT
ùDJLUGOԥrin sonuncu suDOODUD FDYDEÕ GD[LOLQGԥ mԥsԥlԥnin
ԥvvԥONL VXDOÕQD GD FDYDE YHULOԥcԥN $UDODUÕQGDNÕ Pԥsafԥ S,
sürԥtlԥUL X\÷XQ RODUDT 91 vԥ V2 olan cisimlԥULQ TDUúÕ-TDUúÕ\D
hԥrԥkԥWLH\QLW]DPDQÕQGDEDúYHUԥrsԥ, onda verilԥn kԥmiyyԥtlԥr
DUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕT (1) düsturu ilԥ tԥyin edilir.
Praktik mԥsԥlԥlԥr hԥll edildikdԥn sonra (1) düsturunun
verilmԥsi bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥlli prosesini sadԥlԥúGLULU
Elԥ mԥsԥlԥlԥr olur ki, kԥmiyyԥtlԥrdԥn biri yox, ikisi
mԥchul olur. Bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥlli prosesi mürԥkkԥb
çevirmԥlԥrԥ ԥVDVODQÕU Yԥ bu mԥsԥlԥlԥrin mԥ]PXQXQGD GROD\ÕVÕ
yolla ԥlavԥ DVÕOÕOÕTYHULOLU
Mԥsԥlԥ øNLVWDQVL\DGDQH\QL]DPDQGDTDUúÕ-TDUúÕ\D\ROD
Gúԥn yük vԥ sԥUQLúLQ TDWDUODUÕ  VDDWGDQ VRQUD J|UúG %X
LNL VWDQVL\D DUDVÕQGDNÕ PԥsafԥQL \N TDWDUÕ  JQ  saata
gedԥrsԥ, sԥUQLúLQTDWDUÕQԥ qԥdԥr vaxta gedԥr?
Bu mԥsԥlԥnin mԥ]PXQXQGD LNL FLVPLQ TDWDUÕQ Kԥrԥkԥti
tԥsvir olunsa da, bu mԥsԥlԥnin VÕUI Kԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥ adlan-
GÕUÕOPDVÕ G]JQ KHVDE HGLOԥ bilmԥz. MԥsԥlԥQLQ úԥrti hԥrԥkԥtԥ
sԥrf olunan zamanla ԥlaqԥGDUGÕU 0ԥsԥlԥQLQ VXDOÕ LVԥ mԥlum
mԥsafԥni qԥt etmԥk üçün sԥUI ROXQDQ YD[WÕQ KHVDEODQPDVÕQD
aiddir vԥ EX úԥkildԥ \DQDúPD ELUJԥ Lúԥ aid mԥsԥlԥlԥr üçün
nԥzԥrdԥ tutulur.
Mԥsԥlԥnin hԥOOSODQÕQÕQԥzԥrdԥn keçirԥk:
4DUúÕ-TDUúÕ\DKԥrԥkԥt edԥn qatarlar ikisi birlikdԥ 1 saata
\ROXQKDQVÕKLVVԥsini qԥt edԥrlԥr?
(hissԥ)
<NTDWDUÕVDDWD\ROXQKDQVÕKLVVԥsini gedԥr?
(hissԥ)

290
 3. SԥUQLúLQTDWDUÕVDDWD\ROXQKDQVÕKLVVԥsini gedԥr?
(hissԥ)
4. SԥUQLúLQTDWDUÕEW|Yyolu nԥ qԥdԥr vaxta qԥt edԥr?
(saat)
Belԥliklԥ LNL VWDQVL\D DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥni sԥUQLúLQ TDWDUÕ
30 saata gedԥr.
9HULOPLú Pԥsԥlԥyԥ müvafiq tԥrs mԥsԥlԥnin tԥrtib edilmԥsi
mԥsԥlԥnin hԥOOLQLQ \R[ODQÕOPDVÕ NLPL Gԥ qԥbulԥ edilԥ bilԥr.
dDOÕúmaq lD]ÕPGÕU NL Pԥsԥlԥnin hԥllinin tԥKOLOL úDJLUGOԥr tԥrԥ-
findԥQ DSDUÕOGÕTGD P[Wԥlif istiqamԥWOL DUDúGÕUPDODUD VWQON
verilsin.
øQGL TDUúÕ-TDUúÕ\D Kԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥdԥ cisimlԥrin müx-
tԥlif zamanda hԥrԥkԥtinԥ X\÷XQDúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥyԥ baxaq.
Mԥsԥlԥ 5. AralarÕQGDNÕPԥsafԥ 161 km olan A vԥ %úԥhԥr-
lԥrdԥQTDUúÕ-TDUúÕ\D\NYԥ minik avtomobillԥUL\RODGúG$
úԥhԥrindԥQoÕ[DQ\NDYWRPRELOLQLQVUԥti saatda 42 km-dir. B
úԥhԥrindԥQ oÕ[DQ PLQLN DYWRPRELOLQLQ VUԥti isԥ bundan 1,5
dԥfԥ çoxdur. Minik avtomobili yük avtomobilindԥn 20 dԥqiqԥ
VRQUD\RODGúPúGU0LQLNDYWRPRELOLQHoԥ saatdan sonra B
úԥhԥrindԥn nԥ qԥdԥr mԥsafԥdԥ yük avtomobili ilԥ J|Uúԥcԥk?
Mԥsԥlԥdԥ tԥVYLUROXQDQVLWXDVL\DDúD÷ÕGDNÕNLPLGLU
- A vԥ %úԥhԥrlԥULDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 161 km-dir;
- yük avtomRELOL $ úԥhԥrindԥn, minik avtomobili isԥ B
úԥhԥrindԥQ oÕ[DUDT TDUúÕ-TDUúÕ\D P[Wԥlif zaman müddԥtindԥ
hԥrԥkԥtԥ EDúOD\ÕUODU
- yük avtomobilinin sürԥti saatda 42 km, minik avtomo-
bilinin sürԥti isԥ bundan 1,5 dԥfԥ çoxdur;
- minik avtomobili yük avtomobilindԥn 20 dԥqiqԥ sonra
hԥrԥkԥtԥ EDúODPÕúGÕU
- minik avtomobili neçԥ saatdan sonra vԥ %úԥhԥrindԥn nԥ
qԥdԥr mԥsafԥdԥ yük avtomobili ilԥ J|Uúԥcԥk?

291
 161 km
A D B
C

ùԥkil 4.2.2.

Mԥsԥlԥdԥ verilԥn situasiya tԥhlil vԥ müzakirԥ edildikdԥn

sonra hԥndԥsi model qurulur. Bundan sonra mԥsԥlԥnin hԥlli
DúD÷ÕGDNÕPԥrhԥlԥlԥrlԥ icra olunur.
Hԥlli:
1. Minik avtomobili hԥrԥkԥtԥ EDúOD\DQDTԥdԥr yük avtomo-
bili nԥ qԥdԥr mԥsafԥ qԥWHWPLúGLU"
(km)
2.Yük vԥ minik avtomobillԥrini eyni vaxtda hԥrԥkԥtԥ EDú-
la\DQGDRQODUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ nԥ qԥdԥrdir?
(km)
3. Minik avtomobilinin sürԥti nԥ qԥdԥrdir?
(km/saat)
4. Avtomobillԥr ikisi birlikdԥ 1 saata nԥ qԥdԥr mԥsafԥ qԥt
edԥrlԥr?
(km)
5. Avtomobillԥr neçԥ VDDWGDQVRQUDJ|Uúԥrlԥr?
(saat)
6. Minik avtomobili B úԥhԥrindԥQ KDQVÕ Pԥsafԥdԥ yük
avtomobili ilԥ J|UúE"
(km)
Mԥsԥlԥ 5 ilԥ mԥsԥlԥ 3-ün hԥllini müqayisԥ etsԥNDúD÷ÕGDNÕ
nԥticԥyԥ gԥlԥrik.
(\QL ]DPDQGD TDUúÕ-TDUúÕ\D DLG Pԥsԥlԥnin hԥlli müxtԥlif
]DPDQGD TDUúÕ-TDUúÕ\D Kԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥnin [VXVL KDOÕGÕU
MüxtԥOLI ]DPDQGD TDUúÕ-TDUúÕ\D Kԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥnin hԥl-
lindԥ mԥlum mԥsafԥni ümumi mԥsafԥdԥQoÕ[PDTOD]ÕPGÕU
Bu prosesdԥn sonra mԥsԥlԥnin 2-ci hԥll mԥrhԥlԥsi eyni
zamanda hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥdԥ ROGX÷XNLPLKԥyata keçirilir.

292
 5-9 siniflԥrin riyaziyyat kursunda hԥrԥkԥtԥ aid daxil edilԥn
mԥsԥlԥlԥU PYDILT P|Y]XODUÕQ Pԥzmunu ilԥ ԥlaqԥdar hԥr bir
sinifdԥ VWDQGDUWODUDX\÷XQGD[LOHGLOLU+ԥlli müxtԥlif tԥnliklԥrin
hԥllinԥ gԥtirilԥn hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrin mԥzmununda bԥzi kԥ-
miyyԥtin ԥdԥdi qiymԥtinin verilmԥsindԥQDVÕOÕROPD\DUDTPԥsԥ-
lԥQLQ VXDOÕQÕQ WDSÕOPDVÕQD IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕT Wԥsir etmir. Belԥ
mԥsԥlԥlԥrdԥn birinin hԥllini nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ 6. Kԥnddԥn stansiyaya qԥdԥr mԥsafԥ S km-dir.
Niyaz, adԥtԥn, stansiyaya vԥ geriyԥ TD\ÕWPD÷D H\QL vaxt sԥrf
edԥrdi. Bir dԥfԥ o, stansiyaya ԥvvԥlkindԥQ  NPVDDW DUWÕT
sürԥtlԥ, geriyԥ isԥ 1 km/saat az sürԥtlԥ getdi. Nԥticԥdԥ gedilԥn
vԥ TD\ÕGÕODQ \ROD Vԥrf olunan vaxt hԥPLúԥNL NLPL ROPXúGXU
Niyaz ԥvvԥOKDQVÕVUԥtlԥ gedirdi?
Hԥlli:
Fԥrz edԥNNL1L\D]ÕQԥvvԥlki sürԥWL9NPVDDWGÕU6Pԥsa-
fԥsini eyni sürԥtlԥ JHGLETD\ÕGÕUVDRQGDWDPKԥrԥkԥtԥ sԥrf olu-
nan vaxt olar.
SürԥWL  NPVDDW DUWÕUDUDT Nԥnddԥn stansiyaya getmԥk
üçün sԥrf olunan vaxt saat, ilkin sürԥti 1km/saat azaldaraq
stansiyadan kԥndԥ sԥrf olunan vaxt isԥ saat olacaq.
MԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ görԥ DúD÷ÕGDNÕWԥnliyi yaza bilԥrik.
(2)
(2) bԥrabԥrliyinin hԥr iki tԥrԥfini ԥdԥdinԥ bölsԥk,
tԥQOLNDúD÷ÕGDNÕNLPLRODFDT
(3)
(3) tԥnliyini hԥll etsԥN9 DOÕQDU
DemԥOL 1L\D]ÕQ ԥvvԥlki sürԥti 6 km/saat olub. Mԥsԥlԥnin
úԥrtinԥ müvafiq sürԥWLQ WDSÕOPDVÕQGD Pԥsafԥnin ԥdԥdi qiymԥ-
tindԥQDúNDUúԥkildԥ istifadԥ ROXQPDGÕ
Qeyd edԥk ki, quruda vԥ göldԥ hԥrԥkԥt edԥn cisimlԥri ԥhatԥ
edԥn kԥmiyyԥtlԥr eyni analogiya ԥVDVÕQGD WDSÕOÕU $[DU VXGD
(çayda) hԥrԥkԥti xarakterizԥ edԥn kԥmiyyԥtlԥrin ԥdԥdi qiymԥt-
lԥULD[ÕQÕQLVWLTDPԥtindԥQDVÕOÕRODUDTGԥ\LúLU%HOԥ mԥsԥlԥlԥrin
293
mԥzmununda cismin mԥxsusi sürԥti (öz sürԥWL D[ÕQÕQ VUԥti
NLPLDQOD\ÕúODUÕQGD[LOHGLOPԥsindԥ sürԥtlԥrin fԥUTL\DUDQÕU
dDOÕúPDT OD]ÕPGÕU NL EX DQOD\ÕúODUÕ GD[LO HGԥrkԥn fԥn-
lԥUDUDVÕ ԥlaqԥyԥ VWQON YHULOVLQ )L]LNDGDQ úDJLUGOԥrԥ mԥlum
olan cismin hԥrԥkԥti vԥ sürԥti ilԥ ԥlaqԥdar nԥzԥr biliklԥUúDJLUG-
lԥr tԥrԥfindԥn tԥNUDUODQGÕTGDQVRQUDPFԥrrԥdlԥúGLUPԥ yolu ilԥ
riyazi mԥsԥlԥlԥrԥ baxmaq olar. Riyaziyyatda hԥrԥkԥtԥ aid olan
elԥ mԥsԥlԥlԥr var ki, onu eyni zamanda fizika fԥnninԥ dԥ aid
etmԥk olar. DemԥOLED[ÕODQSUL]PDGDQUL\D]L\\DWYԥ ya fizika
mԥsԥlԥlԥri eynidir.
Cismin mԥxsusi sürԥti V1D[ÕQÕQVUԥti V2 RODUVDD[ÕQLVWL-
qamԥtindԥ cismin sürԥti V1 + V2 D[ÕQD ԥks istiqamԥtdԥ isԥ
cismin sürԥti V1 – V2 (V1>V2) olar. Çevrԥ boyunca hԥrԥkԥtdԥ
cisimlԥULQTDUúÕOÕTOÕYԥziyyԥti tԥhlil edilԥrkԥQoDOÕúPDTOD]ÕPGÕU
NL IL]LNDQÕQ PH[DQLNL E|OPԥsinԥ aid mԥlum nԥzԥri biliklԥrlԥ
riyazi biliklԥU DQOD\ÕúODU úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn müqayisԥ
edilsin.
Mԥsԥlԥ  0RWRUOX TD\ÕT oD\ÕQ D[ÕQÕ LOԥ 45 km vԥ D[ÕQD
TDUúÕ  NP \ROX J|OGԥ 72 kilometri getmԥk üçün sԥrf etdiyi
va[WD JHWGL dD\ÕQ D[PD VUԥWL  NPVDDW RODUVD TD\Õ÷ÕQ
GXU÷XQVXGDNÕVUԥti nԥ qԥdԥrdir?
Hԥlli:
Bu mԥsԥlԥdԥ kԥmiyyԥtlԥrin ԥdԥdi qiymԥtlԥri mԥlumdur vԥ
RQODU DUDVÕQGDNÕ IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕT DúNDU úԥkildԥ verilib. Fԥrz
edԥk ki, TD\Õ÷ÕQPԥxsusi sürԥWL[NPVDDWROVXQdD\ÕQD[PD
sürԥWL  NPVDDW ROGX÷XQGDQ TD\Õ÷ÕQ D[ÕQ LVWLTDPԥtindԥ sürԥti
[   NPVDDW D[ÕQD ԥks istiqamԥtdԥ isԥ sürԥti (x – 3)
(km/saat) olacaq. Bu proseslԥrin ԥyani mԥnimsԥnilmԥsindԥ
úDJLUGlԥr üçün problem \DUDQPÕU0ԥsԥlԥdԥ tԥsvir olunan situa-
VL\DQÕQ ³WDPOÕ÷Õ´ TD\Õ÷ÕQ D[ÕQ Yԥ D[ÕQD ԥks istiqamԥtdԥ sԥrf
HWGL\L EWQ YD[WÕQ RQXQ GXU÷XQ VXGD  NP Pԥsafԥyԥ sԥrf
etdiyi vaxta bԥrabԥUROPDVÕGÕU
Qeyd olunan hԥrԥkԥtԥ sԥUI ROXQDQ YD[WODUÕQ Eԥra-
bԥrliyindԥQ RQODUÕ ifadԥ edԥn kԥmiyyԥtlԥrin riyazi modeli
(tԥnliyi) belԥ olacaq.

294
 Sonuncu tԥnliyi hԥll etsԥk, tԥQOL\LQ úԥrtini ödԥyԥn x üçün
x=12 olacaq, yԥQLPRWRUOXTD\Õ÷ÕQPԥxsusi sürԥti 12 km/saat -
GÕU .ԥmiyyԥtlԥrin ԥdԥdi qiymԥtlԥrinin verilmԥsi IRUPDVÕQGDQ
DVÕOÕ ROPD\DUDT RQODU DUDVÕQGDNÕ IXQNVLRQDO DVÕOÕOÕ÷D ԥsasԥn
nԥticԥni müԥyyԥn etmԥk olar.

4.2.2. Eyni istiqamԥtli hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrdԥ

kԥmiyyԥtlԥULQDVÕOÕOÕTYԥziyyԥti.

ԤvvԥONL SDUDTUDIGD TDUúÕ-TDUúÕ\D Kԥrԥkԥtԥ aid müxtԥlif

mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥrԥ ED[GÕT%WQKԥrԥkԥtlԥrdԥ ԥsasԥn ԥQD]Õ
iki cismin (obyektin) hԥrԥkԥti nԥzԥrdԥn keçirilir. Bԥzi
mürԥkkԥb mԥsԥlԥlԥr var ki, orada üç cismin hԥrԥkԥWLDUDúGÕUÕOÕU
Ümumiyyԥtlԥ, bir cismin (obyektin) elԥ hԥrԥkԥtini nԥzԥrdԥn
keçirmԥk olar ki, hԥmin prosesdԥ mücԥrrԥdlԥúGLUPԥ nԥzԥrԥ
DOÕQDUDT NRPELQDVL\DOÕ PUԥkkԥb) hԥrԥkԥW WUD\HNWRUL\DVÕ
DUDúGÕUÕOVÕQ 2UWD Pԥktԥbin riyaziyyat kursunda çԥtinliyi
DUWÕUÕOPÕú Pԥsԥlԥlԥr bölmԥsindԥ belԥ mԥsԥlԥlԥrԥ rast gԥlmԥk
olur. Bu tip mԥsԥlԥlԥrin dԥUV YD[WÕ Kԥll edilmԥsi mԥqsԥdԥ-
müvafiq deyil. Belԥ NL úDJLUGOԥULQ KDPÕVÕ Wԥrԥfindԥn belԥ
mԥsԥlԥlԥrin hԥtta mԥzmununun dԥUN ROXQPDVÕ SUREOHPGLU
Dԥrnԥk vԥ ԥlavԥ maraq kursODUÕQGD PUԥkkԥE NRPELQDVL\DOÕ
hԥrԥkԥt mԥsԥlԥlԥrinin hԥllinԥ baxmaq sԥmԥrԥlidir.
Eyni istiqamԥtli hԥrԥkԥtԥ DLG DúD÷ÕGDNÕ Q|Y Pԥsԥlԥlԥrԥ
baxmaq olar.
1. Bir mԥntԥqԥdԥn eyni vaxtda vԥ eyni istiqamԥtdԥ müx-
tԥlif sürԥtli cisimlԥrin (obyektlԥrin) hԥrԥkԥtinԥ aid mԥsԥlԥlԥr;
2. Bir mԥntԥqԥdԥn müxtԥlif vaxtda vԥ eyni istiqamԥtdԥ
hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥr;
øNLPԥntԥqԥdԥn eyni vaxtda vԥ eyni istiqamԥtdԥ hԥrԥkԥtԥ
aid mԥsԥlԥlԥr;
øNLPԥntԥqԥdԥn müxtԥlif vaxtda vԥ eyni istiqamԥtdԥ

295
hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥr.
Bir mԥntԥqԥdԥn eyeni vaxtda vԥ eyni istiqamԥtdԥ eyni
sürԥtli cisimlԥrin hԥrԥkԥtlԥri elԥ bir cismin vԥziyyԥti ilԥ müԥy-
yԥnlԥúLU'HPԥli, orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda qeyd olu-
QDQKDOODUDPXPLúԥkildԥ ED[PD÷DHKWL\DF\R[GXU
Bir mԥntԥqԥdԥn eyni vaxtda vԥ eyni istiqamԥtdԥ müxtԥlif
sürԥtli hԥrԥkԥtdԥ sürԥtlԥr fԥrqinԥ görԥ hԥmin cisimlԥUDUDVÕQda
mԥsafԥ \DUDQÕU
Mԥsԥlԥ 8. KԥnddԥQ úԥhԥr istiqamԥtindԥ eyni zamanda
sürԥti 50 km/saat olan yük vԥ sürԥti 70 km/saat olan minik
avtomobillԥUL \ROD GúG 1Hoԥ saatdan sonra avtomobillԥr
DUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 30 km-ԥ bԥrabԥr olacaq?
50 km/saat
A C 30 km D B

70 km/saat
ùԥkil 4.2.3

Bu mԥsԥlԥdԥ kԥndlԥ úԥhԥU DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ verilmԥyib.

Hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥdԥ mԥsafԥ kԥmiyyԥWL DúNDU úԥkildԥ vԥ
mԥhdud olmaqla qeyri-DúNDU úԥkildԥ dԥ verilԥ bilԥr. Burada
“qeyri-DúNDU´úԥkil dedikdԥ sürԥt vԥ ]DPDQDX\÷XQYHULOPԥyԥn
mԥsafԥ nԥzԥrdԥ tutulur.
Bu mԥsԥlԥ sadԥ mԥsԥlԥdir. Minik vԥ yük avtomobillԥrinin
sürԥtlԥri fԥrqi 70 –50 = 20 (km)-dir. Hԥrԥkԥtdԥ 1 saatda 20 km
fԥUTDOÕQÕUVDNPIԥUTLQDOÕQPDVՁoQ VDDWYD[W
OD]ÕPGÕUùDJLUGOԥrdԥ maraq vԥ PRWLYDVL\DQÕQ\DUDGÕOPDVՁoün
aúD÷ÕGDNÕVXDOODUODPUDFLԥt etmԥk olar:
- kԥndlԥ úԥhԥU DUDVÕQGDNÕPԥsafԥ verilԥQúԥrt daxilindԥ ԥn
D]ÕQԥ qԥdԥr ola bilԥr;
- ԥgԥr kԥndlԥ úԥhԥUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 100 km olarsa, avto-
mobillԥUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ necԥ dԥ\Lúԥr;
- avtomobillԥUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥQLQD]DOPDVՁoQ\NYԥ
minik avtomobillԥrinin sürԥWLKDTTÕQGDQԥ demԥk olar vԥ s.
Bir mԥntԥqԥdԥn müxtԥlif vaxtda vԥ eyni istiqamԥtdԥ
296
hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrin hԥlli prosesindԥ mücԥrrԥdlԥúGLUPԥ vԥ
DQDORJL\D VXOODUÕQGDQ istifadԥ edԥrԥk mԥsԥlԥlԥrin hԥlli eyni
vaxtda vԥ eyni istiqamԥtdԥ hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrin hԥllinԥ
gԥtirilir.
Mԥsԥlԥ 9. Sԥhԥr saat 700-GD úԥhԥrdԥn sürԥti saatda 32 km
RODQ \N DYWRPRELOL \ROD GúG 6DDW 30-da EX úԥhԥrdԥn
hԥmin istiqamԥtdԥ sürԥti yük maúÕQÕQÕQVUԥtindԥn 1,5 dԥfԥ çox
RODQDYWREXV\RODGúG$YWREXV\NPDúÕQÕQÕVDDWQHoԥdԥ vԥ
$úԥhԥrindԥQKDQVÕPԥsafԥdԥ ötüb keçԥr?
A
C
. D

ùԥkil 4.2.4

Mԥsԥlԥdԥ eyni mԥntԥqԥdԥn eyni istiqamԥtdԥ vԥ müxtԥlif

vaxtda hԥrԥkԥt tԥVYLU ROXQPXúGXU $YWREXV \ROD Gúԥnԥ qԥdԥr
\N PDúÕQÕ Kԥrԥkԥtdԥ ROPXúGXU 'HPԥOL DUDODUÕQGD Pԥyyԥn
mԥsafԥ olan vԥ eyni istiqamԥtdԥ hԥrԥkԥt edԥn avtobus müԥyyԥn
YD[WGDQVRQUD\NPDúÕQÕQDoDWPDOÕGÕU
ùԥkil 4.2.4-dԥ mԥsԥlԥdԥ verilԥn situasiya tԥVYLU ROXQPXú-
GXU %XUDGD DYWREXV $ úԥhԥrindԥQ \ROD GúGNGԥ \N PDúÕQÕ
C mԥntԥqԥsindԥn hԥrԥkԥtini davam etdirir. D mԥntԥqԥsi avto-
mobilin ötmԥ DQÕQÕJ|Uú\HULQLPԥyyԥQHGLUùDJLUGOԥr mԥ-
sԥlԥnin mԥtnini riyazi modelԥ çevirmԥk üçün kԥmiyyԥtlԥr ara-
VÕQGDNÕ DVÕOÕOÕ÷Õ G]JQ EDúD GúPԥlidirlԥr. Bu mԥsԥlԥni bir
neçԥ üsulla hԥll etmԥk olar. Bunlardan birini nԥzԥrdԥn keçirԥk:

Hԥlli:
 $YWREXV \ROD Gúԥnԥ qԥdԥU \N PDúÕQÕ QHoԥ saat yolda
ROPXúGXU"
930 – 700 = 2,5 (saat)
2. Avtobus hԥrԥkԥtԥ EDúOD\DQDTԥdԥU\NPDúÕQÕQԥ qԥdԥr

297
\ROJHWPLúGLU"
ǜ NP
3. Avtobusun sürԥti nԥ qԥdԥrdir?
ǜ NPVDDW
4. Avtobusun sürԥWL \N PDúÕQÕQÕQ sürԥtindԥn nԥ qԥdԥr
çoxdur?
48 – 32 = 16 (km/saat)
5. Avtobus neçԥ VDDWGDQVRQUD\NPDúÕQÕQÕ|Wԥr?
80 : 16 = 5 (saat)
6. Ötmԥ ԥmԥOL\\DWÕVDDWQHoԥdԥ EDúYHUGL"
930 + 500 = 1430 (saat 1430 -da)
7. Ötmԥ ԥmԥOL\\DWÕ J|Uú \HUL RODQ & Pԥntԥqԥsi A
úԥhԥrindԥQKDQVÕPԥsafԥdԥ yerlԥúLU"
ǜ NP
Demԥli, avtobusun ötmԥ ԥmԥOL\\DWÕ JQG] VDDW 30-da
EDú YHUPLúGLU Yԥ bu A mԥntԥqԥsindԥn 240 km mԥsafԥdԥ
ROPXúGXU
Mԥsԥlԥnin hԥlli mԥrhԥlԥlԥrindԥ EDúTDKDOODrdan da istifadԥ
etmԥNRODUGÕ%XUDGD-5-ci mԥrhԥlԥlԥri 48x = 32x + 80 tԥnliyi
ilԥ dԥ ԥvԥz etmԥNRODUGÕ%XUDGD[|WPԥ DQÕQDTԥdԥr sԥrf olu-
QDQ YD[WGÕU /DNLQ ԥsas mԥqsԥd mԥsԥlԥQLQ VXDOÕQD X\÷XQ Pԥ-
lum olmayan kԥmiyyԥWLQ WDSÕOPDVÕQGDQ LEDUԥddir. Mԥsԥlԥnin
hԥlli prosesindԥ bütövlükdԥ hesab üsulundan istifadԥ úDJLUG-
lԥrdԥ riyazi vԥ mԥntiqi tԥfԥNNUQLQNLúDIÕQDLPNDQ\DUDGÕU
Mԥsԥlԥ 10. KԥnddԥQ úԥhԥrԥ sürԥti 60 km/saat olan yük
DYWRPRELOL\RODGúG%XQGDQVDDWVRQUDKԥmin istiqamԥtdԥ
kԥnddԥQúԥhԥrԥ sürԥti saatda 90 km/saat olan minik avtomobili
\ROD GúG 0LQLN DYWRPRELOL QHoԥ saatdan sonra yük
avtomobilinԥ çatar?

K 120 km M
C

ùԥkil 4.2.5
298
 Hԥlli:
I üsul:
1. Minik avtomobili hԥrԥkԥtԥ EDúOD\DQD Tԥdԥr yük avto-
mobili nԥ qԥdԥU\ROJHWPLúGLU"
ǜ NP
2. Minik avtomobilinin sürԥti yük avtomobilinin sürԥtin-
dԥn nԥ qԥdԥr çoxdur?
90 – 60 = 30 (km/saat)
*|Uú DQÕQDTԥdԥr minik avtomobili yük avtomobilin-
dԥn nԥ qԥdԥr çox yol getmԥlidir?
KC – MC = 120 (km)
4. Minik avtomobili neçԥ saatdan sonra yük avtomobilinԥ
çatar?
120 : 30 = 4 (saat)
Cavab: Minik avtomobili 4 saatdan sonra yük avtomo-
bilinԥ çatar.
Mԥsԥlԥnin hԥllinin 3-cü mԥrhԥlԥVLQL \D]PDGDQ úDJLUGOԥrԥ
izah etmԥk olar. Burada gedilԥn yol fԥrqi ilԥ avtomobillԥrin sü-
rԥt fԥrqinԥ görԥ RQODUÕQ J|UúPԥsinԥ sԥUI ROXQDQ YD[WÕ ELUEDúD
hesablamaq olar.
II üsul:
%XUDGDGDúԥkil 4.2.5-dԥn istifadԥ etmԥk olar. Fԥrz edԥk ki,
avtomobillԥr x VDDWGDQ VRQUD J|Uúԥrlԥr. Bu müddԥt ԥrzindԥ
yük avtomobili 60 x, minik avtomobili isԥ 90 x mԥsafԥ qԥt
edԥrlԥr. MԥsԥlԥQLQ úԥrtini nԥzԥrԥ alsaq tԥQOL\LPL] DúD÷ÕGDNÕ
kimi olacaq.
90x = 60x + 120
Buradan isԥ x = 4 olacaq. Yԥni minik avtomobili 4 saatdan
sonra yük avtomobilinԥ çatar. Mԥsԥlԥ 10-XQúԥrtindԥ DúD÷ÕGDNÕ
kimi dԥ\LúLNOLNHGԥk.
Mԥsԥlԥ 11. KԥnddԥQ úԥhԥrԥ sürԥti 60 km/saat olan yük
DYWRPRELOL\RODGúG%XQGDQVDDWVRQUDKԥmin istiqamԥtdԥ
kԥnddԥQúԥhԥrԥ sürԥti saatda 90 km/saat olan minik avtomobili
\RODGúGVDDWGDQVDDWGDQVRQUDDYWRPRELOOԥUDUDVÕQGDNÕ
mԥsafԥ nԥ qԥdԥr olacaq?

299
 Mԥsԥlԥ 11-i müxtԥlif üsullarla hԥll etmԥk olar. Eyni
istiqamԥtli müxtԥlif vaxtda hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥr hԥll edԥrkԥn
cisimlԥr (obyektlԥUDUDVÕQGDYԥziyyԥtin dԥ\LúPԥsini ümumilԥú-
dirmԥk üçün mԥsԥlԥ 11-in hԥlli tԥhlil edilmԥlidir.
Mԥsԥlԥ  ԤOL Yԥ Ramazan TDUGDúODUÕ NԥnddԥQ \D\OD÷D
gedԥrkԥQUD]ÕODúGÕODUNLEXJQ\D\OD÷DDúD÷ÕGDNÕTD\GDGDJHW-
sinlԥr.
ԤOL\D\OD÷DJHWPԥyԥ sԥUIROXQDQYD[WÕQ\DUÕVÕQÕNPVDDW
TDODQÕQÕLVԥ 4 km/saat sürԥtlԥ getdi. Ramazan isԥ \ROXQ\DUÕVÕQÕ
 NPVDDW TDODQÕQÕ LVԥ 5 km/saat sürԥtlԥ JHWGL 4DUGDúODUGDQ
NLP\D\OD÷DWH]oDWDU"
Bu mԥsԥlԥnin hԥllindԥ mԥntiqi mühakimԥ yürütmԥyԥ eh-
tiyac var. ApaUÕODQWԥdqiqDWODUÕQQԥticԥsi onu göstԥULUNLúDJLUG-
lԥr ԥsasԥn hesab ԥmԥllԥULQLQ LFUDVÕQD GDKD oR[ VWQON YHULU-
lԥU %X ED[ÕPGDQ TH\G ROXQDQ Pԥsԥlԥdԥ hԥU LNL TDUGDúÕQ \D\-
OD÷D H\QL YD[WGD oDWPDVÕ Qԥticԥsinԥ gԥlԥQ úDJLUGOԥULQ VD\Õ V-
tünlük tԥúNLOHGLU
Mԥsԥlԥdԥ verilԥQVLWXDVL\DDúD÷ÕGDNÕQGDQLEDUԥtdir:
- ԤOL Yԥ 5DPD]DQTDUGDúODUÕH\QLYD[WGDH\QLLVWLTDPԥtdԥ
hԥrԥkԥt edԥrԥk kԥnddԥQ\D\OD÷DJHWPԥlidir.
- qԥt edilԥcԥk mԥsafԥ sabitdir, lakin ԥdԥdi qiymԥti mԥlum
deyil;
- ԤOLJHWPԥyԥ sԥrf edԥcԥ\LYD[WÕQ\DUÕVÕQÕNPVDDWTDOD-
QÕQÕLVԥ 4 km/saat sürԥtlԥ getmԥlidir;
- 5DPD]DQ\ROXQ\DUÕVÕQÕNPVDDWVUԥtlԥTDODQ\DUÕVÕQÕ
isԥ 5 km/saat sürԥtlԥ getmԥlidir.
- \D\OD÷DTDUGDúODUGDQNLPWH]oDWDU"
Mԥsԥlԥ nisbԥtԥn çԥtin tip mԥsԥlԥlԥr bölmԥsinԥ aiddir. Nԥ
üçün?
Mԥsԥlԥnin mԥ]PXQXQGDԤOLQLQԥvvԥl 5 km/saat, sonra isԥ
4 km/saat sürԥtlԥ hԥrԥkԥWHWGL\LELOGLULOLU5DPD]DQÕQLVԥ ԥvvԥl
4 km/saat, sonra isԥ 5 km/saat sürԥtlԥ hԥrԥkԥt etdiyi bildirilir.
%XDQOD\ÕúODUÕQPԥ]PXQXúDJLUGOԥr tԥrԥfindԥQTDUÕúÕTVDOÕQGÕ÷Õ-
na görԥ onlar ԥsasԥn sԥhv nԥticԥyԥ gԥlirlԥr.
SԥUIROXQDQYD[WÕQ\DUÕVÕLOԥ gedilԥQ\ROXQ\DUÕVÕDQOD\ÕúODUÕ-
300
QÕQ verilԥn mԥlum sürԥtlԥrlԥ ԥlaqԥsinin tԥhlil edilmԥsinԥ
ehtiyac var. Mԥsԥlԥdԥ bu mԥTDPÕQ |UWO TDOPDVÕ Pԥyyԥn
problemlԥU \DUDGÕU %XQXQ oQ úDJLrdlԥrԥ DúD÷ÕGDNÕ VXDOODUOD
müraciԥt etmԥk olar.
- orta sürԥWDQOD\ÕúÕQԥdir vԥ bu mԥsԥlԥnin verilԥQúԥrti da-
xilindԥ onu necԥ tapmaq olar;
- mԥsafԥ sabitdirsԥ D\UÕOÕTGD]DPDQDYԥ sürԥtԥ görԥ kimin
yayOD÷DWH]oDWPDVÕQÕQHFԥ müԥyyԥnlԥúGLUPԥk olar;
- kԥnddԥQ \D\OD÷D Tԥdԥr olan mԥsafԥnin ԥdԥdi qiymԥti
verilԥrsԥ, onda mԥsԥlԥni necԥ hԥll etmԥk olar;
Bu suala verilԥn cavablar tԥhlil edildikdԥn sonra mԥsԥlԥnin
hԥllinԥ baxmaq olar.
Mԥsԥlԥnin hԥlli:
1. Fԥrz edԥN NL ԤOLQLQ \D\OD÷D JHWPԥsinԥ t (saat) vaxt
OD]ÕPGÕU 0ԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ görԥ ԤOL ԥvvԥl (km),
sonra isԥ (km) mԥsafԥ qԥWHWPLúGLU2QGDԤOLQLQJHW-
diyi ümumi yol
S = 2,5t + 2t = 4,5t (km) olacaq.
ԤOLQLQRUWDVUԥti nԥ qԥdԥrdir?
(km/saat)
3. MԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ ԥsasԥQ5DPD]DQ\ROXQELULQFL\DUÕVÕQÕ
 NPVDDW TDODQÕQÕ LVԥ 5 km/saat sürԥtlԥ hԥrԥkԥt edib. Yolun
ELULQFL\DUÕVÕQDVԥUIROXQDQYD[WÕW1LNLQFL\DUÕVÕQDVԥrf olunan
YD[WÕLVԥ t2 ilԥ LúDUԥ edԥk (t1W2RQGD5DPD]DQÕQgetmԥsi üçün
sԥUIROXQDQYD[WX\÷XQRODUDT vԥ olacaq.
5DPD]DQÕQRUWDVUԥti nԥ qԥdԥrdir?
(km/saat)
Mühakimԥ yolu ilԥ DOGÕ÷ÕPÕ] Qԥticԥyԥ ԥsasԥQ ԤOLQLQ RUWD
sürԥWL  NPVDDW 5DPD]DQÕQ RUWD VUԥti isԥ km/sDDWGÕU
ԤOLQLQ RUWD VUԥWL  NPVDDW 5DPD]DQÕQ VUԥtindԥn (
NPVDDWoR[ROGX÷XQGDQ ԤOL\D\OD÷DGDKDWH]oDWDU

301
 Belԥ mühakimԥQL\DOQÕ]Pԥsafԥ sabit olduqda qԥbul etmԥk
olar.
Qeyd: Bu mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ YHULOPLú úԥrt
daxilindԥ Ԥlinin orta sürԥtini (5+4) : 2=4,5 (km/saat) kimi sadԥ
\ROOD KHVDEODPDT RODUGÕ /DNLQ 5DPD]DQÕQ RUWD VUԥtinin
WDSÕOPDVÕQGD EX úԥkildԥ \DQDúPD Vԥhv nԥticԥQLQ DOÕQPDVÕQD
sԥbԥb ola bilԥrdi. Mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ analogiya vԥ
ümumilԥúGLUPԥQLQ DSDUÕOPDVÕ üçün bԥzԥn ԥWUDIOÕ \DQDúPD\D
zԥrurԥW\DUDQÕU

ԤNVLVWLTDPԥtli hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrdԥ

kԥmiyyԥtlԥULQDVÕOÕOÕ÷ÕQÕQPXPLOԥúGLULOPԥsi

4DUúÕ-TDUúÕ\D Yԥ eyni istiqamԥtdԥ hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥri

nԥzԥrdԥn keçirdik. Bu tip mԥsԥlԥlԥrin mԥzmununda ԥn çox
LúOԥnԥQ ³J|UúPԥ”, “ötmԥ” sözlԥrindԥn istifadԥ olunur. Eyni
istiqamԥtli hԥrԥkԥt mԥhdud olduqda bԥzԥn cisim müԥyyԥn
obyektԥ (mԥntԥqԥyԥoDWGÕTGDQVRQUDԥvvԥlki mԥntԥqԥyԥ GR÷UX
hԥrԥkԥt edԥ bilԥU %X KDOGD GD J|UúPԥ (ötmԥ) vԥziyyԥtlԥri
mümkündür. ԤNV LVWLTDPԥtli hԥrԥkԥtdԥ adԥtԥn qeyd olunan
DQOD\ÕúODUGDQJ|UúPԥ, ötmԥ) istifadԥ olunmur. Orta mԥktԥbin
riyaziyyat kursunda ԥks istiqamԥtli hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrdԥ ԥn
oR[DúD÷ÕGDNÕKDOODUDUDVWJԥlmԥk olur.
1. Eyni mԥntԥqԥdԥn eyni vaxtda ԥks istiqamԥtdԥ hԥrԥkԥt.
Bu cisimlԥrin sürԥtlԥULX\÷XQRODUDT91 vԥ V2 olarsa, onda
müԥyyԥn t müddԥtindԥQ VRQUD RQODU DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ
olacaq.
V1 A V2 D
B

ùԥkil 4.2.6
 øNL FLVLP P[Wԥlif mԥntԥqԥdԥn ԥks istiqamԥtdԥ hԥrԥkԥt
edԥ bilԥr. ølkin olaraq bu cisimlԥU DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ S olarsa,
302
onda eyni t zaman müddԥtindԥ RQODU DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ
olar. Burada vԥ X\÷XQRODUDTKԥrԥ-
kԥt edԥn cisimlԥrin sürԥtidir.

