ÓÄÊ 821.

163(091)
ÑÒÅÂȎ
Biblid 0350-6428, 37 (2005) 127, s. 529–551
Izvorni nau~ni radovi

Àëåêñàíäàð ÑÒÅÂȎ

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ
(Áåîãðàä, Ôèëîëîøêè ôàêóëòåò)
ÄÀÍÈËÎ ÊÈØ, ×ÈÒÀËÀÖ ÁÎÐÕÅÑÀ,
ÐÅÀËÈÑÒÈ×ÊÈ ÏÈÑÀÖ

ʚó÷íå ðå÷è: Äàíèëî Êèø, Õîðõå Ëóèñ Áîðõåñ, ïîñòìîäåðíèçàì, ìîäåð-

íèçàì, ðåàëèçàì, ðóñêè ôîðìàëèçàì, òåîðè¼à ïðîçå, ôàíòàñòèêà, èíòåðòåêñòóàë-
íîñò, êœèæåâíîñò è èñòîðè¼à, èñòèíà, ñóá¼åêò.
Àïñòðàêò: Òåêñò ïîëàçè îä àíàëèçå Êèøîâîã ðàçóìåâàœà Áîðõåñîâå ïðîçå,
êœèæåâíîã ïîñòóïêà è Áîðõåñîâîã ìåñòà ó ñàâðåìåíî¼ êœèæåâíîñòè. Óòâðó¼å ñå
äà ¼å Êèøîâî ÷èòàœå Áîðõåñà ó öåëèíè óñëîâšåíî Êèøîâèì âëàñòèòèì êœèæåâíî-
òåîðè¼ñêèì ïðåäóáååœèìà, êî¼à ñó íåïîñðåäíî âåçàíà çà ðàçëè÷èòå âèäîâå èìà-
íåíòíå êðèòèêå, à íàðî÷èòî çà ðóñêè ôîðìàëèçàì. Íàêîí øòî ñå óòâðäè êàðàêòåð
Êèøîâîã ñõâàòàœà êœèæåâíîñòè, èñòðàæó¼ó ñå œåãîâå ïîñëåäèöå íà Êèøîâ îäíîñ
ïðåìà ïîñòìîäåðíèçìó. Êðîç ðàçìàòðàœå âèøå ðàçëè÷èòèõ ïðîáëåìà òåîðè¼å ïîñò-
ìîäåðíèçìà, è êðîç ïàðàëåëíî êîíòðàñòèðàœå ñà Áîðõåñîâîì ïîåòèêîì, óòâðó¼å
ñå äà Êèø ó íèçó êšó÷íèõ ïèòàœà îñòà¼å èçâàí ïîñòìîäåðíèçìà.

Ãðàíèöå êîìïàðàòèñòèêå
Îäíîñ Äàíèëà Êèøà ïðåìà Áîðõåñó ñàñâèì ñèãóðíî íè¼å íè-
êàêâà êîìïàðàòèñòè÷êà terra incognita êî¼à ñàìî ÷åêà íà îñâà¼à-
œå. Íàïðîòèâ, ó ïðîòåêëèõ òðèäåñåòàê ãîäèíà îâî ïèòàœå áèëî
¼å ðàçìàòðàíî ó òîëèêî¼ ìåðè äà œåãîâî ïîêðåòàœå äàíàñ ¼åäâà äà
çàõòåâà áèëî êàêâî îáðàçëîæåœå. Ãîâîðèòè î Êèøó, èëè áàðåì
ãîâîðèòè î œåãîâèì äâåìà ïîñëåäœèì ïðîçíèì êœèãàìà, çíà÷è-
ëî ¼å, è çíà÷è ¼îø óâåê, ãîâîðèòè è î Áîðõåñó.
Íåäóãî íàêîí øòî ¼å 1976. îá¼àâšåíà Ãðîáíèöà çà Áîðèñà
Äàâèäîâè÷à Âåëèìèð Âèñêîâèž ¼å ïèñàî: „Íà¼íîâè¼à êœèãà Äà-
íèëà Êèøà çàõâàëíî ¼å øòèâî çà ñâàêîã ïðîó÷àâàòåšà ñêëîíîã
êîìïàðàòèâèçìó. Áðçîïëåòî ïðîñóó¼óžè, ìîãëî áè ñå ðåžè äà ¼å
çáèðêà Ãðîáíèöà çà Áîðèñà Äàâèäîâè÷à ñëîáîäàí ïðåâîä íåêîã
Áîðõåñîâîã äåëà”1. Êàäà ¼å ÷åòâðò âåêà êàñíè¼å ¼åäàí äðóãè êðè-
òè÷àð íàïèñàî êàêî ¼å „óìåòíîñò Äàíèëà Êèøà íåâåðîâàòíî ñëè÷-
íà óìåòíîñòè Õ.Ë. Áîðõåñà”2, òî ¼å âåž áèëî îïøòå ìåñòî. Øòà-

1 Áîðî Êðèâîêàïèž, Òðåáà ëè ñïàëèòè Êèøà? Ãëîáóñ, Çàãðåá, 1980, ñòð. 29.
2 Ilan Stavans, „Danilo Kiš in Buanos Aires”, The Review of Contemporary
Fiction, Vol. XIV, No.1, Illinois State University, Normal,1994, ñòð. 174.
[529
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ âèøå, íå ñàìî äà ñå äî äàíàñ âèåœå Êèøà êàî ¼åäíîã îä Áîðõå-
ñîâèõ ïðèçíàòèõ íàñòàâšà÷à ó åâðîïñêî¼ êœèæåâíîñòè ñàñâèì
îäîìàžèëî, âåž áè ñå ìîãëî òâðäèòè äà ¼å Áîðõåñîâ îïóñ ïîñòàî
îïøòåïðèõâàžåí ðåôåðåíòíè îêâèð ñïðàì êî¼åã ñå Êèøîâà ïðîçà
ñàãëåäàâà.
Ïèòàœå Êèøîâîã îäíîñà ïðåìà Áîðõåñó, ìåóòèì, íèêàäà íè¼å
áèî ôîðìóëèñàíî ñàìî êàî êîìïàðàòèñòè÷êî. Êàä ãîä ãîâîðèìî î
Êèøó ìîðàìî áèòè ñâåñíè äà ¼å ðå÷ î ïèñöó êî¼è ¼å óñïîñòàâèî
èçóçåòíî ìîžàí äèñêóðñ î ñîïñòâåíèì êœèæåâíèì òåêñòîâèìà.
Ò༠äèñêóðñ ñèñòåìàòñêè ¼å ïðîáëåìàòèçîâàí ñàìî ¼åäíîì, è òî
íà íå íàðî÷èòî ñðåžàí íà÷èí, è ñà èñêšó÷èâîì íàìåðîì äà áóäå
ïîòïóíî ðàçîðåí3. Ñà äðóãå ñòðàíå, ìíîãî ÷åøžå íåãî øòî ¼å áèî
ïðåäìåò êðèòè÷êå àíàëèçå, îâ༠Êèøîâ ãîâîð î ñîïñòâåíîì äåëó
áèî ¼å ò༠êî¼è ¼å îâëàäàâàî èíòåðïðåòàöè¼àìà Êèøîâèõ êœèãà
(÷èœåíèöà íà êî¼ó ¼å, óîñòàëîì, è ñàì Êèø óêàçèâàî). Îíî øòî ¼å
Êèø ãîâîðèî î ñîïñòâåíî¼ êœèæåâíîñòè è î êœèæåâíîñòè óîï-
øòå óçèìàíî ¼å – âèøå íåãî ¼åäàíïóò – êàî îñíîâ çà òóìà÷åœå
œåãîâèõ êœèæåâíèõ òåêñòîâà, àëè ¼å ñðàçìåðíî ðåòêî ñàìî áèëî
ïðåäìåò òóìà÷åœà. Ó òîì ïîãëåäó, Êèøîâ îäíîñ ïðåìà Áîðõåñó
íè¼å èçóçåòàê: ïèòàœå î îäíîñó Êèøîâå è Áîðõåñîâå ïðîçå ÷åñòî
ñå ïîñòàâšàëî, è áèëî ¼å ðåøàâàíî, ïîçèâàœåì íà Êèøîâ âëà-
ñòèòè îïèñ òîã îäíîñà4.
Äîáðî ¼å ïîçíàòî äà ¼å Êèø ñâî¼ ñòàâ ïðåìà Áîðõåñîâî¼ ïðî-
çè ïî ïðàâèëó îïèñèâàî êàî ïîëåìè÷êè, êàî íåêó âðñòó ñâåñíîã
ñóïðîòñòàâšàœà: „Íå ïàðîäè¼à íåãî áàø òàêî: ïðîòèâêœèãà”5.
Òåðìèí „ïðîòèâêœèãà”, òàêîå ïðåóçåò îä Áîðõåñà, Êèø êîðè-
ñòè äà áè ïîöðòàî êàêî ïîñåçàœå çà Áîðõåñîâèì ïðîñåäåîì íè¼å
ïóêà „èñìåâà¼óžà èìèòàöè¼à”. Ñåìàíòè÷êè åôåêàò êî¼è òðåáà äà
áóäå ïðîèçâåäåí êðîç îíî øòî ñàì Êèø íàçèâà „ïðèìåíîì áîð-
õåñîâñêå òåõíèêå íà íåáîðõåñîâñêîì ìàòåðè¼àëó” ñàñâèì ¼å äðóãå
ïðèðîäå.
Àêî, ìåóòèì, ïîñåãíåìî çà íåøòî øèðèì ñõâàòàœåì ïàðî-
äè¼å, àêî ¼å ñõâàòèìî íå êàî „èñìåâà¼óžó èìèòàöè¼ó”, âåž „êàî
ïîíàâšàœå ñà êðèòè÷êîì äèñòàíöîì, êî¼å îìîãóžàâà èðîíè¼ñêî
óêàçèâàœå íà ðàçëèêó ó ñàìîì ñðåäèøòó ñëè÷íîñòè”6, ñàñâèì
žåìî ñå ïðèáëèæèòè îíîìå øòî ¼å Êèø èìàî ó âèäó êàäà ¼å Ãðîá-
íèöó çà Áîðèñà Äàâèäîâè÷à íàçâàî „ïðîòèâêœèãîì” Îïøòå èñòî-
ðè¼å áåø÷àøžà. Ó òîì ñëó÷à¼ó, „ðàçëèêà ó ñàìîì ñðåäèøòó ñëè÷-
íîñòè” áèëà áè çàïðàâî ðàçëèêà èçìåó ïðè÷à êî¼å, êàêî êàæå

3 Ðå÷ ¼å, ðàçóìå ñå, î êœèçè Äðàãàíà Ì. £åðåìèžà Íàðöèñ áåç ëèöà (Áåî-
ãðàä, Íîëèò, 1981).
4 Îâî, íàðàâíî, íå âàæè çà ñâå øòî ¼å íà òó òåìó ïèñàíî; çà êðèòè÷êè îäíîñ
ïðåìà íåêèì Êèøîâèì èñêàçèìà âèäåòè, íà ïðèìåð: Àëåêñàíäàð £åðêîâ, Îä ìî-
äåðíèçìà äî ïîñòìîäåðíå, £åäèíñòâî – Äå÷¼å íîâèíå, Ïðèøòèíà – Ãîðœè Ìè-
ëàíîâàö, 1991.
5 Äàíèëî Êèø, ×àñ àíàòîìè¼å, ÁÈÃÇ, Áåîãðàä, 1995, ñòð. 60.
6 Ëèíäà Õà÷èîí, Ïîåòèêà ïîñòìîäåðíèçìà, Ñâåòîâè, Íîâè Ñàä, 1995, ñòð.
530] 55.
Ïîë äå Ìàí ïîâîäîì Îïøòå èñòîðè¼å áåø÷àøžà, „óîïøòå íå

