O d K i j o w a d o R z y m u

Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolską i Ukrainą

pod redakcją M.  R. Drozdowskiego, W. Walczaka, K. Wiszowatej-Walczak

Białystok 2012

Marek Wagner
Siedlce

Udział Republiki Weneckiej

w  wielkiej wojnie tureckiej (1684–1699)

Wstępne działania wojenne (1684–1685)

Zmagania zbrojne na froncie peloponeskim uzyskały w  historiografii europej-

skiej i  światowej miano „wojny o  Moreę” (La Guerra di Morea, Morean War). W  la-
tach 1684–1699 wojna ta stanowiła jeden z zasadniczych elementów ówczesnego kon-
fliktu między imperium osmańskim a  państwami europejskimi tworzącymi na mocy
zawartego 5 marca 1684 r. w  Linzu traktatu sojuszniczego Świętą Ligę1.
Wprawdzie Republika Wenecka jeszcze nie uczestniczyła bezpośrednio w wojnie
z imperium osmańskim w kampanii 1683 r., ale na froncie weneckim drobne działa-
nia o charakterze lokalnym toczyły się już od wczesnej zimy 1683/1684 r., zwłaszcza
w  Dalmacji, gdzie miejscowe milicje, współdziałając z  plemionami góralskimi, przy-
stąpiły do oblegania kilku mniejszych garnizonów tureckich. Signoria uzyskała wów-
czas spore kredyty finansowe w  Amsterdamie, za które to środki zamierzano wyna-
jąć kilka regimentów pieszych w  Toskanii, Modenie i  Szwajcarii, ponadto Hanower

1
D. Levi-Weiss, Le relazioni fra Venezia e la Turchia dal 1670 al. 1684 e la formazione della Sacra
Lega, Archivio Veneto-Tridentino, vol. VII, Venezia 1925, s. 25–40; E. Eickhoff, Wenedig, Wien und die
Osmanen. Umbruch in Südoeuropa 1645–1700, München 1970, s. 426–434; K. Setton, Venice, Austria
and the Turks in the Seventeenth Century, Philadelphia 1991, s. 92–95; M. Jačov, Europa i  Osmanie
w  okresie Lig Świętych. Polska między Wschodem a  Zachodem, Kraków 2003, s. 99–100.

329
 Marek Wagner

zaoferował Republice zwerbowanie 10-tysięcznego korpusu jazdy i  piechoty. Jej peł-

nomocnicy pojawili się również w Wirtembergii, Brunszwiku i w Saksonii, by prowa-
dzić podobne pertraktacje z lokalnymi władcami. Kontynuowano je na dworach ksią-
żęcych w Sabaudii i Toskanii, ponadto wśród członków Zakonu Rycerzy Maltańskich
i Zakonu Świętego Stefana oraz w Stolicy Apostolskiej, uzyskując deklaracje pozyska-
nia pomocy militarnej oraz finansowej ze strony władców2.
Tymczasem na początku marca, pomimo kontynuowania pertraktacji wene-
cko-tureckich, Signoria wysłała do swej bazy wojskowej na Korfu kapitana Marina
Michieliego, mianując go naczelnym dowódcą zgrupowania okrętów i oddziałów dal-
matyńskich i zalecając mu nawiązanie współpracy z przywódcami lokalnych plemion
góralskich. Jednak już w  końcu marca nowym „komendantem” mianowano admira-
ła Domenica Moceniga, co niewątpliwie wiązało się z  rozpoczęciem przez Republikę
dość szeroko zakrojonych przygotowań do tegorocznych działań wojennych3.
Tymczasem już po kwietniowej deklaracji wojny w Wenecji zamierzano podjąć
działania wojenne przeciw osmańskim siłom zbrojnym, stanowiącym „korpus Morei”
z  Ismailem Paszą na czele, mającym do dyspozycji siły, na które składały się około
10-tysięczny korpus żołnierzy jazdy i  piechoty oraz 52 okręty wojenne. Jego kwatera
główna znajdowała się w  Smyrnie (Izmir), na zachodnim wybrzeżu Anatolii, a  po-
szczególne garnizony były ulokowane na wybrzeżach oraz na wyspach trzech sąsia-
dujących ze sobą mórz – Śródziemnego, Egejskiego i  Jońskiego.
Naczelnym dowódcą weneckich sił zbrojnych był doświadczony admirał
Francesco Morosini, który natychmiast po podpisaniu dokumentów sojuszniczych
Świętej Ligi przystąpił ze swymi oficerami do opracowywania planu tegorocznej kam-
panii wojennej, przewidując prowadzenie działań zaczepnych na dwóch obszarach ope-
racyjnych – dalmatyńskim i peloponeskim. W pierwszym przypadku jego celem ope-
racyjnym było opanowanie trzech Wysp Jońskich (Leukas, Kefallonia i  Zakynthos),
które kontrolowały wejścia do dwóch z  kolei ważnych z  punktu widzenia militarne-
go zatok – Arta i Patras – ta ostatnia zresztą stanowiła prawdziwe „wrota” do Zatoki
Korynckiej i  tym samym w  kierunku Aten – celu strategicznego „wojny o  Moreę”.
Wenecjanie planowali szybko osiągnąć wyznaczone cele, działając ofensywnie na mo-
rzu i  na lądzie z  bazy wojskowej ulokowanej na wyspie Kyrkera (Korfu), a  po zaję-
ciu wyspy Leukas chcieli przerzucić własne siły na stały ląd i zająć główne miasto re-
gionu Acarnania – Prevezę. W  przypadku powodzenia Morosini zamierzał skierować
jednostki jazdy i piechoty na południe w kierunku Zatoki Patras i miasta o tej samej
nazwie, a  flota wojenna winna opanować pozostałe dwie wyspy na Morzu Jońskim,

2
M. Wagner, Wenecja i Polska a wojna turecka w latach 1683–1685, [w:] idem „W cieniu szukamy
jasności chwały”. Studia z dziejów panowania Jana III Sobieskiego (1684–1696), Siedlce 2002, s. 133–134.
3
„Gazette de France” 1684, nr 13 i  16 (Wenecja, 11 i  28 marca).