A B

ùԥkil 4.2.7

3. Çevrԥ üzrԥ hԥrԥkԥtdԥ LúWLUDN HGԥn cisimlԥr (obyektlԥr)

hԥm eyni istiqamԥtli hԥrԥkԥtdԥ, hԥm dԥ ԥks itiqamԥtli
hԥrԥkԥtdԥ J|Uúԥ bilԥrlԥr.

V2 V1

A B

ù
O O

ùԥkil 4.2.8

Çevrԥ üzrԥ hԥrԥkԥtdԥ cisimlԥULQ TDUúÕ-TDUúÕ\D Kԥrԥkԥti dԥ

ԥhatԥ olunur. Demԥli, çevrԥ boyunca hԥrԥkԥt mürԥkkԥb hԥrԥkԥt
olub, hԥrԥkԥtԥ aid bütün növ mԥsԥlԥlԥrԥ burada rast gԥlmԥk
PNQGUøQGLTH\GROXQDQKDOODUDX\÷XQPԥsԥlԥlԥri nԥzԥrdԥn
keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 13. A mԥntԥqԥsindԥn eyni vaxtda ԥks istiqamԥtdԥ
sürԥti saatda 12 km olan velosipedçi vԥ sürԥti saatda 30 km
RODQPRWRVLNOHWoL\RODGúGVDDWGDQVRQUDRQODUDUDVÕQGDNÕ
mԥsafԥ nԥ qԥdԥr olar?
303
 12 km/saat 8 km/saat
C D
A

ùԥkil 4.2.9

Hԥlli:
I üsul:
1. Velosipedçi 3 saat ԥrzindԥ nԥ qԥdԥr yol getdi?
ǜ NP
2. Motosikletçi 3 saat ԥrzindԥ nԥ qԥdԥr yol getdi?
ǜ NP
3. Velosipedçi vԥ PRWRVLNOHWoLDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ nԥ qԥdԥr-
dir?
36 + 90 = 126 (km)
II üsul:

1. 1 saat müddԥtindԥ velosipedçi ilԥ motosikleWoLDUDVÕQGD

mԥsafԥ nԥ qԥdԥr olar?
12 + 30 = 42 (km)
2. 3 saat ԥrzindԥ velosipedçi vԥ motoVLNOHWoL DUDVÕQGD
mԥsafԥ nԥ qԥdԥr olar?
ǜ NP
Mԥsԥlԥ 13-dԥ kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUDúNDUúԥkil-
dԥ verilib vԥ mԥsԥlԥnin mԥ]PXQXQGDNÕVLWXDVL\DúDJLUGOԥr tԥrԥ-
findԥn asan mԥnimsԥnilir. Bu mԥsԥlԥ eyni vaxtda ԥks isti-
qamԥtdԥ hԥrԥkԥtԥ DLGGLU<DOQÕ]ԥks istiqamԥtli hԥrԥkԥtdԥn iba-
rԥt mԥsԥlԥlԥrdԥNLVLWXDVL\DDúNDUROGX÷XQGDQRQODUÕQKԥlli pro-
sesindԥ SUREOHP\DUDQPÕU
Müqayisԥnin nԥticԥVL RODUDT J|UúGԥn ԥvvԥl vԥ J|UúGԥn
sonra avtomobillԥUDUDVÕQGDPԥsԥlԥ müԥyyԥn anda bԥrabԥr ola
bilԥr. Bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥlli tԥnliklԥr sisteminin hԥllinԥ gԥti-
ULOLU ԤJԥr kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ Iԥrq konkret verilԥrsԥ, onda
mԥsԥlԥnin hԥlli dԥ\LúԥQL PRGXO LúDUԥsi daxilindԥ olan tԥnliyin
hԥllinԥ gԥtirilir. Belԥ bir mԥsԥlԥyԥ baxaq.
304
 Mԥsԥlԥ  ԤOL $ Pԥntԥqԥsindԥn B mԥntԥqԥsinԥ sürԥti 3
NPVDDWROPDTOD\RODGúG%LUVDDWGDQVRQUDRQXQDUGÕQFD$
mԥntԥqԥsindԥn sürԥWL VDDWGD   NP RODQ TDUGDúÕ +ԥsԥn yola
GúG'DKDVDDWGDQVRQUD$PԥntԥqԥsindԥQoÕ[DQDWOÕԥvvԥl
Hԥsԥnԥ, 12 dԥqiqԥ sonra isԥ ԤOL\ԥ oDWGÕ$WOÕQÕQVUԥWLQLWDSÕQ
Bu mԥsԥlԥ eyni istiqamԥtli hԥrԥkԥtԥ aid olub nisbԥtԥn
mürԥkkԥb mԥsԥlԥdir. Hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥULQ NRPELQDVL\DOÕ
úԥkildԥ öyrԥnilmԥVL úDJLUGOԥrin mԥntiqi tԥfԥkkürünü vԥ
\DUDGÕFÕOÕTTDELOL\\ԥtlԥULQLLQNLúDIHWGLULU
$WOÕ KԥrԥkԥW EDúOD\DQD TԥdԥU ԤOL  VDDW +ԥsԥn isԥ 1 saat
\ROGD ROPXúGXODU <ԥQL DWOÕ Kԥrԥkԥtԥ EDúOD\DQD Tԥdԥr A
mԥntԥqԥsindԥQ ԤOL  ǜ    NP +ԥsԥn isԥ ǜ   NP
mԥsafԥdԥ idi.
4 km
A H Ԥ C D B

6 km
ùԥkil 4.2.10

Mԥsԥlԥdԥ tԥsvir olunan situasiyaya nԥzԥrԥn fԥrz edԥk ki,

DWOÕQÕQ VUԥWL 9 ROVXQ $WOÕ LOԥ Hԥsԥnin sürԥtlԥr fԥrqi (V - 4),
J|Uúmԥlԥri üçün vaxt –dir.
Eyni mühakimԥ ilԥ DWOÕ LOԥ ԤOLQLQ VUԥtlԥri fԥrqi (V – 3),
J|UúPԥlԥri üçün sԥrf olunan vaxt isԥ - dur. MԥsԥlԥQLQúԥr-
tinԥ görԥ DWOÕԥvvԥl Hԥsԥnԥ oDWPÕúYԥ bundan 12 dԥqiqԥ ( saat)
sonra isԥ ԤOL\ԥ oDWPÕúGÕU 2QGD DWOÕQÕQ VUԥtini tapmaq üçün
qeyd etdiklԥrimizin riyazi modeli (tԥQOLN DúD÷ÕGDNÕ NLPL ROD-
caq:
(1)
(1) tԥnliyindԥ müԥyyԥn çevirmԥlԥUDSDUÕEVDGԥlԥúGLUVԥk vԥ
9!úԥrtini nԥzԥrԥ DOVDTDúD÷ÕGDNÕNYDGUDWWԥQOL\LDODUÕT
(2)

305
 (2) tԥnliyinin hԥlli isԥ V = 8 vԥ V = 9 olar.
DemԥOL YHULOPLú úԥrt daxilindԥ mԥsԥlԥnin iki hԥlli var.
YԥQLDWOÕQÕQVUԥti 8 km/saat vԥ ya 9 kPVDDWGÕU%XPԥsԥlԥnin
úԥrtindԥ cüzi dԥ\LúLNOLNHGԥk.
Mԥsԥlԥ  ԤOL $ Pԥntԥqԥsindԥn B mԥntԥqԥsinԥ sürԥti 3
NPVDDWROPDTOD\RODGúG%LUVDDWGDQVRQUDRQXQDUGÕQFD$
mԥntԥqԥsindԥn sürԥWL VDDWGD   NP RODQ TDUGDúÕ +ԥsԥn yola
Gúdü. Daha 1 saat sonra A mԥntԥqԥsindԥQ oÕ[DQ DWOÕ ԥvvԥl
Ԥliyԥ, 12 dԥqiqԥ sonra isԥ Hԥsԥnԥ oDWGÕ$WOÕQÕQVUԥWLQLWDSÕQ
ùԥkil 4.2.10-a analoji olaraq vԥ orada yürüdülԥn müha-
kimԥyԥ X\÷XQ DWOÕQÕQ VUԥWL DúD÷ÕGDNÕ Wԥnliklԥ müԥyyԥn edilԥ
bilԥr.
(3)
(3) tԥnliyini hԥll etsԥk vԥ mԥsԥlԥnin mԥzmununda verilԥn
úԥrti nԥzԥrԥ alsaq olar.
%XKDOoQDWOÕQÕQVUԥti tԥxminԥn 5,5 km/saat olacaq.
Mԥsԥlԥ 14 vԥ mԥsԥlԥ 15-i birlԥúGLULE ELU Pԥsԥlԥ kimi
verԥk.
Mԥsԥlԥ  ԤOL $ Pԥntԥqԥsindԥn B mԥntԥqԥsinԥ sürԥti 3
km/saat olmaqla \RODGúG%LUVDDWGDQVRQUDRQXQDUGÕQFD$
mԥntԥqԥsindԥn sürԥWL VDDWGD  NP RODQ TDUGDúÕ +ԥsԥn yola
GúG 'DKD ELU VDDWGDQ VRQUD $ Pԥntԥqԥsindԥn hԥmin
istiqamԥtdԥ oÕ[DQ DWOÕ ԥvvԥO TDUGDúODUGDQ ELULQԥ, 12 dԥqiqԥ
sonra isԥ digԥrinԥ oDWGÕ$WOÕQÕQVUԥtinLWDSÕQ
Bu mԥsԥlԥnin hԥlli nԥzԥrdԥn keçirdiyimiz 14 vԥ  VD\OÕ
mԥsԥlԥlԥrin hԥllinin ümumilԥúGLULOPԥsidir. Ona görԥ dԥ mԥsԥlԥ
15 üçün tԥVYLU ROXQDQ úԥkil 4.2.10 vԥ DSDUÕODQ PKDNLPԥ
ümumilԥúGLULOԥrԥk bu mԥsԥlԥyԥ dԥ aid edilԥ bilԥr.
Bu mԥsԥlԥdԥ DWOÕQÕQ ötmԥ ԥmԥOL\\DWÕQGD TDUGDúODUÕQ
hԥrԥkԥWDUGÕFÕOOÕ÷ÕDúNDUYHULOPԥyib. Bu sԥbԥbdԥn (1) tԥnliyindԥ
ümumilԥúGLUPԥ DúD÷ÕGDNÕNLPLRODU
(4)
Dԥ\LúԥQLPRGXOLúDUԥsi daxilindԥ olan (4) tԥnliyini mԥlum
qaydalara ԥsasԥn hԥll etsԥNRQGDDWOÕQÕQVUԥti 9 km/saat vԥ ya
306
8 km/saat, ya da tԥxminԥn 5,5 km/saat olacaq. Belԥ mԥsԥlԥlԥrin
hԥOOL]DPDQÕ[VXVLGԥn ümumiyԥ keçid daha mԥqsԥdԥmüvafiq-
dir. Eyni istiqamԥtli hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrdԥ yaranan situasi-
yaya görԥ TDUúÕ-TDUúÕ\D Kԥrԥkԥtԥ X\÷XQ YԥziyyԥW \DUDQÕr. Bu
halda belԥ mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ NRPELQDVL\DOÕ\DQDúPDGDQLVWL-
fadԥ olunur.
Sovet dövründԥ \D]ÕODQ UL\D]L\\DW Gԥrsliklԥrindԥ úDJLUG-
lԥrin mԥntiqi vԥ riyazi tԥfԥkkürlԥULQL LQNLúDI HWGLUԥn mԥtnli
mԥsԥlԥlԥrԥ müԥyyԥn qԥdԥU \HU D\UÕOPÕúGÕU %HOԥ mԥsԥlԥlԥrdԥn
birini nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ $UDODUÕQGDNÕPԥsafԥ 41 km olan A mԥntԥqԥsin-
dԥn B mԥntԥqԥsinԥ sürԥWL VDDWGD  NP RODQ WXULVW \ROD GúG
Bundan 2 saat sonra A mԥntԥqԥsindԥn hԥmin istiqamԥtdԥ velo-
VLSHGoL \ROD GúG Yԥ turisti ötdükdԥn sonra hԥmin sürԥtlԥ B
mԥntԥqԥsinԥ çataraq yenidԥn geriyԥ TD\ÕWGÕ9HORVLSHGoLWXULVWL
ötdükdԥn 2 saat 45 dԥqiqԥ VRQUDRQXQODJ|UúG\Pԥlum olar-
sa, velosipedçinin sürԥWLQLWDSÕQ>@
Bu mԥsԥlԥdԥ tԥsvir olunan situasiya mürԥkkԥbdir. Ona
görԥ dԥ mԥsԥlԥni hԥll etmԥk üçün onu bir neçԥ “alt mԥsԥlԥlԥrԥ”
D\ÕUPDT RODU ԤJԥr mԥsԥlԥnin mԥzmununda bir neçԥ mԥrhԥlԥ
VLWXDVL\DúDJLUGOԥrԥ mԥlum olarsa, mԥlum olmayan problemin
hԥllinԥ RQODUGDPDUDTPRWLYDVL\D\DUDQÕU%XPԥsԥlԥ hԥrԥkԥtԥ
aid olan olan mԥsԥlԥ növlԥrini özündԥ ԥks etdirir. Burada “alt
mԥsԥlԥ´ DQOD\ÕúÕ GHGLNGԥ \DOQÕ] H\QL LVWLTDPԥtli vԥ \D TDUúÕ-
TDUúÕ\DKԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥr nԥzԥrdԥ WXWXOXUùDJLUGOԥrin qeyd
olunan mԥsԥlԥlԥU KDTTÕQGD PԥOXPDWODUÕ ROGX÷X oQ EX
mԥsԥlԥQL NRPELQDVL\DOÕ úԥkildԥ \DQDúPDGDQ LVtifadԥ etmԥklԥ
hԥll edԥk.
Mԥsԥlԥdԥ verilԥnlԥri vԥ D[WDUÕODQÕ V[HPDWLN RODUDT
DúD÷ÕGDNÕNLPLWԥsvir edԥk:
10 km M N
A B
k

ùԥkil 4.2.11
307
 Mԥsԥlԥnin iki üsulla hԥllini nԥzԥrdԥn keçirԥN%XUDGDKDQVÕ
VXOXQ úDJLUGOԥr üçün sԥmԥrԥli vԥ DVDQ ROPDVÕ PTD\LVԥsini
aparaq.
I üsul:
Fԥrz edԥk ki, velosipedçinin sürԥti V vԥ turisti ötmԥ üçün
ona sԥrf olunan vaxt t olsun. Mԥsԥlԥdԥ verilԥn vԥ D[WDUÕODQ
kԥmiyyԥtlԥrin qԥEXO HGLOPLú TL\Pԥtlԥri ԥVDVÕQGD RQODU DUDVÕQ-
GDNÕDVÕOÕOÕ÷ÕJ|VWԥrmԥNOD]ÕPGÕU
1. Velosipedçi nԥ qԥdԥr vaxtdan sonra turistԥ çatar?
2·5+ 5t = Vt
(saat)
%XQX ELUEDúD R úԥrt daxilindԥ yazmaq olar ki, obyektlԥr
DUDVÕQGD Pԥsafԥ vԥ sürԥt fԥUTL DúNDU ԥdԥdi qiymԥtlԥ verilsin.
Tԥcrübԥ göstԥULU NL EX úԥkildԥ \DQDúPD úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn
bԥzԥn çԥtin mԥnimsԥQLOLU %X ED[ÕPGDQ Wԥqdim etdiyimiz
\DQDúPD PXPL Yԥ úDJLUG oQ GDKD Vԥmԥrԥli hesab oluna
bilԥr.
2. Ötmԥyԥ qԥdԥr velosipedçinin (turistin) getdiyi yol nԥ qԥ-
dԥrdir?
(km)
3. Ötmԥdԥn sonra velosipedçinin B mԥntԥqԥsinԥ qԥdԥr get-
diyi yol nԥ qԥdԥrdir?
(km)
4. ÖtmԥdԥQLONJ|UúGԥn) sonra turist nԥ qԥdԥU\ROJHWPLú-
dir?
(km)
øNLQFLJ|Uúԥ qԥdԥr turistin getdiyi yol nԥ qԥdԥrdir?
(km)
6. Velosipedçi B mԥntԥqԥsinԥ oDWGÕTGDQ VRQUD $ Pԥntԥ-
qԥsi istiqamԥtdԥ turist ilԥ LNLQFL J|Uúԥ nԥ qԥdԥr mԥsafԥ qԥt
HWPLúGLU"
(km)

308
 7. VelosipeGoLQLQLONJ|UúGԥn sonra hԥrԥkԥtԥ sԥrf etdiyi 2
saat 45 dԥqiqԥ ( VDDWROGX÷XQXQԥzԥrԥ alsaq turistin sürԥtini
müԥyyԥn edԥn tԥQOLNUL\D]LPRGHODúD÷ÕGDNÕNLPLRODFDT
(5)
Müԥyyԥn çevirmԥlԥU DSDUGÕTGDQ VRQUD  Wԥnliyinin iki
kökü V= 13 vԥ V = DOÕQÕU%XKԥllԥr mԥsԥlԥQLQúԥrtini ödԥ-
yir. Demԥli, velosipedçinin sürԥti 13 km/saat vԥ ya km/-
saatGÕU
II üsul.
Velosipedçinin sürԥWLQL9LONJ|Uúԥ (ötmԥyԥ) sԥrf olunan
YD[WÕ LVԥ t ilԥ LúDUԥ edԥk. Mԥsԥlԥdԥ verilԥQ VLWXDVL\D úԥkil
4.2.11-dԥ tԥsvir olunub.
1. Velosipedçi ötmԥ DQÕQDGԥk nԥ qԥdԥU\ROJHWPLúGLU"
(km)
2. Velosipedçi B mԥntԥqԥsinԥ çatmaq üçün nԥ qԥdԥr yol
JHWPLúGLU"
(km)
3. Velosipedçi B mԥntԥqԥsindԥn A istiqamԥtindԥ turistlԥ
J|UúPԥk üçün nԥ qԥdԥU\ROJHWPLúGLU"
(km)
4. Velosipedçi cԥmi nԥ qԥdԥr yol gedib?
(km)
1-4 mԥrhԥlԥlԥrinin tԥhlilindԥn VRQUD DúD÷ÕGDNÕ Wԥnliklԥr
sistemini yaza bilԥrik:

(5)

(5) tԥnliklԥr sistemini hԥll etsԥk, velosipedçinin sürԥtinin

(V-ni) 13 km/saat vԥ ya NPVDDWROPDVÕQÕDODUÕT
Bu mԥsԥlԥnin hԥllindԥ tԥtbiq olunan hԥr iki üsul mahiyyԥt
ED[ÕPÕQGDQ H\QLGLU %LULQFL VXOGD NԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ
309
DVÕOÕOÕ÷DJ|Uԥ mԥlum olmayan kԥmiyyԥtlԥULQWDSÕOPDVÕQGDPԥr-
hԥlԥlԥU DoÕT úԥkildԥ icra olunub. Lakin hesablamalar nisbԥtԥn
oR[GXU øNLQFL VXOGD WXULVWLQ Yԥ velosipedçinin hԥrԥkԥtini
xarakterizԥ edԥn bԥzi kԥmiyyԥtlԥr turistin hԥrԥkԥtini müԥy-
yԥnlԥúGLUԥn kԥmiyyԥtlԥrlԥ eynilԥúGLULOLEYԥ ümumi nԥticԥ qԥbul
edilib. (5) tԥnliklԥr sistemi hԥPLQ DVÕOÕOÕ÷ÕQ PRGHOLQ VWUXN-
WXUXGXUøNLQFLVXOGDPԥrhԥlԥlԥr vԥ hesablamalar birinci üsula
nisbԥtԥQ D]GÕU /DNLQ LNLQFL VXOOD Pԥnimsԥmԥ birinci üsula
nisbԥtԥn çԥWLQGLU$SDUÕODQWԥdqiqatlar vԥ tԥcrübԥlԥr göstԥrir ki,
hԥU KDQVÕ Pԥsԥlԥnin sadԥ vԥ asan üsulla hԥll edilmԥVL úDJLUG-
lԥrin bilik sԥviyyԥsindԥQ DVÕOÕGÕU 1ԥzԥri biliyi vԥ praktik vԥr-
GLúL oR[ RODQ úDJLUGOԥU TÕVD YD[W PGGԥtindԥ JHQLú Wԥhlil vԥ
hesablama apara bilirlԥr. Sonuncu mԥsԥlԥnin tԥhlilinin apaUÕO-
PDVÕYԥ hԥll edilmԥsi hԥrԥkԥtԥ aid bütün növ mԥsԥlԥlԥrin ümu-
milԥúGLULOPԥsi kimi qԥbul edilԥ bilԥr.

4.2.4. Çevrԥ boyunca hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrin

öyrԥdilmԥVLPHWRGLNDVÕ.

Ԥvvԥlki paraqrafda hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥri xarakterizԥ

edԥrkԥn çevrԥ boyunca hԥrԥkԥtԥ PXPL úԥkildԥ \DQDúPÕúGÕT
Orta mԥktԥbin riyaziyyat vԥ fizika kursunda çevrԥ üzrԥ hԥrԥ-
kԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥri hԥll edԥrkԥn cisim vԥ obyektlԥrin bԥzi ԥla-
mԥtlԥri mücԥrrԥdlԥúGLULOLUdHYUԥ üzrԥ hԥrԥkԥtdԥ düzxԥtli hԥrԥ-
kԥtdԥn fԥrqli olaraq bԥ]L DQOD\ÕúODU YDU NL Pԥsԥlԥnin hԥlli za-
PDQÕKԥPLQDQOD\ÕúODUGDQLVWLIDGԥdԥ UL\D]L\\DWÕQIL]LNDLOԥ ԥla-
qԥsi mücԥrrԥdlԥúGLULOLU0ԥsԥlԥn dövretmԥ YD[WÕSHULRGXG|Y-
retmԥ tezliyi, sürԥtin dԥ\LúPԥsindԥ istiqamԥtin (tԥcil, mԥrkԥzԥ-
qaçma tԥcili vԥ s.) dԥ\LúPԥVL NLPL DQOD\ÕúODU UL\D]L Yԥ fiziki
ED[ÕPGDQWԥhlil oluna bilԥr.
Çevrԥ üzrԥ hԥrԥkԥt müԥyyԥn zamandan sonra tԥkUDUODQÕU
Cismin çevrԥ üzrԥ tam bir dövr etmԥsi üçün sԥrf olunan
zamana dövretmԥ periodu deyilir. Bir tam dövretmԥdԥ cismin
yerdԥ\LúPԥVL VÕIUD EԥrabԥU ROXU 9DKLG ]DPDQGDNÕ G|YUOԥrin

310
VD\ÕQD Eԥrabԥr olan fiziki kԥmiyyԥt dövretmԥ WH]OL\L DGODQÕU
Ԥsasԥn çevrԥ üzrԥ bԥrabԥrsürԥtli hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥr nԥzԥr-
dԥQ NHoLULOLU 5DGLXVGDQ DVÕOÕ RODUDT oHYUԥQLQ X]XQOX÷XQXQ
dԥ\Lúmԥsi çevrԥ üzrԥ eyni istiqamԥtli vԥ ԥks istiqamԥtli hԥrԥ-
kԥtlԥrin tԥVYLUL ]DPDQÕ G][ԥtli hԥrԥkԥtlԥ müqayisԥ DSDUÕO-
PDOÕGÕU
Mԥsԥlԥ 1. UzunOX÷X  NP RODQ GDLUԥvi yolun bir nöq-
tԥsindԥn eyni vaxtda vԥ eyni istiqamԥtdԥ iki avtomobil yola
GúG $YWRPRELOOԥrdԥn birinin sürԥti 80 km/saat olub, hԥrԥ-
kԥtԥ EDúODGÕTGDQ  Gԥqiqԥ sonra ikinci avtomobili bir dairԥ
qabaqODGÕøNLQFLDYWRPRELOLQVUԥti nԥ qԥdԥrdir?
Çevrԥ üzrԥ hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrlԥ düzxԥtli hԥrԥkԥtԥ aid
mԥsԥlԥlԥrin müqayisԥVLQLQ  DSDUÕOPDVÕ úDJLUGOԥU oQ ID\GDOÕ
RODU4H\GROXQDQKDOODUDQDORJL\DQÕQWԥtbiqi ilԥ ümumilԥúGLULOԥ
bilԥr. Mԥsԥlԥdԥ verilԥQVLWXDVL\DDúD÷ÕGDNÕNLPLGLU
- avtomobillԥrin hԥrԥkԥWWUD\HNWRUL\DVÕGDLUԥvi yoldan iba-
rԥtdir;
- avtomobillԥr eyni nöqtԥdԥn eyni vaxtda eyni istiqamԥt
üzrԥ hԥrԥkԥtԥ EDúOD\ÕEODU
- 45 dԥqiqԥ müddԥtindԥ sürԥti 80 km/saat olan avtomobil
digԥr avtomobildԥn bir tam dövr (24 km) çox mԥsafԥ qԥt edib;
- ikinci avtomobilin sürԥti nԥ qԥdԥrdir?
MԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ görԥ eyni vaxtda hԥrԥkԥtԥ EDúOD\ÕE Yԥ
eyni müddԥtdԥ hԥrԥkԥt edԥn avtomobillԥULQ DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ
RQODUÕQ VUԥtlԥri fԥrqinԥ görԥ \DUDQÕU $YWRPRELOOԥrin sürԥtlԥri
X\÷XQRODUDT91,V2 olarsaV192 ROGX÷XQDJ|Uԥ KDQVÕDYWRPR-
bilin qabaqda (öndԥ) hԥrԥkԥt etmԥVL KDTTÕQGD NRQNUHW ILNLU
söylԥmԥk olar. Düzxԥtli vԥ eyni istiqamԥtli hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥ-
lԥlԥrdԥQ úDJLUGOԥrԥ mԥOXPGXU NL LNL FLVLP DUDVÕQGDNÕ Pԥsԥlԥ
vԥ ya ifadԥlԥri ilԥ hesab-
ODQÕU 2QGD Pԥsԥlԥ 1-in hԥOOLQL DúD÷ÕGDNÕ Wԥnliklԥ ifadԥ etmԥk
olar.

Bu tԥnliyi hԥll etsԥk, V = 48 olar. Bu tip mԥsԥlԥlԥri hԥll

311
edԥrkԥn mԥsafԥ fԥrqinin (24 km) sürԥt fԥrqinԥ (80-V) nisbԥtin
45 dԥqiqԥyԥ ( saata) bԥrabԥUROPDVÕIDNWÕúDJLUGOԥrin diqqԥtinԥ
çatGÕUÕOPDOÕGÕU
Demԥli, ikinci avtomobilin sürԥWLNPVDDWGÕU0ԥsԥlԥ 1-
LQ úԥrtindԥ avtomobillԥrin hԥrԥkԥt vԥziyyԥtindԥ dԥ\LúLNOLN HW-
sԥk, onda hԥmin hal üçün tԥQOLNDúD÷ÕGDNÕNLPLRODU

Eyni mԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ DUGÕFÕO RODUDT Pԥyyԥn

dԥ\LúLNOLNOԥrin edilmԥVL úDJLUGOԥrin mԥntiqi vԥ riyazi
tԥfԥkkürlԥULQLQ LQNLúDIÕQD LPNDQ \DUDGÕU .ԥmiyyԥtlԥrin
parametrik (dԥ\Lúԥn) qiymԥtlԥULoQDOÕQDQ\HQLNԥmiyyԥtlԥrin
ԥdԥdi qiymԥtlԥri tԥhlil edilmԥlidir. Belԥ ki, elԥ KDO DOÕQD ELOԥr
ki, parametrin hԥmin qiymԥtindԥ mԥsԥlԥnin digԥU úԥrtlԥri po-
zula bilԥr. Bu isԥ sԥhv nԥticԥQLQ DOÕQPDVÕ GHPԥNGLU øQGL H\QL
mԥntԥqԥdԥn müxtԥlif vaxtda eyni istiqamԥtli dairԥvi hԥrԥkԥtԥ
aid mԥsԥlԥyԥ baxaq.
Mԥsԥlԥ 2. Dairԥvi yolun A mԥntԥqԥsindԥQ\NPDúÕQÕ\ROD
GúG<NPDúÕQÕ$Pԥntԥqԥsinԥ oDWPDPÕúGDQGԥqiqԥ son-
ra hԥmin mԥntԥqԥdԥn hԥmin istiqamԥtdԥ minik avtomobili yola
GúGGԥqiqԥdԥn sonra minik avtomobili yük avtomobilini
birinci dԥfԥ, bundan 50 dԥqiqԥ sonra isԥ ikinci dԥfԥ ötdü. Yolun
X]XQOX÷XQXQ  NP ROGX÷XQX ELOԥrԥk, avtomobillԥrin sürԥt-
lԥULQLWDSÕQ
Bu mԥsԥlԥdԥ verilԥQVLWXDVL\DDúD÷ÕGDNÕlardan ibarԥtdir:
- dairԥvi yolun A mԥntԥqԥsindԥn yük avtomobili yola
GúU
- yük avtomobili 30 dԥqiqԥ hԥrԥkԥtdԥ olduqdan sonra
hԥmin mԥntԥqԥdԥn hԥmin istiqamԥtdԥ minik avtomobili yola
GúU
- 20 dԥqiqԥdԥn sonra avtomobillԥr A mԥntԥqԥsinԥ çatma-
PÕúJ|UúEOԥr (ötmԥ ԥmԥOL\\DWÕROXE
- birinci ötmԥ ԥmԥOL\\DWÕQGDQGԥqiqԥ sonra ikinci ötmԥ
ԥmԥOL\\DWÕROXE
- dairԥYL\ROXQX]XQOX÷XNP-dir;
312
 - avtomobillԥrin sürԥti nԥ qԥdԥrdir?
VerilԥQ VLWXDVL\DODU úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn tԥhlil edildikdԥn
sonra kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODUÕ LIDGԥ etmԥk üçün mԥ-
lum olmayan kԥmiyyԥtlԥri müvafiq dԥ\Lúԥnlԥ ԥvԥz etmԥk olar.
Fԥrz edԥk ki, avtomobilin sürԥti x, minik avtomobilinin sürԥti
isԥ y olsun. Onda mԥsԥlԥnin hԥOOLQLDúD÷ÕGDNÕNLPLLIDGԥ etmԥk
olar.
1. Birinci ötmԥ ԥmԥOL\\DWÕQDTԥdԥr yük avtomobili nԥ qԥ-
dԥr vaxt hԥrԥkԥtdԥ ROPXúGXU"
30 + 20 = 50 (dԥqiqԥ)
2. Yük avtomobilinin 50 dԥqiqԥ ԥrzindԥ getdiyi yol, yük
avtomobilinin 20 dԥqiqԥ ԥrzindԥ getdiyi yola bԥrabԥrdir vԥ
birinci ötmԥdԥn 50 dԥqiqԥ sonra ikinci ötmԥ EDú YHUGL\LQGԥn
avtomobillԥrin sürԥWL DúD÷ÕGDNÕ Wԥnliklԥr sistemi ilԥ tԥyin edilԥ
bilԥr.
(1)
(1) tԥnliklԥr sistemini hԥll etsԥk vԥ y = 2 olar.
Mԥsԥlԥdԥ zaman vahidi dԥqiqԥ, mԥsafԥ vahidi isԥ kilometrlԥ
ifadԥ ROXQGX÷XQGDQ \N DYWRPRELOLQLQ VUԥti 0,8 km/dԥq,
minik avtomobilinin sürԥti isԥ 2 km/dԥqiqԥyԥ bԥrabԥrdir. Yԥni
yük avtomobilinin sürԥti 48 km/saat, minik avtomobilinin
sürԥti isԥ  NPVDDWGÕU %X Pԥsԥlԥ úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn nis-
bԥtԥn çԥtin mԥnimsԥnildiyindԥn mԥsԥlԥdԥ tԥsvir olunan situasi-
ya vahid dairԥdԥ UHDOODúGÕUÕOPDVÕ PԥqsԥdԥPYDILTGLU ùDJLUG-
lԥrdԥ mԥntiqi vԥ riyazi tԥfԥNNU LQNLúDI HWGLUPԥk vԥ onlarda
özünԥ LQDPÕDUWÕUPDToQYHULOPLúPԥsԥlԥyԥ X\÷XQWԥrs mԥsԥ-
lԥnin tԥrtibi vԥ hԥll edilmԥVLOD]ÕPGÕU
Mԥsԥlԥ 8]XQOX÷XNPRODQGDLUԥvi yolun diametr üzrԥ
ԥks mԥntԥqԥlԥrindԥn eyni vaxtda vԥ eyni istiqamԥtdԥ moto-
siklet vԥ DYWRPRELO \ROD GúG $YWRPRELOLQ VUԥti motosik-
letin sürԥtindԥn 10 km/saat çox olarsa, onlar nԥ qԥdԥr vaxtdan
sonra birinci dԥfԥ J|Uúԥrlԥr?

Hԥlli:
313
 I üsul.
Mԥsԥlԥdԥ verilԥQ VLWXDVL\DQÕ DúD÷ÕGDNÕ NLPL Kԥndԥsi
tԥsvirlԥ ifadԥ etmԥk olar.

20 km

B
ùԥkil 4.2.12

Bu mԥsԥlԥnin tԥhlilindԥ mԥzmun xԥtlԥULDUDVÕQGDԥlaqԥnin

\DUDGÕOPDVÕQDLPNDQ\DUDQÕUMԥsԥlԥQLQúԥrtindԥ ELULQFLJ|Uúԥ
qԥdԥr sԥUIROXQDQYD[WÕQWDSÕOPDVÕWԥlԥb olunur. Bunu eyni isti-
qamԥtli müxtԥOLIYD[WOÕG][ԥtli bԥrabԥrsürԥtli hԥrԥkԥtlԥ müqa-
yisԥ etmԥk olar. DairԥYL\ROXQX]XQOX÷XNP-dir. Hԥrԥkԥt isԥ
diametr üzrԥ ԥks mԥntԥqԥlԥrdԥn eyni istiqamԥtdԥ vԥ eyni vaxt-
GDEDúYHUGL\LQGԥQRQODUÕQVUԥtlԥr fԥUTLNPVDDWDUDODUÕQ-
GDNÕ Pԥsafԥ fԥrqi isԥ 20 km-dir. Bu isԥ ELULQFL J|Uúԥ qԥdԥr
sԥUI ROXQDQ YD[WÕQ WDSÕOPDVÕQD NLID\ԥt edir. Yԥni 20 : 10 = 2
(saat). Demԥli, hԥrԥkԥtԥ EDúODGÕTGDQ  saat sonra avtomobillԥ
velosipedçi ilk dԥfԥ J|Uúԥcԥklԥr. Deduktiv mühakimԥyԥ ԥsas-
lanan hԥll prosesinin tԥhlilinԥ HKWL\DFROPXU /DNLQEXúԥkildԥ
mühakimԥ úDJLUGOԥULQKDPÕVÕWԥrԥfindԥQDVDQOÕTODPԥnimsԥnilԥ
bilmԥz. Ona görԥ dԥ bu mԥsԥlԥnin digԥr hԥll üsuluna da bax-
maq olar.
II üsul.
Fԥrz edԥk ki, velosipedçinin sürԥti x km/saat-GÕUùԥrtԥ ԥsa-
sԥn avtomobilin sürԥti (x +10) km/saat olacaq. Hԥr ikisi eyni
müddԥtdԥ hԥrԥkԥtdԥ ROGXTODUՁoQRQODUÕQEXKԥrԥkԥtԥ sԥrf et-
diyi vaxWÕWLOԥ LúDUԥ edԥk. t müddԥti ԥrzindԥ avtomobilin getdiyi
314
yol , motosikletçinin getdiyi yol isԥ ( ) olacaq.
Avtomobil hԥmin müddԥt velosipedçidԥn 20 km çox yol
getdiyindԥn kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕT DúD÷ÕGDNÕ Wԥnliklԥ
ifadԥ oluna bilԥr. .
Bu tԥnliyi hԥll etsԥNW DOÕQDU%XLVԥ avtomobillԥ velo-
VLSHGoLQLQLONJ|UúQQVDDWGDQVRQUDEDúWXWPDVÕGHPԥkdir.
Çevrԥ üzrԥ hԥrԥkԥtdԥ eyni mԥntԥqԥdԥn ԥks istiqamԥtli
hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥri hԥll edԥrkԥn düzxԥtli bԥrabԥrsürԥtli ԥks
istiqamԥtli hԥrԥkԥt mԥsԥlԥlԥri ilԥ müqayisԥQLDSDUPDTOD]ÕPGÕU
Bu hԥrԥkԥtԥlԥULQ R[úDU Yԥ fԥrqli xüsusiyyԥtlԥUL úDJLUGOԥr tԥrԥ-
findԥn müԥyyԥn edilԥrsԥ, onda bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ
problemlԥr yaranmaz.
Mԥsԥlԥ 8]XQOX÷XNPRODQGDLUԥvi yolun eyni mԥntԥ-
qԥsindԥn eyni vaxtda ԥks istiqamԥtdԥ sürԥtlԥri 50 km/saat vԥ 60
NPVDDW RODQ LNL DYWRPRELO \ROD GúG %X DYWRPRELOOԥr neçԥ
VDDWGDQVRQUDJ|Uúԥrlԥr?
Bu tip mԥsԥlԥlԥU TDUúÕ-TDUúÕ\D G][ԥtli bԥrabԥrsürԥtli
hԥrԥkԥt mԥsԥlԥlԥri ilԥ müqayisԥ edilԥ bilԥr. LaNLQ EX úԥkildԥ
müqayisԥ müԥyyԥn interval daxilindԥ ola bilԥr. Çünki çevrԥ
üzrԥ hԥrԥkԥtdԥ ԥks istiqamԥtli hԥrԥkԥW ]DPDQÕ Pԥyyԥn vaxt
LQWHUYDOÕQGDFLVLPOԥUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ D]DOÕU*|UúGԥn sonra
isԥ RQODU DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ müԥyyԥn müddԥtԥ qԥdԥr tԥdricԥn
aUWÕUdHYUԥ üzrԥ hԥrԥkԥWSHULRGLNROGX÷XQGDQEXUDGDNÕKԥrԥkԥt
müԥyyԥn vaxt daxilindԥ düzxԥtli bԥrabԥrsürԥtli hԥrԥkԥtlԥ mü-
qayisԥ edilԥ bilԥr.