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÑÒÅÂȎ
íàãîâåøòàâà¼ó îïòóæáó ïðîòèâ äðóøòâà, šóäñêå ïðèðîäå èëè ñóä-
áèíå”7 è ¼åäíå ëèòåðàòóðå êî¼à ¼å óïðàâî íåçàìèñëèâà áåç îïòó-
æáå ïðîòèâ äðóøòâà, šóäñêå ïðèðîäå èëè ñóäáèíå. Îâîì ñïèñêó
ìîæåìî îäìàõ äîäàòè è Áîãà: „Íåêà ¼å ïðîêëåò íà¼âåžè îä ñâèõ
òèðàíà, Åëîõèì”8. Åòè÷êå ðàçëèêå, êàêî òî îáè÷íî áèâà, îòêðè-
âà¼ó è îïðå÷íå ìåòàôèçè÷êå ïðåîêóïàöè¼å.
Ìîãëè áèñìî ñå ñàñâèì çàäîâîšèòè äà ðàçëèêó èçìåó
Îïøòå èñòîðè¼å áåø÷àøžà è Ãðîáíèöå ñõâàòèìî êàî ðàçëèêó
èçìåó åòè÷êè íåçàèíòåðåñîâàíå è ìîðàëèñòè÷êå êœèæåâíîñòè,
óêîëèêî óïîòðåáà òóåã òåêñòà èëè ïðîñåäåà íå áè îòâàðàëà íåêà
äîäàòíà ïèòàœà. Íàèìå, ñâàêî (äà îñòàíåìî ïðè ôîðìóëàöè¼è Ëèí-
äå Õà÷èîí) „ïîíàâšàœå ñà êðèòè÷êîì äèñòàíöîì”, íåçàâèñíî îä
òîãà äà ëè žåìî ãîâîðèòè î „ïàðîäè¼è”, „ïðîòèâêœèçè” èëè î
íå÷åìó òðåžåì, ïîäðàçóìåâà íåêî ïðåòõîäíî ÷èòàœå îíîãà øòî ñå
ïîíàâšà, îäíîñíî òåêñòà çà êî¼èì ñå ïîñåæå. Çáîã òîãà ¼å íåîï-
õîäíî äà – ïðå íåãî øòî ïîæóðèìî äà ïðèõâàòèìî îïèñ Ãðîáíèöå
çà Áîðèñà Äàâèäîâè÷à êàî „ïðîòèâêœèãå” – óòâðäèìî êàêî Êèø
÷èòà Áîðõåñà.
Óïðàâî ïðîáëåì Êèøîâîã ÷èòàœà Áîðõåñà ïîñëóæèžå êàî ïî-
ëàçíà òà÷êà çà ðàçìàòðàœå îäíîñà èçìåó ïîåòèêà äâî¼èöå ïèñàöà.
Ïðå ñâåãà, íåîïõîäíî ¼å ïîìåðèòè ôîêóñ ñà Êèøîâîã îïèñà îäíîñà
ïðåìà Áîðõåñó íà ïèòàœå î Êèøîâîì ÷èòàœó Áîðõåñà. Êàäà òî
ó÷èíèìî, ñëåäåžè êîðàê – ¼åäíàêî íåîïõîäàí – ñàñòî¼àžå ñå ó èñïè-
òèâàœó óñëîâà è ïðåòïîñòàâêè òîã ÷èòàœà. Äðóãèì ðå÷èìà, ïè-
òàœå êàêî Êèø ÷èòà Áîðõåñà áèžå óïîòïóœåíî ïèòàœåì î òîìå
çàøòî Êèø ÷èòà Áîðõåñà òàêî êàêî ãà ÷èòà. Êàäà, ïàê, îäãîâîðè-
ìî íà îâî ïîñëåäœå ïèòàœå, òî íåžå îñòàòè áåç ïîñëåäèöà ïî íà-
øå âèåœå Êèøîâîã îäíîñà ïðåìà íåêèì îä êšó÷íèõ ïðîáëåìà
êœèæåâíîñòè è òåîðè¼å ó äðóãî¼ ïîëîâèíè äâàäåñåòîã âåêà.

×èòàëàö
Êèø ¼å ìíîãî ãîâîðèî î ñâîì ÷èòàœó Áîðõåñà, àëè ò༠ãîâîð
ïî ïðàâèëó íè¼å äîáè¼àî îáëèê íåêîã îïñåæíè¼åã êðèòè÷êîã òåê-
ñòà. Áîðõåñó, íà êîãà ñå âåîìà óïîðíî ïîçèâà ó ñâî¼èì èíòåðâ¼óè-
ìà è òåîðè¼ñêèì òåêñòîâèìà9, Êèø ¼å ïîñâåòèî íåêîëèêî âàæíèõ

7 Ïîë Äå Ìàí, „Ìîäåðíè ìà¼ñòîð”, Ðå÷, áð. 22/1996, ñòð. 85.

8 Äàíèëî Êèø, Åíöèêëîïåäè¼à ìðòâèõ, ÁÈÃÇ, Áåîãðàä, 1995, 30.
9 Íàøà àíàëèçà Êèøîâîã ÷èòàœà Áîðõåñà î÷èãëåäíî žå ïîäðàçóìåâàòè ðàç-
ìàòðàœå ðàçëè÷èòèõ Êèøîâèõ òåêñòîâà, óêšó÷ó¼óžè òó è èíòåðâ¼óå. Îâàêàâ ïðè-
ñòóï, íàðàâíî, ìîæå áèòè ïðîáëåìàòèçîâàí. ×èœåíèöà ¼å äà ¼å Êèø ñâî¼å òåîðè¼ñêå
ñòàâîâå èçíîñèî íà ìàõîâå, ïîíåêàä ñàñâèì óçãðåä, îäãîâàðà¼óžè íà ðàçëè÷èòà íî-
âèíàðñêà ïèòàœà. Âåž èç òîãà ¼å ¼àñíî äà àíàëèçà œåãîâèõ òåîðè¼ñêèõ çàìèñëè çàõ-
òåâà ñâî¼åâðñíó ðåêîíñòðóêöè¼ó. Íàøå ¼å ñòàíîâèøòå äà ¼å òàêâà ðåêîíñòðóêöè¼à
ìîãóžà è äà îíà ìîæå äàòè êîíçèñòåíòàí ðåçóëòàò. ×èíè íàì ñå íåñïîðíèì äà ñå
óïðêîñ èçîñòàíêó íåêîã êîíçèñòåíòíîã è îáóõâàòíîã òåîðè¼ñêîã èçëàãàœà (èçóçåâ ó
×àñó àíàòîìè¼å) ìîãó ðåëàòèâíî ëàêî èäåíòèôèêîâàòè äîìèíàíòíå èäå¼å îä êî¼èõ [531
Êèø íå îäñòóïà. Î îâîìå žå âèøå ðå÷è áèòè ó îäåšêó „Òåîðåòè÷àð”.
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ îäåšàêà ×àñà àíàòîìè¼å10, ¼åäàí êðàòàê òåêñò ïîä íàçèâîì „Ôëî-
áåð è Áîðõåñ” èç 1987.11, à ó ïèø÷åâî¼ çàîñòàâøòèíè ïðîíàåíî
¼å ¼îø íåêîëèêî ñòðàíèöà î Áîðõåñó îá¼àâšåíèõ êàñíè¼å ó Ñêëà-
äèøòó.12 Àêî ñå èçóçìó èíòåðâ¼óè, óêóïíî íåêèõ äâàäåñåòàê ñòðà-
íèöà.
Âåž ¼å èñòàêíóòî äà Êèø, êàäà æåëè äà îïèøå äóã Ãðîáíèöå
ïðåìà Áîðõåñó, ïî ïðàâèëó ãîâîðè î Îïøòî¼ èñòîðè¼è áåø÷à-
øžà. Ìåóòèì, êàäà æåëè äà êàæå íåøòî î Áîðõåñîâî¼ óìåòíîñòè
íåçàâèñíî îä âëàñòèòîã îäíîñà ïðåìà œî¼, êàäà äàêëå æåëè äà ¼å
èñòîðè¼ñêè ïîçèöèîíèðà, Êèø íà¼÷åøžå ¼åäíîñòàâíî ãîâîðè î
„Áîðõåñó” è î œåãîâî¼ ïðåâðàòíè÷êî¼ óëîçè ó ìîäåðíî¼ ïðîçè,
àëè áåç óêàçèâàœà íà ïî¼åäèíà÷íå òåêñòîâå. Çàòî ¼å ðàçóìíî óïè-
òàòè ñå î êîì Áîðõåñó Êèø çàïðàâî ãîâîðè. Ó Çàïàäíîì êàíîíó
Õàðîëä Áëóì òâðäè äà áè Áîðõåñ, ó ñëó÷à¼ó äà ¼å óìðî êàäà ìó ¼å
áèëî ÷åòðäåñåò ãîäèíà, áèî çàáîðàâšåí, è äà áè èñòîðè¼à ëàòè-
íîàìåðè÷êå êœèæåâíîñòè ó òîì ñëó÷à¼ó èçãëåäàëà áèòíî äðóãà-
÷è¼å13. Òî ¼å, ó ñòâàðè, ñàìî âàðè¼àíòà øèðîêî ðàñïðîñòðàœåíîã
óâåðåœà (çàñíîâàíîã êîëèêî íà ñòâàðíî¼ ïðîìåíè ó Áîðõåñîâîì
ïðîñåäåó, òîëèêî è íà Áîðõåñîâî¼ áèîãðàôè¼è) ïðåìà êî¼åì ïî-
ñòî¼è ¼åäàí Áîðõåñ äî „Ï¼åðà Ìåíàðà ïèñöà Äîí Êèõîòà” è äðóãè
êî¼è ñå ðàà ñà îâîì ïðè÷îì èç 1938. Ïà èïàê, íåâîšå ñà Áîðõå-
ñîì òó òåê ïî÷èœó, áóäóžè äà ïîñòî¼è ¼îø íåêîëèêî Áîðõåñîâèõ
ëèöà êî¼à áè òðåáàëî ðàçìîòðèòè. Î êîì Áîðõåñó, íàèìå, ãîâîðè-
ìî? Î Áîðõåñó, ïåñíèêó ïðåäãðàà Áóåíîñ À¼ðåñà? Î Áîðõåñó êî¼è
âåž 1932. ó ïðåäàâàœó î àðãåíòèíñêîì ïèñöó è òðàäèöè¼è ãîâîðè
î ñâî¼èì „íà ñðåžó çàáîðàâšåíèì êœèãàìà”? Î Áîðõåñó ïèñöó
Îïøòå èñòîðè¼å áåø÷àøžà èëè î Áîðõåñó êî¼è òðèäåñåòàê ãîäè-
íà êàñíè¼å (ó ðàçãîâîðó ñà Ðè÷àðäîì Áåðãèíîì) îäáàöó¼å òó èñòó
êœèãó êàî „íåîäãîâîðíó”? Î Áîðõåñó „ϼåðà Ìåíàðà ïèñöà Äîí
Êèõîòà” è „Òëåí. Óêáàð. Îðáèñ òåðòèóñà” èëè î Áîðõåñó êî¼è
îäáè¼à äà ïðè÷ó î Òëåíó óâðñòè ó Ëè÷íó àíòîëîãè¼ó?
Ðàçóìå ñå, ó äèñêóñè¼è êî¼à ñå òè÷å Äàíèëà Êèøà, íåêà îä
îâèõ Áîðõåñîâèõ ëèöà ìîæåìî îäìàõ îñòàâèòè ïî ñòðàíè, áóäóžè
äà ¼å Áîðõåñ Êèøà çàíèìàî ïðåâàñõîäíî êàî ïðîçíè ïèñàö. Àëè,
÷àê è êàäà èñêšó÷èìî íåêà îä íàâåäåíèõ ïèòàœà êàî èðåëåâàíò-
íà, è äàšå ñå ñóî÷àâàìî ñà îçáèšíèì òåøêîžàìà. Êèø íå ñàìî
äà íè÷èì íå ïîêàçó¼å äà âåðó¼å ó âèøå ëèöà Áîðõåñà, âåž èãíîðè-
øå ÷àê è î÷èãëåäàí ïðåâðàò êî¼è ñå äîãîäèî èçìåó Îïøòå èñòî-
ðè¼å áåø÷àøžà è Ìàøòàðè¼à. Ìîãëî áè ñå ïðåòïîñòàâèòè äà ïî-
øòî âåž ãîâîðè î „Áîðõåñó” êàî î íåêàêâîì ¼åäèíñòâåíîì åíòè-
10 Äàíèëî Êèø, ×àñ àíàòîìè¼å, ñòð. 56 – 61, 133 – 135, 222-223.
11 Äàíèëî Êèø, Æèâîò, ëèòåðàòóðà, ïðèð. Ìèð¼àíà Ìèî÷èíîâèž, ÁÈÃÇ,
Áåîãðàä, ñòð. 58 – 60; êàêî ïðèìåžó¼å Ìèð¼àíà Ìèî÷èíîâèž, Áîðõåñ ñå ó òîì åñå¼ó
ïîìèœå ñàìî ó ¼åäíî¼ ðå÷åíèöè.
12 Äàíèëî Êèø, Ñêëàäèøòå, ïðèð. Ìèð¼àíà Ìèî÷èíîâèž, Íîëèò, Áåîãðàä,
1995, ñòð. 309 – 313.
13 Harold Bloom, The Western Canon. The Books and School of Ages, Riverhead
532] Books, New York, 1995, ñòð. 431.
òåòó ñà ïðåöèçíî ôèêñèðàíèì çíà÷åœåì, Êèø ìèñëè íà ïàðàäèã-