330
 Udział Republiki Weneckiej w wielkiej wojnie tureckiej...

aby otworzyć Wenecjanom skuteczny dostęp do Zatoki Korynckiej i w  konsekwen-

cji do zajęcia całej Morei.
Na obszarze dalmatyńskim głównym celem operacyjnym weneckich sił zbroj-
nych było natomiast prowadzenie działań pomocniczych, mianowicie wykonanie ofen-
sywy lądowej z  bazy wojskowej w  mieście Kotor (Cattaro), położonym na terenie
obecnej Czarnogóry, w kierunku północnym, w celu opanowania niektórych garnizo-
nów wroga w rejonie miejscowości Split, Šibenik i Zadar, jako że uzyskanie nad nimi
kontroli stwarzałoby dogodne warunki do zajęcia całego wybrzeża dalmatyńskiego4.
Przy tej okazji należy zasygnalizować dwa interesujące zjawiska – po pierwsze,
Wenecjanie obawiając się odcięcia własnych linii komunikacyjnych z  Republiką, za-
mierzali czynnie współpracować z  lokalnymi plemionami – a  więc z  dalmatyńskimi
góralami (Morlakami) i  albańskimi Grekami (Maniatami); a  po drugie, tradycyjny-
mi przeciwnikami weneckich statków były okręty korsarzy śródziemnomorskich, które
czynnie wspomagały ówczesną flotę osmańską. Z tego powodu w czerwcu kilka okrę-
tów weneckich zostało wysłanych ku wybrzeżom północnej Afryki oraz w  kierunku
Dardaneli dla rozpoznania pozycji „barbarzyńskich” korsarzy i  okrętów Ismaila Paszy
– ich dowódcą został mianowany wenecki admirał Francesco de Tripoli5.
W kilka dni po uzyskaniu akceptacji szczegółów planu operacyjnego i  oficjal-
nym mianowaniu przez senat Morosiniego naczelnym dowódcą 10 czerwca 1684 r.
bail wenecki Giovanni Capello złożył w Stambule dokument z wypowiedzeniem woj-
ny, co w konsekwencji oznaczało włączenie się Republiki do zmagań zbrojnych wiel-
kiej wojny tureckiej6.
W maju–czerwcu Wenecjanie kontynuowali przygotowania wojenne, zwłasz-
cza w  stołecznym arsenale, produkując działa i  gromadząc zapasy prochu i  amuni-
cji oraz sprzętu wojskowego dla wojsk lądowych i  dla floty wojennej. Odnowiono
wówczas kontakty z  przywódcami Morlaków – Smoljanem Smiljaničem, Simonem
Bortolazzi i Stojanem Jankovičem, przekazując im specjalne „instrukcje taktyczne” na-
kazujące sformowanie kilkudziesięciu formacji kawaleryjskich (po 60 żołnierzy) pod
komendą lokalnych serdarów, którzy mieli obowiązek utrzymania dyscypliny i zabez-
pieczenia logistyki. Wprawdzie wojska weneckie kontrolowały większą część Dalmacji
według wytyczonej w  1669 r. tzw. „linii Nani”, granicy między paszałykiem Bośni
a  Dalmacją Wenecką, ale nadal obawiano się tureckich działań zaczepnych na tym
obszarze. W  gruncie rzeczy chodziło o  zabezpieczenie linii komunikacyjnych pomię-
dzy Zadarem (Zara) a  bośniackimi i  hercegowińskimi twierdzami Osmanów7.

4
M. Wagner, Wenecja i  Polska…, s. 134–137.
5
„Gazette de France” 1684, nr 38 (Wenecja, 1 lipca).
6
J. Hammer, Histoire de l’Empire Ottoman, vol. XII, Paris 1838, s. 159–166.
7
T. Mayhew, Behind Zara. Zara’s contado between Ottoman and Venetian rule 1645–1718, Padva
2008, s. 48–52.

331
 Marek Wagner

W czerwcu odnotowano także przyjazd do Wenecji księcia Cosimo III

z  Księstwa Toskanii i  księcia Parmy Aleksandra, którzy przyprowadzili kilkanaście
okrętów, oraz książąt Mantui i  Wolfenbűttel z  czterema–pięcioma regimentami ka-
walerii i  piechoty8.
Zakończone w końcu czerwca mobilizacja i koncentracja sił zbrojnych przynio-
sły następujące rezultaty: na Morzu Jońskim zgromadzono stosunkowo liczną flotę,
składającą się z 68 okrętów weneckich, toskańskich, maltańskich i papieskich, ponad-
to admirał Morosini dysponował korpusem wojsk lądowych w  sile około ośmiu ty-
sięcy żołnierzy regularnych jednostek kawalerii i piechoty, których wspomagało około
pięć tysięcy górali dalmatyńskich. W połowie lipca okręty sojuszników pod nadzorem
markiza Girolama de Borriego i  generała Alessandra Cornara opuściły swoje dotych-
czasowe stanowiska w  Wenecji i  przetransportowały żołnierzy do bazy wojskowej na
Korfu, skąd zaplanowano podjęcie ofensywy przeciwko lokalnym siłom osmańskim9.
Tymczasem dowódcy rozmieszczonych na wybrzeżach dalmatyńskich garnizo-
nów tureckich również przystąpili do przygotowań mających na celu wzmocnienie
stopnia ich obronności – miejscowy Pasza umocnił zwłaszcza rejon Šibeniku i Splitu,
a  pod twierdzą Klis skoncentrował korpus kawalerii osmańskiej w  sile około trzech
tysięcy żołnierzy. Spodziewając się przyszłych działań wojennych, zamierzał przeciw-
stawić Wenecjanom i  Morlakom silne i  mobilne zgrupowanie jazdy, zdolne do po-
wstrzymania ich ofensywy. Osmanie obawiali się przede wszystkim prowadzenia „woj-
ny na dwa fronty”, a  zatem na obu obszarach operacyjnych, toteż natychmiast po
rozpoczęciu ofensywy weneckiej przystąpili do aktywnych przygotowań wojennych
w  akwenie śródziemnomorskim i  nałożyli embargo na towary weneckie10.
Tymczasem 20 lipca flota sprzymierzonych podpłynęła do wyspy Leukas (Santa
Maura), podejmując uderzenie na garnizon turecki ulokowany w miejscowym zamku,
kontrolującym wejście do Zatoki Arta. 8 sierpnia, po dwutygodniowym oblężeniu,
w  wyniku dość silnego ognia dział okrętowych oraz szturmów piechoty niemieckiej,
miejscowy bej osmański podpisał kapitulację w obecności admirała Morosiniego, jego
oficerów i  książąt włoskich11.
Po kilkudniowym wypoczynku, 15 sierpnia, oddziały sprzymierzonych prze-
wieziono na stały ląd i  przystąpiono do oblężenia zamku i  portu w  Prevezie, gdzie
znajdowała się załoga turecka: około tysiąca żołnierzy, głównie janczarów i  artyle-
rzystów, pod dowództwem Mehmeda Effendi i  Saban agi, którzy licząc na włas-

8
„Gazette de France” 1684, nr 33–38 (Wenecja, 2, 7, 9, 24 czerwca i  1 lipca).
9
G. Finlay, The history of Greece under Ottoman and Venetian domination, London 1856,
s.  206–208.
10 „Gazette de France” 1684, nr 43 i  45 (Wenecja, 22 i  29 lipca).
11 „Gazette de France” 1684, nr 51, s. 601–612 (opis oblężenia zamku Leukas).

332
 Udział Republiki Weneckiej w wielkiej wojnie tureckiej...

ne fortyfikacje, działa zamkowe, zapasy żywności i  amunicji oraz posiłki wojskowe,

postanowili podjąć działania obronne. Wenecjanie natychmiast rozpoczęli regularne
oblężenie załogi tureckiej ulokowanej w  nadbrzeżnym zamku św. Andrzeja, wspiera-
nej przez janczarów umieszczonych na zamku Vonitsa, położonym po drugiej stronie
Zatoki Arta. Sprawiło to, że dowódcy okrętów i  oddziałów sprzymierzonych, oba-
wiający się ognia działowego z  Prevezy i z  Vonitsy, mieli trudności z  kontynuowa-
niem działań zaczepnych.
Wymiana ognia i  budowa fortyfikacji trwały przez cały wrzesień i  dopiero
w pierwszej połowie października, po przerzuceniu części piechoty niemieckiej z dzia-
łami polowymi w rejon Vonitsy, udało się sprzymierzeńcom zmusić janczarów do ka-
pitulacji. Wkrótce potem, po dwudniowych silnych natarciach piechoty niemieckiej
(24 i  25 października), poddał się również garnizon osmański w  Prevezie, co ozna-
czało całkowite przejęcie przez Wenecjan kontroli nad zatoką Arta – z  tego powodu
28 października odbyły się w  Wenecji uroczystości zakończone zabawami12.
Tymczasem na wybrzeżu dalmatyńskim również toczyły się działania wojenne,
ale jednak o drugorzędnym charakterze dla obu stron konfliktu. Na początku sierpnia
doszło koło Zadaru do koncentracji grupy regularnej jazdy włoskiej i niemieckiej oraz
zgrupowania miejscowych górali (około pięciu tysięcy ludzi), które rozpoczęły prze-
marsz na południe przez Benkovac, Vodice, Šibenik na Trogir i  Split, gdzie znajdo-
wały się dwie twierdze osmańskie – Castel Nuovo (Kaštel Novi) i Klis (Clis). W po-
łowie września ów korpus pod dowództwem Aleksandra, księcia Parmy, rozpoczął
aktywną blokadę załóg tureckich, przystępując do działań oblężniczych. Jednocześnie
Morlakowie, wspierani przez zgrupowanie jazdy włoskiej, opanowali kilka tureckich
punktów obronnych nad rzeką Narentą13.
We wrześniu działania wojenne znacznie osłabły, niewątpliwie z racji podpisania
traktatu pokojowego w Ratyzbonie, ponieważ Signoria obawiała się rozpoczęcia przez
wojska francuskie ofensywy na ziemiach włoskich przeciwko Republice Genueńskiej,
będącej pod wpływami hiszpańskich Habsburgów. Wenecja, jako odwieczna rywal-
ka polityczna i  handlowa Genui i  Mediolanu, była szczególnie zainteresowana po-
stawą tego ostatniego kraju, gdyż cesarz Leopold I  nakłaniał jego władcę – bez wi-
docznego powodzenia – do przystąpienia do Świętej Ligi. Jednak członkowie Signorii
byli przekonani, iż antyturecki sojusz krajów włoskich pod protektoratem Leopolda
I  może w  praktyce oznaczać alians wymierzony w  interesy polityczne i  ekonomiczne
Francji Ludwika XIV i  tym samym godzić w  bezpieczeństwo Republiki Weneckiej.
Tymczasem w końcu października po utracie Prevezy Osmanie rozpoczęli czyn-
ne przygotowania do odparcia przyszłej ofensywy sił sprzymierzonych – podczas obrad