4.2.5. Axar suda hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥr hԥllinin

öyrԥdilmԥVLPHWRGLNDVÕ

Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda axar suda (çayda) ci-

simlԥrin (obyektlԥrin) hԥrԥkԥtinԥ aid mԥsԥlԥlԥrԥ JHQLú \HU D\-
UÕOÕE%XWLSPԥsԥlԥlԥrin daxil edilmԥsi mԥzmun xԥtlԥrinin mü-
vaILT P|Y]XODUÕ oQ QԥzԥUL PDWHULDOODUÕQ |\Uԥnilmԥsinԥ xid-
mԥW HGLU ùDJLUGOԥr quruda hԥrԥkԥt vԥ onlDUÕQ Q|YOԥrinԥ aid

315
kifayԥt qԥdԥr mԥsԥlԥlԥr hԥll etdiklԥrindԥn suda hԥrԥkԥtԥ aid
mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ nisbԥtԥn az problemlԥUROXUøON|QFԥ göl-
dԥ, axar olmayan sahԥdԥ cisimlԥrin hԥrԥkԥWL KDTTÕQGD úDJLUG-
lԥrԥ mԥlumat vermԥk olar. Axar suyun, külԥyin mövcXGROGX÷X
yerdԥ hԥrԥkԥtin istiqamԥtindԥn DVÕOÕ olaraq úDJLUGOԥrԥ moti-
vasiya yaradan suallar vermԥk olar. Axar suyun, külԥ\LQKDQVÕ
hallarda hԥrԥkԥti xarakterizԥ edԥn kԥmiyyԥtlԥrin ԥdԥdi qiy-
mԥtinԥ tԥsir etmԥVLDUDúGÕUÕOPDOÕGÕU %X KDTGD úDJLUGOԥrԥ tarixi
mԥOXPDWODUÕQ YHULOPԥsi çaydan enerji sԥrf etmԥdԥn nԥqliyyat
vasitԥsi kimi istifadԥ etmԥQLQ PPNQO\ KDTTÕQGD ԥlavԥ
VXDOODUÕQYHULOPԥsi zԥruridir.
$[DUVX\DoD\DDWÕOPÕúWD[WDSDUoDQÕQYԥ \DVDOÕQPԥy-
yԥn müddԥtdԥn sonra yerdԥ\LúPԥsinin tԥyin edilmԥVLQLQ KDQVÕ
kԥmiyyԥtlԥrdԥQ DVÕOÕ ROXE-ROPDPDVÕQÕQ P]DNLUԥVL ]DPDQÕ
úDJLUGlԥr tԥrԥfindԥn ԥlavԥ suallara cavab almaq olar. Cismin
özünԥmԥxsus sürԥtini adԥtԥn mԥxsusi sürԥW NLPL DGODQGÕUÕUODU
dD\ÕQ D[ÕQÕQÕQ LVԥ öz sürԥti var. DemԥOL D[ÕQÕQ LVWLTD-
mԥtindԥQDVÕOÕRODUDTYDKLG]DPDQPGGԥtindԥ cisimlԥrin sürԥt-
lԥri fԥrqli olur.
2E\HNWLQFLVPLQGXU÷XQVXGDJ|OGԥ, dԥnizdԥ) sürԥti V1,
D[ÕQÕQ oD\ÕQ VUԥti V2 RODUVD RQGD D[ÕQ LVWLTDPԥtindԥ hԥrԥ-
kԥtdԥ olan cismin sürԥt (V1 + V2D[ÕQÕԥks istiqamԥtdԥ isԥ (V1
– V2RODUùDJLUGOԥUEXúԥrt daxilindԥ axar suda olan obyektin
hԥrԥkԥtini ԥvvԥlki mԥlum biliklԥrԥ ԥsasԥn istԥnilԥn an tԥyin edԥ
bilԥrlԥr. Çayda hԥrԥkԥtԥ aid bԥzi mԥsԥlԥlԥri nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ  0RWRUOX TD\ÕT LNL Pԥntԥqԥ DUDVÕQGDNÕ  NP
mԥsafԥQLoD\ÕQD[ÕQÕLOԥ gedib geriyԥ TD\ÕWGÕ4D\Õ÷ÕQ|]VUԥti
VDDWGDNPoD\ÕQD[PDVUԥti isԥ saatda 3 km-GLU4D\ÕTEX
mԥsafԥni nԥ qԥdԥUYD[WDJHGLETD\ÕWPÕúGÕU"
Çayda hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrdԥ verilԥQVLWXDVL\DQÕTXUXGD
olan hԥrԥkԥtdԥn fԥrqlԥndirmԥk üçün hԥndԥsi tԥsviri (hԥrԥkԥtin
modelini) ԥVDVODQGÕUÕOPÕú úԥkildԥ úDJLUGԥ tԥqdim etmԥN OD]ÕP-
GÕU6XGDD[ÕQYDUVDGHPԥli, hԥmin istiqamԥtdԥ müԥyyԥn sürԥt
vԥ zaman fԥUTL YDU 'R÷UXGXUKԥUELUDQOD\ÕúÕQWԥrifini, riyazi
vԥ fiziki mԥQDVÕQÕ P[Wԥlif siniflԥrdԥ hԥPLúԥ HOPL ED[ÕPGDQ

316
WDPúԥrh edilmԥsi mümkün deyil. Lakin nominal tԥrif qaydaVÕ-
na ԥsasԥQ úDJLUGOԥrdԥ ilkin mԥlumat yaratmaq olar. Belԥ úԥrh-
lԥrdԥn sonra mԥsԥlԥ 1-dԥ verilԥQVLWXDVL\DQÕDúD÷ÕGDNÕNLPLWԥs-
vir etmԥk olar.
A

210
B
ùԥkil 4.2.13

Tԥsvirin maili düz xԥtt üzrԥ verilmԥVL úDJLUGOԥrdԥ istiqa-

mԥtdԥQDVÕOÕRODUDTVUԥtin dԥ\LúPԥsinԥ ԥ\DQLLQDP\DUDQÕU
Hԥlli:
4D\Õ÷ÕQD[ÕQLVWLTDPԥtindԥ sürԥti nԥ qԥdԥrdir?
18 + 3 = 21 (km/saat)
 4D\Õ÷D $ Pԥntԥqԥsindԥn B mԥntԥqԥsinԥ getmԥsi üçün
nԥ qԥdԥUYD[WOD]ÕPGÕU"
210:21 = 10 (saat)
4D\Õ÷ÕQD[ÕQÕQÕQԥks istiqamԥtindԥ sürԥti nԥqԥdԥrdir?
18 – 3 =15 (km/saat)
 4D\Õ÷ÕQ %-dԥn A-ya gԥlmԥsi üçün nԥ qԥdԥr vaxt
OD]ÕPGÕU"
210 : 15 =14 (saat)
4D\ÕT$%Pԥsafԥsini nԥ qԥdԥUYD[WDJHGLETD\ÕWPÕúGÕU"
10 + 14 = 24 (saat)
Mԥsԥlԥ 2. Gԥminin sürԥti ilԥ oD\ÕQ D[PD VUԥtinin nisbԥti
35 : 2 kimidir. GԥPLoD\ÕQD[ÕQÕLVWLTDPԥtindԥ 6 saat 36 dԥqiqԥ
\ROJHWPLúGLU%X \ROXJHUL\ԥ TD\ÕWPDToQJԥmiyԥ nԥ qԥdԥr
YD[WOD]ÕPGÕU"
Hԥlli:
I üsul.
Mԥsԥlԥdԥ gԥminin vԥ oD\ÕQ D[ÕQ VUԥtlԥUL DúNDU úԥkildԥ
verilmԥ\LE ԤJԥU D[ÕQÕQ Vrԥtini 1(vahid) pay qԥbul etsԥk,

317
gԥminin sürԥWLYDKLGSD\RODFDT2QGDD[ÕQLVWLTDPԥtdԥ
gԥminin sürԥti 1 + 17,5 = 18,5 (pay) olacaq.
GԥPLQLQD[ÕQLVWLTDPԥtdԥ 6 saat 36 dԥqiqԥ getdiyi yol 18,5
ǜ 6   ǜ (pay) olar. GԥPLQLQ D[ÕQD ԥks istiqamԥtdԥ
sürԥti isԥ 17,5 – 1 = 16,5 (pay) olar.
Burada pay (vahid) dedikdԥ verilԥn kԥmiyyԥtin ölçü vahidi
nԥzԥrdԥ tutulur. GԥPLQLQ PXPL JHWGL\L \RO  ǜ  (pay),
D[ÕQDԥks istiqamԥtdԥ sürԥti isԥ 16,5 (pay) vahidi qԥdԥrdir. Bu
mԥsafԥni getmԥk üçün sԥrf olunan vaxt DVÕOÕOÕ÷ÕQDԥsasԥn
DúD÷ÕGDNÕNLPLGLU
(saat)
Demԥli, gԥmi hԥPLQ \ROX JHUL TD\ÕWPDT oQ  VDDW 
dԥqiqԥ vaxt sԥrf etmԥlidir. Mԥntiqԥ vԥ riyazi tԥfԥkkürԥ
ԥVDVODQDQ VXO úDJLUGOԥrԥ L]DK ROXQDQGD RQODUGD \DUDGÕFÕOÕT
qabiliyyԥWLQLQDUWPDVÕQDúԥUDLW\DUDQÕUùEKԥsiz, bu üsulla hԥll
]DPDQÕ ]ԥLI úDJLUGOԥrdԥ mԥnimsԥmԥ faizi nisbԥtԥQ  DúD÷Õ
olacaq.
II üsul.
Fԥrz edԥk ki, gԥminin sürԥti 359 oD\ÕQ D[PD sürԥti isԥ
2V-dir. Onda gԥPLQLQD[ÕQLVWLTDPԥtindԥ sürԥWL9D[ÕQDԥks
istiqamԥtdԥ isԥ 33V olar. Gԥminin getdiyi yol
km-dir. HԥPLQ\ROXD[ÕQDԥks istiqamԥtdԥ qԥt etmԥk üçün
sԥrf olunan vaxt (saat) olacaq. Bu isԥ
sԥrIROXQDQYD[WÕQVDDWGԥqiqԥ ROPDVÕGHPԥkdir.
øNLQFL VXOGD \DQDúPD ELULQFL VXOD QLVEԥtԥn sadԥ vԥ
DVDQGÕU /DNLQ QLVEԥtԥQ JFO úDJLUGOԥrlԥ birinci üsulla
mԥsԥlԥnin hԥll edilmԥsi riyazi mԥntiqin vԥ tԥfԥkkürün
LQNLúDIÕQDJHQLúLPNDQ\DUDGÕU
Mԥsԥlԥ 3. %DOÕToÕ$PԥntԥqԥsindԥQD[ÕQDԥks istiqamԥtdԥ
TD\ÕTOD \ROD oÕ[GÕ %DOÕToÕ Kԥmin istiqamԥtdԥ 5,6 km mԥsafԥ
qԥt etdikdԥn VRQUDDYDUÕDWGÕ vԥ A mԥntԥqԥsindԥQoÕ[GÕTGDQ
saat 48 dԥqiqԥ VRQUD D[ÕQRQX \HQLGԥn A mԥntԥqԥsinԥ gԥtirdi.
318
4D\Õ÷ÕQ GXU÷XQ VXGDNÕ sürԥti 80 m/dԥqiqԥ ROGX÷XQX ELOԥrԥk,
oD\ÕQD[PDVUԥWLQLWDSÕQ
Mԥsԥlԥdԥ tԥVYLUROXQDQVLWXDVL\DDúD÷ÕGDNÕNLPLGLU
- TD\ÕTԥvvԥOD[ÕQDԥks istiqamԥtdԥ 5,6 km yol gedib;
- TD\ÕT VRQUD D[ÕQ LVWLTDPԥtindԥ 5,6 km yol gedib vԥ bu
zaPDQTD\Õ÷ÕQ|]VUԥti (dur÷XQVXGDNÕVÕIUDEԥrabԥrdir. Yԥni
D[ÕQLVWLTDPԥtindԥ hԥrԥkԥtdԥ EDOÕToÕDYDUGDQLVWLIDGԥ etmԥdi;
- bütün yola 4 saat 48 dԥqiqԥ vaxt sԥrf olunub;
- TD\Õ÷ÕQ GXU÷XQ VXGDNÕ VUԥti 80 m/dԥqiqԥyԥ (4,8
km/saata) bԥrabԥrdir.
- oD\ÕQD[PDVUԥti nԥ qԥdԥrdir?
Hԥlli:
Fԥrz edԥN NL oD\ÕQ D[PD VUԥWL [ NPVDDWGÕU 4D\Õ÷ÕQ
oD\ÕQ D[ÕQÕQD ԥks istiqamԥtdԥ getdiyi yola sԥrf olunan vaxt
, D[ÕQ LVWLTDPԥtdԥ getdiyi yola sԥrf olunan vaxt isԥ
olar.
4D\Õ÷ÕQ PXPL Kԥrԥkԥtinԥ sԥrf olunan vaxt 4 saat 48
dԥqiqԥyԥ ( VDDW ROGX÷XQGDQ oD\ÕQ D[PD VUԥWLQL DúD÷ÕGDNÕ
tԥnliyin hԥlli ilԥ müԥyyԥn etmԥk olar:
(1)
(1) tԥnliyindԥ müԥyyԥn çevirmԥlԥr vԥ sadԥlԥúGLUPԥlԥr
DSDUGÕTGDQVRQUD
(2) kvadrat tԥQOL\LQL DODUÕT %XUada
vԥ úԥrti ödԥnilmԥlidir. (2) tԥnliyi-
nin x = 2 vԥ x = 2,8 köklԥri mԥsԥlԥQLQúԥrtlԥrini ödԥyir. Demԥ-
OLoD\ÕQD[PDVUԥti 2 km/saat vԥ ya 2,8 km/saat ola bilԥr.
Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥr
ibtidai siniflԥrdԥQ EDúOD\DUDT \X[DUÕ VLQLIOԥrdԥ dԥ hԥll olunur.
Xԥtti vԥ kvadrat tԥnliklԥrin, bԥrabԥrsizliklԥrin vԥ s. hԥllԥrinin
öyrԥnilmԥsindԥ, nԥzԥUL PDWHULDOODUÕQ Pԥnimsԥnilmԥsindԥ hԥrԥ-
kԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrdԥQJHQLúLVWLIDGԥ olunur. Lakin elԥ mԥsԥlԥlԥr
olur ki, onun hԥllL ]DPDQÕ NԥmiyyԥWLQ DOÕQDQ ԥdԥdi qiymԥtlԥri
mԥsԥlԥQLQúԥrtini ödԥmir. Belԥ bir mԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.

319
 Mԥsԥlԥ  .DWHU oD\ÕQ D[ÕQÕ LOԥ M körpüsündԥn N kör-
püsünԥ 6 saata gedir. Bir dԥfԥ kater N körpüsünԥ NPTDOPÕú
geriyԥ dönԥrԥk, M körpüsünԥ TD\ÕWPÕúYԥ bütün yola 9 saat sԥrf
HWPLúGL dD\ÕQ axma sürԥWL  NPVDDW RODUVD NDWHULQ GXU÷XQ
VXGDNÕVUԥWLQLWDSÕQ>@
Ԥnԥnԥvi “Cԥbr-7” dԥrsliyindԥ verilԥn bu mԥsԥlԥnin hԥlli
müԥllim üçün metodik vԥsaitdԥ [52; 250] sԥhv hԥll olunPXú-
GXU <DQDúPDQÕQ VԥhY ROGX÷X oQ PԥsԥlԥQLQ FDYDEÕ G]JQ
DOÕQPD\ÕE 2QD J|Uԥ dԥ müԥlliflԥU |] \DQDúPDODUÕQD ԥsasԥn
dԥrsOL\LQUXVGLOLYDULDQWÕQGD>@JX\DPԥsԥlԥQLQúԥrtin-
dԥ texniki sԥKYLQROPDVÕQÕQԥzԥrԥ alaraq “N körpüsünԥ 40 km
TDOPÕú´ LIDGԥsindԥ 40 km-i 28 km ilԥ ԥvԥz ediblԥr. Bu mԥsԥ-
lԥnin verilԥn hԥllini nԥzԥrdԥ keçirԥk:
³7XWDTNLNDWHULQGXU÷XQVXGDNÕVUԥWL[NPVDDWGÕURQGD
MN mԥsafԥsi 6x km-dir. Tԥnlik: .
Mԥsԥlԥnin mԥQDVÕQDJ|Uԥ ROPDOÕGÕU'HPԥli,
. Tԥnliyi hԥll etsԥk, , x = 18, lakin
ROGX÷XQGDQPԥsԥlԥnin bir hԥlli var [52; 250].
Mԥsԥlԥnin hԥllindԥ sԥhv nԥdԥn ibarԥtdir?
.DWHULQGXU÷XQVXGDNÕVUԥti x km/saat qԥbul edilsԥ mԥsԥ-
lԥQLQúԥrtinԥ görԥ MN mԥsafԥVL[NP\R[ǜ[ [
12 (km) olar. Müԥlliflԥrin bir mԥTDPÕ QԥzԥrdԥQ TDoÕUPDVÕ
mԥsԥlԥnin sԥhv hԥOO ROXQPDVÕQD LPNDQ \DUDGÕE 0ԥsafԥdԥ 40
km-i 28 km ilԥ ԥvԥz etmԥlԥri dԥ FDYDEÕQ ³G]JQ´ DOÕQPDVÕ
GH\LO $OÕQDQ FDYDEÕ tԥnlikdԥ yerinԥ \D]ÕOGÕTGD Pԥsԥlԥnin
úԥrtini ödԥnmir. Mԥsԥlԥ 4-ü necԥ hԥll etmԥk olar? Bunun üçün
mԥsԥlԥdԥ verilԥQVLWXDVL\DQÕQKԥndԥsi modelini quraq.

C 40 km
M N

ùԥkil 4.2.14
320
 .DWHULQGXU÷XQVXGDNÕVUԥti x km/saat olarsa, onda MN =
[    [   RODU 0&  &1  01 ROGX÷XQGDQ RQGD
MC = MN – CN = 6x + 12 – 40 = 6x -28 olar. Kater isԥ MC
mԥsafԥVLQLD[ÕQLVWLTDPԥtindԥ getdikdԥn sonra, yenidԥn M kör-
püsünԥ TD\ÕGÕE%WQKԥrԥkԥtԥ 9 saat vaxt sԥrf etdiyindԥn tԥn-
OLNDúD÷ÕGDNÕúԥkildԥ olacaq.

%Xúԥkildԥ \DQDúPDGDDOÕQDQ vԥ x = 18 ԥdԥdlԥrindԥn

\DOQÕ][ PԥsԥlԥQLQúԥrtini ödԥyir.
DemԥOLNDWHULQGXU÷XQVXGDNÕVUԥWLNPVDDWGÕU
Mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥOOL]DPDQÕDOÕQDQQԥticԥQLQ \R[ODQÕO-
PDVÕ úDJLUGOԥrdԥ tԥGTLTDWoÕOÕT TDELOL\\ԥWLQLQ LQNLúDIÕQD Vԥbԥb
olur. Çayda hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥr hԥll edԥndԥ mԥsԥlԥdԥ veri-
lԥQVLWXDVL\DQÕPRGHOOԥúGLUԥrkԥQúDJLUGOԥr bԥzi sԥhvlԥrԥ yol ve-
rirlԥr. Buna sԥbԥb cismin hԥrԥkԥt etdiyi mԥsafԥlԥrin bԥra-
bԥrliyinԥ görԥ mԥlum sürԥtlԥrdԥn birinԥ görԥ digԥULQLQ WDSÕO-
PDVÕGÕU0ԥsafԥlԥrin bԥrabԥUROPDVÕQDED[PD\DUDTD[ÕQLVWLTD-
mԥtindԥ vԥ D[ÕQÕQԥksinԥ sԥrf olunan hԥrԥkԥt müddԥtindԥ mԥsa-
fԥlԥr fԥrqli olur. Belԥ olan halda ümumi hԥrԥkԥtԥ sԥrf olunan
zaman fԥrqlԥri nԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU4H\GROXQDQ]DPDQIԥrqinԥ
görԥ mԥsԥlԥdԥ DúNDUYHULOPԥyԥn mԥNDQÕQPԥntԥqԥnin) yerinin
düzgün müԥyyԥn edilmԥsi ԥVDV úԥrtlԥrdԥn biridir. Belԥ bir
situasiyaQÕԥks etdirԥQDúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥyԥ baxaq.
Mԥsԥlԥ 0RWRUOXTD\ÕToD\ÕQD[ÕQÕLVWLTDPԥtindԥ A mԥn-
tԥqԥsindԥn B mԥntԥqԥsinԥ, sonra isԥ D[ÕQÕQԥks istiqamԥtindԥ B
mԥntԥqԥsindԥn A mԥntԥqԥVLQLQ \DQÕQGD RODQ & Pԥntԥqԥsinԥ
gedԥrԥk bütün yola 9 saat 20 dԥqiqԥ vaxt sԥrf elԥdi. Bundan
VRQUDTD\ÕT&Pԥntԥqԥsindԥn B mԥntԥqԥsinԥ vԥ B mԥntԥqԥsin-
dԥn A mԥntԥqԥsinԥ gԥlԥrԥk bütün yola 9 saat vaxt sԥrf elԥdi.
0RWRUOX TD\Õ÷ÕQ GXU÷XQ VXGDNÕ VUԥti 10 km/saat, ça\ÕQ D[PD
sürԥti isԥ  NPVDDW ROGX÷XQX ELOԥrԥk, A mԥntԥqԥsindԥn C
mԥntԥqԥsinԥ qԥdԥr olan mԥsafԥQLWDSÕQ
Mԥsԥlԥdԥ C mԥntԥqԥsinin A mԥntԥqԥsinԥ nԥzԥrԥn vԥziy-
yԥti konkret verilmԥ\LE ԤJԥU EX úԥUW DoÕT úԥkildԥ YHULOPLú
321
olarsa, mԥsԥlԥnin hԥll edilmԥsindԥ çԥtinlik yaranmaz.
Mԥlumdur ki, riyazi mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ mԥzmun xԥtlԥri
DUDVÕQGD ԥlaqԥ vԥ nԥzԥri biliklԥU NRPSOHNV úԥkildԥ istifadԥ
olunur. Hԥndԥsԥ mԥzmun xԥttindԥn mԥlumdur ki, bir düz xԥtt
üzԥrindԥ olan üç nöqtԥdԥn biri vԥ \DOQÕ] ELUL GLJԥr ikisi
DUDVÕQGD \HUOԥúLU 0ԥsԥlԥdԥ tԥsvir olunan situasiya üçün iki
mԥntԥqԥ DUDVÕQGDNÕ Pԥntԥqԥnin müԥyyԥn edilmԥsi mԥsԥlԥnin
hԥOOL oQ ³EDúODQ÷ÕF Q|TWԥ” hesab oluna bilԥr. Bunun üçün
deduktiv mühakimԥyԥ ehtiyac var. Belԥ NL TD\Õ÷ÕQ ELULQFL Yԥ
ikinci hԥrԥkԥtlԥUL úԥUWL ]DPDQÕ JHGLOԥn mԥsafԥlԥr bԥrabԥr,
onlara sԥrf olunan vaxt isԥ fԥrqlidir. Birinci hԥrԥkԥtԥ sԥrf
ROXQDQ YD[WÕQ oR[ ROPDVÕ Kԥmin hԥrԥkԥtdԥ D[ÕQD ԥks
istiqamԥtdԥ gedilԥQ \ROXQ oR[ ROPDVÕ GHPԥkGLU ùDJLUGOԥr
mԥsԥlԥdԥ deyilԥQ EX VRQ DQÕ Gԥrk edib müԥyyԥn tԥhlil
apararlarsa, mԥsԥlԥQLQ VRQUDNÕ Kԥlli mԥrhԥlԥsindԥ heç bir
problem olmaz. Mԥsԥlԥyԥ EXúԥkildԥ \DQDúPDGDQVRQUDYHULOԥn
VLWXDVL\DQÕLNLPԥrhԥlԥdԥ modellԥúGLUPԥk olar.

A
C B

a)

C B
A
b)
ùԥkil 4.2.15

ùԥkil 4.2.15-dԥ D KDOÕ oQ D[ÕQ LVWLTDPԥtdԥ gedilԥn AB

mԥsafԥVLEKDOՁoQoQD[ÕQLVWLTDPԥtindԥ gedilԥn CB mԥ-
safԥsindԥQ NLoLNGLU /DNLQ D KDOÕ oQ D[ÕQD ԥks istiqamԥtdԥ
gedilԥn BC mԥsafԥsi b) KDOÕ oQ ԥks istiqamԥtdԥ gedilԥn BA
mԥsafԥsindԥn böyükdür. Bu isԥ C mԥntԥqԥsinin A vԥ B mԥntԥ-
qԥlԥrinԥ nԥzԥrԥn yerlԥúPԥsinin düzgün müԥyyԥn edilmԥsi de-
mԥkdir.
322
 MühakimԥQLQGR÷UXDSDUÕOPDVÕDOÕQDQQԥticԥnin qismԥn
ԥvvԥlcԥdԥn müԥyyԥn edilmԥVL úDJLUGOԥrin nԥzԥri vԥ praktik
biliklԥrindԥQ DVÕOÕGÕU %X Pԥsԥlԥdԥ ԥsas “problem” mԥntԥqԥlԥ-
rin (mԥNDQÕQ TDUúÕOÕTOÕ Yԥziyyԥtlԥrinin müԥyyԥn edilmԥsi idi.
Bundan sonra AB mԥsafԥsinin S km-ԥ, AC mԥsafԥsinin isԥ x
(km)-ԥ bԥrabԥU ROGX÷XQX Tԥbul etsԥk vԥ mԥsԥlԥdԥ verilԥn
kԥmiyyԥtlԥrin ԥdԥdi qiymԥtlԥrini eyni vahidԥ gԥtirsԥNDúD÷ÕGDNÕ
tԥnliklԥUVLVWHPLQLDODUÕT

(2)

(2) tԥnliklԥr sistemindԥ 12 ԥdԥGL TD\Õ÷ÕQ D[ÕQ LVWLTDPԥ-

tindԥ (10 + 2 = 12), 8 isԥ D[ÕQD ԥks istiqamԥtdԥ (10 – 2 = 8)
sürԥtini ifadԥ edԥn ԥdԥdi qiymԥtlԥrdir. (2) tԥnliklԥr sistemini
hԥll etsԥN[ DOÕQDU%XLVԥ AC mԥsafԥsinin 8 km-ԥ bԥrabԥr
ROPDVÕGHPԥkdir.
Bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ mԥlum olmayan mԥntԥqԥnin
mԥlum mԥntԥqԥQLQ\DVD÷ÕQGD\DGDVROXQGDROPDVÕKDTTÕQGD
úagirdlԥr mühakimԥ yürüdԥ bilԥr. Belԥ olan halda mԥsԥlԥni iki
úԥrt daxilindԥ hԥOO ROXQPDVÕQÕ úDJLUGOԥrԥ tԥklif etmԥk olar.
9DULDQWODUÕQELULQGԥ x = - DOÕQDFDT%XKDOPԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ
]LGGLU$OÕQDQQԥticԥyԥ görԥ KDQVÕKDOÕQGR÷UXROPDVÕúDJLUGOԥr
tԥrԥfindԥn müzakirԥ edildikdԥn sonra xüsusidԥn ümumiyԥ
keçmԥ ԥVDVÕQGD Qԥticԥyԥ gԥlmԥk olar. Bu mԥsԥlԥdԥ hԥndԥsԥ
mԥzmun xԥttindԥn, hadisԥQLQ PPNQO\ YDULDQWODUÕQGDQ
istifadԥ fԥndaxili ԥlaqԥQL UHDOODúGÕUÕU Yԥ mԥntiqԥ ԥsaslanan
mühakimԥQLQ DSDUÕOPDVÕ úDJLUGOԥrdԥ fԥza tԥsԥvvürlԥrinin
IRUPDODúPDVÕQDLPNDQ\DUDGÕU

4.3. Hԥrԥkԥtԥ aid tԥtbiqi mԥsԥlԥlԥrin öyrԥdilmԥsi

PHWRGLNDVÕ

Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda hԥrԥkԥtԥ aid elԥ mԥsԥ-

lԥlԥrԥ rast gԥlmԥk olur ki, hԥrԥkԥt edԥQLNLFLVLPDUDVÕQGDNÕPԥ-
323
safԥ RQODUÕQ \HUGԥ\LúPԥ istiqamԥtlԥUL DUDVÕQGDNÕ EXFDTGDQ GD
DVÕOÕROXU%XWLSPԥsԥlԥlԥrdԥ verilԥnlԥr modellԥúGLULOԥrԥk hԥn-
dԥsԥ mԥzmun xԥttinin elementlԥrindԥ istifadԥ olunur. Belԥ
mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ WULTRQRPHWUL\DGDQ JHQLú LVWLIDGԥ olunur.
ÜçbuFD÷ÕQHOHPentlԥri- tԥrԥflԥri vԥ EXFDTODUÕDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕT
hԥrԥkԥtdԥ olan cisimlԥrin xarakterizԥ olunan kԥmiyyԥtlԥri ilԥ
ԥlaqԥlԥndirilir. Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda eyni mԥntԥ-
qԥdԥQTDUúÕOÕTOÕSHUSHQGLNXO\DULVWLTDPԥtdԥ hԥrԥkԥt edԥn cisim-
lԥUDUDVÕQGDNÕmԥsafԥlԥrin dԥ\LúPԥVLKDOODUÕQD[VXVL\HUD\UÕO-
PÕúGÕU%XWLSEԥzi mԥsԥlԥlԥri nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ  /LPDQGDQ H\QL YD[WGD úLPDO Yԥ úԥrq istiqamԥ-
tindԥ iki gԥPL\RODGúGVDDWGDQVRQUDRQODUDUDVÕQGDNÕPԥ-
safԥ 60 km oldu. Gԥmilԥrdԥn birinin sürԥti digԥrinin sürԥtindԥn
NPVDDWoR[RODUVDRQODUÕQKԥr birinin sürԥWLQLWDSÕQ
Bu mԥsԥlԥdԥ fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\D \DUDGÕOPDOÕ Yԥ mԥz-
mun xԥtlԥri üçün mövzular tԥNUDUODQPDOÕGÕU 0ԥsԥlԥdԥ tԥsvir
oluQDQVLWXDVL\DDúD÷ÕGDNÕNLPLGLU
- hԥrԥkԥWH\QLYD[WGDEDúYHULEYԥ hԥrԥkԥWLQWUD\HNWRUL\DVÕ
TDUúÕOÕTOÕSHUSHQGLNXO\DUG][ԥtlԥr üzrԥ UHDOODúÕE
- hԥrԥkԥtdԥn 2 saat sonra gԥmilԥUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 60 km
olub;
- gԥmilԥrdԥn birinin sürԥti digԥrinin sürԥtindԥn 6 km/saat
çoxdur;
- gԥmilԥrin sürԥtlԥri nԥ qԥdԥrdir?
Hԥrԥkԥtin hԥndԥsi modelini belԥ tԥsvir etmԥk olar.

60 km

B
O
ùԥkil 4.3.1

324
 Fԥrz edԥk ki, gԥminin birinin sürԥti x km/saat-GÕU Onda
digԥr gԥminin sürԥti (x + 5) (km/saat) olacaq. Pifaqor teoremi-
nԥ görԥ D[WDUÕODQ NԥmiyyԥWLQ WDSÕOPDVÕ oQ UL\D]L PRGHO
(tԥQOLNDúD÷ÕGDNÕNLPLRODFDT
(1)
(1) tԥnliyindԥ müԥyyԥn sadԥlԥúGLUPԥ aparsaq
tԥQOL\LQL DODUÕT %XUDGD [  -24 vԥ x = 18 olacaq.
Bunlardan isԥ \DOQÕ] [   PԥsԥlԥQLQ úԥrtini ödԥyir. Bu isԥ
gԥmilԥrdԥn birinin sürԥtinin 18 km/saat, digԥrinin sürԥtinin isԥ
 NPVDDW ROPDVÕ GHPԥkdir. Belԥ mԥsԥlԥlԥrin hԥOOL ]DPDQÕ
müԥOOLP oDOÕúPDOÕGÕU NL Pԥzmun xԥtlԥUL DUDVÕQGDNÕ ԥlaqԥlԥrin
NRPSOHNVúԥkildԥ tԥWELTROXQPDVÕQDúԥUDLW\DUDGÕOVÕQ
Mԥsԥlԥ  øNL TDUúÕOÕTOÕ SHUSHQGLNXO\DU \RO ER\X \ROODUÕQ
kԥVLúmԥsi istiqamԥtinԥ GR÷UX YHORVLSHGoL Yԥ motosikletçi yola
GúG 0ԥyyԥQ DQGD \ROODUÕQ NԥVLúPԥ yerinԥ qԥdԥr velo-
sipedçi 8 km, motosikletçi isԥ 15 km mԥsafԥdԥ idi. Velosiped-
çinin sürԥti km/dԥqiqԥ, motosikletçinin sürԥti isԥ 1 km/dԥqiqԥ
olarsa, neçԥ dԥqiqԥdԥQ VRQUD RQODU DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ 5 km
olar? [157; 18].
Bu mԥsԥlԥ çԥWLQOL\L DUWÕUÕOPÕú Pԥsԥlԥlԥr bölmԥsinԥ aiddir.
Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda hԥrԥkԥtԥ aid bütün növ
mԥsԥlԥlԥrԥ ED[GÕTGDQVRQUD\HNXQQԥticԥ kimi belԥ mԥsԥlԥlԥrin
hԥllini nԥzԥrdԥn keçirmԥk olar. Mԥsԥlԥdԥ verilԥQVLWXDVL\DDúD-
÷ÕGDNÕODUGDQLEDUԥtdir:
- velosipedçi vԥ motosikOHWoL TDUúÕOÕTOÕ SHUSHQGLNXO\DU \RO
boyu yolun kԥVLúPԥsinԥ GR÷UXKԥrԥkԥt edirlԥr;
- \ROODUÕQNԥVLúPԥsindԥn velosipedçiyԥ qԥdԥr mԥsafԥ 8 km,
motosikletçiyԥ qԥdԥr mԥsafԥ isԥ 15 km-dir;
- velosipedçinin sürԥti km/dԥqiqԥ, motosikletçinin sürԥti
isԥ 1 km /dԥqiqԥdir;
- nԥ qԥdԥU YD[WGDQ VRQUD RQODU DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ 5 km
olar?
Bu mԥsԥlԥdԥ kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUDúNDUúԥkil-
dԥ verilmԥklԥ \DQDúÕ Kԥr bir cismin mԥNDQÕ Yԥ hԥrԥkԥt istiqa-

325
mԥWL D\GÕQ úԥkildԥ verilib. Belԥ NL úDJLUGOԥrdԥ hԥrԥkԥtin tam
tԥsԥvvürlԥULQL\DUDWPDToQLPNDQODUJHQLúGLU+ԥrԥkԥti tԥsvir
edԥn hԥndԥVLPRGHOLDúD÷ÕGDNÕNLPLYHUPԥk olar.

A
M
5 km
8 km

O
15 km N
ùԥkil 4.3.2
Bu mԥsԥlԥnin mԥsԥlԥ 1-dԥn ԥsas fԥrqi hԥrԥkԥtin istiqamԥ-
tinin ԥNV ROPDVÕGÕU %XUDGD ]DPDQGDQ DVÕOÕ RODUDT Pԥsafԥ O
nöqtԥsinԥ (mԥntԥqԥsinԥ) nԥzԥrԥQ D]DOÕU +ԥrԥkԥtin elԥ ELU DQÕ
mövFXGGXUNLEX]DPDQ01SDUoDVÕQÕQX]XQOX÷XNP-ԥ bԥra-
bԥr olur. Fԥrz edԥk ki, t zaman müddԥtindԥn sonra velosipedçi
vԥ PRWRVLNOHWoL DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ 5 km-dir. Onda mԥsԥlԥnin
úԥrtinԥ görԥ velosipedçi bu müddԥtdԥ O nöqtԥsindԥn (8 - t)
(km/dԥq), velosipedçi (15 – t) (km/dԥq) mԥsafԥdԥ olarlar.
HԥPLQ DQÕ Wԥsvir edԥQ G]EXFDTOÕ oEXFD÷ÕQ KLSRWHQX]X
DUDODUÕQGDNÕ Pԥsafԥ) Pifaqor teoreminԥ görԥ qԥbul etdiyimiz
úԥrt daxilindԥ DúD÷ÕGDNÕWԥnliklԥ ifadԥ oluna bilԥr.

Bu tԥnlikdԥ müԥyyԥn çevirmԥlԥU DSDUGÕTGDQ VRQUD

úԥkildԥ kvadrat tԥQOLNDOÕQDU7ԥnliyin
kökü t = 12 vԥ \DW RODU$OÕQDQKԥULNLN|NX\÷XQWԥnliyi
vԥ mԥsԥlԥQLQ úԥrtini ödԥdiyindԥn 12 dԥqiqԥ vԥ ya 19,8
dԥqiqԥdԥn sonra velosipedçi ilԥ PRWRVLNOHWoLDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ
5 km-ԥ bԥrabԥr ola bilԥr. Burada 19,8 dԥqiqԥni 19 dԥq = 19
dԥqiqԥ 48 saniyԥ kimi dԥ yazmaq olar. Burada t=12 dԥqiqԥ
müddԥtindԥ turistlԥ YHORVLSHGoL  DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥnin 5 km-ԥ
326
bԥrabԥUROPDVÕRQODUÕQKԥULNLVLQLQNRRUGLQDWR[ODUÕQÕQPVEԥt
istiqamԥtindԥ yerlԥúPԥsinԥ X\÷XQGXUW PGԥq isԥ RQODUÕQ
koorGLQDW R[ODUÕQÕQ Pԥnfi istiqamԥtindԥ hԥrԥkԥtdԥ ROPDVÕ GH-
mԥkdir. Ümumiyyԥtlԥ, kԥmiyyԥtlԥULQDOÕQDQԥdԥdi qiymԥtlԥrini
imkan daxilindԥ úDJLUGOԥULQEDúDGúG\úԥkildԥ verilmԥsi on-
larda mԥsԥlԥ hԥllinԥ PDUD÷Õ DUWÕUÕU .ԥmiyyԥtlԥrin ölçü vahid-
lԥrinin dԥ\LúGLULOPԥsi vԥ ya eyni vahidԥ gԥtirilmԥsindԥ diqqԥtli
ROPDT OD]ÕPGÕU NL DSDUÕODQ X]XQ KHVDEODPDODUGD Vԥhv nԥticԥ
DOÕQPDVÕQ
Mԥsԥlԥ 3. SürԥWL VDDWGD  NP RODQ WXULVW úLPDOGDQ Fԥnuba
vԥ sürԥti saatda 3 km olan turist isԥ úԥrqdԥn qԥrbԥ TDUúÕOÕTOÕ
perpendikulyar yol üzrԥ hԥrԥkԥt edirdilԥr. Perpendikulyar
istiqamԥWOL \ROODUÕQ NԥVLúPԥsindԥQ úLPDOGD RODQ WXULVW  NP
mԥsafԥdԥúԥrqdԥ olan turist isԥ 7,5 km mԥsafԥdԥdir. Nԥ qԥdԥr
vaxtdan sonra bu turistlԥUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 10 km olacaq?
Mԥsԥlԥ 2-dԥ RODQ \DQDúPD LOԥ bu mԥsԥlԥni hԥll baxmaq
olar. Lakin tԥQOL\LQDOÕQDQN|NPԥsԥlԥQLQúԥrtini hԥPLQ\DQDú-
ma ilԥ ödԥmԥz. Mԥsԥlԥnin hԥllini nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Fԥrz edԥk ki, x saatdan sonra turistlԥUDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ 10
NPRODFDT2QGDúLPDOGDQJԥlԥQWXULVWLQ\ROD\UÕFÕQDTԥdԥr gԥl-
diyi mԥsafԥ 10 – 4x NP úԥrqdԥn gԥlԥQ WXULVWLQ \RO D\UÕFÕQD
qԥdԥr gԥldiyi mԥsafԥ isԥ 7,5 – 3x (km) olar. Burada Pifaqor
teoremini tԥtbiq etsԥk (10 – 4x)2 + (7,5 – 3x)2 = 100 (1) tԥnli-
\LQL DODUÕT %X Wԥnliyi hԥll etsԥk x = vԥ ya x   DOÕQDU
Demԥli, saat vԥ ya 4,5 saat müddԥtindԥ turistlԥU DUDVÕQGDNÕ
mԥsafԥ 10 km ola bilԥr. x = 4,5 olanda mԥsԥlԥdԥ qԥbul edilԥn
10 – 4x vԥ 7,5 – 3x ifadԥlԥrinin qiymԥti mԥnfi ԥdԥdlԥ ifadԥ olu-
nur. Lakin (1) tԥnliyindԥ 10 – 4x vԥ 7,5 – 3x ifadԥVLQLQNYDGUDWÕ
GD[LOROGX÷XQGDQUL\D]LED[ÕPGDQPԥsԥlԥdԥ sԥhv yoxdur. Sual
ROXQXU$OÕQPÕúQԥticԥnin hԥndԥsi tԥsvirini necԥ vermԥk olar?
%X VXDO úDJLUGOԥrdԥ tԥGTLTDWoÕOÕT oQ PRWLYDVL\D \DUDGÕU
vԥ YHULOPLú Pԥsԥlԥni iki “alt mԥsԥlԥyԥ´ D\ÕUPDT RODU x = 4,5
olanda 10 – 4x ifadԥsinin mütlԥq qiymԥWLŇ– ǜŇ 
– 3x ifadԥsinin mütlԥq qiymԥti isԥ Ň –  ǜ Ň   RODU

327
Burada 8 vԥ  \ROODUÕQ NԥVLúPԥsindԥn sonra turistlԥrin getdiyi
\ROODUÕQNLORPHWUOԥ ifadԥ ROXQPXúԥdԥdi qiymԥtlԥULGLU%Xúԥkil-
dԥ tԥKOLO DSDUGÕTGDQ VRQUD Pԥsԥlԥdԥ tԥVYLU ROXQDQ VLWXDVL\DQÕ
DúD÷ÕGDNÕúԥkildԥ ifadԥ etmԥk olar.