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÑÒÅÂȎ
ìàòñêîã Áîðõåñà, ïèñöà òåêñòîâà êàêâè ñó „Òëåí. Óêáàð. Îðáèñ
Òåðòèóñ” è „Ï¼åð Ìåíàð”. Àëè, íèøòà îä òîãà. Ïîñëåäœå øòî
Êèø èìà ó âèäó êàäà ãîâîðè î Áîðõåñó ¼åñó ïàðàäîêñè âðåìåíà è
àóòîðñòâà èëè ìîãóžè ñâåòîâè. Ïðåêî îíîãà øòî ñå îáè÷íî ñìà-
òðà ñóøòèíîì Áîðõåñîâå ïðîçå Êèø ïðåëàçè ãîòîâî žóòêå. ×àê è
êàäà êîíñòàòó¼å äà ñó „ëàáèðèíò è îãëåäàëà (…) äâà íà¼ïîñòî¼à-
íè¼à îä œåãîâèõ [Áîðõåñîâèõ] ìèòîâà”14, Êèø òå „íà¼ïîñòî¼àíè¼å
ìèòîâå” ïîìèœå ¼åäàí ¼åäèíè ïóò è òî ó òåêñòó êî¼è íè¼å îá¼à-
âšåí çà æèâîòà. Òîìå òðåáà äîäàòè è ïîìèœàœå Áîðõåñîâå åíöè-
êëîïåäè¼å, ó îäãîâîðó íà íîâèíàðñêî ïèòàœå, ïðè ÷åìó Êèø ïðè-
ìåžó¼å äà ¼å àíàëîãè¼à èçìåó „Åíöèêîïåäè¼å ìðòâèõ” è Áîðõåñî-
âå „Âàâèëîíñêå áèáëèîòåêå” ñàñâèì ïîâðøíà15.
Óïðàâî îâäå ñóî÷àâàìî ñå ñà öåíòðàëíèì ïàðàäîêñîì Êèøî-
âîã ÷èòàœà Áîðõåñà: ñâå îíî øòî ñå ñìàòðà çà ñðæ Áîðõåñîâå ïðî-
çå, çà Êèøà íå èãðà íèêàêâó èëè ãîòîâî íèêàêâó óëîãó. Èñòîâðå-
ìåíî, ò༠Áîðõåñ îñëîáîåí âëàñòèòèõ íà¼êàðàêòåðèñòè÷íè¼èõ ïðå-
îêóïàöè¼à, Áîðõåñ îñëîáîåí ñàäðæà¼à è ðåäóêîâàí íà èçâåñòàí
ïîñòóïàê, ò༠äàêëå, êð༜å èäèîñèíêðåòè÷íî äîæèâšåíè Áîð-
õåñ, äîáè¼à âèøå íåãî ïîâëàøžåíî ìåñòî ó èñòîðè¼è ìîäåðíå êœè-
æåâíîñòè. Îâ༠ïðîáëåì ñå äîäàòíî ïðîäóášó¼å êàäà ñõâàòèìî äà
íàì Êèø, íàñòî¼åžè äà êœèæåâíîèñòîðè¼ñêè ïîçèöèîíèðà Áîð-
õåñà, çàïðàâî íóäè äâà äèñïàðàòíà ðåøåœà. Îí íà¼áëèæå ïðèëà-
çè íåêîì êœèæåâíîèñòîðè¼ñêè ïðèõâàòšèâîì ïîçèöèîíèðàœó
Áîðõåñà ó „ôîðìóëè” Áîðõåñîâèõ èçâîðà, ñóãåðèøóžè ñêóï ñðîä-
íèõ àóòîðà êî¼è îáóõâàòà Øîïåíõàóåðà, Ïîà, Âèòìåíà, ×åñòåðòî-
íà, å¼ìñà, Êàôêó, Äå Êâèíñè¼à, Êîíðàäà, è ¼îø èçâåñòàí áðî¼
ïèñàöà èç öåëå çàïàäíå òðàäèöè¼å. Èñòèíè çà âîšó, îâó „ôîðìó-
ëó” Êèø äà¼å èðîíè÷íî, ðàäèêàëíî îñïîðàâà¼óžè ñàìó èäå¼ó êœè-
æåâíîã óòèöà¼à. Ìåóòèì, èç òå ÷èœåíèöå ñå íèêàêî íå áè ìîãàî
èçâóžè çàêšó÷àê äà îí æåëè äà îñïîðè ñâàêó âåçó Áîðõåñà ñà
îâèì íèçîì àóòîðà. Êèø ñàìî æåëè äà ïðåôîðìóëèøå êàðàêòåð
òå âåçå: Áîðõåñîâà ïðîçà íè¼å ïóêè çáèð óòèöà¼à íàâåäåíèõ ïðî-
çíèõ ïèñàöà, ïåñíèêà è ìèñëèëàöà, àëè îíè ñâàêàêî ¼åñó Áîðõå-
ñîâè „äóõîâíè ñðîäíèöè”. Óïðàâî îâàêâî ëîöèðàœå Áîðõåñà ó
êðóãó íàâåäåíèõ „ñðîäíèêà” íå îäóäàðà îä êîíâåíöèîíàëíîã ñõâà-
òàœà Áîðõåñîâîã ìåñòà ó ìîäåðíî¼ êœèæåâíîñòè, îä îíîãà øòî ñå
ìîãëî çàêšó÷èòè íà îñíîâó Áîðõåñîâèõ âëàñòèòèõ åñå¼à, îä îíîãà
øòî ñå ìîæå íàžè ó Ìîíåãàëîâî¼ Áèîãðàôè¼è, è äî äåòàšà ñå
ïîêëàïà ñà òóìà÷åœåì êî¼å äà¼å îâäå âåž ïîìèœàíè Õàðîëä Áëóì16.
Èñòîâðåìåíî, óïîðíî žå ñå ó Êèøîâèì òåêñòîâèìà ïîíàâšàòè
îíî ÷èòàœå Áîðõåñà êî¼å èìïëèöèðà íåêó âðñòó ïðàâîëèíè¼ñêîã
êðåòàœà îä Ôëîáåðà êà Áîðõåñó, îä Ãîñïîå Áîâàðè äî Îïøòå
èñòîðè¼å áåø÷àøžà. Òî¼ èñòî¼ èíòåðïðåòàöè¼è ïðèïàäà è òâðä-
14 Äàíèëî Êèø, Ñêëàäèøòå, ñòð. 311
15 Äàíèëî Êèø, Æèâîò, ëèòåðàòóðà, ñòð. 204.
16 Harold Bloom, íàâ. äåëî, ñòð. 435, 440.
[533
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ œà äà ñå ïðèïîâåäà÷êà óìåòíîñò äåëè íà îíó ïðå è îíó ïîñëå
Áîðõåñà17. „Ôëîáåð ¼å äîøàî îäâåž ðàíî”18, êàæå Êèø, è äà ¼å áèî
ó ñòàœó äà íà÷èíè ¼îø ñàìî ¼åäàí êîðàê ó ñâî¼èì ôîðìàëíèì
èñòðàæèâàœèìà, „ëèòåðàòóðà íå áè ìîðàëà äà ÷åêà íåêèõ ñòî ãî-
äèíà äî ïî¼àâå Áîðõåñîâèõ Ìàøòàðè¼à”19. Çà Êèøà íåìà íèêà-
êâîã ñïîðà äà Ôëîáåð è Áîðõåñ ÷èíå èñòó ñòâàð, äà ñó äåî èñòîã
òîêà ôîðìàëíîã èñòðàæèâàœà è äà èõ, ïîâðõ ñâåãà, äåëè ñàìî
¼åäàí êîðàê. È óïðàâî îíî øòî Êèøó èçãëåäà ïîòïóíî íåñïîðíî,
íà¼ñïîðœå ¼å ó œåãîâîì ïîãëåäó íà Áîðõåñà.
Êèøîâà „ôîðìóëà” êî¼ó ñìî íàâåëè ñâåäî÷è äà ¼å îí ìîãàî
äà äâ ¼åäíî ïëàóçèáèëíî âèåœå Áîðõåñîâîã ìåñòà ó êœèæåâíî¼
èñòîðè¼è. Ìåóòèì, êàêî ñâåäî÷è êîìïëåòàí Êèøîâ åñå¼èñòè÷êè
è êœèæåâíîòåîðè¼ñêè äèñêóðñ, Êèøà òî òóìà÷åœå êî¼å âåž íà
ïðâè ïîãëåä èçãëåäà äàëåêî óâåðšèâè¼å çàïðàâî âðëî ìàëî çàíè-
ìà. Âèåœå Áîðõåñà ó êîíòåêñòó „äóõîâíèõ ñðîäíèêà” îñòà¼å ïîò-
ïóíî ó ñåíöè îâîã äðóãîã, êœèæåâíîèñòîðè¼ñêè äàëåêî òåæå îä-
áðàœèâîã ïîãëåäà, ïðåìà êî¼åì ñå ñïåöèôè÷íîñò Áîðõåñàîâå ïðîçå
ñàãëåäàâà ñàìî ó ñêëîïó ïðîöåñà êî¼è ¼å èíèöèðàî Ôëîáåð.
Çà ïðîáëåì êî¼è ñå îâèì ïîñòàâšà ïîñòî¼è ¼åäíîñòàâàí îäãî-
âîð, êàî øòî ¼å îí༠êî¼è ¼å ñâî¼åâðåìåíî äàî Äðàãàí Ì. £åðåìèž,
à êî¼è ãëàñè äà Êèø íå ïîçíà¼å èñòîðè¼ó êœèæåâíîñòè. Ïîñòî¼è,
íàðàâíî ¼åäàí òåæè è îçáèšíè¼è îäãîâîð êî¼è çàõòåâà äà èñïèòà-
ìî êàêâà êœèæåâíîèñòîðè¼ñêà è êœèæåâíîòåîðè¼ñêà ïðåäóáåå-
œà ñòî¼å èçà îâäå ñêèöèðàíîã âèåœà Áîðõåñà, è êàêâå òî êîíñå-
êâåíöå èìà íà íàøå ðàçóìåâàœå ñàìîã Êèøà.