„Gazette de France” 1684, nr 61, s. 721–732 (opis oblężenia Prevezy).

12

T. Mayhew, Behind Zara…, s. 52–53.

13

333
 Marek Wagner

dywanu, który odbył się w  Stambule, nakazano Ismailowi Paszy rozbudowę fortyfi-
kacji miejskich i  portowych na Chios i w  Smyrnie, ponadto podjęto prace przygo-
towawcze w  arsenale stambulskim. Natomiast w  wielu prowincjach imperium przy-
stąpiono do gromadzenia zapasów prowiantu i amunicji, które zamierzano dostarczyć
później do magazynów wojskowych w  Smyrnie14.
Pod koniec 1684 r. zaczęły pojawiać się wiadomości o  kolejnych już przy-
gotowaniach wojennych w  Republice Weneckiej – w  październiku i w  listopadzie
Wenecjanie uzyskali posiłki wojskowe z  Brunszwiku, sześć tysięcy żołnierzy piechoty
z licznymi działami polowymi, które przetransportowano na Korfu. Umacniano rów-
nież miejscowe fortyfikacje, nadto na Leukas i w  Dubrowniku w  magazynach gro-
madzono zapasy żywności i  amunicji, a w  arsenale weneckim produkowano działa
okrętowe i sprzęt wojskowy. W końcu listopada odbyła się w Wenecji rada wojenna,
która ustaliła stanowiska sił zbrojnych sprzymierzonych przed przyszłoroczną ofensy-
wą na Morei – admirał Francesco Morosini wraz z częścią floty wojennej i korpusem
piechoty zajął pozycje w  Zatoce Arta, z  kolei admirał Alessandro Molino – mający
również do dyspozycji zgrupowanie okrętów wojennych oraz piechoty – na wyspie
Zakynthos. Wraz z silnym korpusem wojsk lądowych na Korfu Wenecjanie posiadali
na greckim teatrze wojennym poważne siły zbrojne zdolne do wykonania w  1685  r.
skutecznych działań zaczepnych na wybrzeżach Morei15.

Walki w Dalmacji (1685–1689)

W marcu 1685 r. wojska weneckie pod dowództwem kolejnego już provve-

ditore generale, Pietra Valiera, przystąpiły do działań zaczepnych w  celu opanowa-
nia twierdzy tureckiej w  Sinj (Sign), jednak z  powodu fatalnej pogody (opady śnie-
gu) musiały zaniechać realizacji swych planów. Drobne walki toczyły się także wokół
zamku Spalato (Split), ale ze zmiennym powodzeniem. Z  kolei podczas lipcowych
walk na pograniczu około 300 rodzin Morlaków przeszło na terytorium weneckie,
porzucając służbę wojskową u  Osmanów. Pietro Valier dokonał wówczas poważnych
reform w  organizacji kawalerii morlackiej, toteż już od końca sierpnia podejmowa-
ła ona zbrojne wypady na obszary zachodniej Bośni, z  powodzeniem dezorganizując
koncentrację wojsk tureckich oraz niszcząc na pograniczu fortyfikacje przeciwnika16.
W marcu–kwietniu 1686 r. nadal toczyły się drobne starcia pomiędzy
Osmanami a  Morlakami, którzy coraz częściej wyrażali swoje niezadowolenie z  po-
wodu niszczenia przez wojska weneckie lokalnych zamków i  zameczków nad rzeką

14
„Gazette de France” 1684, nr 63–66 (Wenecja 4, 11, 18 i  25 listopada).
15
„Gazette de France” 1684, nr 63–68 (Wenecja i  Malta, 4, 11, 18, 25 listopada, 3 i  9 grudnia).
16
J. Hammer, Histoire…, s. 173–176.

334
 Udział Republiki Weneckiej w wielkiej wojnie tureckiej...

Narentą. Niekiedy dochodziło także do otwartych sporów między sojusznikami, bo-

wiem lokalne oddziały Morlaków z powodzeniem broniły swych ziem przed Turkami
i  samowolnie wyprawiały się na terytorium zachodniej Bośni. Problemy te próbo-
wał załagodzić nowy wenecki provveditore generale Gerolamo Cornaro, wspólnie
z  Smiljanicem i  Jankovicem, toteż latem tego roku silne zgrupowanie wenecko-mor-
lackie opanowało ważną twierdzę w  Sijn (Sign), pozostawiając Osmanom jedynie
kontrolę nad zamkiem Knin. Jesień tego roku upłynęła Wenecjanom i  Morlakom
na obronie pogranicznych zamków przed wypadami owego garnizonu osmańskiego17.
W marcu 1687 r. nowy bejlerbej Bośni Mehmed Atlagič Pasza rozpoczął dzia-
łania w  kierunku odzyskania wpływów wśród przywódców Morlaków i  dzięki prze-
kupstwu udało mu się przeciągnąć na stronę turecką kilku znacznych serdarów morla-
ckich. Jednak już w kwietniu–maju, po sukcesach wojsk weneckich w rejonie Spalato,
większa ich grupa podporządkowała się urzędnikom Republiki. Toteż podczas sierp-
niowej ofensywy wojsk weneckich grupy kawalerii Morlaków odniosły szereg sukcesów
taktycznych, utrzymując linie komunikacyjne biegnące w  kierunku zachodniej Bośni
i  południowej Hercegowiny18. Natomiast w  pierwszej połowie 1688 r. główne dzia-
łania wojenne toczyły się wokół twierdzy Knin, gdzie kawaleria Morlaków próbowa-
ła powstrzymać konwoje zachary, transportowane przez lokalne oddziały tureckie dla
potrzeb owego garnizonu. Dopiero 5 września dotarły tutaj jednostki piechoty z  kra-
jów niemieckich pod komendą księcia Alberta, które podjęły oblężenie załogi Knin
i  po 12-dniowych walkach zdobyły ten warowny zamek osmański. Kolejna ofensywa
wojsk sojuszniczych przyniosła sukces w postaci zdobycia kilku zameczków i  zmusze-
nia do odwrotu korpusu osmańskiego Alay beja Čemičica na ziemie chorwackie19.
Tymczasem letnia ofensywa wenecka w  1689 r., podjęta w  kierunku połu-
dniowej Hercegowiny, utknęła na obronie kilku tureckich garnizonów granicznych.
Również porażką zakończyły się próby opanowania przez Wenecjan takich zamków,
jak m.in. Čitlak i  Trebinje we wrześniu tego roku. Zamierające z  wolna działania
na terenach dalmatyńskich w  1690 r. były przerywane jedynie wypadami kawalerii
osmańskiej w  kierunku zamków w  Knin i  Sijn. Dopiero we wrześniu ruszyła ofen-
sywa wenecka na Vrgorac w  południowej Hercegowinie, która przyniosła powodze-
nie w  postaci zajęcia tego zamku. Dalsze starcia zbrojne (1692–1696) miały już wy-
raźnie ograniczony i  drugorzędny charakter, a  nowym zjawiskiem była rywalizacja
z  wojskami austriackimi na pograniczu dalmatyńsko-chorwackim, szczególnie odczu-
walna w latach 1693 i 1699, o zwierzchnictwo nad skrawkami północnej Dalmacji20.