E
5
10
M 6
O 7,5 F
8

ùԥkil 4.3.3

ùԥkil 4.3.3-dԥ EO = 10 – 4x , FO = 7,5 – 3x kimi nԥzԥrdԥ

tutulub.
Mԥsԥlԥ 2-nin vԥ mԥsԥlԥ 3-ün müqayisԥsi onu göstԥrir ki,
qarúÕOÕTOÕSHUSHQGLNXO\DUG][ԥtt üzrԥ hԥrԥkԥtdԥ \ROODUÕQNԥVLú-
mԥsindԥQ VRQUDNÕ Kԥrԥkԥtdԥ müԥyyԥn an daxilindԥ onlar ara-
VÕQGDNÕPԥsafԥyԥ bԥrabԥr ola bilԥr. Bunun hԥndԥVLL]DKÕRQGDQ
ibarԥtdir kiG]EXFDTOÕNRRUGLQDWVLVWHPLQGԥ istԥnilԥn rüblԥrdԥ
bԥrabԥr (eyni) mԥsafԥlԥr tapmaq olar. Bu isԥ nöqtԥnin fԥrqli
koorGLQDWODUÕQGDPPNQGU/DNLQEXPԥsԥlԥdԥ YHULOPLúúԥrt
daxilindԥ hԥlli yeganԥdir vԥ DOÕQPÕúKԥr iki nԥticԥ GR÷UXGXU
Mԥsԥlԥ 4. A vԥ B mԥntԥqԥlԥrindԥQTDUúÕ-TDUúÕ\D VDELWV-
rԥtlԥ LNLWXULVW\RODGúG2QODUVRQPԥntԥqԥyԥ çataraq hԥmin
sürԥtlԥ dԥrhal geriyԥ TD\ÕWGÕODU2QODUÕQELULQFLJ|Uú%Pԥn-
tԥqԥsindԥn 16 km-dԥ  ELULQFL J|UúGԥn 8 saat sonra isԥ ikinci
J|Uú$Pԥntԥqԥsindԥn 12 km mԥsafԥdԥ ROPXúGXU$Yԥ B ara-
VÕQGDNÕPԥsafԥni vԥ turistlԥrin sürԥtlԥULQLWDSÕQ

328
 Bu mԥsԥlԥdԥ mԥntԥqԥlԥU DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ vԥ turistlԥrin
sürԥWLDúNDUúԥkildԥ verilmԥyib. Lakin mԥsԥlԥQLQúԥrtindԥ veri-
lԥn kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUGROD\ÕVÕ\ROODRQODUÕQQLV-
bԥWL úԥklindԥ verilib. Bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ oDOÕúPDT
OD]ÕPGÕUNLYHULOԥn mԥsԥlԥni bԥzi tԥsvirlԥr ԥlavԥ edilmԥklԥ alt
mԥsԥlԥlԥrԥ D\ÕUDT %X úԥkildԥ \DQDúPD LOԥ úDJLUGOԥr asandan
çԥtinԥ, sadԥdԥn mürԥkkԥbԥ GR÷UXGLGDNWLNTDQXQDX\÷XQOXTlara
istinad edԥrԥk ümumilԥúGLUPԥ apara bilԥrlԥr. Fԥrz edԥk ki, A
vԥ B mԥntԥqԥlԥULDUDVÕQGDNÕPԥsafԥ S-ԥ, turistlԥrin sürԥtlԥri isԥ
X\÷XQRODUDT91 vԥ V2-yԥ bԥrabԥrdir. Mԥsԥlԥdԥ verilԥn situasi-
\DQÕDúD÷ÕGDNÕNLPLPRGHOOԥúGLUPԥk olar.
S – 16 C1
16
A B
12
C2 S – 12

ùԥkil 4.3.4

ùԥkil 4.3.4-dԥ C1 ilԥ turistlԥULQ LON J|Uú Q|TWԥsi, C2 ilԥ

LNLQFL J|Uú Q|TWԥlԥri qeyd olunub. MԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ vԥ
mԥlum modelԥ ԥsasԥn kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕUL\D]LDVÕOÕOÕTODUÕ
DúD÷ÕGDNÕNLPL\D]PDTRODU

(2)

(2) tԥnliklԥUVLVWHPLQLDúD÷ÕGDNÕNLPL\D]PDTRODU

(3)
(3) bԥrabԥrliklԥrinԥ ԥsasԥn tԥQOL\LQL DODUÕT %X
tԥnliyi hԥll etsԥk olar. MԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ
görԥ LNLQFL J|Uúԥ 8 saat sԥUI ROXQGX÷X Pԥlumdur. A mԥntԥ-
qԥsindԥQoÕ[DQWXULVWELULQFLJ|UúGԥn sonra ikinci göUúԥ qԥdԥr

329
(s+4) km qԥdԥr mԥsafԥ sԥrf edib. Yԥni S + 4 = 8V1 bԥrabԥrliyi
GR÷UXGXU%XUDGD6 ROGX÷XQGDQ DODUÕT
V1-in qiymԥtini (3)-dԥ nԥzԥrԥ alsaq V2 = 4 olar.
Demԥli, A vԥ B mԥntԥqԥlԥUL DUDVÕQGDNÕ Pԥsafԥ 36 km,
turistlԥrin sürԥtlԥri isԥ X\÷XQRODUDTNPVDDWYԥ NPVDDWGÕU
Hԥrԥkԥtԥ aid müxtԥlif mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ mԥzmun
xԥtlԥULDUDVÕQGDԥlaqԥQLQ\DUDGÕOPDVÕKԥPLúԥ bu vԥ ya digԥUúԥ-
kildԥ mümkündür. Ümumiyyԥtlԥ, bu tip mürԥkkԥb mԥsԥlԥlԥrin
hԥll edilmԥsi hԥrԥkԥtԥ aid bütün növ mԥsԥlԥlԥrin hԥllini yekun-
ODúGÕUÕU%HOԥliklԥ, bu prosesdԥ úDJLUGOԥrin ԥldԥ etdiklԥri nԥzԥri
vԥ praktik biliklԥr fizika fԥnnindԥ dԥ istifadԥ oluna bilԥr.

4DUÕúÕ÷DDLGPԥsԥlԥlԥr hԥllinin öyrԥdilmԥsi

PHWRGLNDVÕ

Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda xüsusi üsullarla hԥll

olunan elԥ mԥsԥlԥlԥUYDUNLRQODUÕQPԥzmunu fԥrqli olsa da ey-
ni üsulla hԥOOROXQXUODU4DUÕúÕ÷DDLGPԥsԥlԥlԥrԥ gündԥlik hԥya-
WÕPÕ]GDUDVWJԥlirik. HԥUKDQVÕԥU]D÷ÕQKD]ÕUODQPDVÕQGDSDOWDUÕQ
tikilmԥsindԥ ELQDQÕQ LQúD HGLOPԥsindԥ vԥ s. müԥyyԥQ TDUÕúÕT-
lardan istifadԥ ROXQXUԤú\DQÕQKD]ÕUODQPDVÕQGDP[Wԥlif mate-
riallardan istifadԥ ROXQGX÷XQGDQ RQXQ Gԥyԥrinin qiymԥt-
lԥndirilmԥsindԥ müԥyyԥn riyazi hesablamalardan istifadԥ edilir.
4DUÕúÕ÷D DLG VDGԥ riyazi mԥsԥlԥlԥrdԥQ EDúODPÕú PHWDOODUÕQ
mԥhOXOODUÕQYԥ VTDUÕúÕ÷ÕQDDLGPԥsԥlԥlԥr hԥtta II sinfin riyaziy-
yat kursunda hԥOO HGLOLU ԤQԥnԥvi vԥ kurikulum ԥVDVÕQGD \D]Õ-
lan orta mԥktԥblԥrin riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ TDUÕúÕ÷D DLG
mԥsԥlԥlԥrin verilmԥVLúDJLUGOԥULQELOLNEDFDUÕTYԥ vԥUGLúOԥrinin
inNLúDI HWPԥsinԥ LPNDQ \DUDGÕU (\QL ]DPDQGD EX WLS Pԥsԥlԥ-
lԥrin hԥllindԥ fԥnlԥUDUDVÕ ԥlaqԥyԥ JHQLú \HU D\UÕOÕU ;VXVԥn,
\X[DUÕVLQLIOԥrdԥ fizika, kimya fԥnlԥrinin tԥdrisindԥ riyazi apa-
ratdan (nԥzԥriyyԥdԥn) istifadԥ ]DPDQÕEXWLSPԥsԥlԥlԥrin müx-
tԥlif üsullarla hԥOOL úDJLUGOԥrdԥ vahid fԥQQ NRPELQDVL\DVÕ ELU-
OL\L DQOD\ÕúODUÕQÕ IRUPDODúGÕUÕU $SDUÕODQ DUDúGÕUPDODU Yԥ tԥh-
330
lillԥr onu göstԥrir ki, orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda hԥll
oluQDQTDUÕúÕ÷DDLGEԥzi mԥsԥlԥlԥr hԥm dԥ fizika vԥ kimya fԥn-
lԥrindԥ hԥOOROXQXUԤQԥnԥvi “Riyaziyyat-6” dԥrsliyindԥ verilԥn
belԥ mԥsԥlԥlԥrdԥn bir neçԥsini nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 7XUúXQXQ-li mԥhlulu ilԥ 70%-li mԥhlulunu
KDQVÕQLVEԥtdԥ J|WUETDUÕúGÕUPDTOD]ÕPGÕUNL-li mԥhlul
DOÕQVÕQ"
Mԥsԥlԥ 4Õ]ÕOYԥ JPúGԥn ibarԥt ԥrintinin kütlԥsi 13 kq
410 q-GÕU. Tamamilԥ VX\DEDWÕUÕOGÕTGDNq TROGX4Õ]ÕO
vԥ JPúQ VÕ[OÕTODUÕQÕQ X\÷XQ RODUDT  TVP3 vԥ 10,5
q/sm3 ROGX÷XQX ELOԥrԥk ԥrintidԥNL TÕ]ÕO Yԥ JPúQ PLTGDUÕQÕ
tԥyin edin [58; 142].
Mԥsԥlԥ1 kimya vԥ mԥsԥlԥ 2 fizika fԥnlԥrinԥ aiddir. Demԥli,
bu mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\DGDQ LVWLIDGԥ et-
mԥklԥ nԥticԥni almaq olar. Lakin bu mԥsԥlԥlԥrin dԥrsliyԥ daxil
edilmԥsindԥ fԥnlԥUDUDVÕ SURTUDPODU GD Qԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU
Fizika vԥ kimya fԥnlԥrindԥ SDUDOHOYD[WED[ÕPÕQGDQWԥdris olun-
mayan mövzulara aid mԥsԥlԥlԥrin riyaziyyat kursunda veril-
mԥVLPHWRGLNED[ÕPGDQG]JQKHVDEHWPԥk olmaz. Elԥ anla-
\ÕúODU YDU NL RQODU VLQLIOԥr üzrԥ digԥr fԥnlԥrdԥ paralel tԥdris
olunPDGÕ÷ÕQGDQ úDJLUGOԥrԥ RQODU KDTTÕQGD PԥOXPDWÕQ YHULO-
mԥsi çԥtin olur. Qeyd olunan bԥ]LDQOD\ÕúODUÕQGԥrsliklԥrԥ daxil
edilmԥsi problemlԥrini nԥzԥrdԥn keçirԥN 4DUÕúÕ÷D DLG Pԥsԥlԥ-
lԥr ibtidai siniflԥrin riyaziyyat kursunda verilir. Lakin burada
ad dolD\ÕVÕ\ROODGD[LOHGLOLU%HOԥ mԥsԥlԥlԥrdԥn birinԥ baxaq.
Mԥsԥlԥ 3. Rayon üzrԥ olimpiadada 3 seçmԥ mԥrhԥlԥdԥ
RUWDEDOÕԥQD]ÕRODQúDJLUGOԥULúWLUDNHGԥcԥklԥr. Hԥsԥnin 2
mԥrhԥlԥdԥ WRSODGÕ÷ÕEDOODUYԥ 100-GU2ROLPSLDGDGDLúWL-
rak etmԥk üçün üçüncü mԥrhԥlԥdԥ ԥQD]ÕQHoԥ EDOWRSODPDOÕGÕU"
Bu mԥsԥlԥ ԥdԥGLRUWDQÕQWDSÕOPDVÕQDDLGGLUԤGԥGLRUWDQÕQ
WDSÕOPDVÕHOԥ TDUÕúÕ÷DDLGPԥlum olmayan kԥmiyyԥtin (qiymԥ-
WLQWDSÕOPDVÕGHPԥkdir. Metodik ԥdԥEL\\DWGDTDUÕúÕ÷DDLGPԥ-
sԥlԥlԥr adԥtԥn 2 növԥ D\UÕOÕU
- ELULQFLQ|YTDUÕúÕ÷DDLGPԥsԥlԥlԥr;
- LNLQFLQ|YTDUÕúÕ÷DDLGPԥsԥlԥlԥr.

331
 %LULQFL Q|Y TDUÕúÕ÷D DLG Pԥsԥlԥdԥ PDOÕQ Kԥr növünԥ aid
qiymԥti vԥ PLTGDUÕ YHULOLU TDUÕúÕ÷ÕQ TL\Pԥtini tapmaq tԥlԥb
olunur [24; 44].
Hԥr bir ԥdԥd müԥyyԥn kԥmiyyԥti ifadԥ edir. Ԥdԥdi orta de-
dikdԥ YHULOPLúVRQOXVD\GDԥdԥdlԥrin cԥminin bu ԥdԥdlԥrin sa-
\ÕQD E|OQPԥsindԥQ DOÕQDQ ԥdԥG EDúD GúOU <D[XG ԥdԥdlԥr
cԥminin bu ԥdԥdlԥULQ VD\ÕQD RODQ QLVEԥt ԥdԥGL RUWD DGODQÕU
9HULOPLúQ1, n2, n3, ... nk ԥdԥdlԥrinin ԥdԥGLRUWDVÕ
úԥklindԥ ifadԥ ROXQXUԤJԥr qiymԥt
vԥ dԥyԥUDQOD\ÕúODUÕRQODUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUDԥsasԥn mԥlum
olmayan kԥmiyyԥtlԥULQWDSÕOPDVÕWԥlԥb olunarsa, onda (1)-ԥ mü-
vafiq ümumilԥúGLUPԥ aparmaq olar. Bu mԥrhԥlԥlԥri nԥzԥri
materiallar ԥVDVÕQGD \R[SUDNWLNoDOÕúPDODUÕQKԥOOL]DPDQÕGD-
xil edilmԥsi mԥqsԥdԥmüvafiqdir.
4DUÕúÕ÷DGD[LORODQPDGGԥlԥULQPLTGDUÕP1, m2,...mn vԥ uy-
÷XQTL\Pԥtlԥri q1, q2, ..., qn RODUVDTDUÕúÕ÷ÕQTL\Pԥti
(m1q1 + m2q2 + ...+ mnqn) : (m1 + m2 + .... + mn) (2)
düsturu ilԥ hesablana bilԥU ԤJԥU TDUÕúÕTGD  P1 + m2 + .... +
+mn PLTGDUOÕ PDGGԥlԥrdԥQ X\÷XQ RODUDT T1%, q2%, ..., qn%
PLTGDUÕQGDQLVWLIDGԥ ROXQXEVDRQGDTDUÕúÕ÷ÕQTL\Pԥti
(m1q1% + m2q2% + ...+ mnqn%) : (m1 + m2 + .... + mn) (3)
ifadԥsi ilԥ tԥyin edilir.
øNLQFLQ|YTDUÕúÕ÷DDLGPԥsԥlԥdԥ TDUÕúÕ÷ÕQNT-QÕQTL\Pԥti
verilir vԥ TDUÕúÕ÷DGDxil olan kԥmiyyԥtlԥrdԥn birinin qiymԥtinin
vԥ ya kütlԥVLQLQWDSÕOPDVÕWԥlԥEROXQXUøNLQFLQ|YTDUÕúÕ÷DDLG
mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ TDUÕúÕ÷D GD[LO RODQ Nԥmiyyԥtlԥrin ԥdԥdi
qiymԥtlԥUL DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODU Qԥzԥri materiallar kimi mԥsԥlԥ
hԥlli vasitԥsilԥ realODúGÕUÕOÕU
Professor S.S Hԥmidovun tԥGTLTDWODUÕQGDTDUÕúÕ÷DDLGPԥ-
sԥlԥlԥrin müxtԥlif üsullarla hԥlli problemlԥrinԥ ED[ÕODUNԥn
SUDNWLNoDOÕúPDODUQԥzԥULPDWHULDONLPLGD[LOHGLOPLúGLU>-
45].
Y.F. Çekmaryev, B.A.Tulinov tԥrԥfindԥQTDUÕúÕ÷DDLGPԥ-
sԥlԥlԥrin daxil edilmԥsindԥ ³TDUÕúÕTTD\GDVÕ´DGÕԥVDVÕQGDLNLQ-
FLQ|YTDUÕúÕ÷DDLGPԥsԥlԥlԥUDúD÷ÕGDNÕNLPLWԥsnif olunur:
332
 - mayelԥULQTDUÕúÕ÷ÕQDDLGPԥsԥlԥlԥr;
- ԥrintilԥULQTDUÕúÕ÷ÕQDDLGPԥsԥlԥlԥr;
%XUDGD TDUÕúÕ÷D DLG P[Wԥlif mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥr nԥzԥr-
dԥQNHoLULOPLúGLU>@
4DUÕúÕ÷DDLGPԥsԥlԥlԥrin müxtԥlif növ ԥVDVÕQGDWԥsnif edil-
mԥVL úԥrtidir. Bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ mԥlum olmayan kԥ-
miyyԥWLQ WDSÕOPDVÕ oQ Kԥll alqoritmi eynidir. Mԥsԥlԥn müx-
tԥOLIQ|YoD\ODUÕQNRQIHWOԥrin vԥ digԥr ԥrzaq mDOODUÕQÕQX\÷XQ
növlԥrindԥQ DOÕQDQ TDUÕúÕTOD PD\HOԥrin, ԥrintilԥrin vԥ V TDUÕúÕ-
÷ÕQGDQ DOÕQDQ TDUÕúÕ÷ÕQ TL\PԥWLQLQ  WDSÕOPDVÕ TD\GDVÕ H\QLGLU
Sadԥcԥ fԥnlԥUDUDVÕLQWHTUDVL\DQÕWԥmin etmԥk üçün hԥyati mԥsԥ-
lԥlԥrԥ baxarkԥQRQODUÕQ IL]LND\DNLP\D\DYԥ s. fԥnlԥrԥ aid ol-
PDVÕ úDJLGOԥrԥ oDWGÕUÕOPDOÕGÕU %X ED[ÕPGDQ LQWHTUDVL\D Pԥsԥ-
lԥnin hԥllindԥ tԥtbiq olunan riyazi ԥmԥllԥUL WDPDPOD\DUDT úD-
girdlԥULQ GQ\DJ|UúOԥULQLQ IRUPDODúPDVÕQD LPNDQ \DUDGÕU
Mԥsԥlԥ 3 bu tipԥ aid mԥsԥlԥdir. Burada müqayisԥ aparsaq gün-
lԥr vԥ úDJLUGLQTD]DQGÕ÷ÕEDOODUPLTGDUYԥ qiymԥtԥ X\÷XQKDO
oQ DQDORJL\D \DUDGÕU 0ԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ görԥ olimpiadada
RUWDEDOÕQROPDVՁoQPԥrhԥlԥdԥ WRSODQDQEDOODUÕQFԥmi
300-dԥQD]ROPDPDOÕGÕU
Hԥsԥnin ilk 2 mԥrhԥlԥdԥ WRSODGÕ÷ÕEDOODUÕQFԥmi 90 + 100 =
190 (bal) olur. Demԥli, onun üçüncü mԥrhԥlԥdԥ WRSODGÕ÷ÕEDOԥn
D]Õ  –    EDO ROPDOÕGÕU %HOԥ mԥsԥlԥlԥrin hԥlli
zamaQÕ Pԥntiqi mühakimԥyԥ üstünlük vermԥN OD]ÕPGÕU %X
mԥsԥlԥQLDúD÷ÕGDNÕWԥnlik vasitԥsi ilԥ dԥ hԥll etmԥk olar.
(90 + 100 + x): 3 = 100
Lakin bԥzi mԥsԥlԥlԥrin hԥOOL]DPDQÕKԥPLúԥ tԥnlikdԥn isti-
fadԥ sԥmԥrԥOL ROPXU dDOÕúPDT OD]ÕPGÕU NL H\QL Pԥsԥlԥnin
müxtԥlif üsullarla hԥOOL]DPDQÕúDJLUGOԥrin maraq vԥ bilik sԥviy-
yԥlԥri nԥzԥrԥ DOÕQVÕQ -cü mԥsԥlԥnin mühakimԥ yolu ilԥ hԥlli
prosesindԥ statistika vԥ ehtimal mԥzmun xԥttinin elementlԥri
haqTÕQGD úDJLUGOԥrdԥ tԥsԥvvürlԥU IRUPDODúGÕUPDT RODU %XUDGD
“ԥQD]Õ´³ԥQoR[X´úԥrti daxilindԥ hadisԥQLQEDúYHULE-vermԥ-
mԥVLKDTTÕQGDPԥsԥlԥlԥrԥ toxunmaq olar.
Mԥsԥlԥ 4. Nigar kompRWELúLUPԥk üçün 400 q alma qurusu,

333
200 q ԥrik qurusu vԥ TKH\YDTXUXVXDOGÕ$OPDTXUXVXQXQ
NLORTUDPÕ  PDQDWD ԥULN TXUXVXQXQ NLORTUDPÕ  PDQDWD Yԥ
heyYDTXUXVXQXQNLORTUDPÕPDQDWDRODUVDTDUÕúÕ÷ÕQNT-QÕQ
qiymԥWLQLWDSÕQ
Bu mԥsԥlԥdԥ kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODU PLTGDU
qiymԥt, dԥyԥU DúNDU úԥkildԥ verilib. Mԥsԥlԥnin hԥllindԥ cԥd-
vԥldԥn istifadԥ etmԥk kԥmiyyԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDúNDUDVÕOÕOÕ÷ÕGD-
ha da ԥyanilԥúGLULU

1kq-ÕQ
Meyvԥlԥr Kütlԥsi
qiymԥti Dԥyԥri
Alma 400 q 5 man 2 man
Ԥrik 200 q 12 man 2,4 man
Heyva 400 q 9 man 3,6 man
4DUÕúÕT 1000 q ? 8 man

Cԥdvԥl 4.4.1

ùDJLUGOԥr onlara mԥOXP DVÕOÕOÕTODUGDQ LVWLIDGԥ edԥrԥk cԥd-

vԥli tamamlaya bilԥrlԥr. Burada ümumi kütlԥsi 1000 q (1 kq)
RODQTDUÕúÕ÷ÕQGԥyԥULPDQDWGÕU<ԥni 1 kq kompotun qiymԥti
PDQDWGÕU
Mԥsԥlԥ 5. Üç növ - 1kq-ÕPDQDWRODQNTNT-ÕPD-
nat olan 6 kq vԥ 1 kq-Õ PDQDW RODQ NT NRQIHW TDUÕúGÕUÕOGÕ
$OÕQDQTDUÕúÕ÷ÕQNT-ÕQTL\Pԥti neçԥyԥdir?
Hԥlli:
1. 8 kq konfetin dԥyԥri nԥ qԥdԥrdir?
ǜ PDQDW
2. 6 kq konfetin dԥyԥri nԥ qԥdԥrdir?
ǜ PDQDW
3. 4 kq konfetin dԥyԥri nԥ qԥdԥrdir?
ǜ PDQDW
4DUÕúÕ÷ÕQPXPLGԥyԥri neçԥ PDQDWGÕU"
20 + 30 + 40 = 90 (manat)
4DUÕúÕ÷ÕQNWOԥsi nԥ qԥdԥrdir?
334
 8 + 6 + 4 = 18 (kq)
NTTDUÕúÕ÷ÕQTL\Pԥti neçԥdir?
90 : 18 = 5 (manat)
4-cü vԥ 5-ci mԥsԥlԥlԥrin tԥhlili vԥ hԥllindԥ ԥVDVOÕIԥrq yox-
GXU %XQODUÕQ Kԥllindԥ \DQDúPD H\QLGLU %LULQLQ Fԥdvԥl, digԥ-
rinin isԥ TH\GROXQDQúԥkildԥ verilmԥsi ԥslindԥ mԥsԥlԥnin hԥlli
alqoULWPLQLQ H\QL ROPDVÕ GHPԥNGLU %X úԥkildԥ \DQDúPD H\QL
mԥsԥlԥnin müxtԥlif üsullarla hԥlli kimi dԥ qԥbul edilԥ bilԥr.
Ԥdԥd hԥUKDQVÕNԥmiyyԥti ifadԥ etdiyindԥn istԥnilԥn kԥmiyyԥtin
orta qiymԥWLQLQ WDSÕOPDVÕ Pԥsԥlԥsinԥ baxmaq olar. Mԥsԥlԥn
hԥrԥkԥti xarakterizԥ edԥn mԥsafԥ, zaman vԥ sürԥt kԥmiy-
yԥtlԥrinin hԥr biri üçün orta qiymԥWDQOD\ÕúÕQÕGD[LOHWPԥk olar.
Orta sürԥW DQOD\ÕúÕQÕ GD[LO HGԥrkԥQ UL\D]L\\DWÕQ IL]LND LOԥ
LQWHTUDVL\DVÕQÕԥyanilԥúGLUPԥNRODUԤJԥr cisim S1 mԥsafԥsini t1
zamanda, S2 mԥsafԥsini t2 zamanda vԥ Sn mԥsafԥsini tn zaman-
da qԥt edԥrsԥ, onda onun orta sürԥtini
(4) düsturu ilԥ hesablamaq olar.
Mԥsԥlԥ 6. Avtomobil A mԥntԥqԥsindԥn B mԥntԥqԥsinԥ get-
mԥk üçün ԥvvԥl 65 km/saat sürԥtlԥ 2 saat, sonra 60 km/saat
sürԥtlԥ 1,5 saat, daha sonra 80 km/saat sürԥtlԥ 1,5 saat yol
getdi. AB mԥsafԥsindԥ avtomobilin orta sürԥWLQLWDSÕQ
Bu mԥsԥlԥdԥ AB mԥsafԥsi 3 hissԥdԥn ibarԥtdir. Mԥsԥlԥnin
úԥrtinԥ görԥ hԥr bir hissԥni (mԥsafԥni) tapmaq olar.

S1 M N S3
A B

S2
ùԥkil 4.4.1

Burada avtomobilin 2 saata qԥt etdiyi yol AM-ԥ, 1,5 saata

qԥt etdiyi yol MN-ԥ vԥ son 2,5 saata getdiyi yol isԥ NB-yԥ bԥ-
rabԥrdir. %XUDGDX\÷XQRODUDT61 ǜ NP62 = 60ǜ
ǜ  90 (km) vԥ S3 = 80 ǜ 1,5 = 120 NP ROGX÷XQGDQ
335
avtomobilin getdiyi ümumi yol 310 km-dir. Bütün yola sԥrf
olunan vaxt isԥ 2+1,5+1,5 = 5 saata bԥrabԥrdir. Onda avtomo-
bilin bütün yol üzrԥ orta sürԥti 340 : 5 = 68 (km/saat) olar.
Bu mԥsԥlԥdԥn sonra cismin orta surԥti üçün
düsturundan istifadԥ edԥrԥk, hԥrԥkԥtin müxtԥlif zaman fasilԥlԥ-
rindԥ EDúODGÕ÷ÕQÕQԥzԥrԥ DOVDTDúD÷ÕGDNÕDOÕQDU
(5)
Burada vԥ nԥzԥrdԥ WXWXOXEԤJԥr hԥrԥkԥt
3 bԥrabԥr hissԥlԥrdԥn ibarԥt olubvԥ hԥr bir hԥrԥkԥtԥ X\÷XQVUԥt
, vԥ olarsa, onda cismin orta sürԥti
(6) düsturu ilԥ KHVDEODQÕU
Qeyd olunanlardan belԥ nԥticԥyԥ gԥlmԥk olar ki, orta sürԥt
anla\ÕúÕGDTDUÕúÕ÷DDLGPԥsԥlԥlԥrin bir növüdür.

4.4.1. MayelԥULQTDUÕúÕ÷ÕQDDLGPԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ

kimyaya aid biliklԥrin tԥtbiqi

Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mayelԥULQ TDUÕúÕ÷ÕQD

aid mԥsԥlԥlԥr xüsusi yer tutur. Mԥhlula daxil olan maddԥlԥrin
faizlԥ PLTGDUÕ Yԥ ya mԥKOXOXQ TDWÕOÕ÷Õ NRQVHQWUDVL\DVÕ NLPL
anla\ÕúODUD WH]-tez rast gԥlirik. Bu tip mԥsԥlԥlԥr orta mԥktԥbin
kim\DNXUVXQGDGDJHQLú\HUWXWXU%ԥzԥn elԥ mԥsԥlԥlԥr olur ki,
hԥmin mԥsԥlԥ riyaziyyat dԥrsliyindԥ verilmԥsinԥ baxmayaraq
VÕUI NLP\D\D DLG Pԥsԥlԥlԥr kimi qԥEXO HGLOLU ԤQԥnԥvi
“Riyaziyyat-6” dԥrsliyindԥ “Tԥnasüb qurmaqla mԥsԥlԥ hԥllinin
qԥdim üsulu” mövzusunda verilԥQDúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn
keçirԥk.
Mԥsԥlԥ 7. a% -li mԥhlulla b%-li mԥKOXOX KDQVÕ QLsbԥtdԥ
TDUÕúGÕUPDTOD]ÕPGÕUNLF-li mԥKOXODOÕQVÕQ"
Bu mԥsԥlԥnin hԥOOL DúD÷ÕGDNÕ V[HPOԥ tԥqdim olunub vԥ
DEFúԥrti qԥbul edilib:

336
 a
b-

c-
b

ùԥkil 4.4.2

Bu sxemԥ ԥsasԥn isbat olunur ki, c%-li mԥhlul almaq üçün

bu mԥhlullar nisbԥtindԥ götürülmԥlidir. Yԥni a%-dԥn x
qԥdԥr, b%-dԥn y qԥdԥr götürülübsԥ ROPDOÕGÕU>@
Dԥrslikdԥ V[HP KD]ÕU úԥkildԥ verilib vԥ göstԥrilib ki, sxem
ԥVDVÕQGD LVEDW HWPԥk olar ki, bu mԥhlullar (b – c):(c – a)
nisbԥtindԥ götürüldükdԥ DOÕQDQTDUÕúÕTF-li ola bilԥr.
Sxemlԥ hԥUKDQVÕWԥklifi isbat etmԥk olmaz vԥ isbat prosesi
müԥyyԥn mԥntiqԥ ԥVDVODQDQGR÷UXPKDNLPԥ vasitԥsilԥ DSDUÕOD
bilԥr.
'R÷UXGXU NLP\D Iԥnnindԥ dԥ bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ
TH\G ROXQDQ KD]ÕU V[HPGԥQ JHQLú LVWLIDGԥ olunur. Bu sxemin
mahiyyԥti nԥdԥn ibarԥtdir vԥ nԥ üçün bu sxem mԥsԥlԥnin hԥl-
lindԥ istifadԥ olunur?
MԥKOXOXQ TDWÕOÕ÷Õ GHGLNGԥ mԥhlula daxil olan maddԥlԥrin
faizlԥ nisbԥti nԥzԥrdԥ tutulur. MԥKOXOXQ KD]ÕUODQPDVÕQGD ԥsas
maddԥnin kütlԥsi m, ümumi maddԥnin kütlԥsi isԥ M olarsa,
sonda bu mԥKOXOXQTDWÕOÕ÷ÕNRQVHQWUDVL\DVÕ
NLPLKHVDEODQÕU
Mԥsԥlԥ 7-dԥ a %-li mԥhluldan x kütlԥ vahidi qԥdԥr, b %-li
mԥhluldan y kütlԥ vahidi qԥdԥr götürsԥN RQGD DOÕQDQ \HQL
mԥhlulun kütlԥsi x + y olacaq. MԥsԥlԥQLQúԥrtindԥ isԥ (x + y) –
in c %-OL ROPDVÕ Qԥzԥrdԥ WXWXOXU 4H\G ROXQDQODUÕQ UL\D]L
ifadԥsi belԥ olar.
337
 (5)
(5) tԥnliyindԥ sadԥlԥúGLUPԥ aparsaq x(a – c) = y(c – b)
DODUÕT %X LVԥ demԥkdir. Bu üsul elmԥ DOLPLQ DGÕ LOԥ
ԥlaqԥdar daxil edilib “Parsin üsulu” vԥ ya “Parsin konverti”
NLPLDGODQGÕUÕOÕU
Mԥsԥlԥ 7-ni müxtԥlif üsullarla modellԥúGLUPԥk olar.
I üsul:

x a% + y b% = x+y c%

II üsul:

a c–b

c
b a–c

Sxem 4.4.3

“Parsin üsulu”ndan istifadԥ edԥrԥk mԥsԥlԥni hԥll edԥndԥ

sԥhvԥ yol vermԥmԥNoQDúD÷ÕGDNÕTD\GDQÕúDJLUGOԥrin nԥzԥ-
rinԥ oDWGÕUPDTOD]ÕPGÕU
- mԥKOXOGDQTDWÕOÕTIDL]LoR[RODQÕG]EXFDTOÕQÕQVROWԥrԥ-
findԥn yuxarÕGDD]RODQÕLVԥ DúD÷ÕGDTH\GHWPԥk;
- DOÕQDQ TDUÕúÕ÷ÕQ TDWÕOÕT IDL]LQL LVԥ G]EXFDTOÕQÕQ GLDTR-
QDOODUÕQÕQNԥVLúPԥ nöqtԥsindԥ qeyd etmԥk;
- kԥmiyyԥtlԥrin diaqonal boyu fԥUTL X\÷XQ RODUDT G]EX-
caqOÕQÕQGLDTRQDOODUÕQÕQNԥVLúPԥ nöqtԥsindԥ qeyd etmԥk;
- kԥmiyyԥtlԥrin diaqonal boyu fԥUTL X\÷XQ RODUDT G]EX-
FDTOÕQÕQVD÷Wԥrԥfindԥ qeyd olunur.
338
 Sxem 4.4.3-ԥ ԥsasԥn ao (c – b), bo (a – F \D]ÕOÕúÕ
ԥVDVÕQGDQLVEԥWLQGR÷UXWԥyin edilmԥsi mümkündür.
Mԥsԥlԥ 8. 40 %-li vԥ 75 %-li mԥKOXOODUGDQKDQVÕQLVEԥtdԥ
TDUÕúGÕUPDTOD]ÕPGÕUNLDOÕQDQPԥhlul 60 %-li olsun?
Mԥsԥlԥni hԥll etmԥN oQ úDJLUGOԥrin sԥrbԥst fԥaliyyԥtinԥ
LPNDQ\DUDWPDTOD]ÕPGÕU øONGԥfԥdԥn “Parsin üsulu”ndan isti-
fadԥ etmԥklԥ mԥsԥlԥnin hԥll edilmԥVL úDJLUGOԥrdԥ ԥzbԥrçiliyԥ,
sԥWKLELOL\LQIRUPDODúPDVÕQDúԥUDLW\DUDGÕODELOԥr.
Ona görԥ dԥ mԥsԥlԥnin bir neçԥ üsulla hԥllinin nԥzԥrdԥn
keçirilmԥsi mԥqsԥdԥmüvafiqdir.
Hԥlli:
I üsul:
Fԥrz edԥk ki, 40 %-li mԥhluldan x, 75 %-li mԥhluldan y
kütlԥ vahidi qԥdԥr mԥKOXOODUTDUÕúGÕUÕODUDTF-li (x +y) kütlԥli
mԥKOXO DOÕQPÕúGÕU 2QGD PԥsԥlԥQLQ úԥUWLQL UHDOODúGÕUDQ PRGHO
(tԥQOLNDúD÷ÕGDNÕNLPLRODU
40x + 75y = 60(x + y).
Bu tԥnliyi hԥll etsԥk x : y = 3 : 4 olar. Demԥli, 40 %-li
mԥhluldan 3 hissԥ, 75 %-li mԥhluldan isԥ 4 hissԥ götürmԥk
OD]ÕPGÕUNLDOÕQDQTDUÕúÕTPԥhlul) 60 %-li olsun.

II üsul:
“Parsin konverti”ndԥn istifadԥ etsԥN V[HP DúD÷ÕGDNÕ NLPL
olar:
75 20

60
4 15

MԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ PYDILT LúDUԥlԥmԥni nԥzԥrԥ alsaq,

DOÕQDU %X LVԥ 40 %-lidԥn 3 hissԥ, 75 %-lidԥn 4
hissԥnin götürülmԥsi demԥkdir. “Parsin konverti”ndԥ a %-li

339
mԥhlulla b %-li mԥhlulun yerini “dԥ\LúVԥN´ PYDILT LúDUԥlԥr
nԥzԥrԥ DOÕQPDTODQԥticԥyԥ tԥsir olmayacaq.
Bu sxemin tԥrtib edilmԥsindԥ ԥsas mԥqsԥd riyazi hesab-
ODPDODUÕQ VRQ QԥticԥlԥULQLQ KD]ÕU úԥkildԥ verilmԥsidir. Bu isԥ
YD[WED[ÕPÕQGDQVԥmԥrԥlidir.
Mԥsԥlԥ 9. 80 %-li 200 q spirtԥ nԥ qԥdԥr su ԥlavԥ etmԥk
OD]ÕPGÕUNL VSLUWDOÕQVÕQ"
Hԥlli:

I üsul.
Maddԥ Mԥhlulun Mԥhlulun Yeni mԥhlulun kütlԥsi
%-lԥ TDWÕOÕ÷Õ kütlԥsi
Spirt 80%=0,8 200 q ǜ T
Su 0% xq
Yeni 50% = 0,5 (200 + x) ǜx) = 100 + 0,5x
spirt q

Cԥdvԥl 4.4.4
100+0,5x = 160 tԥnliyini hԥll etsԥk x = 120 olar.
Demԥli, 80 %-li 200 q spirtԥ 120 q su ԥlavԥ olunarsa DOÕQDQ
spirt 50 %-li olacaq.
II üsul:

80 50

50

0 30
x : y = 50 : 30 = 5 : 3
Bu 80 %-lidԥn 5 hissԥ, 0 %-lidԥn (su) 3 hissԥnin götürül-
mԥsi demԥkdir. 5 hissԥ TROGX÷XQGDQKLVVԥ 200 : 5 = 40
(q) olar. Onda 3 hissԥ isԥ ǜ TRODU'HPԥOLYHULOPLú
spirtԥ 120 q tԥmiz su ԥlavԥ etmԥNOD]ÕPGÕUNL-OLVSLUWDOÕQ-
VÕQ
340
 III üsul:

su spirt su su spirt
20% 80 % 100% =50% 50%
200 q xq (200+x) q

Burada 200 q mԥhlulun 20 % -L VX ROGX÷X oQ Kԥmin

miqdara 100 %-li x q tԥmiz su ԥlavԥ etdikdԥ 50 % -i su olan
(200 + x) q mԥKOXODOÕQÕE<ԥni bu modeli tԥyin edԥn tԥQOLNDúD-
÷ÕGDNÕNLPLRODU
ǜ[ [
Bu tԥnliyi hԥll etsԥk x = 120 olar. Demԥli, mԥhlula 120 q
su ԥlavԥ etmԥNOD]ÕPGÕU
IV üsul:
1. Mԥhlulda nԥ qԥdԥr tԥmiz spirt var?
ǜ T
2. Mԥhlula nԥ qԥdԥr su ԥlavԥ etmԥN OD]ÕPGÕU NL  -li
VSLUWDOÕQVÕQ

Bu tԥnliyi hԥll etsԥk x = 120 olar. Bu isԥ mԥhlulun tԥlԥb

olunan tԥrkibdԥ ROPDVÕ oQ RQD ԥlavԥ olunan suyun miq-
GDUÕQÕQ  T ROPDVÕ GHPԥkdir. Tԥcrübԥ vԥ DSDUÕODQ DUDú-
GÕUPDODURQXJ|VWԥrir ki, orta mԥktԥELQDúD÷ÕVLQLIOԥrindԥ (5 vԥ
6-FÕVLQLIOԥr) bu tip mԥsԥlԥlԥrin IV üsulla hԥOOLúDJLUGOԥr tԥrԥfin-
dԥQ GDKD \D[úÕ EDúD GúOU %XQD Vԥbԥb kimi iki ԥdԥdin faiz
nisbԥtindԥn vԥ tԥnasübdԥn istifadԥni göstԥrmԥk olar.
Mԥsԥlԥ 10. Tutumu 50 l olan qab müԥyyԥQTDWÕOÕTGDWXUúX
ilԥ dolGXUXOPXúGXU4DEGDQWXUúXQXQ hissԥsini götürüb, yeri-
nԥ hԥmin miqdarda su ԥlavԥ etdilԥU6RQUDEXTDEGDNÕGXUXODú-
GÕUÕOPÕú WXUúXGDQ \HQԥ dԥ ԥvvԥlki qԥdԥr götürdülԥr. Qabda nԥ
qԥdԥUWXUúXTDOGÕ"
MԥKOXOXQ TDWÕOÕ÷Õ Pԥhlula ԥlavԥ ROXQDQ VX\XQ PLTGDUÕQD
görԥ dԥ\LúPԥsi kԥmiyyԥtlԥrin dԥ\LúPԥ nisbԥtini (faizlԥ) ifadԥ
edir. MԥKOXOGDTDWÕOÕ÷ÕQD]DOPDVÕPԥhlula suyun ԥlavԥ edilmԥsi
341
NLPLEDúDGúOG\KDOGDPԥKOXOGDTDWÕOÕ÷ÕQDUWPDVÕPԥhlul-
GDNÕ VX\XQ PLTGDUÕQÕQ D]DOPDVÕ LOԥ xarakterizԥ olunur.
MԥKOXOXQTDWÕOÕ÷ÕQÕQDUWPDVÕUL\D]LED[ÕPGDQԥsasԥQDúD÷ÕGDNÕ
KDOODUGDQDVÕOÕGÕU
- mԥKOXOGDNÕVX\XQEX[DUODQPDVÕ
- mԥhlula hԥmin tԥrkibdԥ TDWÕOÕ÷Õ \NVԥk olan mԥhlulun
ԥlavԥ edilmԥsi;
Bu mԥsԥlԥdԥ “qabda ԥvvԥONLTDWÕOÕTGD´WXUúXGHGLNGԥ qab-
GDRODQLONWXUúXQԥzԥrdԥ tutulur. Qaba iki dԥfԥ su ԥlavԥ edildi-
yindԥQRUDGDNÕPԥKOXOXQTDWÕOÕ÷ÕGԥ\LúLE%XTH\GROXQDQKDO-
ODUúDJLUGOԥrԥ izah edildikdԥn sonra mԥsԥlԥnin hԥllinԥ EDúODPDT
olar. Bu mԥsԥlԥni hԥlli eyni zamanda daha mürԥkkԥb mԥsԥlԥ-
lԥrin hԥOOROXQPDVÕQDLPNDQ\DUDGÕU
Hԥlli:
1. Qabdan nԥ qԥdԥUWXUúXJ|WUGOԥr?
ǜ =20 (l)
2. Qabda nԥ qԥdԥUWXUúXTDOGÕ"
50 - 20 = 30 (l)
3. QabÕ su ilԥ GROGXUGXTGDQVRQUDDOÕQDQTDUÕúÕ÷ÕQOLWULQ-
dԥ nԥ qԥdԥUWXUúXYDU"
30 : 50 = 0,6 (l)
4. Qabdan ikinci dԥfԥ götürülԥn mԥhlulun tԥrkibindԥ nԥ
qԥdԥUWXUúXYDU"
20 · 0,6 = 12 (l)
5. Qabda nԥ qԥdԥUWXUúXTDOGÕ"
30 – 12 =18 (l)
Demԥli, qabda olan 50 l WXUúXGDQLNLGԥfԥ müxtԥOLITDWÕOÕT-
GDWXUúXJ|WUOGNGԥQVRQUDTDEGDOLWUWXUúXTDOGÕ
Bu mԥsԥlԥni götürülԥQWXUúXQXQPLTGDUÕQDJ|Uԥ dԥ hԥll et-
mԥN RODU <DQDúPD H\QL ROGX÷XQGDQ EX KDO oQ KԥOOLQ WDSÕO-
PDVÕúDJLUGOԥrԥ hԥvalԥ oluna bilԥr.
Mԥsԥlԥ 11. Müԥyyԥn miqdarda 20%-li duz mԥhlulu ilԥ hԥ-
min miqdarda 30%-li duz mԥKOXOXQXTDUÕúGÕUGÕODU$OÕQDQPԥh-
luOXQTDWÕOÕTIDL]LQLWDSÕQ
Hԥlli:
342
 I üsul.
MԥKOXOODUÕQ PLTGDUÕQÕ x (qram) ilԥ TDUÕúÕTGD DOÕQDQ Pԥh-
OXOXQTDWÕOÕTIaizini p ilԥ LúDUԥ edԥNùԥrtԥ ԥsasԥQDOÕQDQTDUÕúÕ-
÷ÕQNWOԥsi 2x olacaq.

duz
20 % 30% P%
xq duz xq duz 2x q

Modelin riyazi ifadԥVLDúD÷ÕGDNÕNLPLRODU

Tԥnliyi hԥll etsԥN S   DOÕQDU 'HPԥli, DOÕQDQ TDUÕúÕ÷ÕQ

TDWÕOÕ÷Õ-dir.
II üsul.