Òåîðåòè÷àð
Íàîðóæàíè òåîðè¼ñêèì àïàðàòîì ïðåóçåòèì ñà íåêîëèêî ðàç-
ëè÷èòèõ ñòðàíà, Êèøîâè êœèæåâíîòåîðè¼ñêè òåêñòîâè íà ïðâè
ïîãëåä îñòàâšà¼ó óòèñàê åêëåêòè÷íîñòè. Ìåóòèì, êàî øòî žåìî
ïîêóøàòè äà ïîêàæåìî ó àíàëèçè êî¼à ñëåäè, îâè òåêñòîâè ïðåä-
ñòàâšà¼ó ïàðàäîêñàëàí ñïî¼ åêëåêòè÷íîñòè è äîñëåäíîñòè: èçà
óïîðíîã óïóžèâàœà íà íèç òåîðè¼ñêèõ ðåôåðåíöè (ìåó êî¼èìà
íà¼ïðîìèíåíòíè¼å ìåñòî ñâàêàêî çàóçèìà¼ó ðóñêè ôîðìàëèñòè)
êðè¼å ñå ¼åäàí ïðèëè÷íî ÷âðñò ñêóï ïîåòè÷êèõ çàõòåâà êî¼è ¼å
îñòàî ïðàêòè÷íî íåïðîìåœåí òîêîì íà¼ìàœå äâàäåñåòàê ãîäèíà.
Êèøîâè êœèæåâíîòåîðè¼ñêè ïîãëåäè ñòâàð ñó êîíòàìèíàöè¼å ¼åä-
íîã èäèîñèíêðåòè÷íîã ÷èòàœà ðóñêîã ôîðìàëèçìà ñà òåîðè¼îì
„òà÷êå ãëåäèøòà”, Ôëîáåðîâèì êîíöåïòîì „áåçëè÷íîñòè” è íè-
çîì çà¼åäíè÷êèõ ïðåòïîñòâàêè èìàíåíòíå êðèòèêå. Âèñîê íèâî
êîõåðåíòíîñòè îâèõ òåîðè¼ñêèõ çàõòåâà äèðåêòíî ¼å óñëîâšåí íà-
÷èíîì íà êî¼è Êèø îïåðèøå åëåìåíòèìà ðàçëè÷èòèõ êœèæåâíî-

17 Íà ïðèìåð: Äàíèëî Êèø, Æèâîò, ëèòåðàòóðà, ñòð. 161.

18 Äàíèëî Êèø, Æèâîò, ëèòåðàòóðà, ñòð. 57
534] 19 Äàíèëî Êèø, Æèâîò, ëèòåðàòóðà, ñòð. 58
ñòåîðè¼ñêèõ êîíöåïöè¼à. Îí ñå êîðèñòè ðåëàòèâíî åêñòåíçèâíèì

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÑÒÅÂȎ
òåîðè¼ñêèì àïàðàòîì äà èñêàæå âëàñòèòó ìèñàî, ñàîáðàæàâà¼óžè
ó âåžî¼ èëè ìàœî¼ ìåðè íåêå òåîðè¼ñêå ïî¼ìîâå âëàñòèòèì ïîòðå-
áàìà, è ïîâåçó¼óžè ñðîäíå ïðîáëåìå ôîðìóëèñàíå ó ðàçëè÷èòèì
òåîðè¼ñêèì êîíòåêñòèìà20.
Ñàì Êèø ñå ïðåâàñõîäíî âåçó¼å çà ôîðìàëèñòè÷êó òåîðè¼ó,
íàðî÷èòî îíó ðàíó, âåðó¼óžè ïðèòîì çà ñåáå äà ¼å ïðàâîâåðíè
ôîðìàëèñòà, è êîðèñòåžè ñå ãîòîâî êîìïëåòíèì ðåïåðòîàðîì
êšó÷íèõ ôîðìàëèñòè÷êèõ òåìà, óêšó÷ó¼óžè îïîçèöè¼ó ôàáóëà/
ñèæå, ïî¼àì îíåîáè÷àâàœà, êàî è ôîðìàëèñòè÷êî ñõâàòàœå êœè-
æåâíå èñòîðè¼å êàî äè¼àëåêòè÷êå ñìåíå ôîðìè. Ñ ¼åäíå ñòðàíå,
îí íè÷èì íå íàãîâåøòàâà ìà êàêâó ðåâèçè¼ó ôîðìàëèñòè÷êèõ êîí-
öåïöè¼à, è ìîæå ñå òâðäèòè äà ó ìíîãèìà àñïåêòèìà íèêàêâå
ðåâèçè¼å è íåìà. Ñ äðóãå ñòðàíå, ìåóòèì, òåøêî ¼å íå ïðèìåòè-
òè ¼åäíî äèñêðåòíî ñåìàíòè÷êî ïîìåðàœå ó óïîòðåáè íåêèõ êšó÷-
íèõ òåðìèíà.
Íåêèì åëåìåíòèìà ôîðìàëèñòè÷êå êîíöåïöè¼å êœèæåâíî-
ñòè Êèø ¼å íàìåíèî âàæíî ìåñòî ó îäáðàíè Ãðîáíèöå çà Áîðèñà
Äàâèäîâè÷à, øòî ïðå ñâåãà âàæè çà ñòàâîâå èçíåòå ó êœèçè Âèê-
òîðà Øêëîâñêîã Ãðàà è ñòèë ó Òîëñòî¼åâîì ðîìàíó Ðàò è Ìèð21.
Òà êœèãà áèëà ¼å âàæíà Êèøó ìàœå çáîã îíîãà øòî ¼å œåíà öåí-
òðàëíà òåìà (àíàëèçà íà÷èíà íà êî¼è ñå Òîëñòî¼ ñëóæèî èçâîðè-
ìà), à âèøå çáîã ¼åäíîã ñïîðåäíîã åôåêòà òå àíàëèçå. Íàèìå, ñó-
ïðîòñòàâšà¼óžè „ãðàó” è „ñòèë”, Øêëîâñêè ¼å çàïðàâî ñíàæíî
ïîòöðòàî ðàçëèêó èçìåó ôèêöèîíàëíîã è íåôèêöèîíàëíîã22, øòî
¼å çà Êèøîâó àðãóìåíòàöè¼ó è áèëî íà¼âàæíè¼å. Ðàçëèêà èçìåó
ôèêöèîíàëíîã è íåôèêöèîíàëíîã, èëè, ïðåöèçíè¼å ðå÷åíî, ðàç-
ëèêà èçìåó îíîãà øòî ïîñòî¼è ó êœèæåâíîì òåêñòó è îíîãà øòî
ïîñòî¼è íà íåêè äðóãè íà÷èí, äàêëå ó ðåàëíîñòè èëè ó íåêî¼ äðó-
ãî¼ âðñòè òåêñòà (èñòîðèîãðàôñêîã, íà ïðèìåð), çà Êèøà ¼å íåî-
áè÷íî ÷âðñòà è íåïîðîçíà. Êàî øòî žåìî êàñíè¼å âèäåòè, êàäà
Êèø óêšó÷ó¼å èñòîðèîãðàôñêå åëåìåíòå ó ñâî¼å êœèãå, ïðå ñâåãà
ó Ãðîáíèöó çà Áîðèñà Äàâèäîâè÷à, îí òî íå ÷èíè äà áè îâó äè-
ñòèíêöè¼ó ðåëàòèâèçîâàî, íàïðîòèâ.
Íåøòî ñå î Êèøîâîì ñòàâó ïðåìà îâîì ïèòàœó ìîæå çàêšó-
÷èòè àêî ïîãëåäàìî êàêî ñå îí êîðèñòè ôîðìàëèñòè÷êîì äèõîòî-
ìè¼îì ôàáóëà/ñèæå. Ìàêàð íà íèâîó äåôèíèöè¼å, œåãîâî ñõâàòà-
œå ¼å äîñëåäíî ôîðìàëèñòè÷êî23. Ïà èïàê, èç íà÷èíà íà êî¼è ñå