17
T. Mayhew, Behind Zara…, s. 51–56.
18
M. Jačov, Le guerre veneto-turche del XVII secolo in Dalmazia, Venezia 1990, s. 173–177.
19
Ibidem, s. 184–185.
20
Ibidem, s. 198–202, 206–211.

335
 Marek Wagner

W latach 1685–1699, a więc do wytyczenia nowej granicy z imperium osmań-

skim, tzw. Linea Grimani, tereny weneckiej Dalmacji były dość zniszczone i poddane
kontroli administracji wojskowej Republiki. Jej urzędnicy wprowadzili na tych obsza-
rach podział na dziewięć jednostek administracyjnych (gmin) w  oparciu o  miejsco-
we twierdze, na czele których stali mianowani gubernatorzy podlegający provveditore
generale. W  owych latach ich funkcję pełnili:
1684 – Domenico Mocenigo i  Alvise Pasqueligo,
1685–1686 – Marino Michieli i  Pietro Valier,
1686–1688 – Antonio Molin i  Girolamo Cornaro,
1696–1700 – Stefano Capello i  Alvise Mocenigo21.
Republika Wenecka, oprócz jednoznacznej ekspansji militarnej, prowadziła na
tych obszarach specyficzną „politykę ludnościową”, z  jednej strony włączyła lokalne
grupy etniczne do działań przeciw wojskom tureckim, a z drugiej organizowała prze-
siedlenia Morlaków z  tureckiej Dalmacji na terytoria podlegające jej zwierzchności22.

Wojna o Moreę (1685–1689)

Inicjatorem opanowania Peloponezu był Francesco Morosini, który jeszcze

w  1684 r. – mimo sprzeciwu części elit politycznych Republiki – opracował plan
operacyjny. Jego istota polegała na zajęciu centralnych obszarów półwyspu, by w  ten
sposób przeciąć linie komunikacyjne Morei wojskom tureckim Ismaila Paszy, pozosta-
jącym w  obozie pod Tripolisem, i  zmusić przeciwnika do wycofania się z  południo-
wej Grecji. Morosini zaplanował wysadzenie desantu w  Zatoce Messeńskiej, w  por-
cie Kalamata, którego przedpola powinny być opanowane przez lokalne siły zbrojne
złożone z  mieszkańców prowincji Mani. W  czerwcu 1685 r. Morosini spotkał się na
wysepce Sapienza z  przywódcami tychże sił, z  którymi uzgodnił szczegóły taktyczne,
nakłaniając również do przyspieszenia działań, zanim Ismail Pasza dotrze ze swym
zgrupowaniem w  rejon Kalamaty i  zbuduje tutaj obóz warowny. Sytuacja nie sprzy-
jała Wenecjanom, bowiem miasta i  portu broniły trzy silne garnizony tureckie ulo-
kowane w pobliskich miastach – Zarnacie, Kielaphie i Passavie – nad Zatoką Vitylo,
tworzących system fortyfikacji wokół Kalamaty. W  przypadku dodatkowego wzmoc-
nienia przez Osmanów miasta i  portu projekty Morosiniego mogły rzeczywiście za-
kończyć się niepowodzeniem, dlatego Wenecjanom zależało na podjęciu błyskawicz-
nych działań zaczepnych.
W lipcu Republika Wenecka zakończyła przygotowania wojenne, uzyskując
siły lądowe i  morskie o  ogólnej liczebności 8100 żołnierzy (w tym 2,4-tysięczny

T. Mayhew, Behind Zara…, s. 74–76.

21

Ibidem, s. 81–83.
22

336
 Udział Republiki Weneckiej w wielkiej wojnie tureckiej...

kontyngent piechoty hanowerskiej, nadto oddziały maltańskie i  florenckie oraz po-

siłki papieskie) wraz z  15 działami. Wkrótce po rozpoczęciu działań na teatr wojny
przybyły również posiłki piechoty saskiej (3,3 tysiące ludzi) pod dowództwem gene-
rała Christopha von Degenfelda.
Zgodnie z ustaleniami pierwsze działania zbrojne rozpoczęli mieszkańcy prowin-
cji Mani, którzy w czerwcu i w lipcu zaatakowali miejscowe garnizony tureckie, blo-
kując z powodzeniem załogi m.in. Zarnaty i Kielaphy. Z tego powodu w końcu lipca
przybyły tutaj z głównego obozu dodatkowe siły osmańskie (około 10 tysięcy piecho-
ty i  kawalerii) z  działami, które obsadziły najważniejsze miasta i  przeprawy rzeczne23.
Tymczasem flota wenecka, płynąc wzdłuż zachodnich brzegów Morei, dotarła
25 czerwca do miasta i portu w Koron (Koroni) nad Zatoką Messeńską, gdzie przy-
stąpiła do oblężenia garnizonu tureckiego. 11 sierpnia Wenecjanie opanowali miejsco-
wy zamek, dokonując rzezi wśród obrońców. Po miesiącu flota Morosiniego wpłynęła
do zatoki, kierując się ku trzem wspomnianym garnizonom osmańskim, a 11 wrześ-
nia piechoty saska i hanowerska dość szybko opanowały miasto i zamek Zarnata, blo-
kując także pozostałe punkty oporu Osmanów.
Kalamaty bronił w  tym czasie garnizon turecki liczący pięć–sześć tysięcy żoł-
nierzy. Miejscowy aga, obawiając się masakry, podjął rokowania pokojowe, zamierza-
jąc zyskać na czasie albo wynegocjować dogodne warunki kapitulacji, jednak na roz-
kaz Morosiniego owe rozmowy przerwano. Generał Degenfeld i Maksymilian, książę
hanowerski, przeprowadzili na czele trzytysięcznego zgrupowania piechoty niemie-
ckiej decydujący szturm na pozycje załogi osmańskiej, zdobywając 14 września zamek
i  miasto. Zajęcie Kalamaty spowodowało również kapitulację garnizonów Kielaphy
i  Passavy, po czym ich zabudowania zostały zburzone przez Wenecjan, którzy zabrali
stąd działa tureckie i  sprzęt wojskowy. Przy aktywnym poparciu miejscowej ludno-
ści do końca września Morosini uzyskał kontrolę militarną nad prowincją Messenia
i  Zatoką Messeńską.
Kampania 1685 r. została zakończona w  październiku, kiedy oddziały wene-
ckie i  regimenty posiłkowe, oprócz lokalnych garnizonów, ulokowano na leżach zi-
mowych na Wyspach Jońskich. Historycy przyznają, iż decyzja Morosiniego przynio-
sła fatalne konsekwencje, bowiem natychmiast po wylądowaniu doszło do rywalizacji
pomiędzy Wenecjanami a  Niemcami o  podział kwater, a  wśród ulokowanych tutaj
żołnierzy dość szybko rozprzestrzeniły się choroby zakaźne24.
Celem operacyjnym kampanii 1686 r. było opanowanie dwóch ważnych punk-
tów strategicznych na greckim teatrze wojny, a  mianowicie na zachodnim wybrze-
żu Morei – portów w  Pylos i  Modon na Morzu Jońskim, zaś na jej na wschodnich