20 30 – p

30 p – 20

Götürülԥn mԥKOXOODUÕQ PLTGDUODUÕ EԥrabԥU ROGX÷XQGDQ RQ-

laUÕQQLVEԥti vahidԥ bԥrabԥUROPDOÕGÕU

Bu tԥnliyi hԥll etsԥN S   DOÕQDU %X LVԥ TDUÕúÕ÷ÕQ TDWÕ-

OÕ÷ÕQÕQROPDVÕGHPԥkdir. MԥsԥlԥQLQúԥrtini vԥ DOÕQDQQԥti-
cԥni tԥhlil etsԥNDúD÷ÕGDNÕPKDNLPԥQLQGR÷UXROGX÷XQXDODUÕT
Eyni miqdarda müxtԥOLI TDWÕOÕTOÕ PԥKOXOODUÕQ TDUÕúÕ÷ÕQGDQ
DOÕQDQ \HQL PԥKOXOXQ TDWÕOÕ÷Õ ilkin mԥKOXOODUÕQ TDWÕOÕTODUÕQÕQ
ԥdԥGLRUWDVÕQDEԥrabԥrdir. Bu mԥsԥlԥQLúDJLUGOԥr hԥll edib tԥhli-
lini aparsalar, onda bu tip digԥr mԥsԥlԥlԥULQJHQLúKԥllinԥ ehti-
yac yoxdur. Üç, dörd vԥ GDKD oR[ TDUÕúÕTGDQ LEDUԥt eyni miq-

343
darOÕ PDGGԥlԥULQ TDUÕúÕ÷ÕQGDQ DOÕQDQ \HQL PԥKOXQXQ TDWÕOÕ÷Õ
hԥmin maddԥlԥrin faiz göstԥricilԥrinin ԥdԥGL RUWDVÕQD Eԥrabԥr-
dir.
Mԥsԥlԥ 12. Eyni miqdarda 30, 40 vԥ 80 faizli üç növ spirti
TDUÕúGÕUGÕODU$OÕQDQTDUÕúÕ÷ÕQTDWÕOÕTIDL]LQLWDSÕQ
Qeyd etdiyimiz mühakimԥyԥ ԥsasԥQ ELUEDúD DOÕQDQ
TDUÕúÕ÷ÕQTDWÕOÕ÷ÕQÕQ ROPDVÕQÕDODUÕT
4DUÕúÕ÷DDLGHOԥ mԥsԥlԥlԥr var ki, onun hԥOOL]DPDQÕDOÕQDQ
nԥticԥyԥ ԥlavԥ úԥrh vԥ úԥrtlԥrin daxil edilmԥsi tԥlԥEROXQXUùԥrt
GR÷UX Pԥyyԥn edilmԥsԥ DOÕQDQ Qԥticԥ sԥhv ola bilԥr. Bu tip
mԥsԥlԥlԥrin hԥOOLQLQ \X[DUÕ VLQLIOԥrdԥ nԥzԥrdԥn keçirilmԥsi
GR÷UXRODUGÕ
Mԥsԥlԥ 13. Tututmu 10 l olan birinci qabda 60 %-li 8 litr
VXOIDWWXUúXYDUGÕU(\QLWXWXPDPDOLNLNLQFLTDEGDLVԥ 80 %-li
5 l VXOIDWWXUúXVXYDUGÕU%LULQFLTDEGDS-OLWXUúXQXQDOÕQPDVÕ
üçün ikinci qabdan birinciyԥ nԥ qԥdԥUWXUúXW|NPԥNOD]ÕPGÕU"
Bu mԥsԥlԥdԥ DOÕQDQ Pԥhlulun p %-OL ROPDVÕ RQXQ
parametrdԥQ DVÕOÕOÕ÷ÕQÕ J|VWԥrir. MԥsԥlԥQLQ DúD÷ÕGDNÕ Kԥll
VXOODUÕQÕQԥzԥrdԥn keçirԥk.
Hԥlli:
I üsul.

8 litr 60 % x litr 80 % (8+x) litr p%

Fԥrz edԥk ki, ikinci qabdan birinci qaba x OLWUWXUúXW|NO-

PúGU0ԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ görԥ tԥQOLNDúD÷ÕGDNÕúԥkildԥ olacaq.
ǜx = 0,01p (8 + x)
Bu tԥnliyi hԥll etsԥk x = olar. p dԥ\Lúԥninin istԥni-
lԥn qiymԥtindԥ x-in mԥQDVÕ \R[GXU (\QL ]DPDQGD  S 
úԥrti dԥ mԥsԥlԥnin tԥlԥbini tam ödԥmir.
Mԥsԥlԥdԥ verilԥn, lakin hԥOO ]DPDQÕ LVWLIDGԥ olunmayan
úԥrtlԥri tԥhlil etsԥk, ikinci qabdan birinci qaba tökülԥn WXUúXQXQ

344
 PLTGDUÕQÕQ vԥ  S ”  ROPDVÕ Qԥticԥsinԥ
gԥlԥrik.

II üsul:

80 p – 60

60 80 – p

“Parsin üsulu”na ԥsasԥQDúD÷ÕGDNÕWԥnliyi yaza bilԥrik.

Sonuncu tԥnlikdԥn x= RODU%XKDOGDGDS”

bԥrabԥUVL]OL\LGR÷UXGXU
Mԥsԥlԥnin hԥr iki üsulla hԥllindԥ S”
bԥrabԥrsizliyinin müԥyyԥn edilmԥVL ELULQFL TDEÕQ PDNVLPXP
WXWXPXQXQOLWUROPDVÕGÕU
Demԥli, ikinci qabdan birinci qaba ԥQ oR[X  OLWU WXUúX
ԥlavԥ etmԥk olar. Yԥni olanda p = 64 olar.
Bu mԥsԥlԥnin hԥllindԥ p-nin dԥ\LúPԥ LQWHUYDOÕQÕQPԥyyԥn
edilmԥsi mԥntiq vԥ mühakimԥyԥ ԥVDVODQÕU %X WLS Pԥsԥlԥnin
hԥlli vԥ tԥKOLOL úDJLUGOԥrdԥ motiYDVL\DQÕ \NVԥltmԥklԥ \DQDúÕ
RQODUGD \DUDGÕFÕOÕT TDELOL\\ԥtlԥULQL LQNLúDI HWGLULU ùDJLUGOԥrԥ
DúD÷ÕGDNÕPԥsԥlԥni sԥrbԥst hԥll etmԥsini tԥklif etmԥk olar.
Mԥsԥlԥ 7XWXPXOLWURODQúúԥ qabda 70 %-li 4 litr duz
mԥKOXOX YDUGÕU 'LJԥr plastmas qabda isԥ 90 %-li 3 litr duz
mԥKOXOXYDUùúԥ qabda mԥhlulun p %-OLROPDVՁoQSODVWPDV
qabdan ona neçԥ litr duz mԥhlulu ԥlavԥ etmԥNOD]ÕPGÕU"
345
 Cavab: S”
Mԥhluldan müԥyyԥn miqdarda götürüb yerinԥ su ԥlavԥ
edilmԥsi prosesindԥ ilkin mԥhluldan qalan mԥhlulun
PLTGDUÕQÕQ WDSÕOPDVÕ PUԥkkԥb mԥsԥlԥ hesab olunur. Orta
mԥktԥbin riyaziyyat kursunda belԥ mԥsԥlԥlԥrin verilmԥsi
úDJLUGOԥrin riyazi vԥ mԥntiqi tԥfԥkkürlԥULQLQLQNLúDIHWGLULOPԥsi
ilԥ \DQDúÕ RQODUGD IԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\DQÕQ ԥyanilԥúPԥsinԥ
iPNDQ\DUDGÕU
Mԥsԥlԥ 15. Spirtlԥ tam dolu olan qabdan 1 litr spirt gö-
türüb yerinԥ 1 litr su ԥlavԥ etdilԥr. Sonra hԥPLQTDUÕúÕTGDQ\HQԥ
dԥ 1 litr götürüb yerinԥ su ԥlavԥ etdilԥr. Üçuncü dԥfԥ dԥ yeni-
dԥn hԥPLQ TDEGDQ  OLWU TDUÕúÕT J|WUE \HULQԥ 1 litr su ԥlavԥ
etdilԥr. Sonda qabda qalan suyun hԥcminin spirtin hԥcmindԥn 7
dԥfԥ oR[ROGX÷XQXELOԥrԥk qabda neçԥ litr spirt vԥ VXTDOGÕ÷ÕQÕ
WDSÕQ
Hԥlli:
Fԥrz edԥk ki, qabda x litr spirt var. MԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ
verilԥn sitXDVL\DQÕFԥdvԥllԥ ifadԥ edԥk.

Son spirt
Götürülԥn
Qabda olan spirt Qabda
spirt Götürülԥn
qalan
x
x 1 1
x – 1– =

Cԥdvԥl 4.4.5

Cԥdvԥl 4.4.5-ԥ ԥsasԥQ TDEGD TDODQ VSLUWLQ PLTGDUÕ DúD÷Õ-

GDNÕWԥnliklԥ müԥyyԥn edilir.

346
 Bu tԥnliyi hԥll etsԥk x = 2 olar. Yԥni qabda ilk dԥfԥ 2 litr
VSLUW ROXE 6RQGD TDEGD TDODQ VSLUWLQ PLTGDUÕ (l),
VX\XQ PLTGDUÕ LVԥ (l) olar. Cԥdvԥl 4.4.5-ԥ ԥsasԥn
mԥsԥlԥni tԥnliyi vasitԥsi ilԥ dԥ hԥll et-
mԥk olar. Bu tԥnliyin dԥ kökü x = 2 olacaq vԥ EXUDGDDOÕQDQQԥ-
ticԥlԥr ԥvvԥlki tԥnlikdԥ DOÕQDQ Qԥticԥlԥrlԥ üst-üstԥ Gúԥcԥk. Bu
tip mԥsԥlԥlԥri hԥll edԥndԥ oDOÕúPDTOD]ÕPGÕUNLPԥsԥlԥQLQúԥr-
tinԥ X\÷XQ  VDGԥ tԥnliyin hԥllinԥ üstünlük verilsin. Bԥzԥn
mürԥkkԥb çevrilmԥlԥr nԥticԥsindԥ aOÕQDQ Wԥnliyin hԥlli dԥ mü-
rԥkkԥb olur vԥ onun hԥll edilmԥsinԥ çox vaxt sԥrf olunur.
Ԥnԥnԥvi “Cԥbr-8” dԥrsliyindԥ verilԥn belԥ mԥsԥlԥlԥrdԥn birini
nԥzԥrdԥn keçirԥk:
Mԥsԥlԥ øNLOLWUOLNTDEGDELUOLNGԥ OLWUVSLUWYDUGÕU
%LULQFLTDED÷]ÕQDTԥdԥr su ilԥ dolduruldu vԥ DOÕQDQTDUÕúÕTGDQ
LNLQFLTDEGROGXUXOGXTGDQVRQUDDOÕQDQ\HQLTDUÕúÕTGDQOEL-
rinciyԥ W|NOG ԤJԥr ikinci qabda birincidԥkindԥn 2 litr az
VSLUWROPXúGXUVDԥvvԥllԥr hԥr qabda neçԥ OLWUVSLUWYDUGÕ">
138].
Bu tip mԥsԥlԥlԥrdԥ kԥmiyyԥtin verilԥn ԥdԥdi qiymԥtlԥrini
elԥ seçmԥk OD]ÕPGÕU NL DOÕQDQ Qԥticԥ úDJLUGOԥrin dԥrketmԥ
qabiliyyԥtinԥ X\÷XQROVXQ<ԥQLDOÕQDQQԥticԥni mԥsԥlԥQLQúԥr-
tindԥ nԥzԥrԥ DOGÕTGDWԥKOLOLQDSDUÕOPDVÕoԥWLQROPDVÕQ
Dԥrslikdԥ verilԥn bu mԥsԥlԥnin hԥlli üsullarÕQGDQ ELUL
SURIHVVRU ԤOLI 0ԥmmԥdov tԥrԥfindԥQ DúD÷ÕGDNÕ NLPL Wԥqdim
edilPLúGLU
Hԥlli:
Birinci qabda x litr spirt olsa, ikincidԥ (30 – x) litr spirt
RODU %LULQFL TDEÕ VX LOԥ GROGXUGXTGD ELU OLWU TDUÕúÕTGD litr
spirt, litr su olar. Birincidԥn ikinciyԥ TDUÕúÕ÷Õ W|NGN-
dԥn sonra ikincidԥ litr spirt, litr

VXRODU%X\HQLTDUÕúÕ÷ÕQKԥr litrindԥ
qԥdԥUVSLUWRODUøQGLOLWUTDUÕúÕTJ|WUԥk. 12 litrdԥ olan spir-
347
WLQ PLTGDUÕ -dir. Onda birinci qabda olan
spirWLQ PLTGDUÕ litr olar.
øNLQFLTDEGD OLWUVSLUWYDUùԥrtԥ görԥ

tԥQOL\LQLDODUÕT%XUDGDQ
x2 – 30x + 200 = 0, x1 = 20, x2 = 10.
Yԥni birinci qabda 20 litr, ikincidԥ 10 litr vԥ ya tԥrsinԥ bi-
rincidԥ 10 litr, ikincidԥ OLWUVSLUWROPXúGXU>@
Bu mԥsԥlԥ çԥtin hԥll olunan mԥsԥlԥlԥr bölmԥsinԥ aid olub
hԥlli prosesindԥ mürԥkkԥb riyazi ԥmԥliyyatlardan istifadԥ olu-
nur.
Bu hԥll prosesindԥ qablarda olan spirtin vԥ VX\XQPLTGDUÕ
D\UÕ-D\UÕOÕTGD QԥzԥrdԥQ NHoLULOPLúGLU 0ԥsԥlԥnin hԥllini 8-ci
VLQLIúDJLUGOԥrinin bilik vԥ \DúVԥviyyԥsinԥ müvafiq sadԥlԥúGLU-
mԥk olar.
II üsul:
MԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ görԥ iki 30 litrlik qabda cԥmi 30 litr spirt
var. Fԥrz edԥNNLELULQFLTDEGDVSLUWLQPLTGDUÕ[OLWUGLU2QGD
LNLQFLTDEGDVSLUWLQPLTGDUÕ– x) litr olacaq.

x litr 30 – x litr
30 30

øNLGԥfԥ ԥmԥOL\\DWDSDUÕOÕE
Birinci qaba su ԥlavԥ etdikdԥQ VRQUD DOÕQDQ TDUÕúÕTGDQ [
litr ikinci qaba ԥlavԥ ROXQXE6RQUDLNLQFLTDEGDQOLWUTDUÕúÕT
birinci qaba ԥlavԥ olunub. Nԥticԥdԥ ikinci qabda olan spirtin
PLTGDUÕELULQFLTDEGDRODQVSLUWLQPLTGDUÕQGDQOLWUD]ROXE

348
 Qablarda cԥPL  OLWU VSLUW ROGX÷XQX Qԥzԥrԥ alsaq, onda
ԥmԥliyyatlardan sonra birinci qabda 16 litr, ikinci qabda isԥ 14
OLWUVSLUWROPXúGXU
I ԥmԥliyyat.
%LULQFL TDEÕ VX LOԥ GROGXUGXTGD DOÕQDQ TDUÕúÕ÷ÕQ  OLWUGԥ
VSLUWLQPLTGDUÕ RODFDT%LULQFLTDEGDQLNLQFLTDED[OLWUTDUÕ-
úÕTԥlavԥ etsԥNELULQFLTDEGDTDODQVSLUWLQPLTGDUÕ
litr olar.
øNLQFLTDEGDRODQVSLUWLQPLTGDUÕLVԥ
litrdir.
II ԥmԥliyyat.
øNLQFLTDEGDNÕOLWUTDUÕúÕTGDVSLUWLQPLTGDUÕ
: 30 = litrdir.
øNLQFLTDEGDNÕTDUÕúÕTGDQELULQFLTDEDOLWUԥlavԥ olunar-
VDRQGDELULQFLTDEGDNÕVSLUWLQPLTGDUÕDúD÷ÕGDNÕNLPLRODU

Sonuncu tԥnlikdԥ müԥyyԥn sadԥlԥúGLUPԥ DSDUGÕTGDQVRQUD

x2 – 30x + 200 = 0 tԥQOLOLQL DODUÕT %XUDGD [1 = 20, x2 = 10
ROGX÷XQGDQTDEODUGDNÕVSLUWLQPLTGDUÕX\÷XQRODUDTOLWU
litr vԥ ya tԥrsinԥ 10 litr, 20 litr olacaq.
III üsul:
Bu üsul 2-FL VXOGDNÕ \DQDúPD LOԥ SDUDOHO DSDUÕOÕU <DOQÕ]
fԥrq yekun riyazi modelin (tԥQOL\LQ LNLQFL TDEGDNÕ VSLUWLQ
PLTGDUÕQD PYDILT Wԥrtib edilmԥsidir. Bu isԥ DúD÷ÕGDNÕ NLPL
ifadԥ oluna bilԥr.

Bu tԥnliyi hԥll etsԥk, nԥticԥ ԥvvԥlki nԥticԥlԥrlԥ üst-üstԥ dü-

úԥcԥk. Bu mԥsԥlԥnin hԥOOL VXOODUÕ GHGLNGԥ mԥsԥlԥdԥ tԥsvir
ROXQDQVLWXDVL\DQÕQUL\D]LPRGHOLQLQTXUXOPDVÕQԥzԥrdԥ tutulur.
Burada bütün hԥOO VXOODUÕQGD Fԥbri vԥ KHVDE VXOODUÕQGDQ

349
NRPELQDVL\DOÕúԥkildԥ istifadԥ ROXQXEԤVDVPԥqsԥd isԥ úDJLUG-
lԥrin dԥrk etdiklԥri sԥviyyԥdԥ sadԥ modelin (tԥnliyin) qurul-
PDVÕGÕU
Mԥsԥlԥ 17. Tutumu 8 litr olan qab oksigen vԥ D]RWTDUÕúÕ-
÷ÕQGDQGROGXUXOXEYԥ RNVLJHQLQPLTGDUÕWXWXPXQ-ni tԥúNLO
edir. Qabdan müԥyyԥQ PLTGDUGD TDUÕúÕT J|WUE RQXQ \HULQԥ
hԥmin miqdarda azot ԥlavԥ etdilԥr. SRQUD DOÕQDQ TDUÕúÕTGDQ
hԥPLQ PLTGDUGD TDUÕúÕT J|WUE \HULQԥ hԥmin miqdarda azot
ԥlavԥ etdilԥU $OÕQDQ \HQL TDUÕúÕ÷ÕQ  -QLQ RNVLJHQ ROGX÷X
mԥlumdursa, hԥr dԥfԥ qabdan götürülԥQ TDUÕúÕ÷ÕQ PLTGDUÕQÕ
WDSÕQ>@
Bu mԥsԥlԥdԥ götürülԥQ TDUÕúÕ÷ÕQ PLTGDUÕQÕ D\UÕOÕTGD RNVL-
genԥ vԥ azota görԥ müԥyyԥn etmԥk olar. Oksigenԥ görԥ götürü-
lԥQTDUÕúÕ÷ÕQPLTGDUÕQÕWDSDT
Hԥlli:
1.Qabda nԥ qԥdԥr oksigen var?
ǜ OLWU
2. Prosesdԥn sonra qabda nԥ qԥdԥURNVLJHQTDOÕE"
ǜ OLWU
 ԤJԥr götürülԥQ TDUÕúÕ÷ÕQ PLTGDUÕ x litr olarsa, birinci
ԥmԥliyyatdan sonra qabda nԥ qԥdԥr oksigen qalar?
1,28 – 1,28 – 0,16x (l)
 4DUÕúÕ÷D D]RW ԥlavԥ edildikdԥQ VRQUD  OLWU TDUÕúÕTGD
oksigenin PLTGDUÕQԥ qԥdԥr oldu?
(l)
5. Sonuncu ԥmԥliyyatdan sonra qabda nԥ qԥdԥr oksigen
TDOGÕ"
1,28 – 0,16x – (0,16 – 0,02xǜx = 1,28 – 0,32x + 0,02x2 (l)
MԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ görԥ qabdan götürülԥQRNVLJHQLQTDUÕúÕ-
÷ÕQPLTGDUÕQÕDúD÷ÕGDNÕWԥnliklԥ müԥyyԥn etmԥk olar.
1,28 – 0,32x + 0,02x2 = 0,72
Buradan x2 – 16x + 28 = 0 tԥQOL\LQLDOÕUÕT7ԥnliyin köklԥri
x1 = 2, x2 = 14 olacaq. x2 = 14 mԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ ziddir. Demԥli,
hԥr dԥfԥ qabdan götürülԥQ TDUÕúÕ÷ÕQ PLTGDUÕ  OLWU ROXE

350
Mԥsԥlԥdԥ 5-ci mԥrhԥlԥQLEDúTDWԥnliklԥ dԥ ԥvԥz etmԥk olar. Nԥ-
ticԥ üst-üstԥ GúU %X KDO oQ Pԥsԥlԥnin hԥll edilmԥsini
úDJLUGlԥrԥ hԥvalԥ etmԥNRODU$úD÷ÕGDNÕPԥzmunlu mԥsԥlԥlԥrin
úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn hԥll edilmԥsi mԥqsԥdԥ müvafiqdir.
Mԥsԥlԥ 18. 24 litr tԥmiz spirtlԥ dolu qabdan müԥyyԥn miq-
GDUGDVSLUWJ|WUETDEÕVXLOԥ GROGXUGXODU$OÕQPÕúTDUÕúÕTGDQ
yenԥ hԥPLQ PLTGDUGD J|WUE TDEÕ VX LOԥ doldurduqdan sonra
TDUÕúÕTGD VSLUW  ROGX +ԥr dԥfԥ qaba neçԥ litr su ԥlavԥ
olunub? Cavab: 4,8 litr.
Mԥsԥlԥ 1hoTDEGDOLWUVGYDUGÕ%LULQFLTDEGDRODQ
VGQ \DUÕVÕQÕ LNLQFL TDED VRQUD LNLQFL TDEGD RODQ VGQ -ni
üçüncü qaba, daha sonra üçüncü qabda olan südün -ni birinci
qaba tökdülԥr. Nԥticԥdԥ hԥUoTDEGDVGQPLTGDUÕEԥrabԥr ol-
GXԤYYԥlcԥ hԥr qabda nԥ qԥdԥUVGYDUGÕ"&DYDE
MԥKOXOODUÕQ TDUÕúÕ÷ÕQD DLG TH\G ROXQDQ Pԥsԥlԥlԥri nԥzԥr-
dԥn keçirdikdԥn sonra nԥzԥri ԥhԥmiyyԥt kԥsb edԥQ DúD÷ÕGDNÕ
mԥsԥlԥyԥ baxmaq olar.
Mԥsԥlԥ 20. m litr spirtlԥ dolu qabdan k litr spirt götürüb
yerinԥ hԥmin miqdarda su tökdülԥr. Bu prosesi 5 dԥfԥ tԥkrar
etdikdԥn sonra qabda nԥ qԥdԥUVSLUWTDOGÕ"
Hԥlli:
MԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ görԥ birinci ԥmԥliyyatdan sonra qabda
qaODQVSLUWLQPLTGDUÕP– k) litr olar. Spirtԥ su ԥlavԥ etdikdԥn
VRQUDDOÕQDQOLWUTDUÕúÕTGDVSLUWLQPLTGDUÕ litr olacaq.
øNLQFLԥmԥOL\\DWGDQVRQUDTDEGDTDODQVSLUWLQPLTGDUÕ
litr olacaq.
Üçüncü ԥmԥliyyatdan sonra qabda qalan VSLUWLQPLTGDUÕ
(l) olar.
Prosesi bu qayda ilԥ davam etsԥk 5 dԥfԥ ԥmԥliyyatdan
VRQUDTDEGDTDODQVSLUWLQPLTGDUÕ (l) olar.
Buradan ümumilԥúGLUPԥ aparsaq m vԥ k-QÕQ YHULOPLú
qiymԥtlԥri üçün n sayda prosesdԥn (tԥkrardan) sonra qabda
351
 TDODQVSLUWLQPLTGDUÕQÕDúD÷ÕGDNÕLIDGԥ ilԥ hesablamaq olar.

Bu ifadԥnin mԥQDVÕQÕQ ROPDVÕ oQ P!N Yԥ n1 úԥrti

nԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU ԤYYԥl hԥll etdiyimiz mԥsԥlԥlԥrin bԥ]L úԥrt-
lԥrini bu ifadԥ ilԥ ELUEDúD KHVDEODPDT RODUGÕ 3UDNWLN Pԥsԥ-
lԥlԥrin hԥll edilmԥVL DOÕQDQ Qԥticԥnin müzakirԥsindԥn sonra
hesablama yolu ilԥ ԥldԥ olunan tԥkliflԥrin ümumilԥúGLULOPԥsi
úDJLUGOԥr üçün nԥzԥri material kimi qԥbul edilԥ bilԥr.

ԤULQWL\ԥ aid mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ fizikaya aid

biliklԥrin tԥtbiqi

Orta mԥktԥbin riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ EWQQ|YTDUÕúÕ÷D

aid mԥtnli mԥsԥlԥlԥrԥ rast gԥlinir. Belԥ mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ
kԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕ÷D PYDILT P[Wԥlif kԥmiy-
yԥtlԥULQ DUDúGÕUÕOPDVÕ úDJLUGOԥrdԥ fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\DQÕQ
tԥhlilinԥ PDUD÷ÕDUWÕUÕU
HԥOO VXOXQGDQ DVÕOÕ ROPD\DUDT Pԥsԥlԥnin hԥlli mԥrhԥ-
lԥsindԥ analitik sintetik üsullar bԥzԥn bir-ELULQL WDPDPOD\ÕUODU
MԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ D[WDUÕODQ Nԥmiyyԥt konkret verildiyindԥn
qeyd olunan proseslԥrin bir-birinԥ keçmԥsi mԥrhԥlԥVLLONED[Õú-
GDQ úDJLUGOԥr üçün çԥWLQOLN \DUDWPÕU /DNLQ PԥOOLP oDOÕú-
PDOÕGÕU NL WԥOLPLQ VRQUDNÕ Pԥrhԥlԥlԥrindԥ TDUúÕ\D TR\XODQ
mԥqsԥdԥ çatmaq üçün müԥyyԥQ KD]ÕUOÕT DSDUÕOVÕQ 2UWD Pԥk-
tԥELQ UL\D]L\\DW NXUVXQGD DúD÷Õ VLQLIOԥrdԥ (V-VII siniflԥrdԥ)
ilkin olaraq ԥdԥdi orta, mayelԥULQ TDUÕúÕ÷ÕQD DLG Pԥsԥlԥlԥr
nԥzԥrdԥQ NHoLULOLU ԤULQWL\ԥ aid mԥsԥlԥlԥU TDUÕúÕ÷D DLG Pԥsԥ-
lԥlԥrin bir növü olub, adԥtԥQ \X[DUÕ VLQLIOԥrdԥ nԥzԥrdԥn keçi-
ULOLU 0HWDOODUÕQ TDUÕúÕ÷Õ ԥrintisi) ilԥ ԥlaqԥdar mԥsԥlԥlԥrin hԥl-
lindԥ riyaziyyat vԥ IL]LNDQÕQԥlaqԥVLNRPSOHNVúԥkildԥ nԥzԥrdԥn
keçirilmԥlidir. Riyaziyyat kursunda ԥrintiyԥ aid mԥsԥlԥlԥrin
hԥllindԥ riyazi ԥmԥliyyat ԥVDV DSDUÕFÕ ³PH[DQL]P´ ROVD GD
352
fiziki biliyԥ, mԥOXPDWDPDOLNROPD\DQúDJLUGOԥr üçün belԥ mԥ-
sԥlԥlԥrin hԥlli mümkün deyil. Tԥcrübԥ göstԥrir ki, bԥzi mԥsԥ-
lԥlԥrin hԥllindԥ fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\DQÕQ \DUDGÕOPDVÕ oQ
tԥlim prosesindԥ problemlԥULQ DUDGDQ TDOGÕUÕOPDVÕQD DVDQOÕTOD
imkan yaratmaq olur. Belԥ mԥsԥlԥlԥrdԥn bir neçԥsini nԥzԥrdԥn
keçirԥk.
Mԥsԥlԥ1.Tԥrkibindԥ 5 q mis vԥ TTÕ]ÕORODQԥrintidԥ misin
PLTGDUÕQHoԥ faizdir?
Ԥrintiyԥ aid sadԥ mԥsԥlԥlԥrin hԥlli prosesindԥ ԥU]DTODUÕQ
TDUÕúÕ÷ÕQD PD\HOԥULQ TDUÕúÕ÷ÕQD DLG úDJLUGOԥrԥ mԥlum sadԥ
mԥsԥlԥlԥrin hԥlli prosesini tԥkrarlatmaq olar. Tԥdricԥn sadԥdԥn
mürԥkkԥbԥ, asandan çԥtinԥ GR÷UX SULQVLSԥ ԥmԥl etmԥklԥ
mԥsԥlԥlԥrin mԥzmununu dԥ\LúPԥk olar.
Mԥsԥlԥ 1-dԥ D[WDUÕODQNԥmiyyԥtin faizlԥ PLTGDUÕQÕQPԥy-
yԥn edilmԥsindԥ úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn ilkin olaraq faizԥ aid bilik-
lԥr sԥfԥrbԥr edilir. Belԥ mԥsԥlԥnin hԥll edilmԥsindԥ úDJLUGOԥrin
cüzi hissԥsi çԥtinlik çԥkԥ bilԥrlԥr. MüԥOOLP oDOÕúPDOÕGÕU NL
sinifdԥNLúDJLUGOԥrin bilik sԥviyyԥlԥrindԥQDVÕOÕROPD\DUDTEHOԥ
sadԥ mԥsԥlԥlԥrin hԥOOL EWQ úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn mԥnim-
sԥnilsin. Çԥtinlik dԥrԥcԥsi yüksԥk olan mԥsԥlԥlԥrin bütün
úDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn hԥll edilmԥsi nisbԥtԥn mürԥkkԥb prosesdir.
Mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ úDJLUG oQ ³GD\DT Q|TWԥ”nin
müԥyyԥn edilmԥsi ԥsas mԥTDPGÕU%XED[ÕPGDQLVWԥnilԥn mԥz-
munlu mԥsԥlԥnin hԥll edilmԥsindԥ Y.M.Kolyaginin qeyd etdiyi
kimi “mԥsԥlԥyԥ qohum mԥsԥlԥnin” yaxud “kömԥkçi mԥsԥlԥ” -
QLQWDSÕOPDVÕԥVDVúԥrtlԥrdԥn biri hesab olunur.
Mԥsԥlԥ 2. Kütlԥsi 20 kq olan mis vԥ sink ԥrintisi 15 kq
sinklԥ ԥULGLOPLúGLU1ԥticԥdԥ ԥrintidԥNLPLVLQPLTGDUÕԥvvԥlkinԥ
nisbԥtԥQ   D]DOGÕ ԤYYԥl ԥrintidԥ misin PLTGDUÕ Qԥ qԥdԥr
olub?
Hԥlli:
I üsul:
Tutaq ki, ԥvvԥl ԥrintidԥ RODQPLVLQPLTGDUÕ[NT-GÕU%X
ԥrintiyԥ 15 kq sink ԥlavԥ etdikdԥQ VRQUD DOÕQDQ \HQL ԥrintinin
PLTGDUÕNTRODFDT

353
 MԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ görԥ \HQLDOÕQDQԥrintidԥ isԥ misin miq-
GDUÕԥvvԥlkinԥ nisbԥtԥn 30 % azalacaq. Onda mԥsԥlԥdԥ verilԥn
situasiyaya ԥsasԥQDúD÷ÕGDNÕWԥnliyi yaza bilԥrik.
(1)
Bu tԥnliyi hԥll etsԥk x   DOÕQDU 'HPԥli, ԥrintidԥ olan
PLVLQ PLTGDUÕ  NT-GÕU  Wԥnliyindԥ 30 %-in kԥsrlԥ ifadԥsi
\D]ÕOPD\D GD ELOԥr. MüԥOOLP oDOÕúPDOÕGÕU NL Pԥsԥlԥnin hԥlli
prosesindԥ KHVDEODPD\DYD[WED[ÕPÕQGDQTԥnaԥt vԥ úDJLUGOԥrin
dԥrk etmԥsi üçün sԥmԥrԥli üsul tԥklif etsin.
Tԥklif edilԥn mԥsԥlԥ 1 mԥsԥlԥ 2-nin hԥOOL oQ EDúODQ÷ÕF
“nöqtԥ” yaxud “qohum” mԥsԥlԥ kimi qԥbul edilԥ bilԥr.
Mԥsԥlԥ 2-nin hԥOOLúDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn tԥhlil edilԥrkԥn ԥv-
vԥl ԥrintidԥ RODQVLQNLQPLTGDUÕQÕQ– NTROPDVÕQԥti-
cԥsinԥ gԥlirlԥr. Ona görԥ dԥ kԥmiyyԥtlԥrdԥ hԥU KDQVÕ ELULQLQ
WDSÕOPDVÕHOԥ digԥULQLQWDSÕOPDVÕNLPLTԥbul edilԥ bilԥr.
II üsul:
Mԥsԥlԥdԥ verilԥQ VLWXDVL\DQÕ DúD÷ÕGDNÕ NLPL
modellԥúGLUPԥk olar:

sink mis mis sink

x kq 20-x + sink = 20 x
20 kq 15 kq 35 kq

Bu mԥsԥlԥnin riyazi ifadԥsini mԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ ԥsasԥn

DúD÷ÕGDNÕNLPL\D]PDTRODU
(2)
(2) tԥnliyini hԥll etsԥk x DOÕQDU%XLVԥ ԥvvԥlki ԥrintidԥ
VLQNLQPLTGDUÕQÕQNTROPDVÕGHPԥkdir. Yԥni, ԥvvԥl ԥrintidԥ
PLVLQ PLTGDUÕ –6 = 14 (kq) olub. Xüsusi qeyd etmԥk
OD]ÕPGÕUNLKԥr iki ԥrintidԥ PLVLQPLTGDUÕH\QLGLU/DNLQPLVLQ
ԥrintidԥki faizlԥ PLTGDUÕ Iԥrqlidir. Buna sԥbԥb ԥrintilԥrin küt-
lԥlԥrinin fԥUTOLROPDVÕGÕU4H\GROXQDQKDOODUÕQԥWUDIOÕWԥhlilinin
DSDUÕOPDVÕ úDJLUGOԥrdԥ fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\D\D PDUD÷Õ DUWÕU-
PDTOD\DQDúÕRQODUDGDUL\D]LPԥntiqi mühakimԥni güclԥndirir.
øQGLPԥsԥlԥ 3-ԥ müvafiq tԥrs mԥsԥlԥni nԥzԥrdԥn keçirԥk.
354
 Mԥsԥlԥ 4. Tԥrkibindԥ 6 kq sink olan mislԥ sink ԥrintisi 15
kq sinklԥ ԥULGLOPLúGLU <HQL ԥrintidԥNL PLVLQ PLTGDUÕ ԥvvԥlki
ԥrintiyԥ nisbԥtԥQD]DOPÕúGÕUVDԥrintinin ԥvvԥlki kütlԥsi nԥ
qԥdԥr olub?
Hԥlli:
Tutaq ki, ԥrintinin ilk kütlԥsi x(kq) olsun. Mԥsԥlԥdԥ verilԥn
VLWXDVL\DQÕDúD÷ÕGDNÕNLPLPRGHOOԥúGLUPԥk olar.