20 Óïðàâî îâàêàâ êàðàêòåð Êèøîâå êœèæåâíîòåîðè¼ñêå ìèñëè ñóøòèíñêè

žå îäðåäèòè è ñòðóêòóðó è àðãóìåíòàöè¼ó îâîã òåêñòà.
21 Âèêòîð Øêëîâñêè, Ãðàà è ñòèë ó Òîëñòî¼åâîì ðîìàíó ’Ðàò è ìèð’,
Íîëèò, Áåîãðàä, 1984.
22 „ …Ìàòåðè¼àë ïðåñòà¼å äà ïðåïîçíà¼å ñâîã âëàñíèêà. Îí ¼å îáðàåí ïî
çàêîíó óìåòíîñòè è ìîæå âåž äà áóäå ïðèìšåí âàí ñâîã ïîðåêëà”; Êèøîâ öèòàò
èç Øêëîâñêîã, ×àñ àíàòîìè¼å, ñòð. 246. Îâî ¼å, íàðàâíî, îïøòå ìåñòî èìàíåíòíå
êðèòèêå, óï. René Wellek & Austin Warren, Theory of literature, Harcourt, brace &
World, inc New York, 1970, ñòð. 78.
23 Âèäåòè, íà ïðèìåð: Äàíèëî Êèø, ×àñ àíàòîìè¼å, ñòð. 70. [535
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ Êèø êîðèñòè îâîì îïîçèöè¼îì, ñòè÷å ñå óòèñàê äà îíà ïîðåä òîãà
øòî îçíà÷àâà ðàçëèêó èçìåó äâà òèïà îðãàíèçàöè¼å äîãàà¼à ó
ïðèïîâåñòè, äîáè¼à ¼åäíó äîäàòíó ôóíêöè¼ó. Ó íà÷åëó, çà ôîðìà-
ëèñòå äèñòèíêöè¼à ôàáóëà/ñèæå òðåáà äà îïèøå ðàçëèêó èçìåó
êîíñòðóêöè¼å è ãðàå çà òó êîíñòðóêöè¼ó, øòî ¼å âèäšèâî è ó êœè-
çè Øêëîâñêîã. Êàäà, ïàê, íà òåîðè¼ñêîì íèâîó ãîâîðå î îâî¼ äè-
ñòèíêöè¼è, îíè íà¼÷åøžå ãîâîðå î ðàçëè÷èòî¼ âðåìåíñêî¼ îðãàíè-
çàöè¼è ôàáóëå è ñèæåà, ïðè ÷åìó îâà ïðâà ñåêâåíöà ïðåäñòàâšà
äîãàà¼å îíàêî êàêî ñó ñå „ñòâàðíî” äîãîäèëè. Ìåóòèì, êîä Êè-
øà, îâî „ñòâàðíî” êàî äà ãóáè íàâîäíèêå (ñàñâèì ñèãóðíî êàäà ¼å
ðå÷ î Ãðîáíèöè çà Áîðèñà Äàâèäîâè÷à), à ïî¼ìîâè ôàáóëå è ñèæåà
òðåáà äà èçðàçå óïðàâî ðàçëèêó èçìåó ñòâàðíîã è ôèêöèîíàë-
íîã24. Íà ò༠íà÷èí, ñâàêî ïðèñóñòâî íåôèêöèîíàëíèõ åëåìåíàòà,
êàî è ñâàêî óâîåœå òóåã òåêñòà, ÷àê è àêî ò༠òåêñò íè¼å ïðåòð-
ïåî íèêàêâó èíòåðâåíöè¼ó ïîñòà¼ó ëåãèòèìíè, àëè èìà¼ó äðàìà-
òè÷íå êîíñåêâåíöå ïî ñåìàíòè÷êè ïîòåíöè¼àë òåêñòà25. Ìîãëî áè
ñå ðåžè äà Êèø êîðèñòè êœèãó Øêëîâñêîã äà áè ïðîêëàìîâàî ¼åä-
íó ïîåòèêó êî¼à ¼å ïîíà¼âèøå íàëèê êîíöåïöè¼è ìîíòàæå êî¼ó Òî-
ìàñ Ìàí îïèñó¼å ó Íàñòàíêó „Äîêòîðà Ôàóñòóñà”. Äàêëå, îïîçè-
öè¼à ôàáóëà/ñèæå, ó êðà¼œî¼ ëèíè¼è, òðåáà äà èìà ôóíêöè¼ó íàãëà-
øàâàœà ñòàòóñà êœèæåâíîã òåêñòà êàî àóòîíîìíîã îá¼åêòà, êàî
ñòðóêòóðå ó êî¼ó ¼å ¼å ìîãóžå èíòåãðèñàòè è èñòîðèîãðàôñêå åëå-
ìåíòå è åëåìåíòå äðóãèõ êœèæåâíîõ òåêñòîâà, êî¼è žå îíäà, ñàìèì
óëàñêîì ó íîâó öåëèíó äîáèòè èçìåœåíó ôóíêöè¼ó è çíà÷åœå.
Êàäà ñå íà òåîðè¼ñêîì íèâîó ñòâàðè îâàêî ïîñòàâå, ïðèðîä-
íî ñëåäè ïèòàœå î òîìå íà êî¼è íà÷èí ñå âðøè îâà èíòåãðàöè¼à.
Äà áè íà òî ïèòàœå îäãîâîðèî, Êèø îñòà¼å ó îêâèðèìà ôîðìàëè-
ñòè÷êå òåîðè¼å, ïîñåæóžè çà ïî¼ìîì îíåîáè÷àâàœà (îñòðàíåíèå),
êî¼è è ñàì áèâà ðåëàòèâíî ñëîáîäíî ïðîòóìà÷åí. Îíåîáè÷àâàœå
ïîñòà¼å ñèíîíèì çà ñâàêó òðàíñôîðìàöè¼ó, „àëõåìè¼ñêó òðàíñôîð-
ìàöè¼ó” (ñèíòàãìà Õåíðè¼à å¼ìñà êî¼ó Êèø óïîòðåášàâà), êàêî
Êèø êàæå, íåôèêöèîíàëíîã ìàòåðè¼àëà ó ôèêöèîíàëíó òâîðåâè-
íó. Ìàäà Êèø ïîíåãäå çàäðæàâà óîáè÷à¼íî çíà÷åœå ôîðìàëèñòè÷-
êîã òåðìèíà, ¼àñíî ¼å äà îíåîáè÷àâàœå, áàø êàî è îïîçèöè¼à ôà-
áóëà/ñèæå, îâäå çíà÷è íåøòî âèøå. Ó Êèøîâî¼ êîíöåïöè¼è îíåî-
áè÷àâàœà ñðåäèøœå ìåñòî èìà èäå¼à ïîñðåäíîã èñêàçèâàœà ñìè-
ñëà: ¼åäíîì ïðåíåòå ó ôèêöèîíàëíè îêâèð, ñòâàðè ñå íå ñìå¼ó
äèðåêòíî èìåíîâàòè. Êèø ¼å ñìàòðàî äà œåãîâ ðàíè ðîìàí Ïñà-
ëàì 44 íà íåäîïóñòèâî äèðåêòàí íà÷èí òðåòèðà òåìó Õîëîêàó-
ñòà, ïà áè ñå ÷èòàâà œåãîâà ïîòðåáà äà ìåœà òåõíèêó èç êœèãå ó
êœèãó ìîãëà ó äîáðî¼ ìåðè ïðîòóìà÷èòè êàî áåêñòâî îä åêñïëè-
öèòíîñòè.
24 Ó êð༜åì ñëó÷à¼ó ìîãëî áè ñå òâðäèòè äà ¼å îâî èìïëèöèòíî ïðèñóòíî ó
ôîðìàëèñòè÷êî¼ îïîçèöè¼è, àëè ôîðìàëèñòå òî íè¼å çàíèìàëî, áóäóžè äà ñó ñå ïð-
âåíñòâåíî ôîêóñèðàëè íà òåõíèêå „èçãðàäœå ñèæåà”.
25 Çà îâî, îïåò, çàñëóãå íå èäó Êèøó. Òî äà žå ñå ñòàòóñ íå÷åãà øòî ¼å óíå-
ñåíî ó êœèæåâíè òåêñò äðàñòè÷íî ïðîìåíèòè, ìîðàëà áè áèòè êîíñåêâåíöà ñâà-
536] êîã îðãàíèöèñòè÷êîã è ñòðóêòóðàëíîã ïîãëåäà íà êœèæåâíîñò.
 Îâà êîíöåïöè¼à ïîñðåäíîñòè, ìåóòèì, óïóžó¼å íà ¼îø ¼åäàí

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÑÒÅÂȎ
íèç òåîðè¼ñêèõ ïðåòïîñòàâêè êî¼è ¼å íåîáè÷íî âàæàí çà Êèøà.
Äîâîšíî ¼å ñàìî óïîòðåáèòè îäãîâàðà¼óžå òåðìèíå äà áè ñå âè-
äåëî î ÷åìó ¼å ðå÷. Íàèìå, àêî ïèñàö íå òðåáà åêñïëèöèòíî äà
êàæå îíäà îí òðåáà äà ïîêàæå. Êîíöåïöè¼à ïîñðåäíîñòè íà ¼åä-
íîì äðóãîì íèâîó ïîñòà¼å âðëî áëèñêà ðàçëèöè êî¼à ¼å ñâî¼åâðå-
ìåíî ó àíãëîàìåðè÷êî¼ òåîðè¼è ïðîçå óñïîñòàâšàíà èçìåó show-
ing è telling, à òà ðàçëèêà, àêî ¼å è íè¼å ëè÷íî ôîðìóëèñàî Õåíðè
å¼ìñ, ¼åñòå ñóøòèíñêè Ÿå¼ìñîâñêà26, øòî žå ðåžè, íåïîñðåäíî ¼å
âåçàíà çà òîê òåîðè¼å ïðîçå êî¼è ïî÷èœå ñà å¼ìñîâèì åñå¼èìà.
Ñà íåâåðîâàòíîì ëàêîžîì ïèòàœå îíåîáè÷àâàœà (è òî, êàêî ñìî
âèäåëè, äîñòà øèðîêî ñõâàžåíîã) ïðåëèâà ñå ó ïðîáëåìàòèêó „òà÷-
êå ãëåäèøòà”.

Äåòàšíî èø÷èòàâàœå Êèøîâèõ åñå¼èñòè÷êèõ êœèãà è êœèãà

èíòåðâ¼óà, óêšó÷ó¼óžè ×àñ àíàòîìè¼å, Homo poeticus, Ãîðêè òà-
ëîã èñêóñòâà è Æèâîò, ëèòåðàòóðó ïîòâðó¼å äà ó œèìà ãîòîâî
äà íåìà íè ïîìåíà î Õåíðè¼ó å¼ìñó. Çà ðàçëèêó îä Ôëîáåðà,
Áîðõåñà, Âèêòîðà Øêëîâñêîã è äîíåêëå Ðîëàíà Áàðòà, êî¼å Êèø
÷åñòî öèòèðà êàäà íàñòî¼è äà ôîðìóëèøå íåêå îä ñâî¼èõ êšó÷-
íèõ òåçà, å¼ìñ íè êàî ïèñàö íè êàî òåîðåòè÷àð íå èãðà íåêó
íàðî÷èòó óëîãó ó œåãîâèì òåîðè¼ñêèì òåêñòîâèìà. Ìåóòèì, èáåç
åêñïëèöèòíîã ïîçèâàœà íà å¼ìñà, ¼åäíà âðñòà Ÿå¼ìñîâñêîã ïî-
ãëåäà íà ðîìàí èãðà êšó÷íó óëîãó ó Êèøîâèì òåîðè¼ñêèì íàçî-
ðèìà. Äà ëè òî ãëåäèøòå äîëàçè îä ñàìîã Õåíðè¼à å¼ìñà èëè îä
Ïåðñè¼à Ëàáîêà, èëè íàïðîñòî îä ñíàæíå òðàäèöè¼å Ÿå¼ìñîâñêå
êðèòèêå ó ïðâî¼ ïîëîâèíè äâàäåñåòîã âåêà, ìàœå ¼å âàæíî. Ðàäè-
¼å íåãî äà ñå îäìàõ óïóñòèìî ó åêñòåíçèâíî àðãóìåíòèñàœå, îä-
ëó÷èëè ñìî äà çà ïî÷åòàê ïðèáåãíåìî öèòèðàœó. Ïðå ñâåãà, å¼ìñ:

„Ñìèñàî ïîñòî¼àœà ðîìàíà ¼å ñàìî ó òîìå äà ïîêóøà äà ïðåä-

ñòàâè æèâîò”27; „Ïðåäìåò ðîìàíà ñàêóïšà ñå è ó äîêóìåíòèìà
è ó çàïèñèìà, è àêî íåžå äà ïîïóñòè – êàêî òî êàæó ó Êàëèôîðíè-
¼è, îí ìîðà äà ãîâîðè ñà ñèãóðíîøžó, òîíîì èñòîðè÷àðà.”28
Îâîìå îäìàõ ìîæåìî äîäàòè Ïåðñè¼à Ëàáîêà: „ñòâàð ìîðà
äà èçãëåäà èñòèíèòî è òî ¼å ñâå”.29
Íà¼çàä, Êèø:
„Íàâåñòè ÷èòàîöà äà ïîâåðó¼å äà ñå íà¼âåžè äåî îíîãà øòî
÷èòà çàèñòà è äîãîäèëî ¼å îñíîâíè öèš ñâàêå ëèòåðàðíå òâîðå-

26 Îâå òåðìèíå (êî¼å ñàì Êèø ïîíåêàä êîðèñòè) ñó, êàêî ïðèìåžó¼å Æåðàð
Æåíåò, óâåëè Âåëåê è Âîðåí à íå å¼ìñ èëè Ëàáîê, èëè áèëî êî èç „ Ÿå¼ìñîâñêå
øêîëå”; íî êàêî, ñàì Æåíåò çàêšó÷ó¼å, „ ñòâàð, íàðàâíî, íè¼å ó òåðìèíèìà”.
Âèäåòè: Gérard Genette, Nouveau Discours du Récit, Éditions du Seuil, Paris, 1983,
str. 30; Wellek & Warren, nav. delo, ñòð. 223;
27 Henry James, The Art of Critisism, ed. W. Veeder and Susan M. Griffin,
Chicago and London, University of Chichago Press, 1986, ñòð. 166.
28 Henry James, nav. delo, ñòð. 167.
29 Percy Lubbock, The Craft of Fiction, Jonathan Cape, London, 1951, ñòð. 62. [537
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ âèíå. À çà ïîñòèçàœå òîã åôåêòà ñâè íà÷èíè ñó äîáðè óêîëèêî ñó
åôèêàñíè. Äîêóìåíòàðíè ïîñòóïàê ñëóæè, äàêëå, ó ïðâîì ðåäó
äà óâåðè ÷èòàîöà íå ñàìî ó àóòåíòè÷íîñò ïðè÷å íåãî è ó àóòåí-
òè÷íîñò ’äîêóìåíàòà’ êî¼å ñè ìó ïðåçåíòèðàî (…) áèòíî ¼å äà
ñå ïîñòèãíå óâåðšèâîñò, èëóçè¼à èñòèíèòîñòè. Äàòè ÷èòàîöó ó
ðóêå ñâå êšó÷åâå, çíà÷èëî áè ó ïðâîì ðåäó ðàçðóøèòè èëóçè¼ó êî¼ó
ñè ñàì ñòâîðèî”30.