G. Finlay, The history of Greece…, s. 212–213.

23

Ibidem, s. 214.
24

337
 Marek Wagner

wybrzeżach – portów w  Tolon i  Nauplii w  Zatoce Argolidzkiej. Baza „zachodnia”

odgrywała poważną rolę w  zabezpieczeniu i  zaopatrzeniu zgrupowania działającego
w  rejonie Kalamaty, natomiast „wschodnia” była idealnym punktem wypadowym
do działań zbrojnych przeciw osmańskiemu obozowi warownemu pod Tripolisem.
W  konsekwencji Morosini zamierzał dwustronnym natarciem doprowadzić do znisz-
czenia tureckich pozycji obronnych w  centralnej Morei.
Działania wojenne podjęto w  końcu maja, kiedy flota wenecka dopłynęła do
portu w  Pylos (Navarino), rozpoczynając oblężenie miejscowego garnizonu tureckie-
go (półtora tysiąca żołnierzy). Obrona miasta trwała zaledwie cztery dni, do 3 czerw-
ca, zaś garnizon twierdzy bronił się jeszcze do 16 czerwca, kiedy to jego komendant
Ismail Pasza podpisał kapitulację gwarantującą bezpieczny odwrót swych żołnierzy do
Tripolisu. Następnie flota wenecka popłynęła w kierunku pobliskiej twierdzy Modon
(Methoni), którą następnie zdobyła 7 lipca po silnym bombardowaniu miejscowych
fortyfikacji.
Tymczasem zgrupowanie generała Otto Wilhelma von Königsmarcka (12 ty-
sięcy ludzi), kierując się do miasta Nauplia, wylądowało 30 lipca w  porcie Tolon,
w  Zatoce Argolidzkiej. 5  sierpnia desant piechoty hanowerskiej rozpoczął oblężenie
fortyfikacji miejskich, dodatkowo ostrzeliwując ogniem działowym pozycje Osmanów.
Jednak Ismail Pasza, mając do dyspozycji korpus siedmiu tysięcy żołnierzy, opuścił już
obóz pod Tripolisem i  znajdował się pod Argos, w  odległości 11–12 km od miejsca
starcia. Obawiając się ofensywy wojsk weneckich, wycofał się ostatecznie do Koryntu.
16 sierpnia Königsmarck podjął jeszcze próbę sprowokowania Osmanów do  stocze-
nia tutaj walnej bitwy, ale dowódca turecki uchylił się od starcia. Dopiero 29  sierp-
nia Ismail Pasza raz jeszcze ruszył na odsiecz oblężonej Nauplii, ale Wenecjanie
i  Hanowerczycy stawili twardy opór w  bitwie na przedpolach miasta, toteż 3 wrześ-
nia garnizon turecki ostatecznie skapitulował25.
Podczas przygotowań do kolejnej kampanii Republika otrzymała posiłki woj-
skowe od landgrafa Hesji i  księcia Wirtembergii w  postaci czterech regimentów pie-
choty i jazdy, które w sile około czterech–pięciu tysięcy żołnierzy przybyły w połowie
marca 1687 r. do Wenecji. Celem operacyjnym kampanii miał być tym razem port
Patras z  silnym fortem w  Rion, usytuowanym w  Zatoce Patras u  wejścia do Zatoki
Korynckiej, gdzie stacjonowała załoga turecka Mehmeda Paszy w sile czterech–pięciu
tysięcy żołnierzy. Działając ze swych baz na Morzu Jońskim, wenecka flota ze zgru-
powaniem piechoty Königsmarcka (około 14 tysięcy ludzi) wpłynęła 22 lipca do por-
tu Patras w celu wysadzenia desantu oraz rozpoczęcia oblężenia. Początkowo wypady
załogi osmańskiej skomplikowały działania zaczepne Wenecjan, ale regimenty pie-
choty niemieckiej zlikwidowały zagrożenie, toteż szybko przystąpiono do regularnego

Ibidem, s. 215–218.
25

338
 Udział Republiki Weneckiej w wielkiej wojnie tureckiej...

oblężenia pozycji obronnych przeciwnika. W  tej sytuacji 1 sierpnia Mehmed pasza

postanowił poddać się Wenecjanom, przekazując im zabudowania Patras z  fortem
Rion oraz miasta Antirrion i  Nafpaktos (Lepanto)26.
Tymczasem główne zgrupowanie Morosiniego, z  rejonu Nauplii, skierowało
się w  rejon Koryntu, którego załoga skapitulowała 7 sierpnia, natomiast 12 sierpnia
piechota niemiecka kierowana przez weneckich inżynierów zniszczyła umocnienia tu-
reckie na Przesmyku Korynckim. Z  tego powodu Osmanie zlikwidowali obóz pod
Tripolisem i  wycofali się do Teb i  na Eubeę. Morosini zamierzał przekonać swych
podwładnych do kontynuowania działań zaczepnych, lecz oficerowie – zadowole-
ni z  kwater zimowych – odmówili wykonania jego rozkazów. Podczas rady wojen-
nej (29  sierpnia) przeważyło jednak stanowisko Morosiniego, który zamierzał wyko-
rzystać odwrót Osmanów oraz podjąć ofensywę w  kierunku Aten. Jego koronnym
argumentem była misja greckiego zakonnika reprezentującego mieszkańców miasta,
którzy zaproponowali Republice przekazanie metropolii za sumę 40 tysięcy duka-
tów. Początkowo senat nie wyraził zgody na takie rozwiązanie, jednak na początku
września nowej misji podjął się metropolita Iakovos, którego mediacja przyniosła po-
wodzenie. Toteż podczas kolejnej rady (14 września) stanowisko Morosiniego prze-
konało zebranych generałów, a  ostatecznych argumentów dostarczyła kolejna już de-
legacja Ateńczyków.
Wszystko to sprawiło, że zgrupowanie Königsmarcka przerzucono 21 wrześ-
nia do Eleusis, zaś okręty wojenne i  zaopatrzeniowe admirała Veniera zakotwiczo-
no w  porcie Pireus, w  ramach przygotowań do oblężenia garnizonu w  Atenach.
Wenecjanie posiadali wówczas 9880 żołnierzy piechoty i 871 jazdy z działami i z za-
pasami prochu, amunicji i sprzętu wojennego niezbędnego do przeprowadzenia oblę-
żenia. Tymczasem Mehmed Pasza nakazał ewakuację miasta, pozostawiając jedynie na
wzgórzach Akropolu 200-osobową załogę, która natychmiast została otoczona przez
oddziały piechoty niemieckiej.
Nocą 21/22 września specjalna bateria 22 dział rozpoczęła ostrzeliwanie pozycji
tureckich, przygotowując bezpieczne stanowiska dla pozostałych baterii, zaś rankiem
23 września inżynierowie weneccy zakończyli ich budowę po zachodniej, jak również
po wschodniej stronie wzgórza. Dowódcą artylerii mianowano Antonia Muitoniego,
a jego zastępcą – Leona de Labordego. Odtąd to właśnie oni kierowali bombardowa-
niem pozycji wroga na Akropolu – m.in. 26 września ostrzelano magazyny prochowe
ulokowane na Parthenonie, który uległ wówczas znacznemu zniszczeniu.
Tymczasem rankiem 28 września liczące trzy–cztery tysiące ludzi zgrupo-
wanie kawalerii Mehmeda Paszy pojawiło się na przedmieściach miasta, a  zatem
Königsmarck wyprowadził regimenty piechoty i kawalerii na przedpola, przygotowując