mis sink mis sink

(x-6) kq 6kq + sink = x 6 20 kq
x (kq) 15 (kq) (x +15) kq

MԥsԥlԥQLQ úԥrtini tԥsvir olunan modeldԥ nԥzԥrԥ alsaq,

D[WDUÕODQNԥmiyyԥtlԥrin riyazi ifadԥVLDúD÷ÕGDNÕNLPLRODFDT
(3)
(3) tԥnliyi hԥll etsԥk x = 15 vԥ x DOÕQDU7ԥnliyin hԥr
iki kökü mԥsԥlԥQLQúԥrtini ödԥyir. Mԥsԥlԥ 4-ün hԥOOL]DPDQÕԥv-
vԥlki ԥrintinin kütlԥsinin 15 (kq) vԥ NTROPDVÕԥlavԥ sual-
ODUÕQ\DUDQPDVÕQDVԥbԥb olur. Sonuncu mԥsԥlԥlԥrin mԥzmun vԥ
hԥll proseslԥULQLQúDJLUGOԥr tԥrԥfindԥn müzakirԥ edilmԥsi ԥvvԥl-
ki ԥrintinin kütlԥsinin müxtԥOLIROPDVÕLOԥ ԥVDVODQGÕUÕOÕU0HWR-
dist alimlԥr tԥrԥfindԥQLúOԥdilԥn “alt mԥsԥlԥ”, “qohum mԥsԥlԥ”,
“kömԥkçi mԥsԥlԥ”, “dayaq mԥsԥlԥ´ DQOD\ÕúODUÕ PXPL Pԥna
kԥsb etmԥklԥ verilԥn mԥsԥlԥnin hԥlli prosesindԥ istifadԥ olunan
mԥQWLTL\DQDúPDIRUPDVÕGÕU
%X \DQDúPDQÕQ úDJLUGLQ \DúYԥ bilik sԥviyyԥsinԥ müvafiq
seçilmԥsi isԥ ԥsas amillԥrdԥn biridir. Eyni zamanda, müԥyyԥn
edilԥQ\DQDúPDQLVELGLU/DNLQP[Wԥlif siniflԥr üçün fԥndaxili
inteqrasiya nԥzԥrԥ DOÕQPDTODNRPSOHNVúԥkildԥ \DQDúPDGDLONLQ
mԥrhԥlԥlԥr ԥsas obyekt kimi qԥbul edilmԥlidir. MԥLúԥt vԥ tex-
nikada istifadԥ olunan metallardan ibarԥt ԥú\DODU ԥlamԥtlԥrinԥ
görԥ dԥyԥrlԥndirilir. KompozitlԥULQKD]ÕUODQPDVÕQGDKԥrbi tex-
QLNDODUÕQ LVWHKVDOÕQGD PHWDOODUÕQ TDUÕúÕ÷ÕQGDQ JHQLú LVWLIDGԥ
olunur. Kimyԥvi vԥ fiziki xüsusiyyԥtlԥrindԥQDVÕOÕRODUDTKD]ÕU-
ODQDQ PHWDO TDUÕúÕTODUÕQGD DOÕQDQ PHWDOÕQ IL]LNL J|VWԥricilԥri,
355
dԥyԥrlԥUL RQODUÕQ WԥrkibindԥNL TDUÕúÕTOD Pԥyyԥn edilir. Mislԥ
TÕ]ÕOÕQ PLVOԥ JPúQ PLVOԥ sinkin vԥ s. digԥU PHWDOODUÕQ
TDUÕúÕ÷ÕQGD ³ԥ\\DU´ DQOD\ÕúÕQGDQ JHQLú LVWLIDGԥ ROXQXU $OÕQDQ
ԥú\DQÕQ NH\IL\\ԥW ED[ÕPÕQGDQ \NVԥN ROPDVÕ oQ TDUÕúÕ÷D
GD[LO RODQ PHWDOODUÕQ KDQVÕ QLVEԥti götürülmԥsi, yaxud biri
digԥULQLQ KDQVÕ KLVVԥsini tԥúNLO HWPԥsi mԥsԥlԥlԥri fԥnlԥUDUDVÕ
LQWHTUDVL\DQÕQ ԥVDVÕQÕ WԥúNLO HGLU 5L\D]L\\DW Wԥlimindԥ ana-
ORJL\DQÕQ Wԥtbiqi bԥ]L DQOD\ÕúODUÕQ GD[LO HGLOPԥsindԥ JHQLú
istifadԥ olunur. Mԥsԥlԥn “ԥdԥdin (kԥmiyyԥtin) yüzdԥ bir hissԥsi
( IDL]DGODQÕU´DQOD\ÕúÕQDPYDILTDQDORJL\D³ԥdԥdin
(kԥmiyyԥtin) mindԥ bir hissԥsi ( ) “ԥyyar” anla\ÕúÕQÕQGD[LO
edilmԥsinԥ LPNDQ \DUDGÕU %HOԥ DQOD\ÕúÕQ GD[LO HGLOPԥsi üçün
úDJLUGOԥrԥ DúD÷ÕGDNÕNLPLPRWLYDVL\a mԥzmunlu suallar vermԥk
olar.
- TÕ]ÕO[DOLVTÕ]ÕODQOD\ÕúODUÕKDTTÕQGDQԥ deyԥ bilԥrsiniz?
- TÕ]ÕOÕQTL\Pԥtinin müԥyyԥn edilmԥsindԥ KDQVÕPH\DUODUD
üstünlük verilr?
- eyni hԥFPOLTÕ]ÕOԥú\DODUÕQH\QLVDWÕúPԥntԥqԥsindԥ fԥrqli
qiymԥtlԥrlԥ VDWÕOPDVÕQDVԥbԥb nԥdir?
- 750 ԥ\\DUOÕ   TUDP TÕ]ÕOOD  ԥ\\DUOÕ  TUDP TÕ]ÕOÕ
ԥritdikdԥ DOÕQDQԥrintinin ԥ\\DUÕQÕQHFԥ müԥyyԥn etmԥk olar?
Hԥr bir mԥsԥlԥnin hԥOOL ]DPDQÕ úDJLUGOԥrdԥ PRWLYDVL\DQÕ
yaratmaq üçün mԥsԥlԥnin mԥzmunu ilԥ WDQÕúOÕTGDQYԥ mԥsԥlԥ-
nin hԥlli qXUWDUGÕTGDQ VRQUD RQODUD P[Wԥlif mԥzmunlu sual-
larla müraciԥt etmԥk olar. Mԥsԥlԥnin mԥzmunu ilԥ úDJLUGOԥr
WDQÕú ROGXTGDQ VRQUD RQODUD YHULOԥn suallar vasitԥsilԥ RQODUÕQ
nԥzԥri biliklԥUL\R[ODQÕOÕUYԥ onlarda mԥsԥlԥnin hԥlli üçün ya-
UDGÕFÕIԥaliyyԥt istiqamԥWLIRUPDODúÕUøNLQFLPԥrhԥlԥdԥ mԥsԥlԥ-
nin hԥllindԥn sonra onlara verilԥn suallar vasitԥsilԥ úDJLUGlԥrin
mԥnimsԥmԥ qabiliyyԥWL \R[ODQÕOPDTOD \DQDúÕ RQODUGD GDKD
mürԥkkԥb mԥsԥlԥlԥrin hԥllinԥ PDUDTDUWÕUÕOÕU
Mԥsԥlԥ 5. KütlԥVLNTRODQTÕ]ÕOYԥ gümüúGԥn ibarԥt ԥrin-
tinin 45 %-QLTÕ]ÕOWԥúNLOHGLU%Xԥrintiyԥ KDQVÕPLTGDUGD[DOLV

356
TÕ]ÕOԥlavԥ etmԥNOD]ÕPGÕUNLDOÕQDQ \HQLԥrintidԥ TÕ]ÕOÕQPLT-
GDUÕROVXQ"
Bu mԥsԥlԥnin bir neçԥ hԥOOVXOODUÕQÕQԥzԥrdԥn keçirԥk.

I üsul:

øONԥrintidԥ TÕ]ÕOÕQNWOԥsi nԥ qԥdԥrdir?

ǜ NT
2. Fԥrz edԥk ki, ԥrintiyԥ ԥlavԥ edilԥQ[DOLVTÕ]ÕOÕQNWOԥsi x
(kq)-GÕU2QGDyeni aOÕQDQԥrintinin ümumi kütlԥsi nԥ qԥdԥrdir?
16,2 + x (kq)
MԥsԥlԥQLQ úԥrtindԥ verilԥnlԥri vԥ ԥlavԥ qԥbul edilԥnlԥri
nԥzԥrԥ alsaq sintez vԥ DQDOL] PHWRGODUÕQÕQ NRPELQDVL\DVÕQGDQ
istifadԥ edԥrԥNDúD÷ÕGDNÕWԥQOL\LDODUÕT
(4)
(4) tԥnliyini hԥll etsԥk x = 13,5 olar.
&DYDEԤULQWL\ԥ NT[DOLVTÕ]ÕOԥlavԥ etmԥk OD]ÕPGÕU

II üsul:

Mԥsԥlԥdԥ verilԥQVLWXDVL\DQÕDúD÷ÕGDNÕNLPLPRGHOOԥúGLUԥk.

TÕ]ÕO JPú TÕ]ÕO TÕ]ÕO JPú

45% 55% + 100% = 60% 40%
36 kq x kq (36 +x) kq

Modelin riyazi ifadԥVLDúD÷ÕGDNÕNLPL olacaq:

ǜx = 0,6·(36 + x) (5)
(5) tԥnliyini hԥll etsԥk, onun kökü x = 13,5 olar. Bu
ԥrintiyԥ ԥlavԥ olunan xalis TÕ]ÕOÕn kütlԥVLQLQ  NT ROPDVÕ
demԥkdir.
III üsul:
Kimyaya vԥ fizikaya aid mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ JHQLúLVWLIDGԥ
olunan vԥ VÕUIUL\D]Lԥmԥliyyatlara ԥsaslanan “Person konverti”
(zԥrfiTD\GDVÕQGDQLVWLIDGԥ edԥk.
357
 45 40

60
10 15

<HQL DOÕQDQ ԥULQWL TDUÕúÕTODUÕQ PLTGDU QLVEԥti 40:15=8:3

kimidir. 45 %-LTÕ]ÕORODQNTԥULQWL \HQL DOÕQDQԥrintinin 8
hissԥVLQLSD\ÕQÕWԥúNLOHGLU4DUÕúÕ÷DGD[LORODQSD\ÕQNWOԥsi
36 : 8= 4,5 (kq)-GÕU$OÕQDQ\HQLTDUÕúÕTGD[DOLVTÕ]ÕOGDQJ|W-
rülԥn 3 hissԥ SD\ǜ NT-GÕU
Bu hԥll VXOODUÕQÕWԥhlil etsԥk, belԥ nԥticԥyԥ gԥlmԥk olar ki,
III üsul nisbԥtԥn daha sԥmԥrԥlidir. Belԥ ki, bu üsulda vaxta
daha çox qԥnaԥt olunur vԥ D]KHVDEODPDODUDSDUÕOÕU
I vԥ ,,VXOODUÕQÕELOPԥyԥQúDJLUG,,,Kԥll üsulundan istifadԥ
edԥ bilmԥz. Demԥli, III hԥll üsulunun daha universal üsul
ROPDVÕQD ED[PD\DUDT úDJLUGOԥr bu mԥrhԥlԥyԥ qԥdԥr nisbԥtԥn
sadԥ VXOODUÕPNԥmmԥl bilmԥlidirlԥr.
Mԥsԥlԥ  ԤULQWL TÕ]ÕO Yԥ JPúGԥn ibarԥW ROXE RQODUÕQ
nisbԥti 3:2 kimidir. Bu ԥrinti hԥmin metallardan 1:4 nisbԥtindԥ
olan digԥr ԥrinti ilԥ TDUÕúGÕUÕOPÕúGÕU$OÕQDQ\HQLTDUÕúÕTGDTÕ]ÕO
vԥ JPúQ QLVEԥWLQLQNLPLROPDVՁoQԥvvԥlki ԥrintilԥr-
dԥQKDQVÕKLVVԥ götürmԥNOD]ÕPGÕU"
Bu mԥsԥlԥQLQúԥrhindԥ ԥrintilԥULQPLTGDUÕKDTTÕQGDKHoELU
mԥOXPDWROPDGÕ÷ÕQGDQPԥsԥlԥnin hԥllindԥ aoÕTúԥkildԥ sintetik
üsuldan istifadԥ etmԥk olmur. Lakin hԥr bir ԥrintidԥ TÕ]ÕOÕQYԥ
JPúQKԥmin ԥrintilԥULQKDQVÕKLVVԥsini tԥúNLOHWPԥsini ifadԥ
etmԥk olur. Bu sԥbԥbdԥn bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ úDJLUGOԥr
müԥyyԥn çԥtinliklԥrlԥ UDVWODúÕUODU 2QD J|Uԥ dԥ müԥOOLP oDOÕú-
PDOÕGÕUNLVLQLIGԥ hԥll olunan mԥsԥlԥlԥrdԥ sadԥdԥn mürԥkkԥbԥ
GR÷UXDUGÕFÕOOÕ÷Dԥmԥl olunsun.
Mԥsԥlԥ 6-da kԥmiyyԥtlԥrin ԥdԥdi qiymԥtlԥri yR[RQODUÕQ

358
nisbԥtlԥULQLQWDSÕOPDVÕWԥlԥEROXQGX÷XQGDQDQDOL]Gԥn (yüksԥlԥn
analizdԥn) istifadԥ etmԥk olar.
MԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ görԥ DOÕQDQ \HQL TDUÕúÕT ԥrinti) birinci
vԥ ikinci ԥrintilԥrdԥn ibarԥtdir.
Tutaq ki, yeni ԥrintidԥ birincidԥn x hissԥ, ikincidԥn y hissԥ
götürülüb.
Bu o demԥNGLU NL DOÕQDQ \HQL ԥrintidԥ, yԥni (x+ y) –dԥ
qԥdԥU TÕ]Õl vԥ qԥdԥU JPú KLVVԥlԥri
var. MԥsԥlԥQLQúԥrtinԥ görԥ bu hissԥlԥUDúD÷ÕGDNÕQLVEԥtlԥ tԥyin
olunur.

Müԥyyԥn çevirmԥlԥr vԥ sadԥlԥúGLUPԥlԥU DSDUGÕTGDQ VRQUD

DOÕQDU%XELULQFLԥrintidԥn 7 hissԥ, ikinci ԥrintidԥn isԥ 9
hissԥ götürülmԥsi demԥkdir.
Cavab: Birinci ԥrintidԥn 7 hissԥ, ikinci ԥrintidԥn 9 hissԥ
götürmԥNOD]ÕPGÕU
Bu tip mԥsԥlԥnin hԥllindԥ DOÕQDQKLVVԥlԥrin tԥhlili vԥ müqa-
yisԥVL DSDUÕOPDOÕGÕU %X Pԥsԥlԥni hԥll etdikdԥQ VRQUD úDJLUGOԥ-
rin sԥrbԥst hԥll etmԥlԥri üçün DúD÷ÕGDNÕ Pԥzmunda mԥsԥlԥni
vermԥk olar.
Mԥsԥlԥ 7. Mis vԥ sinkdԥn ibarԥt iki ԥrinti var. Birinci ԥrin-
tidԥ EX PHWDOODUÕQ QLVEԥti 2:3, ikinci ԥrintidԥ isԥ 3:7 nisbԥti
úԥklindԥdir. Bu ԥrintilԥrdԥn ibarԥt yeni ԥrintidԥ X\÷XQPHWDOOD-
UÕQQLVEԥti 3:5 kimi olmDVՁoQԥvvԥlki ԥrintilԥrdԥQKDQVÕKLVVԥ
götürülmԥlidir?
Cavab: x: y = 3:1
Tԥcrübԥ göstԥrir ki, belԥ mԥsԥlԥlԥULQ DQDOL]LQLQ DSDUÕOPD-
VÕQGDúDJLUGOԥr müԥyyԥn sԥhvԥ yol verirlԥUԤQԥnԥvi riyaziyyat
dԥrsliklԥrindԥ belԥ mԥsԥlԥlԥrԥ rast gԥlmԥN ROXU ԤULQWL\ԥ aid
mԥsԥlԥlԥrdԥ “ԥ\\DU´ DQOD\ÕúÕQÕ ³IDL]´ DQOD\ÕúÕ LOԥ müqayisԥsi
DSDUÕOPDOÕGÕU³Ԥ\\DUGDQ´IDL]ԥ vԥ tԥrsinԥ faizdԥn ԥyyara keçid
mԥsԥlԥnin hԥll prosesindԥ ԥyani olaraq cԥdvԥO úԥklindԥ verilԥ
bilԥUԤU]DTODUÕQPD\HOԥULQPHWDOODUÕQTDUÕúÕ÷Õ]DPDQՁPXPL
359
\DQDúPDIRUPDODúGÕUPDToQúDJLUGOԥrin mԥsԥlԥnin hԥlli pro-
sesindԥ sԥrbԥstliyini tԥmin etmԥN OD]ÕPGÕU %X WLS Pԥsԥlԥlԥrin
hԥllindԥn sonra daha ümumi mԥsԥlԥlԥrԥ baxmaq olar.
Mԥsԥlԥ 4Õ]ÕOYԥ JPúGԥn ibarԥt ԥrintinin kütlԥsi 11 kq
600 q-GÕU ԤULQWL VX\D EDWÕUÕOGÕTGD RQXQ NWOԥsi 10 kq 800 q
ROGX 4Õ]ÕO Yԥ JPúQ VÕ[OÕTODUÕQÕQ X\÷XQ RODUDT  TVP3
vԥ 10,5q/sm3 ROGX÷XQX ELOԥrԥk ԥrintidԥNL TÕ]ÕO Yԥ JPúQ
PLTGDUÕQÕWDSÕQ
Bu mԥsԥlԥ fiziki mԥ]PXQOXTDUÕúÕ÷DDLGKHVDEPԥsԥlԥsidir.
ùDJLUGOԥrin fizikaya aid bilik vԥ EDFDUÕ÷ÕQD ԥsaslanaraq mԥsԥ-
lԥnin hԥlli mümkündür. FԥnlԥUDUDVÕQGDNÕLQWHTUDVL\D\DX\÷XQ
úDJLUGOԥrin mԥsԥlԥnin mԥzmununu dԥrk etmԥsi üçün kimyadan
mԥOXPDQOD\ÕúODUÕ- mԥKOXORQXQTDWÕOÕTQLVEԥti vԥ s. tԥkrarla-
maq olar.
Arximed qanununa görԥ ԥriQWLQL VX\D EDWÕUDUNԥn itirdiyi
kütlԥVL VÕ[ÕúGÕUÕE oÕ[DUGÕ÷Õ VX\XQ NWOԥsinԥ bԥrabԥUGLU 6Õ[Õú-
GÕUÕOÕE oÕ[DQ VX\XQ PLTGDUÕ WXWXPX VX\D EDWÕUÕOPÕú ԥrintinin
hԥcminԥ bԥrabԥUGLU %X TH\G ROXQDQODU VÕUI IL]LND\D DLG DQOD-
\ÕúODUGÕUYԥ IL]LNDGDQEXDQOD\ÕúODUÕbilmԥdԥQúDJLUGOԥr bu mԥ-
sԥlԥni hԥll edԥ bilmԥzlԥr. Ona görԥ dԥ dԥrsliklԥrdԥ verilԥn mԥ-
sԥlԥnin mԥzmunu nԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU -FÕ VLQLIGԥ fizika fԥnni
tԥdris olunmur. Lakin bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥllinԥ \X[DUÕ VLQLI-
lԥrdԥ ED[PDT RODU ԤQԥnԥvi “Riyaziyyat-6” dԥrsliyindԥ bu tip
mԥsԥlԥlԥr nԥzԥrdԥQ NHoLULOLE )L]LND\D DLG ROXQDQ DQOD\ÕúODU
tԥNUDUODQGÕTGDQVRQUDPԥsԥlԥ 6-QÕQKԥOOLQLúDJLUGOԥrin nԥzԥrinԥ
oDWGÕUPDTRODU
Hԥlli:
ԤULQWLWDPDPLOԥ VX\DEDWÕUÕOGÕTGDLWLUGL\LNWOԥ nԥ qԥdԥr-
dir?
11 kq 600 q – 10 kq 800 q = 800 q
Ԥrintinin itirdiyi çԥki (kütlԥ  oÕ[DUÕODQ VX\XQ oԥkisinԥ
bԥrabԥU ROGX÷X oQ $U[LPHG TDQXQXQD J|Uԥ ԥrintinin hԥcmi
800 sm3-dir.
ԤULQWLQLQVÕ[OÕ÷ÕQԥ qԥdԥrdir?
11600 :800 = 14,5 (q/sm3)

360
 Mԥsԥlԥ úԥrtindԥ TÕ]ÕOÕQJPúQ VÕ[OÕTODUÕ Pԥlumdur. Bu
metallardan ibarԥt ԥULQWLQLQ VÕ[OÕ÷ÕQÕQ LVԥ 14,5 q/sm3 ROPDVÕQÕ
WDSGÕT
Ԥrintidԥ TÕ]ÕOYԥ JPúQPLTGDUÕQÕPԥyyԥn etmԥk üçün
³3HUVRQTD\GDVÕ´QD (Qԥdim üsula) ԥsasԥn yaza bilԥrik:

19,3 4

14,5
10,5 4,8
Demԥli, ԥrintidԥ TÕ]ÕOODJPúQPLTGDUÕ NLPL-
dir.
Buna müvafiq ԥrintidԥ olan hԥU ELU PHWDOÕQ NWOԥsini tapa
bilԥULN0HWDOODUÕQTDUÕúÕ÷ÕQDDLGPԥsԥlԥlԥrin hԥOOL]DPDQÕ\HQL
DOÕQDQ TDUÕúÕ÷ÕQ IDL] QLVEԥti müԥyyԥn parametrdԥQ DVÕOÕ ROXU
%DúTD V|]Oԥ TDUÕúÕTGD DOÕQDQ ԥrintinin faizlԥ PLTGDUÕ LNLTDW
bԥrabԥrsizliklԥ ifadԥ oluna bilԥr. Demԥli, parametrin istԥnilԥn
qiymԥtindԥ mԥsԥlԥnin hԥlli olmaya bilԥr. Bu tip mԥsԥlԥlԥri
\X[DUÕVLQLIOԥrdԥ nԥzԥrdԥn keçirmԥk mԥqsԥdԥmüvafiqdir.
Mԥsԥlԥ 9. Birinin tԥrkibindԥ 72 %, digԥrinin tԥrkibindԥ
58% mis olan iki ԥrinti var. Müԥyyԥn miqdarda birinci ԥrin-
tidԥn vԥ müԥyyԥn miqdarda ikinci ԥrintidԥn götürüb ԥritdikdԥ
DOÕQDQ TDUÕúÕTGD PLVLQ PLTGDUÕ   ROGX ԤJԥU J|WUOPú
TDUÕúÕ÷ÕQ Kԥr birindԥQ  NT DUWÕT J|WUPԥklԥ \HQL TDUÕúÕT KD-
]ÕUODQDUVDRQGDDOÕQDQTDUÕúÕTGDPLVLQPLTGDUÕSRODU%LULQFL
TDUÕúÕ÷ÕQ KD]ÕUODQPDVÕ oQ Kԥr bir ԥrintidԥn neçԥ kiloqram
götürmԥNOD]ÕPGÕU"
Bu mԥsԥlԥdԥ verilԥQVLWXDVL\DDúD÷ÕGDNÕODUGDQLEDUԥtdir.
- birinci ԥrintinin tԥrkibindԥ 72 % mis var;
- ikinci ԥrintinin tԥrkibindԥ 58 % mis var;
-müԥyyԥn miqdarda birincidԥn vԥ müԥyyԥn miqdarda
ikincidԥn götürülԥrԥN \HQL TDUÕúÕT DOÕQÕU Yԥ bu ԥrintidԥ misin
PLTGDUÕ-dir;

361
 - ԥvvԥl hԥr iki ԥrintidԥn götürԥlԥn miqdardan 15 kq çox ol-
maqla götürülԥrԥk ikinci dԥfԥ TDUÕúÕT KD]ÕUODQÕU Yԥ DOÕQDQ VRQ
TDUÕúÕTGDPLVLQPLTGDUÕS % olur.
Mԥsԥlԥdԥ tԥVYLU ROXQDQ VLWXDVL\D\D X\÷XQ UL\D]L PRGHO
(tԥnlik) qurmaq olar.
Tutaq ki, birinci ԥrintidԥn x (kq) vԥ ikinci ԥrintidԥn y (kq)
götürülԥrԥk ԥULQWL TDUÕúÕT KD]ÕUODQPÕúGÕU 0ԥsԥlԥnin hԥlli
oQDúD÷ÕGDNÕWԥnliklԥr sistemini hԥll etmԥNOD]ÕPGÕU

(5)

(5) tԥnliklԥr sistemini hԥll etsԥk,

vԥ olar.
YԥQL ELULQFL TDUÕúÕ÷ÕQ \HQL ԥULQWLQLQ KD]ÕUODQPDVÕ oQ
birinci ԥrintidԥn (kq), ikinci ԥrintidԥn isԥ
(kq) götürmԥNOD]ÕPGÕU
Tԥnliklԥr sisteminin tԥrtib edilmԥsi vԥ onun hԥOOROXQPDVÕ
prosesindԥ úDJLUGOԥr üçün ümumi halda çԥtinliklԥr olmayacaq.
/DNLQ DOÕQDQ Qԥticԥnin tԥhlili vԥ p-nin qiymԥtlԥndirilmԥsindԥ
riyazi hesablamalardan ԥlavԥ maddԥlԥrin (ԥrintilԥrin) fiziki
xassԥlԥULQLQ VDGDODQPDVÕQD HKWL\DF YDU 0ԥyyԥQ úԥrhlԥrdԥn
sonra p-nin 62 < p < 65 (6) bԥrabԥrsizliyi ilԥ müԥyyԥn edilmԥsi
nԥticԥsinԥ gԥlmԥk olar. Ԥgԥr bu mԥsԥlԥnin hԥllindԥ  úԥrti
verilmԥzsԥ, bu mԥsԥlԥnin hԥllini düzgün qԥbul etmԥk olmaz.
Parametrin qiymԥtlԥrinin dԥ\LúPԥsinin nԥticԥyԥ tԥsiri
úDJLUGOԥrԥ izah edilԥrkԥn fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\D ԥ\DQL úԥkildԥ
tԥKOLOROXQPDOÕGÕU
Mԥsԥlԥ 10. Kütlԥsi m kq olan A vԥ %PHWDOODUÕQGDQLEDUԥt
ԥrinti tamamilԥ VX\D EDWÕUÕOGÕTGD NWOԥsini 2 kq itirir. A meta-
OÕQÕQNWOԥsi 10 %PHWDOÕQÕQNWOԥsi isԥ D]DOGÕ÷ÕPԥlum
olarsa, A vԥ %PHWDOODUÕQÕQNWOԥVLQLWDSÕQ
Mԥsԥlԥ 6-QÕQKԥOOL]DPDQÕYHULOԥn fԥnlԥUDUDVÕLQWHTUDVL\D\D
DLGúԥrhlԥr bu mԥsԥlԥnin hԥllindԥ dԥ verilԥ bilԥr.
362
 Hԥlli:
$ PHWDOÕQÕQ NWOԥsini x kq qԥbul etsԥk, onda mԥsԥlԥnin
úԥrtinԥ görԥ % PHWDOÕQÕQ NWOԥsi m – [ NT RODU ԤULQWL VX\D
EDWÕUÕOGÕTGD RQXQ P NWOԥVL  NT D]DOÕU <ԥni ԥrinti tamamilԥ
VX\D EDWÕUÕOGÕTGD RQXQ NWOԥsi (m –  NT ROXU $ PHWDOÕQÕQ
kütlԥVL%PHWDOÕQÕQNWOԥVLD]DOÕU<ԥni ԥrinti suya
EDWÕUÕOGÕTGD $ PHWDOÕQÕQ NWOԥsi a – 0,1a = 0,9a (kq), B meta-
OÕQÕQ NWOԥsi isԥ m – x – 0,2(m – x) = 0,8(m – x) (kq) olar.
Onda, mԥsԥlԥQLQ úԥrtinԥ ԥsasԥn tԥQOLN  DúD÷ÕGDNÕ úԥkildԥ
olacaq:
0,9x + 0,8(m – x) = a – 2 (7)
(7) tԥnliyini hԥll etsԥN[ ǜD– 10) olar.
YԥQL $ PHWDOÕQÕQ NWOԥVL ǜD –  NLORTUDPGÕU ùԥrtԥ
ԥsasԥQ%PHWDOÕQÕQNWOԥsi isԥ
a – 2(a – 10) = 20 – a (kq) olar.
Burada a parametrinin qiymԥti 10<a<20 bԥrabԥrsizliyi ilԥ
müԥyyԥn edilir.
ԤrintilԥULQ TDUÕúÕ÷ÕQD DLG Pԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ sadԥ
KHVDEODPDODUGDQ EDúOD\ÕE PUԥkkԥb modellԥrin (tԥsviri vԥ
UL\D]L TXUXOPDVÕQD GR÷UX LVWLTDPԥW úDJLUGOԥrdԥ TDUÕúÕ÷D DLG
bütün növ mԥsԥlԥlԥrin tԥNUDUODQPDVÕQDLPNDQ\DUDGÕr. Belԥlik-
lԥ, orta mԥktԥbin kursunda ԥrintiyԥ aid mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ üç
fԥnnin- UL\D]L\\DWÕQNLP\DQÕQYԥ IL]LNDQÕQ LQWHTUDVL\DVÕ ԥyani
úԥkildԥ mԥsԥlԥ hԥllinԥ tԥtbiq edilir.

363
 1Ԥ7ø&Ԥ

Azԥrbaycan dövlԥt müstԥqilliyini elan etdikdԥn sonra

DSDUÕODQ LVODKDWODUÕQ ELU KLVVԥsi tԥhsilԥ aid olub vԥ bu istiqa-
mԥtdԥ DSDUÕODQ LúOԥr daim tԥkmillԥúGLULOLU 4H\G ROXQDQ PG-
dԥtdԥ orta ümumtԥhsil mԥktԥblԥrindԥ riyazi tԥhsilin keyfiy-
yԥWLQLQ  DUWÕUÕOmDVÕ \ROODUÕ DNWXDO ROXE ELODYDVLWԥ mԥsԥlԥ hԥlli
ilԥ ԥlaqԥGDUGÕU7ԥGTLTDW LúLQGԥ orta mԥktԥbin riyaziyyat kur-
sunda mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin nԥzԥri vԥ metodik problemlԥri
NRPSOHNVúԥkildԥ V-IX siniflԥU oQ DUDúGÕUÕOPÕú Yԥ DúD÷ÕGDNÕ
nԥticԥlԥUDOÕQPÕúGÕU
1. Problemlԥ ԥlaqԥdar elmi vԥ metodik ԥdԥbiyyatlar nԥzԥr-
dԥQ NHoLULOPLú  RUWD Pԥktԥb kursunda tԥlimi tԥúNLO HGԥn
obyektlԥr analiz edilԥrԥk mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin ԥvԥzolunmaz
bir vasitԥ ROGX÷XQX TH\G HGԥ bilԥULN ùDJLUGOԥrin dünyagö-
UúOԥrinin formaODúPDVÕYԥ úԥxsiyyԥWNLPLLQNLúDIHWPԥsi bu vԥ
ya digԥUúԥkildԥ riyazi tԥhsillԥ ԥlaqԥGDUGÕU
2. Elm vԥ WH[QLNDQÕQ VUԥtlԥ LQNLúDI HWPԥsi, informasiya-
ODUÕQPԥnbԥ vԥ hԥcminin günü-gündԥQDUWPDVÕHOPL\HQLOLNlԥ-
rin gԥlԥcԥk nԥslԥ düzgün verilmԥsi üçün \DOQÕ]Wԥlimdԥ mövcud
ԥnԥnԥYL\DQDúmalardan istifadԥ mԥqbul hesab edilԥ bilmԥz.
3. Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ hԥlli tԥlimi-
nin nԥzԥri vԥ metodik problemlԥULQL PXPL úԥkildԥ DúD÷ÕGDNÕ
kimi xarakterizԥ etmԥk olar:
- tԥlimin mԥrhԥlԥlԥri ilԥ ԥlaqԥdar problemlԥr. Bura ԥsasԥn
fԥndaxili inteqrasiya vԥ proqramlarda varisliyin düzgün daxil
edilmԥmԥsini aid etmԥk olar.
- müԥllimin fԥaliyyԥti ilԥ ԥlaqԥdar problemlԥr. Bura müԥl-
limin elmi vԥ pedaqoji fԥaliyyԥtlԥri ilԥ yaQDúÕúDJLUGOԥrlԥ úԥxsi
münasibԥtlԥrini dԥ aid etmԥk olar.
- úDJLUGOԥrin fԥaliyyԥti ilԥ ԥlaqԥdar problemlԥUùDJLUGOԥrin
bilik vԥ EDFDUÕTODUÕQÕQ NLID\ԥt qԥdԥr olmaPDVÕ \D[XG Wԥlim
prosesindԥ PRWLYDVL\DQÕQ \DUDGÕOPDVÕQD PDQHԥ olan müxtԥlif
sԥbԥblԥr, o cümlԥdԥn, psixoloji amillԥr.
- dԥrsliklԥ ԥlaqԥdar nԥzԥri vԥ metodik problemlԥr. Tԥlimin

364
ԥsas tԥúNLOL IRUPDVÕ Gԥrsdir vԥ onu realODúGÕUDQ ԥsas obyekt-
lԥrdԥn biri dԥUVOLNGLU øGHDO GԥUVOLN DQOD\ÕúÕ \R[GXU +D]ÕUGD
orta mԥktԥblԥrdԥ istifadԥ olunan vԥ kurikulum ԥVDVÕQGD\D]ÕODQ
riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ ciddi elmi vԥ metodiki qüsurlar möv-
cuddur. Bu problemlԥr konkret olaraq müxtԥlif siniflԥr üzrԥ
tԥKOLOROXQPXúGXU
4. Mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥlli prosesindԥ ԥldԥ olunan praktik
biliklԥr ümumilԥúGLULOLUԥk nԥzԥri material kimi daxil HGLOPLúGLU
NԥzԥUL PDWHULDOÕQ EX úԥkildԥ verilmԥVL úDJLUGOԥrdԥ LQNLúDIHW-
dirici vԥ \DUDGÕFÕIԥaliyyԥti güclԥndirir.
5. Mԥsԥlԥnin mԥzmununun real hԥyatdan götürülmԥsi,
úDJLUGOԥULQ \Dú Yԥ bilik sԥviyyԥlԥrinԥ müvafiq seçilmԥsi
RQODUGD \DUDGÕFÕOÕT IԥaliyyԥtLQL DUWÕUPDTOD \DQDúÕ UL\D]L Yԥ
mԥntiqi tԥfԥkkürlԥULQLLQNLúDIHWGLULU
6. Dԥrsliklԥrdԥ verilԥn nԥzԥULPDWHULDOODUÕQVWUXNWXUXGD[LO
edilԥQ DQOD\ÕúODUÕQ Iԥrqli mԥzmunda verilmԥklԥ eyni adda
verilmԥsi mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin mövcud problemlԥri kimi
qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr. Kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ 9 Yԥ VI
siniflԥrin riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ TH\G ROXQDQ KDOODU TDEDUÕT
úԥkildԥ ԥNVLQLWDSPÕúGÕU
7. Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda dԥrsliklԥrin vahid
dԥrslik – ³5L\D]L\\DW´ DGÕ LOԥ verilmԥsi vԥ RUDGDEHú mԥzmun
xԥttinin ԥhatԥ etmԥsinin müԥyyԥn problemlԥri mövcuddur.
Siniflԥr üzrԥ riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ qeyd olunan mԥzmun
xԥtlԥrinin daxil edilmԥsindԥ ³WDUD]OÕT´ SULQVLSL J|]Oԥnilmԥyib.
Bura, xüsusԥn V-VII siniflԥrin kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ
riyaziyyat dԥrsliklԥrini aid etmԥk olar. Mԥzmun xԥtlԥrinin
ԥlaqԥlԥndirilmԥsi vԥ RQODUÕQ GD[LO HGLOPԥsindԥ DUGÕFÕOOÕT
prinsipinԥ ԥmԥOROXQPDOÕGÕU
8. Dԥrsliklԥrdԥ nԥzԥri materiallara hԥddԥQ DUWÕT D] \HU
verilmԥsi vԥ ԥsasԥn nԥzԥUL PDWHULDOODUÕQ Pԥsԥlԥ hԥlli vasitԥsilԥ
mԥnimsԥnilmԥsinԥ üstünlük verilmԥVL DúD÷ÕGDNÕ SUREOHPOԥrin
\DUDQPDVÕQDVԥbԥb olur:
- hԥr bir mövzuya aid minimum nԥzԥri mateULDOODUÕQROPD-
PDVÕVLQLIGԥ olan zԥLIúDJLUGOԥrin mԥnimsԥmԥ vԥ LQNLúDIVԥviy-

365
yԥVLQLGD\DQGÕUÕU
- hԥcmi çox olan mԥsԥlԥlԥr vasitԥsilԥ nԥzԥri mateULDOÕQ
bütün sinfԥ öyrԥdilmԥsi pedaqoji vԥ psi[RORMLED[ÕPGDQPP-
kün deyil;
- dԥrsliklԥrdԥ nԥzԥriyyԥ ilԥ SUDNWLNDQÕQ WDP Yԥhdԥt tԥúNLO
etmԥmԥsi fԥrqli biliyԥ vԥ EDFDUÕ÷D PDOLN RODQ úDJLUGOԥrin
mԥnimsԥmԥsinԥ mԥnfi tԥsir edԥn amil kimi qiymԥtlԥndi-
rilmԥlidir.
9. Bu gün yeni tԥOLPPHWRGODUÕNLPLSHGDTRMLLFWLmaiyyԥtԥ
tԥqdim edilԥn bԥ]L \DQDúPDODU Kԥlԥ Sovet tԥhsili dövründԥ
P|YFXG ROPXú Yԥ onlardan istifadԥnin müsbԥt vԥ mԥnfi
tԥrԥflԥrinin tԥhlili apaUÕOPÕúGÕU0ԥsԥlԥn:
Müԥllifi V. Bradis olan vԥ 1954-cü ildԥ nԥúU ROXQPXú
“Orta mԥktԥblԥrdԥ UL\D]L\\DWÕQ Wԥdrisi metoGLNDVÕ´ DGOÕ
metodik vԥsaitdԥ birhԥdlinin çoxhԥdliyԥ, çoxhԥdlinin
çoxhԥdliyԥ YXUXOPDVÕ LNL LIDGԥ cԥminin vԥ fԥUTLQLQ NYDGUDWÕ
DQOD\ÕúODUÕQÕQYԥ s. daxil edilmԥsindԥ hԥndԥsi illüstrasiyalardan
(kvadrat, düzEXFDTOÕYԥ s. modellԥrindԥn) istifadԥ mԥsԥlԥlԥrini
nԥzԥrdԥQNHoLUPLúGLU7ԥNOLIROXQDQPHWRGODUÕQ\DQDúPDODUÕQ
úDJLUGOԥr üçün çԥWLQROGX÷XQXQԥzԥrԥ alaraq o vaxt dԥrsliklԥrdԥ
TH\G ROXQDQ \DQDúPDGDQ LPWLQD ROXQPXúGXU %X úԥkildԥ
\DQDúPD SURIHVVRU ø<'HSPDQÕQ DGÕ LOԥ ED÷OÕ ROXE /DNLQ EX
gün kurikulum ԥVDVÕQGD \D]ÕODQ ³5L\D]L\yat-7” dԥrsliyindԥ
yenidԥQTH\GROXQDQúԥkildԥ bu mԥsԥlԥlԥrԥ ED[ÕOPÕúGÕU%XLVԥ
kurikulumun tԥlԥblԥrinԥ ziddir.
10. Mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin mԥzmununda kԥmiyyԥtlԥr
DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODUÕQ DúNDU \R[ GROD\ÕVÕ \ROOD YHULOmԥsi
mԥsԥlԥnin tԥhlili prosesindԥ úDJLUGlԥr üçün çԥtinliklԥU \DUDGÕU
Bu problemlԥrin hԥlli üçün verilԥn mԥsԥlԥyԥ müvafiq tԥrs
mԥsԥlԥlԥrin tԥrtibi vԥ hԥll edilmԥsi vacibdir. Sadԥ mԥsԥlԥlԥrin
növlԥrinԥ (qruplar üzrԥ) aid müxtԥlif tip mԥsԥlԥlԥrin hԥll
edilmԥsi nisbԥtԥn mürԥkkԥb mԥsԥlԥlԥrin hԥOOROXQPDVÕQDLPNDQ
\DUDGÕU