Ñàäà êàäà ñìî ïðåäñòàâèëè îâå èñêàçå ¼åäíå ïîðåä äðóãèõ,

áèžå äîâîšíî äà ñàìî ïîñòàâèìî àêöåíòå. Ïðâî, ñïîñîáíîñò ëè-
òåðàòóðå äà ïðåäñòàâè ñòâàðíîñò, èëè áàðåì äà ñòâîðè èëóçè¼ó
ñòâàðíîñòè ¼åñòå öåíòðàëíà ñòâàð êî¼ó Êèø îä œå çàõòåâà. Èñòèíè
çà âîšó, Êèø óìå äà îñöèëèðà èçìåó çàõòåâà çà „èñòèíèòîøžó”
è „óâåðšèâîøžó”, øòî íèêàêî íè¼å èñòî. Îí èìà íà óìó è ¼åäàí è
äðóãè çàõòåâ, íàðî÷èòî ó Ãðîáíèöè çà Áîðèñà Äàâèäîâè÷à ó êî¼î¼
ãà çàíèìà êàêî ¼å ìîãóžå ïîñðåäîâàòè ñòâàðíó èñòîðè¼ó.
Ïèòàœå êî¼å ïðèðîäíî ñëåäè ¼åñòå êàêî îáåçáåäèòè óâåðšè-
âîñò. Îäãîâîð êî¼è Êèø íóäè ¼å ñëîæåí, è – êàî øòî žåìî âèäåòè
– èìà ïðèëè÷àí óòèö༠íà Êèøîâî òóìà÷åœå Áîðõåñîâå ïðîçå.
Âåëèêèì äåëîì, Êèøîâ îäãîâîð êðåžå ñå ñàñâèì ó îêâèðó å¼ì-
ñîâîã ñòàíîâèøòà, èëè, ïðåöèçíè¼å ðå÷åíî, ó îêâèðó îíîãà øòî
ñå òîêîì ïðâå ïîëîâèíå äâàäåñåòîã âåêà ó àíãëîàìåðè÷êî¼ êðèòè-
öè ðàçâèëî ó ñâî¼åâðñíó Ÿå¼ìñîâñêó äîãìó. Ðå÷ ¼å, íàèìå, î ïðî-
áëåìó íàðàòèâíå ïåðñïåêòèâå. Çà Êèøà, êàî è çà ðàíå òåîðåòè÷à-
ðå „òà÷êå ãëåäèøòà”, ñèñòåìàòñêà êîíòðîëà íàðàòèâíå èíôîðìà-
öè¼å ïðåäñòàâšà íóæàí óñëîâ îäðæàâàœà „èëóçè¼å ñòâàðíîñòè”.
Îòóäà Êèøîâî îïñåñèâíî áàâšåœå ñâåçíà¼óžèì ïðèïîâåäàœåì.
Ðàçëèêà èçìåó ñâåçíà¼óžåã ïðèïîâåäàœà è ïðèïîâåäàœà ñà îãðà-
íè÷åíîì èíôîðìàöèîì çà œåãà ïîñòà¼å ïèòàœå óìåòíè÷êå âðåä-
íîñòè. Êèø ¼å, íåìà ñóìœå, äîáðî ïîçíàâàî ñàâðåìåíó êœèæåâ-
íó òåîðè¼ó, àëè íè¼å ðåãèñòðîâàî ïðîìåíó êî¼à ñå ó òåîðè¼è „òà÷-
êå ãëåäèøòà” îäèãðàëà ïî÷åòêîì øåçäåñåòèõ ãîäèíà ñà Áóòîâîì
Ðåòîðèêîì ïðîçå, ïðîìåíå êî¼à áè ñå ìîãëà îçíà÷èòè êàî ïîìåðà-
œå îä ïðåñêðèïòèâíîã êà äåñêðèïòèâíîì. „Ìî¼à ¼å ìà¼êà – êàæå
Êèø – ïðåñòàëà äà ÷èòà ó äâàäåñåòî¼ ãîäèíè, ó ÷àñó êàäà ¼å
ïîñòàâèëà ñåáè (è íå çíà¼óžè) òî êðóöè¼àëíî ïèòàœå ìîäåðíå
ïîåòèêå: ’À îäàêëå âè òî çíàòå ãîñïîäèíå?’”31

30 Äàíèëî Êèø, Æèâîò, ëèòåðàòóðà, ñòð. 169.

31 Ó òðåíóòêó êàäà ¼å Êèø îâî ïèñàî (ðå÷ ¼å î áåëåøêàìà çà åñå¼ î Áîðõåñó
êî¼è ¼å îá¼àâšåí 1987), ñòðóêòóðàëèñòè÷êà íàðàòîëîãè¼à ¼å ó ëèêó Æåðàðà Æåíåòà
(êîãà Êèø, èíà÷å, äîáðî ïîçíà¼å è ÷åñòî öèòèðà) âåž äàëà îäãîâîð íà œåãîâî
ïèòàœå: „Ïîä ôîêàëèçàöè¼îì ¼à çàèñòà ïîäðàçóìåâàì ñóæåœå ’ïîšà’, îäíî-
ñíî ñåëåêöè¼ó íàðàòèâíå èíôîðìàöè¼å ó îäíîñó íà îíî øòî ñå òðàäèöèî-
íàëíî îçíà÷àâàëî ïî¼ìîì ñâåçíàœå, êî¼è ¼å ó ÷èñòî¼ ôèêöè¼è, äîñëîâíî ñõâà-
žåí, áåñìèñëåí (ïèñàö íåìà øòà äà ’çíà’ ¼åð ñâå èçìèøšà.)” (Gérard Genette,
íàâ. äåëî, ñòð. 49; ñðïñêè ïðåâîä: Æåðàð Æåíåò, „Ïåðñïåêòèâà è ôîêàëèçàöè¼å”,
Ðå÷ áð. 8/1995 ñòð. 85). Ïîòïóíî ¼å ñâå¼åäíî äà ëè ¼å Êèø ÷èòàî Íîâó ðàñïðàâó î
538] ïðèïîâåäàœó è äà ëè ¼å çàèñòà çíàî çà îâó Æåíåòîâó ôîðìóëàöè¼ó: ñ îáçèðîì íà
œåãîâà òåîðè¼ñêà ïðåäóáååœà òî ¼å ìîðàëî îñòàòè èçâàí œåãîâîã âèäîêðóãà.
 Êàäà ñå ïèòàœå î íàðàòèâíî¼ ïåðñïåêòèâè ïîñòàâè îâàêî ðà-

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÑÒÅÂȎ
äèêàëíî, íè¼å òåøêî óî÷èòè ó ÷åìó ¼å Ôëîáåðîâ ïðåâðàòíè÷êè
çíà÷à¼: „Íî, Ôëîáåð ¼å âåž ó Ãîñïîè Áîâàðè ïî÷åî äà èçðàæàâà
èìïëèöèòíó ñóìœó ó ñâåçíà¼óžåã ïðèïîâåäà÷à è ó ïñèõîëîøêî ïîð-
òðåòèñàœå, òå íà¼ãîðå è íà¼ïîñòî¼àíè¼å îä ñâèõ êœèæåâíèõ êîí-
âåíöè¼à”32. Èäå¼à î îâàêâî¼ Ôëîáåðîâî¼ óëîçè íàðàâíî íè¼å Êè-
øîâà (òî ¼å ¼åäàí ó îñíîâè êîíâåíöèîíàëàí ïîãëåä, ïðèñóòàí,
óîñòàëîì, ó ñâàêî¼ òèïîëîãè¼è íàðàòèâíèõ ñèòóàöè¼à), àëè ¼å èç-
íåíàó¼óžà æóñòðèíà ñà êî¼îì ñå îíà çàñòóïà.
Ìåóòèì, Êèøîâ îäãîâîð íà ïèòàœå î òîìå êàêî ïîñòèžè
óâåðšèâîñò ñàìî ñå äåëèìè÷íî òè÷å íàðàòèâíå ïåðñïåêòèâå. Ó
îäëîìêó êî¼è ñìî ãîðå íàâåëè Êèø êàæå äà ñó „ñâè íà÷èíè äîáðè
óêîëèêî ñó åôèêàñíè”. Äîèñòà, çà œåãà ¼å êîíòðîëà íàðàòèâíå èí-
ôîðìàöè¼å ñàìî íóæàí óñëîâ, ïðâà ëåêöè¼à èç óâåðšèâîñòè33.
Êèøà çàïðàâî çàíèìà¼ó ðàçëè÷èòå ñòðàòåãè¼å îáåçáåèâàœà âå-
ðîäîñòî¼íîñòè, è ó òîì ñìèñëó îí íå ïðàâè íåêó íàðî÷èòó ðàçëè-
êó èçìåó Ôëîáåðîâîã êîíöåïòà áåçëè÷íîñòè, èëè, ðåöèìî, Ïîî-
âèõ âèøåñòðóêèõ ìèñòèôèêàöè¼à ó Àâàíòóðàìà Àðòóðà Ãîðäîíà
Ïèìà. Ó ñòâàðè, ñàñâèì äåöèäíî ðå÷åíî, ìîãóžíîñò äà ñòâàðà
èëóçè¼ó ñòâàðíîñòè êœèæåâíîñò, ïî Êèøó, äóãó¼å òîìå øòî ¼å
ñïîñîáíà äà ñå ìåœà: äà îäáàöó¼å ïðåòõîäíî óñòàíîâšåíå êîí-
âåíöè¼å (êàî øòî ¼å ïðèïîâåäà÷êî ñâåçíàœå) è äà èõ çàìåœó¼å
íîâèì, èëè áàð íåêèì äðóãèì, ¼îø ðàíè¼å íàïóøòåíèì (Áîðõåñî-
âî ïîñåçàœå çà Ïîîì). Ó îâîìå ñå, ïàê, ëàêî ïðåïîçíà¼å ôîðìà-
ëèñòè÷êà äè¼àëåêòèêà êœèæåâíå èñòîðè¼å (óîñòàëîì, Êèøîâ ïî-
ãëåä íà âëàñòèòè îäíîñ ïðåìà Áîðõåñó íîñè òðàãîâå òàêâå äè¼à-
ëåêòèêå): „Îíî øòî ¼å âàæíî çà ìåíå ¼åñòå äà îíè [Ðàáëå, Áîð-
õåñ è î¼ñ] íàëàçå íà÷èíà äà ëèòåðàðíî îáóõâàòå ðåàëíîñò, äà
óñïåâà¼ó ðåàëíîñòè äàòè ¼åäíó åôèêàñíó, íà¼åôèêàñíè¼ó ìîãóžíó,
ëèòåðàðíó ôîðìó”.34 Äðóãèì ðå÷èìà, îâà òðè ïèñöà óñïåëà ñó äà
ó ðàçëè÷èòèì òðåíóöèìà êœèæåâíå èñòîðè¼å ïîñðåäó¼ó ñòâàð-
íîñò, à òî ñó óñïåëè îòêëîíîì îä, îâèõ èëè îíèõ, ôîðìàëíèõ
êîíâåíöè¼à. Ñòâàðè ñëè÷íî ñòî¼å ñà Êèøîâèì âèåœåì èñòîðè¼å
ìîäåðíîã ðîìàíà: êœèæåâíîñò ìîäåðíèçìà, è òî íå ñàìî î¼ñà
èëè ÂèðŸèíè¼å Âóëô, âåž ¼îø âèøå Áåêåòà è ôðàíöóñêîã íîâîã
ðîìàíà áèâà òóìà÷åíà êàî äåî ¼åäèíñòâåíîã íàïîðà äà ñå ïèøå
ìèìî êîíâåíöè¼à ðîìàíà äåâåòíàåñòîã âåêà. Ïîñëåäèöà òîãà ¼å-
ñòå ïàä íàðàòèâíèõ êîíâåíöè¼à, àëè ñà œèìà è ñàìå ìîãóžíîñòè
ïðèïîâåäàœà.35

32 Äàíèëî Êèø, Æèâîò, ëèòåðàòóðà, ñòð. 58 -59.