J. Hammer, Histoire…, s. 228–241.

26

339
 Marek Wagner

się do walnego starcia. Osmanie wycofali się jednak w kierunku Teb. Wenecjanie wy-
słali wówczas do garnizonu delegatów z propozycją poddania się, co rzeczywiście na-
stąpiło 29 września. Pozostałych Turków przewieziono do Smyrny.
4 października komendantem miasta został książę Tomeo Pompei, który do-
wodził miejscowym garnizonem weneckim (sześć tysięcy ludzi). Kontyngent hano-
werski ulokowano w  Pireusie, a  pozostałych żołnierzy rozmieszczono na kwaterach
w  Attyce, natomiast na jej mieszkańców nałożono kontrybucję finansową – wielu
z  nich Morosini nakazał rozmieścić zresztą na okolicznych wyspach z  powodu ko-
lejnej fali epidemii27.
Jeszcze w końcu 1687 r. dowództwo wojsk tureckich w Tebach rozpoczęło akcję
wypadów zbrojnych własnej kawalerii do Attyki, toteż na radzie wojennej w Atenach
31 grudnia Morosini przeforsował decyzję o ewakuacji mieszkańców miasta na Eginę,
ale pewną rolę w  tych wydarzeniach odegrało również zagrożenie wybuchu epidemii
i ewentualność podjęcia ataku na Eubeę. Część historyków skłania się ku stanowisku,
iż opustoszałe miasto stało się bezpiecznym miejscem do wywozu przez Wenecjan
greckich dzieł sztuki – a  dowodem tego były liczne transporty wysyłane w  marcu
i  w  kwietniu 1688 r. z  ewakuowanego miasta do Republiki28.
3 kwietnia, po śmierci Giustiniana (23 marca), nowym dożą wybrano
Morosiniego, co uznać należy za ukoronowanie jego dotychczasowych zwycięstw
militarnych. Senat wenecki przyznał mu przydomek „Peloponeski”, uznając go
pierwszym obywatelem Republiki. Historycy włoscy zwracają przy tej okazji uwagę
na wojenne zasługi doży, które sprawiły, że stał się on odtąd niekwestionowanym
„dyktatorem” z  szerokimi uprawnieniami politycznymi, finansowymi i  wojskowymi,
a  jego panowanie zmieniło również dotychczasową strukturę władzy w  Republice
Weneckiej29.
Celem operacyjnym kampanii 1688 r. było trwałe opanowanie wyspy Eubei,
toteż już w  maju–czerwcu rozpoczęto przygotowania do operacji lądowo-morskiej,
a  miejscem całej akcji stały się wyspy Poros i  Egina. Działania zakończono w  koń-
cu czerwca i  8 lipca flota wenecka z  korpusem piechoty Königsmarcka, w  sile około
20 tysięcy marynarzy i  żołnierzy, wypłynęła z  Poros w  kierunku miasta Chalkis na
Eubei. Zgrupowania Ismaila Paszy liczyło wprawdzie sześć tysięcy ludzi, ale Osmanie
byli zdeterminowani bronić swych pozycji na wyspie o  tak ważnym znaczeniu stra-
tegicznym na greckim teatrze wojny30.

27 G. Finlay, The history of Greece…, s. 219–223.

28 Ibidem, s. 224–226.
29 M. Cassini, Immagini dei capitani generali „da Mar” a  Venezia in età barocca, [w:] „Perfetto
Capitano”. Immagini e realtà (secoli XV–XVII), ed. M. Fantoni, Roma 2001, s. 3–5, 16–17.
30 J. Hammer, Histoire…, s. 252–270.

340
 Udział Republiki Weneckiej w wielkiej wojnie tureckiej...

Po wpłynięciu do Zatok Sarońskiej, Petalion i  Południowo-Eubejskiej i  dotar-

ciu w  rejon Chalkis Wenecjanie rozpoczęli oblężenie miasta i  30 sierpnia opanowali
część jego fortyfikacji, ale kolejne natarcia nie przyniosły im powodzenia. 15 września
zmarł generał Königsmarck, co na pewien czas przerwało działania zaczepne na Eubei.
12 października Morosini nakazał podjęcie ponownego szturmu na pozycje
wroga, atak ten jednak również zakończył się porażką wojsk weneckich. Taki ob-
rót wydarzeń skłonił dożę do wydania 20 października decyzji o  likwidacji oblężenia
i  do wycofania się w  rejon Argos. 5  listopada posiłki heskie i  hanowerskie księcia
Maksymiliana, w  sile dziewięciu tysięcy piechoty i  jazdy, odeszły ze służby wene-
ckiej, w  związku z  czym Morosini podjął decyzję o  zakończeniu kampanii 1688 r.31
W latach 1686–1688 flota wenecka uczestniczyła w  działaniach wojennych
wokół wybrzeży Peloponezu, toteż jedynie w  wyjątkowych przypadkach ścierała się
na Morzu Jońskim z  flotą osmańską, a  zwłaszcza z  tzw. konwojami aleksandryjski-
mi, którymi transportowano zaopatrzenie z  północnego Egiptu na wyspę Naksos.
Do pierwszych potyczek doszło 12 lipca i  4 października 1686 r., a  także 15 czerw-
ca 1688 r. – wszystkie te starcia zakończyły się sukcesami Osmanów32.
Dotychczasowe sukcesy Wenecji na Peloponezie gwarantowały jej także kon-
trolę militarną na północnych obszarach Grecji wraz z  okolicznymi akwenami mor-
skimi – garnizony osmańskie pozostałe jedynie na terenie Beocji, w Tebach, Livadei,
Talanti i  Zentouni, w  dolinach rzek Asopos, Kifisos i  Sperchios, kontrolowały linie
komunikacyjne pomiędzy Tebami a  Salonikami, a  także na Eubei. Garnizony wene-
ckie kontrolowały wybrzeża i  wyspy Peloponezu, natomiast środkowa Grecja pozo-
stawała praktycznie bez załóg wojskowych33.
Morea została znacznie zniszczona i  zdewastowana podczas działań wojennych,
ale Wenecjanie przy pomocy miejscowych wspólnot greckich natychmiast przystąpili
do odbudowy, zwłaszcza rolnictwa i  rzemiosła34. Grecy cieszyli się wprawdzie pewną
autonomią, ale weneckie władze okupacyjne wprowadziły skuteczny system fiskalny,
pozwalający na ściąganie podatków na potrzeby biurokracji i  floty. Królestwo Morei
podzielono na cztery prowincje – Romanię, Lakonię, Messenię i  Achaję; według
spisu z  1692 r. odnotowano 1459 miast i  miasteczek ze 116 tysiącami mieszkań-
ców. W  1688 r. senat utworzył urząd proveditore generale da Mar, który kwaterował
w  Nauplii, gdzie z  kolei ulokowano główny ośrodek polityczny i  wojskowy Morei35.

31 G. Finlay, The history of Greece…, s. 227–228.

32 R. C. Anderson, Naval Wars in the Levant 1559–1853, Liverpool 1952, s. 52–56.
33 G. Finlay, The history of Greece…, s. 229–230.
34 A. Stouraiti, La guerra di Morea (1684–1699). Forma e ideologia di una narrazione, „Studi
Veneziani” 2001, vol. XLI, s. 259–280.
35 S. Perini, Venezia e la guerra di Morea (1684–1699), „Archivio Veneto” 1999, vol. CLIII,
№ 188, s. 45–92.