366
 11. KԥmiyyԥtlԥU DUDVÕQGDNÕ DVÕOÕOÕTODUÕQ ԥdԥdi qiymԥtlԥri
parametrdԥQ DVÕOÕ úԥkildԥ verildikdԥ bu tip mԥsԥlԥlԥrin hԥlli
]DPDQÕ úDJLUGOԥr çԥtinliklԥrlԥ TDUúÕlaúÕUODU $UDúGÕUPDODU Yԥ
tԥGTLTDW ]DPDQÕ DSDUÕODQ PúDhidԥlԥr göstԥrir ki, parametrdԥn
DVÕOÕ Pԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥOOL ]DPDQÕ úDJLUGOԥr müԥyyԥn
sԥhvlԥrԥ yol verirlԥr.
12. Bԥrabԥrsizliklԥr vԥ bԥrabԥrsizliklԥr sistemi vasitԥsilԥ
hԥll olunan mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥlli zaPDQÕ úDJLUGOԥr kԥmiy-
yԥtlԥUDUDVÕQGDNÕDVÕOÕOÕTODUÕDúNDUúԥkildԥ müԥyyԥn edԥ bilmir-
lԥr vԥ \D DOGÕTODUÕ Qԥticԥlԥr müԥyyԥn ziddiyyԥtlԥr tԥúNLO HGLU
%Xúԥkildԥ mԥtnli mԥsԥlԥlԥri hԥll etmԥzdԥn ԥvvԥl yeganԥ hԥlli
olmayan mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥllinԥ ED[ÕOPDVÕPԥqsԥdԥ müva-
fiqdir. Qeyd olunan halODUDX\÷XQKԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥri tԥklif
etmԥk olar.
13. Müasir tԥlimin keyfiyyԥWLQLúԥrtlԥndirԥn amillԥrdԥn biri
dԥ LQNLúDIHWGLULFL Wԥlimin istiqamԥtlԥULQLQ úDJLUGOԥULQ \Dú Yԥ
bilik sԥviyyԥlԥrinԥ müvafiq seçilmԥsidir. Riyaziyyat tԥlimindԥ
inkiúDIHWGLULFL Wԥlimin yeri vԥ UROX TDEDUÕT úԥkildԥ tԥzahür
olunur. Bunun didaktik vԥ metodik ԥVDVODUÕQÕQ ԥlaqԥlԥndiril-
mԥsindԥ müԥOOLP DSDUÕFÕ URO R\QD\ÕU %X ED[ÕPGDQ úDJLUGlԥrԥ
tԥqdim olunan mԥsԥlԥlԥrin növlԥrini vԥ mԥzmun xԥtlԥrinԥ aid
ԥlaqԥlԥrini müԥllim diqqԥtdԥ VD[ODPDOÕGÕU
14. Hԥndԥsԥ mԥzmun xԥttinԥ aid mԥsԥlԥlԥrdԥ, xüsusԥn
qurma vԥ isbata aid mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ mԥntiqi problemlԥr
bԥzԥn intuisiya ilԥ ԥlaqԥGDUROXU øQWXLVL\D \DUDGÕFÕWԥfԥkkürün
mԥKVXOXROGX÷XoQVÕUIQԥzԥri materiallara ԥsaslanan mԥsԥlԥ-
lԥrin hԥllindԥ belԥ mԥsԥlԥlԥrin hԥOOL oQ KD]ÕUOÕT LúOԥri görül-
mԥlidir. Mԥsԥlԥ hԥlli tԥlimindԥ “varislik” prinsipinԥ ԥmԥl
oluQPDVÕúDJLUGOԥrdԥ mühakimԥ aparma vԥ \DUDGÕFÕqabiliyyԥt-
lԥrinin yüksԥlmԥsinԥ sԥbԥb olur.
15. Standart olmayan mԥsԥlԥlԥrin siniflԥr üzrԥ E|Oúdü-
rülmԥsindԥ SURTUDPD X\÷XQ DOTRULWP ԥsaVÕQGD Kԥll olunan
mԥsԥlԥlԥrԥ müvafiq mԥsԥlԥlԥrin verilmԥmԥsi tԥlim prosesindԥ
müԥyyԥn problemlԥU \DUDGÕU 0ԥsԥlԥn “Riyaziyyat-4” dԥrs-
liyindԥ verilԥn bu tip mԥsԥlԥlԥr 5 vԥ 6-FÕVLQLIOԥrdԥ verilԥn bԥzi

367
mԥsԥlԥlԥrԥ nisbԥtԥn çԥtindir. Mԥsԥlԥ hԥllindԥ tԥtbiq olunan
metodlar vԥ RQODUÕQNRPELQDVL\DVÕQDDLG\DQDúPDODUUL\D]L\\DW
fԥnni üzrԥ müԥllimlԥr üçün nԥzԥrdԥ tutulan metodik vԥsaitlԥrdԥ
tԥhrif olunPXúGXU0ԥsԥlԥnin hԥlOLVXOODUÕQDGD[LORODQPXPL
\DQDúPDODU D\UÕFD WԥOLP PHWRGODUÕ NLPL WԥTGLP ROXQPXúGXU
Mԥsԥlԥnin hԥll edilmԥVL RQXQ PHWRGLN \DQDúPDVÕQGDQ Iԥrqli
anla\ÕúGÕU Müԥllim üçün nԥzԥrdԥ tutulan metodik vԥsaitlԥrdԥ
hԥUKDQVÕPԥsԥlԥnin hԥll edilmԥsi metodik yaQDúPDNLPLTԥbul
edilԥ bilmԥz. Bu gԥnc müԥllimlԥr üçün müԥyyԥn problemlԥrin
\DUDQPDVÕQDVԥbԥb olur.
16. Orta mԥktԥbin yeni riyaziyyat dԥrsliklԥrinԥ “Statistika
vԥ ehtimal” mԥzmun xԥttinin elementlԥrindԥn daxil edilmԥsi
ԥnԥnԥvi riyaziyyat dԥrsliklԥrindԥ JHQLú úԥkildԥ nԥzԥrdԥ tutul-
PDPÕúGÕU+ԥUKDQVÕP|Yzunun dԥrsliyԥ daxil edilmԥsinin elmi
problemlԥri ilԥ \DQDúÕ Wԥdrisinԥ dair metodiki problemlԥr
mövcuddur %X P|Y]XODUÕQ DOL PԥktԥE SURTUDPODUÕQGDQ RUWD
mԥktԥbin dԥrsliklԥrinԥ ԥlavԥ edilmԥsinin problemlԥUL TDoÕO-
PD]GÕU 2UWD Pԥktԥbin riyaziyyat kursunda yeni bölmԥ kimi
daxil edilԥn “Statistika vԥ ehtimal” mԥzmun xԥttinԥ aid olan
metodiki tԥGTLTDWODUÕQ oR[ D] ROPDVÕ P|YFXG SURElemlԥrin
\DUDQPDVÕQD Vԥbԥb olur. Onu da qeyd etmԥN OD]ÕPGÕU NL EX
bölmԥ ilԥ ԥlaqԥdar siniflԥr üzrԥ GD[LOHGLOPLúQԥzԥri materiallar
KHo ELU HNVSHULPHQW DSDUÕOPDGDQ Gԥrsliklԥrԥ daxil edilPLúGLU
Hesab edirԥm ki, dԥrsliklԥrdԥ EXúԥkildԥ mövcud olan nԥzԥri vԥ
metodik problemlԥU TÕVD PGGԥtdԥ hԥOOLQL WDSPDOÕGÕU ԤNV
tԥqdirdԥ tԥlimin keyfiyyԥtinin yüksԥlmԥsinԥ nail olmaq çԥtin-
lԥúԥcԥk. Eksperiment vԥ tԥdqiqatdan keçmԥyԥn nԥzԥri material-
ODUÕQRUWDPԥktԥbin riyaziyyat kursuna daxil edilmԥsi yolveril-
mԥz sԥhv kimi qiymԥtlԥndirilmԥlidir.
17. Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ hԥlli
tԥliminin nԥzԥri vԥ metodik problemlԥrindԥn biri kimi
“Riyaziyyat” kurikulumu ilԥ digԥr fԥnlԥrin proqUDPODUÕDUDVÕQ-
GD LQWHTUDVL\DQÕQ G]JQ GDxil edilmԥmԥsidir. Mԥzmunu
IL]LNDNLP\DFR÷UDfiya vԥ s. fԥnlԥrinԥ aid olan riyazi mԥsԥlԥ-
lԥrin dԥrsliklԥrԥ daxil edilmԥsindԥ fԥnlԥUDUDVÕ LQWHTUDVL\DQÕQ

368
LPNDQODUÕ Qԥzԥrԥ DOÕQPDOÕGÕU (Oԥ mԥsԥlԥlԥr var ki, onun hԥlli
]DPDQÕK|NPԥn fizikaya, kimyaya aid úDJLUGOԥrin nԥzԥri bilik-
lԥri proqramlara müvafiq olaraq ԥsas götürülmԥlidir.
18. Yeni dԥrsliklԥrdԥ vԥ müԥllimlԥr üçün nԥzԥrdԥ tutulan
metodik vԥsaitlԥrdԥ mԥntiqi mԥzmunlu mԥsԥlԥlԥrԥ xüsusi yer
D\UÕOPÕúYԥ onun hԥOOLVXOODUÕJ|VWԥULOPLúGLU2UWDPԥktԥb kur-
sunda “MԥQWLT´ DGOÕ Iԥnn tԥdris olunmur. Mԥntiq qԥdim elm
olmaqla yaQDúÕ RQXQ IRUPDODUÕ Yԥ LQNLúDI WDUL[L KDTTÕQGD
mԥOXPDWODU JHQLúGLU /DNLQ Qԥzԥrԥ DOPDT OD]ÕPGÕU NL LONLQ
UL\D]L DQOD\ÕúODU KDTTÕQGD Qԥzԥri vԥ praktik bilik az olan
úDJLUGOԥrԥ bu tip mԥsԥlԥlԥrin verilmԥsinin özü ziddiyyԥtlidir.
Belԥ ki, sadԥ UL\D]L DQOD\ÕúODUÕ WDP PԥnimsԥmԥyԥQ úDJLUGOԥr
üçün daha mürԥkkԥb vԥ qeyri-standart mԥsԥlԥlԥrin verilmԥsi
pedaqoji-SVL[RORML ED[ÕPGDQ G]JQ GH\LO 'R÷UXGXU Gԥrs-
liklԥrdԥ mühakimԥyԥ ԥsaslanan mԥntiqi mԥsԥlԥlԥrin proqram
vԥ úDJLUGOԥULQ \Dú Vԥviyyԥsinԥ müvafiq verilmԥsi ziddiyyԥt
tԥúNLOHWPLU4H\GROXQDQ³WDUD]OÕT´Wԥlim prosesindԥ müԥyyԥn
sԥbԥblԥrdԥQSR]XODUVDEXúDJLUGlԥrdԥ riyaziyyat fԥnninin öyrԥ-
nilmԥsinԥ RODQPDUD÷ÕQD]DOPDVÕQDVԥbԥb ola bilԥr.
%X ED[ÕPGDQ RUWD PԥktԥELQ \X[DUÕ VLQLIOԥrindԥ “Mԥntiq”
DGOÕ Iԥnnin daxil edilmԥsi vԥ onun tԥdrisi ilԥ mԥú÷XO RODQ
müԥllimlԥUoQ[VXVLNXUVODUÕQWԥúNLOHGLOPԥsi zԥruridir.

369
 øVWLIDGԥ ROXQPXúԥdԥbiyyat

$EEDVRY155L\D]L\\DWÕQLEWLGDLNXUVXQXQWԥlimi prosesindԥ úDJLUG-

lԥrin PXPLLQNLúDIVԥviyyԥsinin yüksԥldilmԥsi: Ped.elm. nam. dis.
avtoref. %DNÕV
2. Abdulkԥrimov M.C. Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda ekstremum
vԥ tԥtbiq mԥsԥlԥlԥri tԥlimin hԥyatla ԥlaqԥlԥndirilmԥsi vasitԥsi kimi
(V-XI siniflԥU3HGHOPQDPGLV%DNÕV
$GÕJ|]ԥlov A.S. Riyaziyyat tԥGULVLQLQ[VXVLPHWRGLNDVÕ%DNÕ
ADPU, 2001,284 s.
$GÕJ|]ԥlov A.S. Orta mԥktԥbdԥ UL\D]L\\DWÕQWԥdrisi PHWRGLNDVՁPX-
PLPHWRGLND%DNÕ$'38V
$GÕJ|]ԥlov A.S. Fasilԥsiz tԥKVLOúԥraitindԥ mԥktԥb riyaziyyat
kursunun tԥWELTLIXQNVL\DVÕQÕQIԥnlԥUDUDVÕԥlaqԥ ԥVDVÕQGD UHDOODúGÕ-
UÕlPDVÕ3HGHOPGRNGLV%DNÕV
$÷D\HY%ԤYԥEDúTDODUÕ6ԥNNL]LOOLNPԥNWԥEGԥUL\D]L\\DWÕQWԥGULVL
PHWRGLNDVÕ,KLVVԥ%DNÕ³0DDULI´V
$÷D\HY%ԤYԥEDúTDODUÕ6ԥNNL]LOOLNPԥNWԥEGԥUL\D]L\\DWÕQWԥGULVL
PHWRGLNDVÕ,,KLVVԥ%DNÕ³0DDULI´V
8. AzԥUED\FDQ5HVSXEOLNDVÕQÕQPXPWԥhsil mԥktԥblԥri üçün riyaziyyat
kurikulumu (layihԥ). “Azԥrbaycan müԥllimi” qԥzeti, 11 avqust
2006-FÕLODSUHO-ci il.
9. AzԥUED\FDQ5HVSXEOLNDVÕQGDIDVLOԥsiz pedaqoji tԥhsil vԥ müԥllim
ha]ÕUOÕ÷ÕQÕQNRQVHSVL\DVÕYԥ VWUDWHJL\DVÕ%DNÕ 26 s.
10. AzԥUED\FDQ5HVSXEOLNDVÕQÕQPXPLRUWDWԥhsilin dövlԥWVWDQGDUWODUÕ
Azԥrbaycan tԥhsil siyasԥti (1998-,NLWDE%DNÕ³dDúÕR÷OX´
2005, 380 s.
11. AzԥUED\FDQ5HVSXEOLNDVÕQGDPXPLWԥKVLOQ.RQVHSVL\DVÕ0LOOL
.XULNXOXP%DNÕV
12. $]ԥUED\FDQ5HVSXEOLNDVLQÕQPXPWԥKVLOPԥNWԥEOԥULoQUL\D]L\\DW
IԥQQL]UԥWԥKVLOSURTUDPÕNXULNXOXPX (V-IX VLQLIOԥU%DNÕ 
2012, 18 s.
%D\UDPRYԤ6ùԥ[VL\\ԥWLQWԥIԥNNUQQDNWXDOSVL[RORMLSUREOHPOԥUL
%DNÕ³0DDULI´V
%LQQԥWRYDù%5L\D]L\\DWWԥOLPLSURVHVLQGԥIԥQOԥUDUDVÕԥODTԥOԥULQ
UHDOODúGÕUÕOPDVÕ,-,9VLQLIOԥU3HGHOPQDPGLV DYWRUHI%DNÕ
2014, 28 s.
&ԥEUD\ÕORY%65L\D]L\\DWWԥOLPLSURVHVLQGԥPԥVԥOԥKԥOOL YDVLWԥVLOԥ
úDJLUGOԥULQHYUHVWLNIԥDOL\\ԥWLQLQIRUPDODúGÕUÕOPDVÕ9-9,VLQLIOԥU
oQ3HGHOPQDPGLVDYWRUHI%DNÕ1995, 22 s.
&ԥEUD\ÕO]DGԥ6&0ԥNWԥE UL\D]L\\DWNXUVXQGDPԥWQOLPԥVԥOԥOԥULQ
WԥQOLNTXUPDTODKԥOOLQLQ|\UԥGLOPԥVLPHWRGLNDVÕ3HGHOPQDPGLV
DYWRUHI%DNÕV
&ԥIԥUOL(90ԥVԥOԥKԥOOLYDVLWԥVLOԥUL\D]L\\DWWԥOLPLQLQKԥ\DWOD 
370
 ԥODTԥOԥQGLULOPԥVL9-9,VLQLIOԥU3HGHOPQDP GLVDYWRUHI%DNÕ
2015, 28 s.
&ԥIԥUOL2&V-9,VLQLIúDJLUGOԥULQLQԥGԥGOԥUQԥ]ԥUL\\ԥVLeOHPHQWOԥULQԥ
dair biliNOԥULQJHQLúOԥQGLULOPԥVLYԥ GԥULQOԥúGLULOPԥVL3HGHOPQDP
GLVDYWRUHIHU1D[oÕYDQV
19. Demkoviç V.P, Demkoviç /3)L]LNDPԥVԥOԥOԥUL%DNÕ1986, 208 s.
*OPԥPPԥGRY9<5L\D]L\\DWGDQoDOÕúPDODUÕQKԥOOLPHWRGODUÕ
%DNÕ“Maarif”, 1990, 478 s.
*OPԥPPԥGRY9<5L\D]L\\DWGDQoDOÕúPDODUÕQKԥOOLPHWRGODUÕ,,
KLVVԥ+ԥQGԥVԥ  %DNÕ³0DDULI´V
+ԥPLGRY660ԥNWԥELQLEWLGDLVLQLIOԥULQGԥUL\D]L\\DWÕQWԥGULVL
PHWRGLNDVÕ%DNÕ-ADPU, 2012, 336 s.
23+ԥPLGRY660ԥFLGRYD$Ԥ øEWLGDLVLQLIOԥULQUL\D]L\\DWWԥOLPL
SURVHVLQGԥԥGԥGDQOD\ÕúÕQÕQIRUPDODúGÕUÕOPDVÕYԥLQNLúDI    
HWGLULOPԥVL%DNÕV
+ԥPLGRY66+DFÕ\HY1$0ԥNWԥELQLEWLGDLVLQLIOԥULQGԥPԥVԥOԥ
KԥOOLWԥOLPLQLQQԥ]ԥULYԥPHWRGLNSUREOHPOԥUL%DNÕ 2008, 180 s.
+ԥPLGRY665VWԥPRYø0+ԥQGԥVԥPԥVԥOԥOԥULQLQKԥOOL
mHWRGLNDVÕQDGDLU9,,-,;VLQLIOԥU]UԥPHWRGLNYԥVDLW %DNÕ
128 s.
+ԥPLGRYDù$5L\D]LPRGHOOԥúGLUPԥúDJLUGOԥULQELOLNOԥULQLQ
IRUPDODúGÕUÕOPDVÕYDVLWԥVLNLPL Ped. elm. nam. dis. avtoref. BDNÕ
1999, 21 s.
+ԥVԥQRYD7$5L\D]L\\DWWԥOLPLQGԥLQWXLVL\D%DNÕ$'381998,
35 s.
+VH\QRYԤø0DTVXGRY)4$]ԥUED\FDQGDUL\D]L\\DW %DNÕ
³(OP´QԥúUL\\DWÕV
+VH\QRYD655L\D]L\\DWGDQPXPLOԥúGLULFLYԥLQNLúDIetdirici
PԥVԥOԥOԥUYDVLWԥVLOԥQԥ]ԥULELOLNOԥULQYHULOPԥVLYԥ
P|KNԥPOԥQGLULOPԥVLPHWRGLNDVÕ9,,- ;,VLQLIOԥU3HGHOP nam.
GLVDYWRUHIHU%DNÕ22 s.
øEUDKLPRY$%0ԥPPԥGRYø%5L\D]L\\DW-0ԥVԥOԥYԥPLVDOODU
KԥOOLLOԥ%DNÕV
øVPD\ÕORYD6&5L\D]L\\DW-hPXPWԥKVLOPԥNWԥEOԥULQLQ 6-FÕVLQIL
oQGԥUVOLN%DNÕV
øVPD\ÕORYD6&5L\D]L\\DW-0ԥOOLPoQPHWRGLNYԥVDLW %DNÕ
2014, 223 s.
øVPD\ÕORYD6&5L\D]L\\at-hPXPWԥKVLOPԥNWԥEOԥULQLQ7-FÕVLQIL
oQGԥUVOLN%DNÕV
34. øVPD\ÕORYD6&5L\D]L\\DW-0ԥOOLPoQPHWRGLNYԥVDLW%DNÕ
2014, 223 s.
35. .D]ÕPRY16+ԥPLGRY665L\D]L\\DWÕQWԥGULVLPHWRGLNDVÕ /
%DNÕV
.ROPRTRURY$1+ԥQGԥVԥ2UWDPԥNWԥELQ-8-FLVLQLIOԥULoQGԥUV
371
 YԥVDLWL%DNÕ0DDULIV
.ROPRTRURY$1&ԥEUYԥDQDOL]LQEDúODQ÷ÕFÕ;-XI sinif).
hPXPWԥKVLO  PԥNWԥEOԥULoQGԥUVOLN%DNÕ0DDULI  V
4ԥKUԥPDQRY$EGXOOD“Ümumi orta tԥhsil sԥviyyԥsinin yeni fԥnn
kurikuOXPODUÕQÕQWԥtbiqi üzrԥ” tԥlim kursunun LúWLUDNoLODULon
tԥOLPPDWHULDOÕ%DNÕ 68 s.
4ԥKUԥPDQRYD105L\D]L\yat-'ԥUVOLN%DNÕ160 s.
4ԥKUԥPDQRYD105L\aziyyat-0ԥOOLPoQPHWRGLN YԥVDLW
%DNÕ2011, 176 s.
4ԥKUԥPDQRYD105L\D]L\\DW-'ԥUVOLN%DNÕ s.
4ԥKUԥPDQRYD105L\D]L\\DW-0ԥOOLPoQPHWRGLN YԥVDLW
%DNÕV
4ԥKUԥPDQRYD105L\D]L\\DW-'ԥUVOLN%DNÕ5DGLXV 2015,222 s.
4ԥKUԥPDQRYD105L\D]L\\Dt-0ԥOOLPoQPHWRGLN YԥVDLW
%DNÕV
4ԥKUԥPDQRYD105L\D]L\\DW-'ԥUVOLN %DNÕ5DGLXVV
4ԥKUԥPDQRYD105L\D]L\\DW-90ԥOOLPoQPHWRGLNYԥVDLW 
%DNÕV
4RFD\HYD/ø0ԥVԥOԥKԥOOLYDVLWԥVLOԥUL\D]L\\DWWԥOLPLQLQKԥ\DWOD
ԥODTԥOԥQQGLULOPԥVL,,,-,93HGHOPQDPGLVDYWRUHI%DNÕ
27 s.
4XOL\HYԤ$5L\D]L\\DWÕQWԥdrisindԥ ümumilԥúGLUPԥ / BDNÕ 2009,
425 s.
49. Quliyev Ԥ.A. Hԥndԥsԥ mԥsԥlԥlԥUL%DNÕV
4XOL\HYԤ$5L\D]L\\DWÕQPԥsԥlԥ vasitԥsilԥ tԥNUDUÕ%DNÕ 88 s
4XOL\HYԤ$&ԥbrin mԥsԥlԥ vasitԥsilԥ yekun tԥNUDUÕ%DNÕ
235 s.
0DUNXúHYLo$ø-FLVLQLIGԥ&ԥEU0ԥOOLPOԥUoQYԥVDLW%DNÕ
Maarif, 1977, 275 s.
53. Melnikova N.B. 7-FLVLQLIGԥKԥQGԥVԥ0ԥOOLPOԥUoQYԥVDLW%DNÕ
Maarif, 1986, 162 s.
0ԥPPԥGRYD(1$]ԥUED\FDQGDPXPWԥKVLOPԥNWԥEGԥUVOLNOԥULQLQ
LQNLúDILVWLTDPԥWOԥUL-2007-FLLOOԥU3HGHOPQDPGLV
DYWRUHI%DNÕV
55. MԥmmԥGRYԤԤ0ԥktԥEUL\D]L\\DWÕQÕQPRGHOOԥúGLUPԥ üsulu ilԥ
tԥlimi (dԥrs vԥVDLWL%DNÕ s.
0ԥPPԥGRYԤ0(OHPHQWDUUL\D]L\\DWGԥUVYԥVDLWL%DNÕ$'38
2012, 835 s.
0ԥUGDQRY0&YԥEDúTDODUÕ5L\D]L\\DW-hPXPWԥKVLOPԥNWԥEOԥ -
rinin 5-ci sinfi oQGԥUVOLN%DNÕ dDúÕR÷OX 272 s.
0ԥUGDQRY0&YԥEDúTDODUÕ5L\D]L\\DW-hPXPWԥKVLO PԥNWԥE
OԥULQLQ-FÕVLQILoQGԥUVOLN%DNÕdDúÕR÷OXV
0ԥUGDQRY0&YԥEDúTDODUÕ&ԥEU-  hPXPWԥKVLOPԥNWԥEOԥULQLQ
7-FÕVLQILoQGԥUVOLN%DNÕdDúÕR÷OX 334 s.
372
0ԥUGDQRY0&YԥEDúTDODUÕ&ԥEU-  hPXPWԥKVLOPԥNWԥEOԥULQLQ
8-FÕVLQILoQGԥUVOLN%DNÕdDúÕR÷OXV
0ԥUGDQRY0&YԥEDúTDODUÕ&ԥEU-  hPXPWԥKVLOPԥNWԥEOԥULQLQ
9-FXVLQILoQGԥUVOLN%DNÕdDúÕR÷OXV
0LU]ԥ\HY66+VH\QRYø+&ԥEU-0ԥVԥOԥYԥPLVDOODUKԥOOLLOԥ
%DNÕ2FDTV
0ԥUGDQRY0&0LU]ԥ\HY66+ԥQGԥVԥ-hPXPWԥKVLOPԥNWԥE-
OԥULQLQ-ci sinfi oQGԥUVOLN%DNÕdDúÕR÷OX 2007, 159 s.
0ԥUGDQRY0&0LU]ԥ\HY66+ԥQGԥVԥ-hPXPWԥKVLO PԥNWԥEOԥ-
rinin 8-FLVLQILoQGԥUVOLN%DNÕdDúÕR÷OX 2004,182 s.
0ԥUGDQRY0&0LU]ԥ\HY66+ԥQGԥVԥ-hPXPWԥKVLO PԥNWԥEOԥ-
rinin 9-FLVLQILoQGԥUVOLN%DNÕV
66. 0LU]ԥ\HY666DGÕTRYù0+ԥQGԥVԥ-9. 0ԥVԥOԥ YԥWDSúÕUÕTODUKԥOOL
LOԥELUOLNGԥ%DNÕdDúÕR÷OXV
0XUTX]RY(11ԥVUԥGGLQ7XVLQLQSHGDTRML-SVL[RORMLJ|UúOԥUL3HG
HOPQDPGLVDYWRUHI%DNÕV
1ԥEL\HY$.5L\D]LLVEDWPXPWԥKVLOPԥNWԥEOԥULQGԥúDJLGOԥULQ
PԥQWLTLWԥIԥNNUQQLQNLúDIHWGLULOPԥVLYDVLWԥVLNLPL3HGHOP
QDPGLVDYWRUHI%DNÕV
1RYUX]RYD;76WHUHRPHWUL\DPԥVԥOԥOԥULQLQYHNWRUODUFԥEULQLQ
WԥWELTLLOԥKԥOOLQGԥNRPS\XWHUOԥUGԥQLVWLIDGԥ3HG elm. nam. dis.
avtoref. %DNÕV
3DúD\HYԤ;5VWԥPRY)$3HGDTRJLND%DNÕ 462 s.
3RTHUHORY$9+ԥQGԥVԥ2UWDPԥNWԥEOԥULQ  -VLQLIOԥULoQGԥUV
YԥVDLWL%DNÕV
72. 5L\D]L\\DWIԥQQL]UԥWԥKVLOSURTUDPÕNXULNXOXPX,-XI VLQLIOԥU
%DNÕV
6DGÕTRY1$+ԥPLGRY665L\D]L\\DWÕQWԥGULVLPHWRGLNDVÕ%DNÕ
ADPU, 1979, 98 s.
6ԥIԥUOLø6hPXPWԥKVLORUWDPԥNWԥEOԥULQGԥUL\D]L\\DWÕQFR÷UDIL\DLOԥ
ԥODTԥOL|\UԥQLOPԥVLQLQUL\D]L\\DWWԥOLPLNH\IL\\ԥWLQLQ\NVԥOGLO
PԥVLQԥWԥVLUL3HGHOPQDPGLV DYWRUHI%DNÕV
75. 6OH\PDQRY)6øEWLGDLPԥNWԥEGԥUL\D]L\\DWWԥOLPLQLQPԥVԥOԥKԥOOL
YDVLWԥVLOԥoSWLPDOODúGÕUÕOPDVÕ3HGHOPQDPGLVDYWRUHI%DNÕ
1995, 24 s.
³7ԥKVLOKDTTÕQGD´$]ԥUED\FDQ5HVSXEOLNDVÕQÕQ4DQXQX%DNÕ
Hüquq, 2009, 20 s.
77. 7ԥOԥEԥ4ԥEXOX]Uԥ'|YOԥWNRPLVVL\DVÕ4ԥEXOLPWDKDQODUÕQÕQPԥ]-
PXQXQXQXQLQNLúDIdinaPLNDVÕ5L\D]L\\DW%DNÕ310 s.
hPXPWԥKVLOPԥNWԥEOԥULQWԥGULVIԥQOԥULQGԥQkurikulum. %DNÕ7ԥKVLO
2012, 88 s.
9H\VRYD  =$)ԥDOLQWHUDNWLYWԥOLPPԥOOLPoQYԥVDLW%DNÕ
2007, 150 s.
<DTXERY0+4ԥKUԥPDQOÕ0øhPXPWԥKVLOPԥNWԥEOԥULQLQV-XI
373
 sinifOԥULoQUL\D]L\\DWGDQWԥGULVPDWHULDOÕQÕQWHPDWLNSODQÕYԥ 
\R[ODPD\D]ÕLúLQPXQԥOԥUL%DNÕdDúÕR÷OX184 s.
<DTXERY0+øVPD\ÕORY7;5L\D]L\\DW0ԥVԥOԥYԥPLVDOODU'ԥUV
YԥVDLWL%DNÕ³dDúÕR÷OX´V