33 Êàî øòî žåìî êàñíè¼å âèäåòè, îâàêâó ñòðîãîñò ó ïîãëåäó îäíîñà ïðåìà
íàðàòèâíî¼ ïåðñïåêòèâè Áðà¼àí ÌåêÕå¼ë òðåòèðà êàî òèïè÷íî ìîäåðíèñòè÷êó îñî-
áèíó.
34 Ãîðêè òàëîã èñêóñòâà, ñòð. 172
35 Íà¼åêñòåíçèâíè¼à ôîðìóëàöè¼à ìîæå ñå íàžè ó òåêñòó „ Ïóñòîëèíà” îá¼à-
âšåíîì 1960. (Äàíèëî Êèø, Homo poeticus, ïðèð. Ìèð¼àíà Ìèî÷èíîâèž, Ñâ¼å-
òëîñò, Ñàðà¼åâî, 1990, ñòð. 57 – 60). [539
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ Èç îâå èñòîðè¼ñêå ñïåêóëàöè¼å ñëåäè äà Êèø çàïðàâî ïîñòà-
âšà äâà îñíîâíà çàõòåâà íàðàòèâíèì òåêñòîâèìà. Ïðâî, îí îñòà-
¼å ïðè òîìå äà ñå íà÷èíè ôîðìàëíè îòêëîí îä ðåàëèñòè÷êîã ðî-
ìàíà äåâåòíàåñòîã âåêà, ïðè ÷åìó òðåáà ïðèìåòèòè äà îäè¼óì
ïðåìà ðåàëèçìó, ïðåìà „ïñèõîëîãèçìó ðåàëèñòè÷êîã ðîìàíà”, íè¼å
íà÷åëíå ïðèðîäå, âåž ñå ñàìî òè÷å íåñïîñîáíîñòè òàêâîã ðîìàíà
äà èñïóíè îñíîâíè ïðîêëàìîâàíè öèš: äà îáåçáåäè èëóçè¼ó. Òå
ðåçåðâå ïðåóçåòå ñó îä Ôëîáåðà, è íàðî÷èòî å¼ìñà. Äðóãî, ¼åä-
íàêî êàî øòî ñìàòðà òåõíèêå ðåàëèñòè÷êîã ðîìàíà íåäîñòàòíèì,
Êèø òðàæè äà ñå íàïóñòè „ìîäåðíèñòè÷êè åêñïåðèìåíò”. Äðó-
ãèì ðå÷èìà, ðåàëèñòè÷êî ïðèïîâåäàœå òðåáà èçíîâà ó÷èíèòè ìî-
ãóžèì, à êšó÷íó óëîãó ó òîìå èìà Áîðõåñ. Ïîñåçàœå çà äîêóìåí-
òàðíèì ìàòåðè¼àëîì – ìàêàð ó Êèøîâî¼ òåîðè¼ñêî¼ àðãóìåíòàöè-
¼è – íå òðåáà äà ðåëàòèâèçó¼å ãðàíèöó èçìåó êœèæåâíîã è íå-
êœèæåâíîã, íåãî äà îñíàæè ñïîñîáíîñò êœèæåâíîñòè äà ïðåä-
ñòàâšà ðåàëíîñò. Òàêî ñå Áîðõåñîâ çíà÷༠çà èñòîðè¼ó ïðîçå ñà-
ñòî¼è ó òîìå øòî ¼å äàî ñàñâèì íîâ îäãîâîð íà ïðîáëåì „òà÷êå
ãëåäèøòà”, îìîãóžàâà¼óžè äà ñå èñòîâðåìåíî îäðæè èëóçè¼à ðå-
àëíîñòè è íàïóñòå ðàäèêàëíå íàðàòèâíå ñòðàòåãè¼å ìîäåðíèñòè÷-
êå êœèæåâíîñòè: „Áîðõåñîâñêà ìèñòèôèêàöè¼à íè¼å íèøòà äðóãî
äî ïîòðåáà äà óâåðèìî, áèëî êî¼èì ñðåäñòâèìà, ñâèì ñðåäñòâè-
ìà, äà ñâî¼ó òåìó íèñìî èñèñàëè èç ìàëîã ïðñòà, äà ¼å ñâå òî (î
÷åìó ïèøåìî) òàêî áèëî (èëè íåêàêî òàêî), ¼åð åòî, ìè ïîñåäó¼å-
ìî äîêóìåíòà, êœèãå è èñïîâåñòè, êœèãå ñòàðîñòàâíå, êî¼å òðåáà
äà íàøèì îïñåñè¼àìà è íàøèì ôàíòàçìèìà äà¼ó ëåãèòèìèòåò óâåð-
šèâîñòè”36.
Ïàðàäîêñàëíî, Áîðõåñ ¼å ñàãëåäàí èç ¼åäíå ó îñíîâè ìîäåð-
íèñòè÷êå ïåðñïåêòèâå, èç Ÿå¼ìñîâñêî-ëàáîêîâñêîã ïîãëåäà íà ðî-
ìàí, è èç ïåðñïåêòèâå îíèõ ôèêöèîíàëíèõ èìïåðàòèâà êî¼è ñå ó
îêâèðó òàêâîã ïîãëåäà ïî¼àâšó¼ó. Àëè, íè¼å ñàìî î òîìå ðå÷. Óâå-
ðåœå äà Áîðõåñîâå ìèñòèôèêàöè¼å, óêàçèâàœà è ðåôåðåíöå íå-
ìà¼ó íèêàêâó äðóãó ñâðõó îñèì ðåøàâàœà èçâåñíèõ òåõíè÷êèõ
ïðîáëåìà íîñè ¼àñíå òðàãîâå ôîðìàëèñòè÷êîã óâåðåœà äà ¼å ñâà-
êè ñàäðæ༠ñàìî „ìîòèâàöè¼à ïîñòóïêà”, è ïðèáëèæàâà Êèøîâî
÷èòàœå Áîðõåñà òóìà÷åœó Òðèñòðàìà Øåíäè¼à è Äîí Êèõîòà êî-
¼å ¼å äàî Âèêòîð Øêëîâñêè. Êàäà ñå îâàêî ãëåäà íà Áîðõåñà, îíäà
çàèñòà íè ðàçëèêà èçìåó Îïøòå èñòîðè¼å áåø÷àøžà è Ìàøòà-
ðè¼à âèøå íè¼å âàæíà, è îíäà ñå ìîæäà è ìîæå ãîâîðèòè ñàìî î
„Áîðõåñó”, áåç äàšèõ îäðååœà. Ñâå øòî Áîðõåñ òðåáà äà ðåøè, à
è ñâå øòî òðåáà äà áóäå ðåøåíî åêñïëèöèòíèì ïîçèâàœåì íà
èçâîðå ¼åñòå ïèòàœå óâåðšèâîñòè.
Íàðàâíî, òî øòî íàì Êèø îïèñó¼å, òî ñâàêàêî íè¼å Áîðõåñ,
êàî øòî íè îíî øòî íàì Øêëîâñêè îïèñó¼å íè¼å Òðèñòðàì Øåí-
äè. Òî ¼å ìîæäà íåøòî îä Áîðõåñà, òî ¼å ñèãóðíî îíî øòî ¼å Êèøó
áèëî ïîòðåáíî îä Áîðõåñà, àëè òî ñâàêàêî íè¼å Áîðõåñ. Íàïîñëåò-
êó, ó ïèòàœó ¼å ¼åäàí Áîðõåñ êî¼åã ¼å Êèø – êðåžóžè ñå ó îêâèðó
540] 36 Äàíèëî Êèø, Ñêëàäèøòå, ñòð. 310.
îâäå îöðòàíîã òåîðè¼ñêîã ñòàíîâèøòà – êîíñòðóèñàî çà âëàñòèòå

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÑÒÅÂȎ
ïîòðåáå, øòî óîñòàëîì íè¼å íåîáè÷íî çà îäíîñ ïèñàöà ïðåìà äðó-
ãèì ïèñöèìà Äàêëå, íè¼å ñàìî ðå÷ î „óïîòðåáè áîðõåñîâñêå òåõ-
íèêå íà íåáîðõåñîâñêîì ìàòåðè¼àëó”, íåãî è î óïîòðåáè Áîðõåñà
ó (íà ÷èñòî êœèæåâíîì ïëàíó) íåáîðõåñîâñêå ñâðõå37.

Êîíñåêâåíöå: ïîñòìîäåðíèçàì
ʜèæåâíè ïðîãðàì êî¼è ñëåäè èç ñïîðíîã ÷èòàœà Áîðõåñà
íèêàêî íå ìîðà áèòè ñïîðàí, àëè ñå ñâàêàêî ïîñòàâšà ïèòàœå
êàêàâ ¼å òî ïðîãðàì, òèì ïðå øòî ñå ïîñòìîäåðíèçàì Êèøîâèõ
äâå¼ó ïîñëåäœèõ êœèãà ïî ïðàâèëó èçâîäè èç Áîðõåñîâîã óòèöà-
¼à, îäíîñíî èç ïîñåçàœà çà Áîðõåñîâèì òåõíèêàìà. Íàèìå, êàäà
ñå ïîêàæå äà ¼å óïîòðåáà ïðîñåäåà ïàðàäèãìàòñêîã ïîñòìîäåðíè-
ñòè÷êîã ïèñöà çàñíîâàíà íà ïîãðåøíîì ÷èòàœó, è òî íå íà áèëî
êàêâîì ïîãðåøíîì ÷èòàœó, âåž íà íåñïîðàçóìó êî¼è ¼å è ñàì ïà-
ðàäèãìàòñêè, êî¼è ñå – êàêî ñìî âèäåëè è êàêî žåìî òåê âèäåòè –
îäíîñè óïðàâî íà êšó÷íå òà÷êå òîã ïðîñåäåà, îíäà òî äîâîäè ó
ïèòàœå òâðäœå î Êèøîâîì ïîñòìîäåðíèçìó.
Óíàïðåä ¼å ¼àñíî äà îâ༠òåêñò íå ìîæå íè èçáëèçà äà ðàçìî-
òðè ïóí îïñåã ïðîáëåìà êî¼å îòâàðà òåîðè¼à ïîñòìîäåðíèçìà, òèì
ïðå øòî ñå îíè ïðîòåæó íà øèðîêó îáëàñò êî¼à îáóõâàòà êàêî
íàñòî¼àœà äà ñå èäåíòèôèêó¼ó ôîðìàëíå îñîáåíîñòè êœèæåâíèõ
òåêñòîâà, òàêî è çíàòíî àìáèöèîçíè¼å ïîêóøà¼å äà ñå îïèøå èç-
âåñíà êóëòóðíà ñèòóàöè¼à (å¼ìñîí) èëè „ñòàœå çíàœà” (Ëèîòàð).
Ïîðåä òîãà, ïîñëîâè÷íî îäáè¼àœå äà ñå ïîñòìîäåðíèçàì èäåíòè-
ôèêó¼å êàî íîâà åïîõà èëè „íîâà ïàðàäèãìà”38, äîäàòíî óñëî-
æœàâà òåøêîžå ñà êî¼èìà ñå ñóî÷àâàìî.
Âèäåžåìî, ìåóòèì, äà èñõîä òåîðè¼ñêå äåáàòå î ïîñòìîäåð-
íèçìó íè¼å îä ïðåñóäíîã çíà÷à¼à çà Êèøîâî ïîçèöèîíèðàœå ó
êœèæåâíîñòè äâàäåñåòîã âåêà. Àíàëèçà ðàçëè÷èòèõ ìîìåíàòà òå-
îðè¼å è êœèæåâíå ïðàêñå ïîñòìîäåðíèçìà – îä èíòåðòåêñòóàëíî-
ñòè äî ïèòàœà îäíîñà èçìåó êœèæåâíîã è èñòîðèîãðàôñêîã äèñ-
êóðñà – ïîêàçó¼å äà ñå Êèøîâà ïîçèöè¼à ïî ïðàâèëó äðàñòè÷íî
ðàçëèêó¼å îä îíîãà øòî ñå ñìàòðà òèïè÷íèì ïîñòìîäåðíèñòè÷-
êèì ñòàíîâèøòåì. Êèøîâå ïðåîêóïàöè¼å íà ôîðìàëíîì ïëàíó
áëèæå ñó ïèñöèìà ìîäåðíèçìà (ïîïóò ÂèðŸèíè¼å Âóëô, Ôîêíåðà
èëè ÷àê Ò. Ñ. Åëèîòà), à œåãîâî ñõâàòàœå èñòîðè¼ñêîã çíàœà, åêñ-
ïëèöèòíî èçðàæåíî ó åñå¼èñòè÷êèì òåêñòîâèìà, à èìïëèöèòíî ó
îíèì ñòðèêòíî êœèæåâíèì, èìà ìàëî çà¼åäíè÷êîã ñà ðàäèêàë-
íèì ñêåïòèöèçìîì êî¼è äîìèíèðà ó äðóãî¼ ïîëîâèíè äâàäåñåòîã
âåêà, áèëî ó îêâèðó äèñêóðñà î ïîñòìîäåðíèçìó, áèëî èçâàí œå-