341
 Marek Wagner

Walki lądowo-morskie w  latach 1690–1695

Ofensywa wojsk osmańskich na peloponeskim teatrze działań wojennych

w  1690 r. wprawdzie przywróciła militarną kontrolę Stambułu w  centralnym
Peloponezie, ale strona wenecka nadal musiała stawiać opór na obrzeżach Morei oraz
podejmować ograniczone działania zaczepne przeciw wojskom osmańskim36.
Kampania 1690 r. pozwoliła siłom lądowym oraz morskim Republiki opano-
wać ważną twierdzę w  Monemvasia (Malvasia), położoną na południu Grecji nad
Morzem Mirtejskim, która została wzniesiona na wysokiej skale i była połączona z lą-
dem tylko niewielką groblą. 8 września tego roku doszło również do nierozstrzyg-
niętej bitwy morskiej u  wybrzeży Anatolii, w  Cieśninie Lesbijskiej, w  rejonie miasta
Mitylena, pomiędzy flotą wenecką admirała Daniele Dolphinego (12 okrętów) a flo-
tyllą turecko-algierską (około 60 statków korsarskich i  wojennych)37.
W 1690 r. miejscem rywalizacji stały się twierdze albańskie w Himarze i Valonie
na wybrzeżu Morza Adriatyckiego. W sierpniu–wrześniu silna flota wenecka admirała
Domenica Monceniga przystąpiła do oblężenia tego ostatniego garnizonu i w  wyni-
ku kilku szturmów dokonanych 11–18 września oddziały piechoty opanowały mia-
sto, port i  twierdzę. Fakt ten przyczynił się do wybuchu antytureckiego powstania
tutejszych mieszkańców, które zostało jednak krwawo stłumione 14 marca 1691 r.38
W 1691 r. flota wenecka Moceniga podjęła próbę udzielenia wsparcia ostatnie-
mu garnizonowi sił morskich na Krecie na wyspie Gramvousa, w  Zatoce Merabelos,
lecz z  powodu zdrady jej dowódcy, kapitana Della Ciogi, została opanowana przez
wojska osmańskie. W  odwecie Mocenigo przystąpił w  1692 r., przy wsparciu miej-
scowej ludności, do oblężenia Kandii na Krecie, jednak próba odzyskania dawnej
twierdzy weneckiej nie powiodła się, głównie z powodu braku odpowiednich sił pie-
choty i  artylerii.
W kampanii 1692 r. kolejna ofensywa wojsk tureckich skierowała się z  głów-
nego obozu wojskowego w Tebach na Korynt, który został dość szybko opanowany
przez Osmanów, ale dalsze walki utknęły pod twierdzami Akrokorynt i  Argos z  ra-
cji silnego oporu lokalnych garnizonów weneckich. Z tych powodów w 1693 r. woj-
ska tureckie powróciły do swego obozu pod Tebami. Śmierć Morosiniego (6 stycznia
1694 r.), a także wybór Silvestra Valiery nowym dożą znacznie osłabiły gotowość elit
politycznych Republiki do podejmowania działań zaczepnych na Morei, zaś kolejni
admirałowie prowadzili jedynie ograniczone operacje o  charakterze lądowym. Jeszcze

36
J. Hammer, Histoire…, s. 308–317.
37
„Gazette de France” 1690, nr 56 (Wenecja, 21 września).
38
„Gazette de France” 1691, nr 18 (Wenecja, 21 marca).

342
 Udział Republiki Weneckiej w wielkiej wojnie tureckiej...

w  1695 r. nad Zatoką Koryncką dochodziło do drobnych starć zbrojnych wenecko

-tureckich, zakończonych ustaleniem się status quo w  obustronnych relacjach poli-
tycznych i  militarnych39.

Działania na Morzu Egejskim (1695–1698)

Po opanowaniu Peloponezu dowództwo wojsk weneckich przystąpiło do budo-

wy instalacji militarnych służących zbudowaniu trwałej bazy operacyjnej (lądowo-mor-
skiej), koniecznej podczas dalszych walk z siłami osmańskimi. Nie mniej istotnym za-
gadnieniem była organizacja nowych struktur dowodzenia, które winny organizować
weneckie siły zbrojne na peloponesko-egejskim teatrze działań wojennych i  dowo-
dzić nimi podczas przyszłych walk z  Osmanami. W  1685 r. stworzono zatem urząd
generalnego gubernatora Morei jako dowódcy sił zbrojnych działających na obszarze
Peloponezu i w  akwenie Morza Egejskiego. Funkcję tę pełnili kolejno:
1685–1687 Francesco Morosini,
1688–1690 Girolamo Corner,
1690–1694 Antonio Zeno,
1694–1695 Marino Michiel,
1695–1697 Agostino Sagredo,
1697 Paolo Nani,
1698–1701 Francesco Grimani.
Dodatkowo w  1693 r. na północy Morei wydzielono samodzielną prowincję
Achaję ze stolicą w  Patras. Jej gubernatorami byli:
1693–1695 Pietro Basadonna,
1695–1698 Angelo Lazari,
1698–1700 Luigi Foscari40.
Główną bazą floty weneckiej został port Nauplia (gr. Nafplion, wł. Napoli
di Romania), usytuowany w  Zatoce Argolidzkiej nad Morzem Mirtejskim, zdoby-
ty w  1686 r. przez wojska lądowe i  morskie Republiki41. Tutaj w  oparciu o  dogod-
ne warunki naturalne, a  także stare fortyfikacje, Wenecjanie zbudowali nowy sy-
stem obronny, obejmujący dwa zasadnicze elementy fortyfikacyjne – mianowicie na
wysokiej skale (o wysokości 216 m n.p.m.) wzniesiono bastionową twierdzę zwaną
Palamidi, zaś na płaskim cyplu, tzw. Akronauplia, zmodernizowano stare fortyfikacje

39 W. Szyszkowski, Wenecja. Dzieje Republiki 726–1797, Toruń 1994, s. 232.

40 A. Zannini, Burocrazia e burocrati a  Venezia in età moderna: i  cittadini originari (sec. XVI–
–XVIII), Venezia 1993, s. 245–252.
41 G. Gerola, Le fortificazioni di Napoli di Romania, „Annuario Della Regia Scuola Archeologica
di Atene” XIII (1930), s. 33–45.

343
 Marek Wagner

poza murami Starego Miasta. Wraz z  ufortyfikowaną i  wysuniętą w  morze wyspą

Bourdzi Wenecjanie, zwłaszcza po 1695 r., stworzyli tutaj ważną pozycję obronną,
a  zarazem bazę wojskową wraz z  portem dla okrętów wojennych operujących na
Morzu Egejskim42.
Celem operacyjnym Republiki było uzyskanie kontroli militarnej na wodach
Morza Egejskiego, a jednocześnie stworzenie dogodnych warunków dla podjęcia ofen-
sywy z  północnego akwenu ku Dardanelom, a  więc ku cieśninom czarnomorskim.
Natomiast dowództwo floty osmańskiej realizowało koncepcję ograniczonych działań
wojennych, mających na celu obronę własnych pozycji, zwłaszcza na wyspie Chios
i wybrzeżach Anatolii, oraz podejmowanie wobec sił przeciwnika błyskawicznych ak-
cji zaczepnych. Twórcą doktryny był ówczesny (od 1688 r.) osmański kapudan Pasza
Hadżi Hussein Mezzo Morto (zm. 1700), dysponujący znacznym doświadczeniem
w walkach morskich, zdobytym podczas dowodzenia korsarską flotą algierską (1682–
–1688). Z  tego powodu zmagania lat 1695–1698 można określić jako drobne star-
cia lub wenecko-tureckie potyczki morskie o ograniczonym charakterze militarnym43.
Główną bazą morską Osmanów u  wybrzeży Anatolii była wyspa Chios, sta-
nowiąca podstawę ich dominacji militarnej na Morzu Egejskim i  strzegąca dostępu
do cieśnin czarnomorskich. We wrześniu 1694 r. Wenecjanie zdobyli na wyspie kil-
ka drobnych przyczółków i  podjęli modernizację miejscowych fortyfikacji, m.in. ba-
stionu „Zeno” na północno-wschodnim krańcu wyspy, przygotowując się do jej trwa-
łego opanowania44.
Do pierwszej akcji zbrojnej doszło w  lutym 1695 r., kiedy flota wenecka ad-
mirała Antonia Zena, w  sile 21 okrętów liniowych i  21 pomocniczych, starła się
w  okolicach Chios, przy wyspie Oinousses, z  flotą turecką Husseina Mezzo Morto
(44 okręty liniowe i  pomocnicze). Pierwsze starcie, 9 lutego, zakończyło się klę-
ską Wenecjan, którzy stracili wówczas trzy jednostki i  wielu marynarzy i  żołnierzy.
W  drugim, nierozstrzygniętym starciu – 19 lutego – flota admirała Zena utraciła
cztery okręty, około 2500 ludzi zostało zabitych i  rannych, toteż nie zdołała obronić
przyczółków na wyspie Chios45.
W 1696 r. walki wenecko-osmańskie przeniosły się w rejon Cykladów, w oko-
lice wyspy Andros, która stała się głównym miejscem ówczesnych starć morskich.
Admirał Contarini zdołał zmobilizować latem 22 okręty weneckie oraz nieznaną licz-
bę statków papieskich, mając na celu rozpoczęcie ofensywy lądowej na Eubei. Opuścił

42 K. Andrews, Castles of the Morea, Princeton 2006, s. 56–58.

43 W. Miller, The last Venetian Island in the Aegean, „The English Historical Review” 1907, vol. 22,
№ 86, s. 304–308.
44 P. Argenti, The occupation of Chios by the Venetian (1694), London 1935, s. 5–11.
45 F. Cerasoli, Battaglia navale fra turchi e veneziani e presa di Scio (febbraio 1695), Roma 1891,
s. 11–15.