5XVGLOLQGԥ
82. ȺɪɝɭɧɨɜȻɂȻɚɥɤɆȻȽɟɨɦɟɬɪɢɱɟɫɤɢɟɩɨɫɬɪɨɟɧɢɹɧɚɩɥɨɫ-
ɤɨɫɬɢ / Ɇɨɫɤɜɚɫɬ
83ȺɪɯɢɩɨɜɘɊ, ȻɥɚɠɤɨɊɂ. Ɇɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɟɦɟɬɨɞɵɜ ɝɟɨɝ-
ɪɚɮɢɢ / ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɬɜɨɄɚɡɚɧɫɤɨɝɨɍɧɢɜɟɪɫɢɬɟɬɚ
ɫɬ
84Ⱥɥɝɟɛɪɚɍɱɟɛɞɥɹɤɥɨɛɳɟɨɛɪɚɡɨɜɚɬɭɱɪɟɠɞɟɧɢɣ
ɘɇɆɚɤɚɪɵɱɟɜɇȽɆɢɧɞɸɤ Ʉɂɇɟɲɤɨɜɉɨɞɪɟɞ
ɋȺɌɟɥɹɤɨɜɫɤɨɝɨ4-ɟ ɢɡɞ— Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ- ɫ
85Ⱥɥɝɟɛɪɚɍɱɟɛɞɥɹɤɥɨɛɳɟɨɛɪɚɡɨɜɚɬɭɱɪɟɠɞɟɧɢɣ
ɘɇ ɆɚɤɚɪɵɱɟɜɇȽɆɢɧɞɸɤɄɂɇɟɲɤɨɜɉɨɞ ɪɟɞ
ɋȺɌɟɥɹɤɨɜɫɤɨɝɨ-ɟɢɡɞ- Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ- ɫ
86Ⱥɥɝɟɛɪɚɍɱɟɛɞɥɹɤɥɨɛɳɟɨɛɪɚɡɨɜɚɬɭɱɪɟɠɞɟɧɢɣ
ɘɇ ɆɚɤɚɪɵɱɟɜɇȽɆɢɧɞɸɤɄɂɇɟɲɤɨɜɉɨɞ ɪɟɞ
ɋȺɌɟɥɹɤɨɜɫɤɨɝɨ-ɟɢɡɞ- Ɇ ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ- ɫ
87ȺɥɝɟɛɪɚȾɥɹɤɥɍɱɟɛɩɨɫɨɛɢɟɞɥɹɭɱɚɳɢɯɫɹɲɤɢ ɤɥɚɫɫɨɜɫ
ɭɝɥɢɡɭɱ ɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢɇəȼɢɥɟɧɤɢɧȺɇȼɢɥɟɧɤɢɧ
ȽɋɋɭɪɜɢɥɥɨɢɞɪɩɨɞɪɟɞɇəȼɢɥɟɧɤɢɧɚɆɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ
1995, ɫ
88ȺɥɝɟɛɪɚȾɥɹɤɥɍɱɟɛɩɨɫɨɛɢɟɞɥɹɭɱɚɳɢɯɫɹɲɤɢ ɤɥɚɫɫɨɜɫ
ɭɝɥɢɡɭɱɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢɇəȼɢɥɟɧɤɢɧȺɇ ȼɢɥɟɧɤɢɧ
ȽɋɋɭɪɜɢɥɥɨɢɞɪɩɨɞɪɟɞɇəȼɢɥɟɧɤɢɧɚɆɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ
1996, ɫ
89Ⱥɥɝɟɛɪɚɢɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɣɚɧɚɥɢɡɞɥɹɤɥɚɫɫɚɍɱɟɛɩɨɫɨɛɢɟ
ɞɥɹɭɱɚɳɢɯɫɹɲɤɢɤɥɚɫɫɨɜɫɭɝɥɢɡɭɱɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢ
ɇəȼɢɥɟɧɤɢɧɈɋɂɜɚɲɟɜ-ɆɭɫɚɬɨɜɋɂɒɜɚɪɰɛɭɪɞɆ
ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
90Ⱥɥɝɟɛɪɚɢɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɣɚɧɚɥɢɡɞɥɹɤɥɚɫɫɚɍɱɟɛɩɨɫɨɛɢɟ
ɞɥɹɭɱɚɳɢɯɫɹɲɤɢɤɥɚɫɫɨɜɫɭɝɥɢɡɭɱɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢ
ɇə ȼɢɥɟɧɤɢɧɈɋɂɜɚɲɟɜ-Ɇɭɫɚɬɨɜ ɋɂɒɜɚɪɰɛɭɪɞɆ
ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
91Ⱥɥɝɟɛɪɚɢɧɚɱɚɥɚɚɧɚɥɢɡɚɍɱɟɛɞɥɹ-ɤɥɫɪɟɞɲɤ
Ⱥɇ ɄɨɥɦɨɝɨɪɨɜȺɆȺɛɪɚɦɨɜɘɉɆɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ,
ɫ
92. ȻɚɥɥȽȺɌɟɨɪɢɹɭɱɟɛɧɵɯɡɚɞɚɱɩɫɢɯɨɥɨɝɨ-ɩɟɞɚɝɨɝɢɱɟɫɤɢɣ
ɚɫɩɟɤɬ / Ɇɉɟɞɚɝɨɝɢɤɚ, ɫ
93ȻɚɧɬɨɜɚɆȺȻɟɥɶɬɸɤɨɜɚȽȼɆɟɬɨɞɢɤɚɩɪɟɩɨɞɚɜɚɧɢɹ ɦɚɬɟ-
ɦɚɬɢɤɢɜ  ɧɚɱɚɥɶɧɵɯɤɥɚɫɫɚɯ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ 1973, ɫ
374
94ȻɚɲɦɚɤɨɜɆɂȺɥɝɟɛɪɚɢɧɚɱɚɥɚɚɧɚɥɢɡɚ. ɍɱɟɛɞɥɹ-11 ɤɥ
ɫɪɟɞɲɤɆɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟɫ
95ȻɚɲɦɚɤɨɜɆɂɊɟɡɧɢɤɇȺɊɚɡɜɢɬɢɟɜɢɡɭɚɥɶɧɨɝɨɦɵɲɥɟɧɢɹɧɚ
ɭɪɨɤɚɯɆɚɬɟɦɚɬɢɤɢ //Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ— 1991.- ʋɫ-8.
96ȻɨɝɚɱɟɜɚȽɂɄɦɟɬɨɞɢɤɟɲɤɨɥɶɧɢɤɨɜIV-V ɤɥɚɫɫɨɜ ɚɧɚɥɢɡɭ
ɬɟɤɫɬɨɜɵɯɁɚɞɚɱ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ  - ʋɫ-38.
97ȻɨɥɬɹɧɫɤɢɣȼȽɇɭɠɧɚɥɢɩɪɨɜɟɪɤɚɩɪɢɪɟɲɟɧɢɢɬɟɤɫɬɨɜɵɯ
ɡɚɞɚɱɧɚcɨɫɬɚɜɥɟɧɢɟɭɪɚɜɧɟɧɢɣ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ-
ʋɫ-45
98ȻɪɚɞɢɫȼɆɆɟɬɨɞɢɤɚɩɪɟɩɨɞɚɜɚɧɢɹɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢɜɫɪɟɞɧɟɣ
ɲɤɨɥɟ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
99ȼɚɜɢɥɨɜȼȼɆɟɥɶɧɢɤɨɜɂɂɁɚɞɚɱɢɩɨɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟɍɪɚɜɧɟɧɢɹ
ɢɧɟɪɚɜɟɧɫɬɜɚ / Ɇɇɚɭɤɚ, ɫ
100ȼɚɜɢɥɨɜȼȼɆɟɥɶɧɢɤɨɜɂɂɁɚɞɚɱɢɩɨɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟȺɥɝɟɛɪɚ /
Ɇɇɚɭɤɚ, ɫ
101ȼɢɥɟɧɤɢɧɇəɂɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟɤɨɨɪɞɢɧɚɬɧɨɝɨɥɭɱɚɞɥɹɪɟɲɟ-
ɧɢɹɡɚɞɚɱɧɚȾɜɢɠɟɧɢɟ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟʋ
ɫ-41.
102ȼɢɥɟɧɤɢɧɇə ɆɚɬɟɦɚɬɢɤɚɤɥɚɫɫɍɱɟɛȾɥɹɭɱɚɳɢɯɫɹ
ɨɛɳɟɨɛɪɚɡɨɜɚɬɭɱɪɟɠɞɟɧɢɣ / ɆɆɧɟɦɨɡɢɧɚ ɫ
103ȼɢɥɟɧɤɢɧɇəɆɚɬɟɦɚɬɢɤɚɤɥɚɫɫɍɱɟɛȾɥɹ ɭɱɚɳɢɯɫɹ
ɨɛɳɟɨɛɪɚɡɨɜɚɬɭɱɪɟɠɞɟɧɢɣ /ɆɆɧɟɦɨɡɢɧɚ0ɫ
104ȼɥɚɞɢɦɢɪɨɜȼɋɉɨɧɬɪɹɝɢɧɅɋɈɲɤɨɥɶɧɨɦ ɦɚɬɟɦɚ-
ɬɢɱɟɫɤɨɦ ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɟ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ 1979.- ʋ
ɫ-14.
105ȼɨɥɨɞɚɪɫɤɢɣ  ȼȿɎɢɡɢɱɟɫɤɢɟɡɚɞɚɱɢɧɚɭɪɨɤɚɯɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢ //
Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ— 1976. ʋɫ-38.
106ȼɵɝɨɬɫɤɢɣɅɋɉɟɞɚɝɨɝɢɱɟɫɤɚɹɩɫɢɯɨɥɨɝɢɹ / Ɇɉɟɞɚɝɨɝɢɤɚ
1991, ɫ
107ȼɵɝɨɬɫɤɢɣɅɋɆɵɲɥɟɧɢɟɢɪɟɱɶ / ɆɅɚɛɢɪɢɧɬ 1999, ɫ
108ȼɵɝɨɞɫɤɢɣɆəȺɪɢɮɦɟɬɢɤɚɢɚɥɝɟɛɪɚɜɞɪɟɜɧɟɦɦɢɪɟ // Ɇ
ɇɚɭɤɚ 1967, ɫ
109ȽɚɥɶɩɟɪɢɧɉəɆɟɬɨɞɵɨɛɭɱɟɧɢɹɢɭɦɫɬɜɟɧɧɨɟ ɪɚɡɜɢɬɢɟ
ɲɤɨɥɶɧɢɤɨɜ / Ɇɉɟɞɚɝɨɝɢɤɚɫ
110Ƚɚɥɶɩɟɪɢɧɉəɉɫɢɯɨɥɨɝɢɹɤɚɤɨɛɴɟɤɬɢɜɧɚɹɧɚɭɤɚ Ɇ
ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
111Ƚɟɨɦɟɬɪɢɹɍɱɟɛɞɥɹ-ɤɥɫɪɟɞɲɤ-,&Ⱥɬɚɧɚɫɹɧ
ȼɎ ȻɭɬɭɡɨɜɋȻɄɚɞɨɦɰɟɜɢɞɪɆɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
112Ƚɟɨɦɟɬɪɢɹɍɱɟɛɞɥɹ-ɤɥɫɪɟɞɲɤ-,&Ⱥɬɚɧɚɫɹɧ
ȼɎȻɭɬɭɡɨɜɢɞɪɆɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
113ȽɢɧɝɭɥɢɫɗɀɊɚɡɜɢɬɢɟɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɯɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɟɣ
ɭɱɚɳɢɯɫɹ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ1990.- ʋɫ-17.
114ȽɪɭɞɟɧɨɜəɂɆɟɬɨɞɵɭɫɜɨɟɧɢɹɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɯɩɪɟɞɥɨ-
ɠɟɧɢɣɆɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, 326 ɫ
375
115Ƚɪɭɞɟɧɨɜəɂɋɨɜɟɪɲɟɧɫɬɜɨɜɚɧɢɟɦɟɬɨɞɢɤɢɪɚɛɨɬɵɭɱɢɬɟɥɹ
ɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢɄɧɢɝɚɞɥɹɭɱɢɬɟɥɹ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
116Ƚɪɭɞɟɧɨɜəɂɍɫɥɨɜɢɹɚɤɬɢɜɢɡɚɰɢɢɦɵɫɥɢɬɟɥɶɧɨɣ ɞɟɹɬɟɥɶ-
ɧɨɫɬɢɭɱɚɳɢɯɫɹ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ 1988. ʋɫ.18-21.
117ȽɭɛɚɋȽɊɚɡɜɢɬɢɟɭɭɱɚɳɢɯɫɹɢɧɬɟɪɟɫɚɤɩɨɢɫɤɭɢ ɢɫɫɥɟɞɨ-
ɜɚɧɢɸɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɯɡɚɤɨɧɨɦɟɪɧɨɫɬɟɣ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜ
ɲɤɨɥɟ, ʋc.19-22.
118ȾɚɜɵɞɨɜȼȼȼɢɞɵɨɛɨɛɳɟɧɢɹɜɨɛɭɱɟɧɢɢɅɨɝɢɤɨ-
ɩɫɢɯɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɟɩɪɨɛɥɟɦɵɩɨɫɬɪɨɟɧɢɹɭɱɟɛɧɵɯɩɪɟɞɦɟɬɨɜ /
Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, 284 ɫ
119ȾɚɜɵɞɨɜȼȼɌɟɨɪɢɹɪɚɡɜɢɜɚɸɳɟɝɨɨɛɭɱɟɧɢɹ / Ɇɉɨɥɢɝ-
ɪɚɮɢɫɬɶ 1996, ɫ
120Ⱦɚɜɵɞɨɜȼȼȼɢɞɵɨɛɨɛɳɟɧɢɹɜɨɛɭɱɟɧɢɢ / Ɇɉɟɞɚɝɨɝɢɤɚ
1972, ɫ
121Ⱦɚɜɵɞɨɜȼȼɉɪɨɛɥɟɦɵɪɚɡɜɢɜɚɸɳɟɝɨɨɛɭɱɟɧɢɹ / Ɇ ɉɟɞɚ-
ɝɨɝɢɤɚ, ɫ
122. Ⱦɚɥɢɧɝɟɪȼ.Ⱥ. Ɉɬɟɦɚɬɢɤɟɭɱɟɛɧɵɯɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ// Ɇɚɬɟɦɚ-
ɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ. – ʋɫ. 7-10.
123ȾɚɥɢɧɝɟɪȼȺɆɟɬɨɞɢɤɚɪɟɚɥɢɡɚɰɢɢ ɜɧɭɬɪɢɩɪɟɞɦɟɬɧɵɯ
ɫɜɹɡɟɣɩɪɢɨɛɭɱɟɧɢɢɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟ Ʉɧɢɝɚɞɥɹɭɱɢɬɟɥɹ / Ɇ
ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
124ȾɚɥɢɧɝɟɪȼȺɆɟɬɨɞɢɤɚɨɛɭɱɟɧɢɹɭɱɚɳɢɯɫɹɞɨɤɚɡɚɬɟɥɶɫɬɜɭ
ɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɯɩɪɟɞɥɨɠɟɧɢɣɄɧɢɝɚɞɥɹɭɱɢɬɟɥɹ / Ɇ
ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ 2005. –ɫ
125ȾɨɪɨɮɟɟɜȽȼɉɟɪɟɮɨɪɦɭɥɢɪɨɜɤɚɡɚɞɚɱɢɄɜɚɧɬʋ
ɫ. 53-59.
126ȾɨɪɨɮɟɟɜȽȼɈɫɨɫɬɚɜɥɟɧɢɢɰɢɤɥɨɜɜɡɚɢɦɨɫɜɹɡɚɧɧɵɯɡɚɞɚɱ
Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟʋɫ. 34-39.
127ȾɨɪɨɮɟɟɜȽȼɒɚɪɵɝɢɧɂɎɆɚɬɟɦɚɬɢɤɚ-ɤɥɚɫɫ / Ɇ
ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
128. ȿɩɢɲɟɜɚɈȻɄɪɭɩɢɱȼɂɍɱɢɬɶɲɤɨɥɶɧɢɤɨɜ ɭɱɢɬɶɫɹ
ɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟ / Ɇ ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
129ɂɝɧɚɬɶɟɜȼȺɂɝɧɚɬɶɟɜɇɂɒɨɪəȺɋɛɨɪɧɢɤɡɚɞɚɱɢ ɭɩ-
ɪɚɠɧɟɧɢɣɩɨȺɪɢɮɦɟɬɢɤɟ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
130ɄɚɧɢɧȿɋɇɚɝɢɛɢɧɎɎɁɚɤɥɸɱɢɬɟɥɶɧɵɣɷɬɚɩɪɟɲɟɧɢɹ
ɭɱɟɛɧɵɯɡɚɞɚɱɉɪɟɩɨɞɚɜɚɧɢɟɚɥɝɟɛɪɵɢɝɟɨɦɟɬɪɢɢɜɲɤɨɥɟ
ɉɨɫɨɛɢɟɞɥɹɭɱɢɬɟɥɟɣ / Ɇ ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
131ɄɚɪɟɥɢɧɚɌɆ ɆɟɬɨɞɵɩɪɨɛɥɟɦɧɨɝɨɨɛɭɱɟɧɢɹɆɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜ 
ɲɤɨɥɟ ʋɫ. 31-32.
132ɄɢɩɧɢɫɂɆɁɚɞɚɱɢɧɚɫɨɫɬɚɜɥɟɧɢɟɭɪɚɜɧɟɧɢɣɢ ɧɟɪɚɜɟɧɫɬɜ
ɉɨɫɨɛɢɟɭɱɢɬɟɥɟɣ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
133ɄɨɜɚɥɟɧɤɨȼȽȾɢɞɚɤɬɢɱɟɫɤɢɟɢɝɪɵɧɚɭɪɨɤɚɯɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢ
Ʉɧɢɝɚɞɥɹɭɱɢɬɟɥɹ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ 1990, ɫ
134ɄɨɥɟɫɧɢɤɨɜɚɋɂɊɟɲɟɧɢɟɫɥɨɠɧɵɯɡɚɞɚɱȿȽɗɩɨɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟ
376
 9-11 ɤɥɚɫɫɵ / Ɇȼɚɤɨ 2011, ɫ
135ɄɨɫɬɪɢɤɢɧɚɇɉɁɚɞɚɱɢɩɨɜɵɲɟɧɧɨɣɬɪɭɞɧɨɫɬɢɜ
ɤɭɪɫɟɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟ-ɤɥɚɫɫɨɜ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ ɫ
136ɄɨɥɦɨɝɨɪɨɜȺɇɆɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɟɟɢɫɬɨɪɢɱɟɫɤɨɦɪɚɡɜɢɬɢɢ / Ɇ
ɇɚɭɤɚ 1991, ɫ
137ɄɨɥɦɨɝɨɪɨɜȺɇɋɟɦɟɧɨɜɢɱȺɎȽɟɨɦɟɬɪɢɹɍɱɟɛɧɨɟ ɩɨɫɨ-
ɛɢɹɞɥɹ-8 ɤɥɚɫɫɨɜɫɪɟɞɧɟɣɲɤɨɥɵ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ,
ɫ
138ɄɨɥɦɨɝɨɪɨɜȺɇɑɟɪɤɚɫɨɜɊɋ) Ɉɭɱɟɛɧɨɦɩɨɫɨɛɢɢ ©Ƚɟɨ-
ɦɟɬɪɢɹ-8» // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟʋɫ-42.
139ɄɨɥɹɝɢɧɘɆɁɚɞɚɱɢɜɨɛɭɱɟɧɢɢɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟ / ɑ,Ɇ
ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
140ɄɨɥɹɝɢɧɘɆɁɚɞɚɱɢɜɨɛɭɱɟɧɢɢɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟ / ɑ,, Ɇ
ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
141ɄɨɥɹɝɢɧɘɆɆɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɟɡɚɞɚɱɢɤɚɤɫɪɞɫɬɜɨɨɛɭɱɟɧɢɹɢ
ɪɚɡɜɢɬɢɹɭɱɚɳɢɯɫɹɫɪɟɞɧɟɣɲɤɨɥɵ: Ⱥɜɬɨɪɟɮɞɢɫɞɨɤɬɩɟɞ
ɧɚɭɤɆ, ɫ
142ɄɨɥɹɝɢɧɘɆɆɟɬɨɞɢɤɚɩɪɟɩɨɞɚɜɚɧɢɹɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢɜ ɫɪɟɞɧɟɣ
ɲɤɨɥɟ Ɉɛɳɚɹɦɟɬɨɞɢɤɚ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
143ɄɨɥɹɝɢɧɘɆɆɟɬɨɞɢɤɚɩɪɟɩɨɞɚɜɚɧɢɹɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢɜɫɪɟɞɧɟɣ
ɲɤɨɥɟɑɚɫɬɧɵɟɦɟɬɨɞɢɤɢ /Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ1977, ɫ
144ɄɨɥɹɝɢɧɘɆɍɱɢɫɶɪɟɲɚɬɶɡɚɞɚɱɢ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ,
ɫ
145ɄɨɥɹɝɢɧɘɆɅɭɤɚɧɤɢɧȽɅɈɫɧɨɜɧɵɟɩɨɧɹɬɢɹɜɲɤɨɥɶɧɨɦ
ɤɭɪɫɟɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢ/ Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ 112 ɫ
146ɄɪɚɣɡɦɚɧɆɉɊɟɲɟɧɢɟɡɚɞɚɱɪɚɡɥɢɱɧɵɦɢɫɩɨɫɨɛɚɦɢ // Ɇɚɬɟ-
ɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ-ʋɋ-19.
147ɄɪɭɩɢɱȼɂɌɟɨɪɟɬɢɱɟɫɤɢɟɨɫɧɨɜɵɨɛɭɱɟɧɢɹɪɟɲɟɧɢɸ
ɲɤɨɥɶɧɵɯ  ɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɯɡɚɞɚɱ / Ɇɉɪɨɦɟɬɟɣ, ɫ
148. ɄɪɵɝɨɜɫɤɚɹɋɊɨɥɶɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹɜɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɨɣɞɟɹɬɟɥɶ-
ɧɨɫɬɢɭɱɚɳɢɯɫɹ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ-ʋɋ-46.
149ɄɭɬɚɫɨɜȺȺɗɥɟɦɟɧɬɵɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɨɣɥɨɝɢɤɢ / Ɇɉɪɨɫ-
ɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
150ɄɭɲɧɢɪɂȺȼɨɫɩɢɬɚɧɢɟɬɜɨɪɱɟɫɤɨɣɚɤɬɢɜɧɨɫɬɢɭɱɚɳɢɯɫɹɧɚ
ɭɪɨɤɚɯɩɨɜɬɨɪɟɧɢɹɝɟɨɦɟɬɪɢɢ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜ  ɲɤɨɥɟ-
ʋ. ɫ.12-20.
151ɅɟɨɧɬɶɟɜȺɇȾɟɹɬɟɥɶɧɨɫɬɶɋɨɡɧɚɧɢɟɅɢɱɧɨɫɬɶ / Ɇ 
ɉɨɥɢɬɢɡɞɚɬ, ɫ
152ɅɟɨɧɬɶɟɜȺɇɉɪɨɛɥɟɦɵɪɚɡɜɢɬɢɹɩɫɢɯɢɤɢ / Ɇ ɇɚɭɤɚ,
ɫ
153Ʌɟɪɧɟɪɂəɉɪɨɰɟɫɫɨɛɭɱɟɧɢɹɢɟɝɨɡɚɤɨɧɨɦɟɪɧɨɫɬɢ / Ɇ
ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ 1980,ɫ
154ɅɢɦɚɧɆɆɒɤɨɥɶɧɢɤɚɦɨɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟɢɦɚɬɟɦɚɬɢɤɚɯ /
Ɇ ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
377
155ɅɨɦɨɧɨɫɨɜȺȼɋɪɟɞɧɹɹɫɤɨɪɨɫɬɶ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ1991.
ʋɫ.65-66.
156ɅɹɩɢɧɋȿɢɞɪɆɟɬɨɞɢɤɚɩɪɟɩɨɞɚɜɚɧɢɹɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢɜ ɜɨɫɦɢ-
ɥɟɬɧɟɣɲɤɨɥɟ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
157ɆɚɤɚɪɵɱɟɜɘɇɆɢɧɞɸɤɇȽȺɥɝɟɛɪɚɍɱɟɛɧɢɤɞɥɹɤɥɚɫɫɚ
ɫɪɟɞɧɟɣɲɤɨɥɵ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
158ɆɚɤɚɪɵɱɟɜɘɇɆɢɧɞɸɤɇȽ  Ɉɭɱɟɛɧɨɦɩɨɫɨɛɢɢɩɨɚɥɝɟɛɪɚ
ɞɥɹVII ɤɥɚɫɫɚ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜ  ɲɤɨɥɟ, -ʋɫ.31-38.
159ɆɚɧɢɤɨɜɚɎȽɁɚɞɚɱɢɷɤɨɥɨɝɢɱɟɫɤɨɝɨɫɨɞɟɪɠɚɧɢɹ // Ɇɚɬɟ-
ɦɚɬɢɤɚɜ ɲɤɨɥɟ- ʋɫ.17-20.
160Ɇɚɬɸɲɤɢɧ$0ɉɪɨɛɥɟɦɧɵɟɫɢɬɭɚɰɢɢɜɦɵɲɥɟɧɢɢɢɨɛɭ-
ɱɟɧɢɢ / Ɇɉɟɞɚɝɨɝɢɤɚ, ɫ
161ɆɚɯɦɭɬɨɜɆɂɉɪɨɛɥɟɦɧɨɟɨɛɭɱɟɧɢɟ / Ɇɉɟɞɚɝɨɝɢɤɚ,
ɫ
162ɆɚɯɦɭɬɨɜɆɂɈɪɝɚɧɢɡɚɰɢɹɩɪɨɛɥɟɦɧɨɝɨɨɛɭɱɟɧɢɹɜɲɤɨɥɟ
Ʉɧɢɝɚɞɥɹɍɱɢɬɟɥɹ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
163ɆɟɞɜɟɞɟɜɚɈɋɊɚɡɜɢɬɢɟɤɨɦɛɢɧɚɬɨɪɧɨɝɨɫɬɢɥɹɦɵɲɥɟɧɢɹ //
Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ ʋ. ɫ.49-51.
164Ɇɟɥɟɲɤɨɋɂɉɪɨɛɥɟɦɧɨɟɨɛɭɱɟɧɢɟɜɫɨɜɪɟɦɟɧɧɨɣɲɤɨɥɟ /
Ɇɧɇɚɪɨɞɧɚɹɚɫɜɟɬɚ, ɫ
165. Ɇɟɧɱɢɧɫɤɚɹ+$ɉɪɨɛɥɟɦɵɭɱɟɧɢɹɢɭɦɫɬɜɟɧɧɨɝɨ ɪɚɡɜɢɬɢɹ
ɲɤɨɥɶɧɢɤɨɜ / Ɇɉɟɞɚɝɨɝɢɤɚɫ
166ɆɟɬɟɥɶɫɤɢɣɇȼȾɢɞɚɤɬɢɤɚɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢ / Ɇɢɧɫɤ, ɫ
167Ɇɟɬɟɥɶɫɤɢɣɇȼɉɫɢɯɨɥɨɝɨ-ɩɟɞɚɝɨɝɢɱɟɫɤɢɟɨɫɧɨɜɵɞɢɞɚɤɬɢɤɢ
Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɢ / Ɇɢɧɫɤȼɵɲɲɤ, ɫ
168ɆɢɧɞɸɤɆȻɋɨɫɬɚɜɥɟɧɢɟɢɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ ɪɚɡɧɨɭɪɨɜɧɟɜɵɯ
ɡɚɞɚɧɢɣɞɥɹɞɢɮɮɟɪɟɧɰɢɪɨɜɚɧɧɨɣɪɚɛɨɬɵɫɭɱɚɳɢɦɫɹ //
Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ ʋɫ. 12-15.
169ɆɢɲɢɧȼɂɆɟɬɨɞɢɤɚɩɪɟɩɨɞɚɜɚɧɢɹɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢɜɫɪɟɞɧɟɣ
ɲɤɨɥɟɑɚɫɬɧɚɹɦɟɬɨɞɢɤɚ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
170ɆɨɪɨɆɂɉɵɲɤɨɥɨȺɆɆɟɬɨɞɢɤɚɨɛɭɱɟɧɢɹɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢI-IV
ɤɥɚɫɫɚɯ / Ɇ ɫ
171ɆɭɪɚɜɢɧȽɄɆɭɪɚɜɢɧɚɈȼɆɚɬɟɦɚɬɢɤɚ-ɍɱɟɛɧɢɤɞɥɹ 
ɨɛɳɟɨɛɪɚɡɨɜɚɬɟɥɶɧɵɯɭɱɪɟɠɞɟɧɢɣ / ɆȾɪɨɮɚ 2014, ɫ
172ɆɭɪɚɜɢɧɄɋɆɭɪɚɜɢɧȽɄɈɛɭɱɟɧɢɟɪɟɲɟɧɢɸɬɟɤɫɬɨɜɵɯ
ɡɚɞɚɱɜVII ɤɥɚɫɫɟ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ1992.- ʋ 2-3. ɫ. 11-15.
173ɆɹɫɧɢɤɨɜɚɌɎȽɪɚɮɢɱɟɫɤɨɟɦɨɞɟɥɢɪɨɜɚɧɢɟɜɡɚɞɚɱɚɯɧɚɞɜɢ
ɠɟɧɢɟ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ-N 5. ɫ. 78-80.
174. ɇɚɡɞɪɚɱɟɜɚɅɆɇɚɝɥɹɞɧɨɫɬɶɩɪɢɨɛɭɱɟɧɢɢɪɟɲɟɧɢɸɡɚɞɚɱ //
Ɇɚɬɟɦɚɬɢka ɜɲɤɨɥɟ-ʋ 5. ɫ. 15-17.
175ɇɟɲɤɨɜɄɂɊɭɞɧɢɰɤɚɹȼɇɆɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɤɥɚɫɫɟɆɟɬɨ-
ɞɢɱɟɫɤɨɟɩɨɫɨɛɢɟɞɥɹɭɱɢɬɟɥɟɣ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ 1982, ɫ
176ɇɢɤɨɥɶɫɤɢɣɋɆɉɨɬɚɧɨɜɆɄɢɞɪɆɚɬɟɦɚɬɢɤɚ-6 ɤɥɚɫɫ / Ɇ
ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
378
177ɇɭɪɤɗɊɌɟɥɶɝɦɚɚȺɗɆɚɬɟɦɚɬɢɤɚɍɱɟɛɧɢɤɞɥɹɤɥɚɫɫɚ
ɫɪɟɞɧɟɣɲɤɨɥɵ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
178ɈɪɟɯɨɜɎȺ Ɋɟɲɟɧɢɟɡɚɞɚɱɦɟɬɨɞɨɦɫɨɫɬɚɜɥɟɧɢɹɭɪɚɜɧɟɧɢɣ
/ Ɇ ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
179ɉɟɧɤɢɧȺɎɈɛɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢɦɟɠɩɪɟɞɦɟɬɧɨɣɫɜɹɡɢɤɭɪɫɨɜ
ɚɥɝɟɛɪɵɢɢɧɮɨɪɦɚɬɢɤɢ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ-ʋ 5.
ɫ.11-14.
180ɉɢɱɭɪɢɧɅɎɆɟɬɨɞɢɤɚɩɪɟɩɨɞɚɜɚɧɢɹɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢɜ IV-V
ɤɥɚɫɫɚɯ /Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
181ɉɨɝɨɪɟɥɨɜ$%Ƚɟɨɦɟɬɪɢɹɍɱɟɛɧɢɤɞɥɹ-ɤɥɚɫɫɨɜɫɪɟɞɧɟɣ
ɲɤɨɥɵ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
182ɉɨɣɚȾɆɚɬɟɦɚɬɢɤɚɢɩɪɚɜɞɨɩɨɞɨɛɧɵɟɪɚɫɫɭɠɞɟɧɢɹ / Ɇ
ɇɚɭɤɚ, ɫ
183ɉɨɣɚȾɆɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɨɟɨɬɤɪɵɬɢɟɊɟɲɟɧɢɟɡɚɞɚɱɨɫɧɨɜɧɵɟ
ɩɨɧɹɬɢɹ ɢɡɭɱɟɧɢɟɢɩɪɟɩɨɞɚɜɚɧɢɟ / Ɇ ɇɚɭɤɚ, ɫ
184ɉɨɣɚȾɄɚɤɪɟɲɚɬɶɡɚɞɚɱɭ / ɅɶɜɨɜɄɜɚɧɬɨɪɫ
185ɉɨɧɚɪɢɧəɉɁɚɞɚɱɚɨɞɧɚ-ɪɟɲɟɧɢɣɦɧɨɝɨ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜ
ɲɤɨɥɟ1992.-ʋ ɋ-16.
186ɉɨɧɨɦɚɪɟɜɋȺɋɬɪɚɬɢɥɨɜɉȼɋɛɨɪɧɢɤɡɚɞɚɱɩɨɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟ
ɞɥɹ-ɤɥɚɫɫɨɜ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
187ɉɨɧɨɦɚɪɺɜəȺɉɫɢɯɨɥɨɝɢɹɬɜɨɪɱɟɫɤɨɝɨɦɵɲɥɟɧɢɹ / Ɇ
ɂɡɞ-ɜɨȺɉɇ ɊɋɎɋɊ, ɫ
188ɉɱɟɥɶɤɨȺɋɈɫɧɨɜɵɦɟɬɨɞɢɤɢɧɚɱɚɥɶɧɨɝɨɨɛɭɱɟɧɢɹɦɚɬɟ-
ɦɚɬɢɤɟ / Ɇɇɚɭɤɚɫ
189ɊɭɛɢɧɲɬɟɣɧɋȾɈɫɧɨɜɵɨɛɳɟɣɩɫɢɯɨɥɨɝɢɢ / ɋɉȼɉɢɬɟɪ
2000, ɫ
190ɊɹɡɚɧɨɜɫɤɢɣȺɊɁɚɞɚɱɢɧɚɱɚɫɬɢɢɩɪɨɰɟɧɬɵ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜ 
ɲɤɨɥɟ1992.-ʋ ɫ. 18-22.
191ɋɚɪɚɧɰɟɜȽɂɈɦɟɬɨɞɢɤɟɨɛɭɱɟɧɢɹɲɤɨɥɶɧɢɤɨɜɩɨɢɫɤɭ
ɪɟɲɟɧɢɹɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɯɡɚɞɚɱɉɪɟɩɨɞɚɜɚɧɢɟɚɥɝɟɛɪɵɢ
ɝɟɨɦɟɬɪɢɢɜɲɤɨɥɟɉɨɫɨɛɢɟɞɥɹɭɱɢɬɟɥɟɣ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ
1982, ɫ
192ɋɚɪɚɧɰɟɜȽɂɎɨɪɦɢɪɨɜɚɧɢɟɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɯɩɨɧɹɬɢɣ ɜ
ɫɪɟɞɧɟɣɲɤɨɥɟ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟ-ʋ 6. ɫ. 27-30.
193ɋɟɦɟɧɤɨȿȺɉɪɢɤɥɚɞɧɵɟɤɭɪɫɵɪɚɡɧɵɯɧɚɩɪɚɜɥɟɧɢɣ // Ɇɚɬɟ
ɦɚɬɢɤɚɜ ɲɤɨɥɟ-ʋ ɋ-52.
194ɋɢɜɚɲɢɧɫɤɢɣɂɏɁɚɞɚɱɢɩɨɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟɞɥɹɜɧɟɤɥɚɫɫɧɵɯ
ɡɚɧɹɬɢɣ-ɤɥɚɫɫɵ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
195ɋɦɢɪɧɨɜȼȺɋɦɢɪɧɨɜɚɂɆȺɤɬɢɜɢɡɚɰɢɹɞɟɹɬɟɥɶɧɨɫɬɢɭɱɚ
ɳɢɯɫɹɩɪɢɢɡɭɱɟɧɢɢɬɟɨɪɢɢ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜ  ɲɤɨɥɟ1992.-ʋ 1.
ɫ. 17-22.
196ɋɤɚɧɚɜɢɆɂɋɛɨɪɧɢɤɡɚɞɚɱɩɨɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟɞɥɹɩɨɫɬɭɩɚɸɳɢɯ
ɜɨɜɬɭɡɵ / Ɇȼɵɫɲɚɹɲɤɨɥɚ, ɫ
197ɋɤɚɬɤɢɧ-,+Ɉɛɭɱɟɧɢɟɪɟɲɟɧɢɸɩɪɨɫɬɵɯɚɪɢɮɦɟɬɢɱɟɫɤɢɯ
379
 ɡɚɞɚɱɉɨɫɨɛɢɟɞɥɹɭɱɢɬɟɥɟɣɧɚɱɚɥɶɧɨɣɲɤɨɥɵ / Ɇɍɱɩɟɞɝɢɡ
1951, ɫ
198ɋɤɚɬɤɢɧɆɇȾɢɞɚɤɬɢɤɚɫɪɟɞɧɟɣɲɤɨɥɵ / Ɇ ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ
1982, ɫ
199ɋɤɚɬɤɢɧɆɇɋɨɜɟɪɲɟɧɫɬɜɨɜɚɧɢɟɩɪɨɰɟɫɫɚɨɛɭɱɟɧɢɹ / Ɇ
ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
ɋɭɜɨɪɨɜɚɋȻɍɩɪɚɠɧɟɧɢɹɜɨɛɭɱɟɧɢɢɚɥɝɟɛɪɟ-ɤɥɚɫɫɵ
ɉɨɫɨɛɢɟɞɥɹɭɱɢɬɟɥɟɣ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
201ɋɬɨɥɹɪ$$Ʉɚɤɦɚɬɟɦɚɬɢɤɚɭɦɜɩɨɪɹɞɨɤɩɪɢɜɨɞɢɬ / Ɇɢɧɫɤ
ȼɵɲɲɤ, ɫ
202ɋɬɨɥɹɪ$$Ʌɨɝɢɱɟɫɤɢɟɩɪɨɛɥɟɦɵɩɪɟɩɨɞɚɜɚɧɢɹɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢ /
Ɇɢɧɫɤȼɵɲɲɤ, ɫ
203. ɋɬɨɥɹɪ$$Ʌɨɝɢɱɟɫɤɢɟɩɪɨɛɥɟɦɵɩɪɟɩɨɞɚɜɚɧɢɹɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢ
ȺɜɬɨɪɟɮɞɢɫɞɨɤɬɩɟɞɧɚɭɤɆ, ɫ
204ɋɬɨɥɹɪȺȺɆɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɚɹɥɨɝɢɤɚ / Ɇɢɧɫɤ, ɫ
205ɋɬɨɥɹɪȺȺɆɟɬɨɞɵɨɛɭɱɟɧɢɹɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟ / Ɇɢɧɫɤȼɵɲ
ɲɤ,ɫ
206ɋɬɨɥɹɪ$$ɉɟɞɚɝɨɝɢɤɚɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢ / Ɇɢɧɫɤȼɵɲ ɲɤ,
ɫ
207ɋɬɨɥɹɪ$$Ɂɚɱɟɦɢɤɚɤɦɵɞɨɤɚɡɵɜɚɟɦɜɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟ / Ɇɢɧɫɤ
ɇɚɪɚɫɜɟɬɚ, ɫ
208ɋɬɨɥɹɪ$$ɄɚɩɥɚɧȻɋɆɟɬɨɞɵɨɛɭɱɟɧɢɹɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟ/ Ɇɢɧɫɤ
ɇɚɪɚɫɜɟɬɚ, ɫ
209ɋɬɨɥɹɪȺȺɅɟɥɶɱɭɤɆɉɆɚɬɟɦɚɬɢɤɚ / Ɇɢɧɫɤȼɵɲ ɲɤ
1975, ɫ
210ɌɚɥɵɡɢɧɚɇɎɍɩɪɚɜɥɟɧɢɟɩɪɨɰɟɫɫɨɦɭɫɜɨɟɧɢɹɡɧɚɧɢɣ / Ɇ
ɆȽɍ, ɫ
211ɌɚɪɚɫɟɧɤɨɜɚɇȺɂɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟɜɨɩɪɨɫɨɜɜɨɛɭɱɟɧɢɢɦɚɬɟ-
ɦɚɬɢɤɟɆɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟʋɫ. 59-62.
212Ɍɭɦɚɧɨɜɋɂɉɨɢɫɤɢɪɟɲɟɧɢɹɡɚɞɚɱɢ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ,
ɫ
213ɎɢɥɢɦɨɧɨɜȼȺȽɟɨɦɟɬɪɢɹɩɨɦɨɝɚɟɬɪɟɲɢɬɶɡɚɞɚɱɭɆɚɬɟ-
ɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟʋ-ɫ-27.
214ɎɪɢɞɦɚɧɅɆɆɟɬɨɞɢɤɚɨɛɭɱɟɧɢɹɪɟɲɟɧɢɸɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɯ
ɡɚɞɚɱɆɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟʋɫ-63.
215ɎɪɢɞɦɚɧɅɆɅɨɝɢɤɨ-ɩɫɢɯɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɣɚɧɚɥɢɡ ɲɤɨɥɶɧɵɯ
ɭɱɟɛɧɵɯɡɚɞɚɱ / Ɇɉɟɞɚɝɨɝɢɤɚ, ɫ
216ɎɪɢɞɦɚɧɅɆɉɫɢɯɨɥɨɝɨ-ɩɟɞɚɝɨɝɢɱɟɫɤɢɟɨɫɧɨɜɵɨɛɭɱɟɧɢɹ 
ɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟɜɲɤɨɥɟ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
217ɎɪɢɞɦɚɧɅɆɄɭɥɚɝɢɧɚɂɘɉɫɢɯɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɣ ɫɩɪɚɜɨɱɧɢɤ
ɭɱɢɬɟɥɹ  Ʉɧɞɥɹɭɱɚɳɢɯɫɹ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
218ɎɪɢɞɦɚɧɅɆɌɭɪɟɰɤɢɣ(+Ʉɚɤɧɚɭɱɢɬɶɫɹɪɟɲɚɬɶɡɚɞɚɱɢ
Ʉɧɞɥɹɭɱɚɳɢɯɫɹ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, 190 ɫ
219ɎɪɢɞɦɚɧɅɆɍɱɢɬɟɫɶɭɱɢɬɶɫɹɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟɄɧɞɥɹɭɱɚɳɢɯɫɹ /
380
 Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ, ɫ
220ɐɭɤɚɪɶȺəɈɬɢɩɨɥɨɝɢɢɡɚɞɚɱɋɨɜɪɟɦɟɧɧɵɟɩɪɨɛɥɟɦɵɦɟɬɨ-
ɞɢɤɢɩɪɟɩɨɞɚɜɚɧɢɹɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢ / Ɇ ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟɫ.
132-139.
221ɐɭɤɚɪɶȺəɈɩɨɥɟɡɧɨɫɬɢɢɧɬɟɪɩɪɟɬɚɰɢɢɪɟɲɟɧɢɹɡɚɞɚɱɢ
Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨɥɟʋɫ. 34-37.
222ɑɟɤɦɚɪɟɜəɎɌɭɥɢɧɨɜȻȺȺɪɢɮɦɟɬɢɤɚ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ
1963, ɫ
223ɑɟɪɤɚɫɨɜɊɋȺɤɚɞɟɦɢɤȺɧɞɪɟɣɇɢɤɨɥɚɟɜɢɱɄɨɥɦɨɝɨɪɨɜɢ
ɲɤɨɥɶɧɨɟɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɨɟɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɟ // Ɇɚɬɟɦɚɬɢɤɚɜɲɤɨ-
ɥɟʋɫ.11-14.
224. ɑɟɪɤɚɫɨɜɊɋ, ɄɪɭɩɢɱȼɂɢɞɪɆɟɬɨɞɢɤɚɩɪɟɩɨɞɚɜɚɧɢɹ
ɦɚɬɟɦɚɬɢɤɢ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ,ɫ
225ɑɟɫɧɚɤɨɜȺɋɒɜɚɪɰɛɭɪɞɋɂȼɧɟɤɥɚɫɫɧɚɹɪɚɛɨɬɚɩɨ
ɦɚɬɟɦɚɬɢɤɟɜ-5 kɥɚɫɫɚɯ / Ɇɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ190 ɫ.
226. http://edu.gov.az/upload/file/ Tԥhsil pillԥsinin dövlԥt
strandartlarÕ vԥ proqramlarÕ. pdf

381
 Mündԥricat
*LULú.....................................................3
I Fԥsil. Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ
hԥlli tԥliminin nԥzԥri vԥ metodik problemlԥrinin
elmi-pedaqoji ԥsasODUÕ.................................................10
1.1 Riyazi mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin nԥzԥri vԥ metodik
problemlԥri....................................................................10
1.2 Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ hԥlli
tԥliminԥ GDLUDSDUÕODQWԥdqiqatlar..................................18
1.3 Riyaziyyat tԥlimindԥ tԥOLPPHWRGODUÕQÕQWԥsnifi vԥ
tԥtbiqi........................................................................... 27
1.4 Riyazi mԥsԥlԥ úDJLUGOԥrin tԥfԥkkürlԥULQLLQNLúDI
etdirԥn vasitԥ kimi........................................................ 36
1.5 Mԥsԥlԥ hԥlli tԥlimindԥ mԥntiq elementlԥri pedaqoji-
psixoloji faktor kimi ................................................... 41
1.6 Tԥlim prosesindԥ fԥndaxili vԥ fԥnlԥUDUDVÕ
ԥlaqԥlԥrin rHDOODúGÕUÕOPDVÕ..................................49
II Fԥsil.Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥsԥlԥ
hԥlli tԥliminin metodik problemlԥri..............................60
2.1 Mԥsԥlԥ hԥlli tԥlimindԥ nԥzԥri vԥ metodik problem-
lԥrin xüsusiyyԥtlԥri....................................................... 60
2.2 Metodik ԥdԥbiyyatlarda mԥsԥlԥ hԥOOLDQOD\ÕúÕQD
\DQDúmalar ...................................................................70
2.3 Mԥsԥlԥnin modellԥúGLULOPԥsinin nԥzԥri ԥVDVODUÕ ..........76
2.4 Mԥsԥlԥnin cԥbri üsulla hԥlli tԥliminԥ KD]ÕUOÕT
mԥrhԥlԥlԥri....................................................................81
2.5 Mԥsԥlԥnin tԥnlik qurmaqla hԥlli tԥliminin ümumi
PHWRGLNDVÕ.......................93
2.6 Mԥtnli mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ tԥnliklԥr sistemi vԥ
bԥrabԥrsizliklԥrin tԥtbiqinin metodik mԥsԥlԥlԥri.........105
2.7 Orta mԥktԥbin riyaziyyat kursunda mԥtnli
mԥsԥlԥlԥrin hԥOOLVXOODUÕQÕQPTD\LVԥli tԥhlil............116
III Fԥsil. Orta mԥktԥbin ԥnԥnԥvi vԥ yeni riyaziyyat
dԥrsliklԥrindԥ mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminin ümumi
problemlԥri..................................................................155
3.1 Orta mԥktԥbin riyaziyyat kurikulumunda (tԥhsil proq-
382
 raPÕQGDYԥ dԥrsliklԥrindԥ mԥsԥlԥ hԥlli tԥliminԥ
verilԥn müasir tԥlԥblԥr................................................155
ԤQԥnԥvi vԥ yeni “Riyaziyyat -5” dԥrsliklԥrindԥ
mԥsԥlԥ tԥliminԥ verilԥn tԥlԥblԥr vԥ RQXQUHDOODúGÕUÕO-
PDVÕYԥziyyԥti.............................................................157
3.3 “Riyaziyyat-6” dԥrsliyindԥ tԥdris mԥsԥlԥlԥrinin
praktik tԥtbiqlԥri....................................................... 169
3.4 “Cԥbr-7” vԥ” Riyaziyyat-7” dԥrsliklԥrindԥ tԥdris
mԥsԥlԥsinin didaktik funNVL\DODUÕ...................185
ԤQԥnԥvi vԥ yeni “Riyaziyyat-8” dԥrsliklԥrindԥ
mԥzmun xԥtlԥrinin ԥlaqԥsi........................................ 206
3.6 “Cԥbr-9”,“Hԥndԥsԥ-9” vԥ “Riyaziyyat-9” dԥrsliklԥ-
rinin problem vԥ müasir tԥlԥblԥUED[ÕPÕQGDQ
müqayisԥli tԥhlili........................................................236
IV )Ԥ6ø/2UWDPԥktԥbin riyaziyyat kursunda fԥnlԥr-
DUDVÕLQWHTUDVL\DQÕQPԥsԥlԥ hԥlli tԥlimindԥ
tԥtbiqlԥri..................................................................... 274
4.1 Orta mԥktԥb kursunda faizԥ aid mԥsԥlԥlԥrin hԥlli
tԥliminin problemlԥri..................................................274
4.2 Hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrin öyrԥdilmԥsi metodikasÕ......286
4DUúÕ-TDUúÕ\DKԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrin tԥlimindԥ
nԥzԥri vԥ metodik problemlԥr.....................................288
4.2.2 Eyni istiqamԥtli hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrdԥ
kԥmiyyԥtlԥULQDVÕOÕOÕTYԥziyyԥti...................................295
ԤNVLVWLTDPԥtli hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrdԥ
kԥmiyyԥtlԥULQDVÕOÕOÕ÷ÕQÕQPXPLOԥúGLULOPԥsi.............302
4.2.4 Çevrԥ boyunca hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥrin öyrԥdilmԥsi
PHWRGLNDVÕ................................................... 310
4.2.5 Axar suda hԥrԥkԥtԥ aid mԥsԥlԥlԥr hԥllinin öyrԥdil-
mԥsi PHWRGLNDVÕ.............................. 315
4.3 Hԥrԥkԥtԥ aid tԥtbiqi mԥsԥlԥlԥrin öyrԥdilmԥsi
PHWRGLNDVÕ23
4DUÕúÕ÷DDLGPԥsԥlԥlԥr hԥllininin öyrԥdilmԥsi
PHWRGLNDVÕ........................................................ 330
4.4.1 MayelԥULQTDUÕúÕ÷ÕQDDLGmԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ
kimyaya aid biliklԥrin tԥtbiqi..................................... 336
383
ԤULQWL\ԥ aid mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ fizikaya aid
biliklԥrin tԥtbiqi......................................................... 352
1Ԥ7ø&Ԥ..................................364
øVWLIDGԥ ROXQPXúԥdԥbiyyat..............................................370
Mündԥricat.......................................................................382

ȃ•–ȱŸˬȱˬ‘œ’•Ȅȱ—ˬ󛒢¢ŠÍ—Í—ȱ’›Ž”˜›žDZ
›˜Žœœ˜›ȱŠ’›ȱʞʞG

’£Š¢—Ž›DZȱŠ‘’ȱˬ––ˬ˜Ÿ
Ž¡—’”’ȱ›ŽŠ”˜›DZȱŠ’Š›ȱ’›‹ŠÂ͛£Šˬ

,Š™Šȱ’–£Š•Š—–ÍóȱŖŞǯŖśǯŘŖŗŞ
kˬ›’ȱ³Š™ȱŸˬ›ˬš’ȱŘŚȱ’Š›’óȱ́ȱŗřŖ
ÂÍ£ȱ˜›–ŠÍȱŜŖˠŞŚȱŗȦřŘǯȱ’›Š“ȱśŖŖȱǯ

ȱ ’Š‹ȱȃ•–ȱŸˬȱˬ‘œ’•Ȅȱ—ˬ󛒢¢ŠȬ™˜•’š›Šę¢Š
–ûˬœœ’œˬœ’—ˬȱ‘Š£Í›ȱ’Š™˜£’’Ÿ•ˬ›ˬ—ȱ³Š™ȱ˜•ž—–žóž›
Ȭ–Š’•DZȱ—ž›•Š—ŗşśşȓ–Š’•ǯŒ˜–
ʊʺˏDZȱŚşŝȬŗŜȬřŘDzȱŖśŖȬřŗŗȬŚŗȬŞş
t—ŸŠ—DZȱŠ”ÍǰȱG³ˬ›’óˬ‘ˬ›ǰȱřȬŒûȱŠš˜–Š¢ŽŸȱŞȱȦŚ

384