344
 Udział Republiki Weneckiej w wielkiej wojnie tureckiej...

on port na wyspie Poros w  Zatoce Sarońskiej i  28 lipca wpłynął do portu Gavrion

na zachodnim krańcu Andros, by tu oczekiwać na podejście kolejnych okrętów.
Do 6 sierpnia kilka z  nich pojawiło się u  wybrzeży wyspy, ale jednocześnie w  re-
jon Andros dopłynęła flota osmańska Husseina Mezzo Morto (35 okrętów tureckich
i  korsarzy afrykańskich) – przez kolejnych 14 dni obie strony nie podejmowały jed-
nak żadnych kroków, bowiem brak wiatru nie sprzyjał działaniom morskim. 20 sierp-
nia, korzystając z  północnego wiatru, Osmanie dopłynęli do portu Gavrion i  rozpo-
częli jego bombardowanie, lecz z  miernym skutkiem. Tymczasem admirał Contarini
21 sierpnia skierował swoje okręty ku pozycjom przeciwnika, musiał jednak zrezyg-
nować z  potyczki, gdyż ponownie wiatr ucichł. Dopiero 22 sierpnia doszło do serii
manewrów połączonych z  wymianą ognia z  obu stron, ale z  powodu nadejścia ciszy
flota osmańska wycofała się w  rejon wyspy Syros, położonej na południe od miejsca
niedoszłej potyczki. Wenecjanie powrócili do portu Gavrion, gdzie stacjonowali aż do
1  grudnia, obserwując odwrót floty tureckiej w  kierunku Dardaneli46.
W 1696 r. siły weneckie toczyły również walki z  korsarską flotą beja Mani
– Greka Limberakisa Gerakarisa (ok. 1644–1710) – który mając poparcie Stambułu,
utworzył flotyllę do walki z  okrętami weneckimi. Posiadał on doświadczenie wojen-
ne nabyte na Morzu Śródziemnym, lecz przede wszystkim dysponował autonomią
na półwyspie Mani, położonym na południowym wybrzeżu greckim, za którą płacił
tylko niewielki trybut do kasy sułtańskiej. Od 1685 r. z powodzeniem zwalczał okrę-
ty weneckie i  papieskie, niekiedy jego zwolennicy towarzyszyli wojskom osmańskim
w walkach lądowych na Morei. W późniejszych latach próbował lawirować pomiędzy
władzami weneckimi a  osmańskimi i  podczas walk w  1694/1695 r. na Peloponezie
opowiedział się ostatecznie po stronie Republiki, natomiast w kampanii 1696 r. opa-
nował greckie miasta Karpesini i  Artę, co spotkało się z  opozycją dowódców wene-
ckich i  miejscowej ludności47.
W 1697 r. doszło natomiast do serii potyczek morskich w rejonie wyspy Bozca
u wybrzeży Anatolii i w Cieśninie Kafirejskiej, między Eubeą a wyspą Andros. 6 lip-
ca flota admirała Contariniego (29 okrętów wojennych i  kupieckich wraz z  jednost-
kami pomocniczymi) starła się z  flotą osmańską Husseina Mezzo Merto (38 okrę-
tów) koło wyspy Bozca, ale potyczka nie przyniosła zasadniczego rozstrzygnięcia48.
Kolejne potyczki miały miejsce 1 września w  rejonie wyspy Andros i  20 września
na południe od Eubei, kiedy ta sama flota wenecka stawiła silny opór Osmanom.

46 Omówienie walk wenecko-tureckich w latach 1695–1696 – zob. J. Hammer, Histoire…,

s.  369–397.
47 Limberakis został wówczas aresztowany przez Wenecjan i zmarł w więzieniu w Brescii w 1710 r.,
K. Kassis, Mani’s History, Athens 1979, s. 55–56.
48 „Gazette de France” 1697, nr 45 (Wenecja, 15 lipca).

345
 Marek Wagner

Chociaż po obu stronach nie odnotowano strat w  ludziach i w  sprzęcie, to jednak

okręty Husseina nie zdołały wpłynąć na Morze Mirtejskie49.
Ostatnią z  akcji morskich była potyczka floty weneckiej Francesca Grimaniego
(56 okrętów liniowych i  pomocniczych) z  flotą Husseina Mezzo Morto (32 okrę-
ty tureckie i  afrykańskie). Doszło do niej 20 września 1698 r. u  wybrzeży wyspy
Samotraka, na północnym akwenie Morza Egejskiego. Zakończyła się ona sukcesem
Osmanów i  odejściem Wenecjan do swych macierzystych portów na Peloponezie50.
Weneckie działania wojenne lat 1695–1698 nie przyniosły już zasadniczych
zmian o  charakterze politycznym albo militarnym, a  jedynie umocniły dotychczaso-
we status quo na frontach dalmatyńskim i  greckim51. Historycy jednak przyznają, że
w  latach 1695–1698 wenecka flota uzyskała przewagę strategiczną nad Osmanami
w  akwenie śródziemnomorskim, odnosząc dziewięć zwycięstw w  bitwach i  potycz-
kach morskich z  flotą turecką, dzięki czemu w  konsekwencji umocniła dominację
Republiki w  Dalmacji i  na Peloponezie52.

summar y

The Participation of the Republic of Venice

in the Great Turkish War (1684–1699)

This article presents a description and analysis of the participation of the armed forces
of the Republic of Venice in the conflict with the armies of the Ottoman Empire during the
Great Turkish War which took place in the years 1684 to 1699. These activities were one of
the elements of the armed struggle taking place between the countries of the Holy League
(formed in March 1684 in Linz by the Empire, the Polish-Lithuanian Commonwealth and
Venice) in order to recover lands stolen by the Ottoman Porte. The Venetian-Turkish war was
played out over vast areas from the coast of Dalmatia, to the islands of the Aegean. Venice
therefore engaged land forces and the navy and its armies were supported by Italian and
German troops and formations of Dalmatian highlanders. In the first period (1684–1685)
the Venetian army fought the initial battles with the Ottomans, preparing to make a strong
amphibious attack in order to take Dalmatia and the Peloponnesus. An essential element of
the war was a mastery of the whole of Morea in the years 1685–1689 and the construction
of a military infrastructure there. In the years 1690–1698, minor Venetian-Turkish skirmishes
were still taking place, but they did not change the basic military results on the “Venetian
front” during the Great Turkish War.

49 „Gazette de France” 1697, nr 58 (Wenecja, 1 października).

50 „Gazette de France” 1698, nr 57 (Wenecja, 1 października).
51 J. Hammer, Histoire…, s. 435–437.
52 G. Candiani, L’evoluzione della flotta veneziana durante la prima guerra di Morea, [w:] Seminario
Venezia e il Mediterraneo. La guerra di Morea, Venezia 2001, s. 3–4; idem, Lo sviluppo dell’armata grossa
nell’emergenza della guerra maritima, Seminario Venezia, Malta e Impero Ottomano, Venezia 2001, s. 5–6.

346