37 Îâî ïîãðåøíî ÷èòàœå (misreading) ïðèçèâà ó ñåžàœå ôîðìóëó êî¼ó ¼å Õà-

ðîëä Áëóì èçðåêàî ïîâîäîì èñòîðè¼å ïîåçè¼å; âèäåòè: Àíòèòåòè÷êà êðèòèêà,
Ñëîâî šóáâå, Áåîãðàä, 1980, ñòð. 7.
38 Ëèíäà Õà÷èîí, Ïîåòèêà ïîñòìîäåðèçìà, ñòð. 18. [541
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ ãà (Êèøîâ íåäâîñìèñëåí ñòàâ ïðåìà ïî¼ìó ðåàëíîñòè âåž íàì ¼å
¼àñàí èç ïðåòõîäíå äèñêóñè¼å).
Èìà¼óžè ó âèäó îâå îãðàäå, çà ïî÷åòàê žåìî ñå îáðàòèòè ¼åä-
íîì ìîäåëó ïîñòìîäåðíèñòè÷êå êœèæåâíîñòè êî¼è ¼å è ñàì îïòó-
æåí äà íè¼å äîâîšíî ïîñòìîäåðàí. Ñòàíîâèøòå êî¼å Áðà¼àí Ìåê-
Õå¼ë çàñòóïà ó Ïîñòìîäåðíèñòè÷êî¼ ïðîçè (1989), çàèñòà âèøå
ëè÷è íà íåêè òðàäèöèîíàëàí ïîêóø༠ïåðèîäèçàöè¼å êàêàâ áè ñå
î÷åêèâàî îä Âåëåêà èëè Ì. Õ. Åáðàìñà, íåãî íà ïîñòìîäåðíó
êœèæåâíó òåîðè¼ó. ÌåêÕå¼ëîâ ïîñòóïàê ñâîäè ñå íà èäåíòèôè-
êîâàœå èçâåñíîã ñêóïà îñîáèíà èëè áàð êàðàêòåðèñòè÷íèõ ïðî-
áëåìà ìîäåðíèçìà, îäíîñíî ïîñòìîäåðíèçìà. Èñòîâðåìåíî, Ìåê-
Õå¼ë ïîçèâàœåì íà £àêîáñîíîâ ïî¼àì äîìèíàíòå ïîêóøàâà äà,
àêî ¼å òî èêàêî ìîãóžå, íå ñóïðîòñòàâè ìîäåðíèçàì è ïîñòìîäåð-
íèçàì, îäíîñíî äà œèõîâ îäíîñ íå îïèøå óïîòðåáîì áèíàðíèõ
îïîçèöè¼à. Óïðàâî çàòî øòî öèšà íà åìïèðè¼ñêè ëàêî óòâðäèâ
ñêóï êàðàêòåðèñòè÷íèõ îñîáèíà è ïðåîêóïàöè¼à, ÌåêÕå¼ëîâà êîí-
öåïöè¼à ïîêàçàžå ñå íàðî÷èòî êîðèñíîì, àêî íå çà ðåøåœå ïèòà-
œà Êèøîâîã ïîñòìîäåðíèçìà, îíäà ñâàêàêî çà ðàç¼àøœàâàœå œå-
ãîâîã îäíîñà ïðåìà Áîðõåñó.
Äàêëå, øòà ÌåêÕå¼ë òâðäè? Ïðå ñâåãà ìîäåðíèñòè÷êà äî-
ìèíàíòà ¼å „åïèñòåìîëîøêà” (ïîñòìîäåðíèñòè÷êà ¼å, âèäåžå-
ìî, „îíòîëîøêà”), à òèïè÷íà ìîäåðíèñòè÷êà ïèòàœà ãëàñå:
„Øòà ñå ìîæå çíàòè? Êî òî çíà? Êàêî òî çíà è ñà êî¼èì ñòåïå-
íîì ñèãóðíîñòè? Êàêî ñå çíàœå ïðåíîñè ñà ¼åäíîã ïîñåäíèêà
çíàœà íà äðóãîã? Ãäå ñó ãðàíèöå îíîã øòî ñå ìîæå çíàòè?” 39
ÌåêÕå¼ëîâå ôîðìóëàöè¼å îñòàâšà¼ó èçâåñíó ñóìœó ó îäíîñó
íà òî êî áè òðåáàëî äà áóäå ñóá¼åêò çíàœà î êî¼åì ¼å îâäå ðå÷.
£óíàê, ïðèïîâåäà÷, ÷èòàëàö, èëè ñâà òðî¼èöà? Îâà íåäîóìèöà,
èïàê, òðà¼å ñàìî òðåíóòàê: „[Ôîêíåðîâ] Àáøàëîì ïðåíîñè åïè-
ñòåìîëîøêå òåøêîžå ñâî¼èõ ¼óíàêà íà ñâî¼å ÷èòàîöå; œåãîâå
ñòðàòåãè¼å ’íàðóøåíå ôîðìå’ (’impeded form’) ñèìóëèðà¼ó çà
÷èòàîöà èñòå îíå ïðîáëåìå äîñòóïíîñòè, ïîóçäàíîñòè è ãðà-
íèöà çíàœà, êî¼è ìó÷å Êâåíòèíà è Øðèâà”40. Ñâå ïîñòà¼å ¼îø
¼àñíè¼å êàäà ÌåêÕå¼ë ïî÷íå äà ãîâîðè î „òèïè÷íî ìîäåðíè-
ñòè÷êèì ñðåäñòâèìà”, êàî øòî ñó „ìóëòèïëèêàöè¼à è ¼óêñòà-
ïîçèöè¼à ïåðñïåêòèâà, ôîêàëèçàöè¼à ñâèõ äîêàçà êðîç ¼åäàí
’öåíòàð ñâåñò蒔41 è êàäà íåøòî êàñíè¼å ïîâîäîì Ðîá-Ãðè¼åà
ïîìåíå „åêñòðåìíî ñòðîãó óïîòðåáó ìîäåðíèñòè÷êèõ êîíâåí-
öè¼à îãðàíè÷åíå òà÷êå ãëåäèøòà”.42
Ó ïðîáëåìèìà êî¼å ÌåêÕå¼ë îïèñó¼å ëàêî žåìî ïðåïîçíàòè
êšó÷íå òåîðè¼ñêå ïðîáëåìå êî¼è ñó Êèøà îïñåäàëè. Êàî øòî ñòî¼è
ó öèòàòó êî¼è ñìî âåž íàâåëè, çà Êèøà ¼å „êšó÷íî ïèòàœå ìîäåð-

39 Brian McHale, Postmodernist Fiction, Routledge, London and New York,

1989, ñòð. 9.
40 Íàâ. äåëî, ñòð. 9 – 10.
41 Íàâ. äåëî, ñòð. 9.
542] 42 Íàâ. äåëî, ñòð. 14.
íå ïîåòèêå” óïðàâî ïèòàœå ïðèïîâåäà÷êîã çíàœà: „À îäàêëå âè

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÑÒÅÂȎ
òî çíàòå ãîñïîäèíå?”
Îäìàõ ìîæåìî äà ñå îêðåíåìî „îíòîëîøê äîìèíàíòè
ïîñòìîäåðíèçìà, ïðè ÷åìó îíòîëîãè¼à ìîæå áèòè ¼åäíàêî „îíòî-
ëîãè¼à ñàìîã êœèæåâíîã òåêñòà è îíòîëîãè¼à ñâåòà êî¼è îí ïðî-
¼åêòó¼å”43. Ïîíîâî íàâîäèìî ÌåêÕå¼ëîâà òèïè÷íà ïèòàœà: „Øòà
¼å ñâåò, êàêâè ñâåòîâè ïîñòî¼å, êàêî ñó îíè êîíñòèòóèñàíè, è ïî
÷åìó ñå ðàçëèêó¼ó? Øòà ñå äîãàà êàäà ñå ðàçëè÷èòå âðñòå ñâåòî-
âà êîíôðîíòèðà¼ó, èëè êàäà ñå ãðàíèöå ìåó œèìà íàðóøå? Íà
êî¼è íà÷èí ïîñòî¼è òåêñò, à íà êî¼è ñâåò (èëè ñâåòîâè) êî¼è ïðî-
¼åêòó¼å?” Îâäå ¼å Áîðõåñà òîëèêî ëàêî ïðåïîçíàòè äà ¼å íàâîåœå
ïðèìåðà ãîòîâî èçëèøíî. Íàâîäèìî ¼åäàí êðàòàê öèòàò, âèøå èç
îáçèðà ïðåìà àêàäåìñêèì íîðìàìà, íåãî èç ñòâàðíå ïîòðåáå çà
äîêàçèâàœåì: „Ó âåžèíè òèõ âðåìåíà ìè íå ïîñòî¼èìî; ó ïî¼åäè-
íèì íå ïîñòî¼èòå âè àëè íå è ¼à; ó äðóãèìà ¼à ïîñòî¼èì àëè íå è
âè; ó íåêèìà ïîñòî¼èìî îáî¼èöà”44.
ÌåêÕå¼ë ¼å î÷èòî èìàî íà óìó Áîðõåñà êàäà ¼å ôîðìóëè-
ñàî ñâî¼å ñõâàòàœå ïîñòìîäåðíèñòè÷êå ïðîçå. Áàø çàòî, ÷àê è àêî
îñòàâèìî ïî ñòðàíè ïèòàœå ïðèõâàòšèâîñòè îâàêî çàñíîâàíîã
ïîñòìîäåðíèçìà, ÌåêÕå¼ëîâà ñõåìà ¼àñíî îöðòàâà ¼àç êî¼è äåëè
Êèøà è Áîðõåñà. Âåž íà ïî÷åòêó îâîã ðàäà ìè ñìî èñòàêëè äà
Êèø âðëî ìàëî è âðëî ðåòêî ãîâîðè î Áîðõåñîâî¼ ìåòàôèçèöè, î
ïàðàäèãìàòñêîì Áîðõåñó, àêî ñå òàêî ìîæå ðåžè, è ïîêóøàëè ñìî
äà ïîêàæåìî äà ¼å òà íåçàèíòåðåñîâàíîñò ïðèðîäíà êîíñêâåíöà
Êèøîâîã ïîãëåäà íà êœèæåâíîñò. Ó ïðèëîã îâî¼ òâðäœè ìîæåìî
äàòè ¼îø ¼åäàí àðãóìåíò. Áîðõåñîâà ôîðìóëàöè¼à íà êî¼ó ¼å Êèø
âåîìà ìíîãî ïîëàãàî, à ïðåìà êî¼î¼ ñå „êœèãà êî¼à ó ñåáè íå ñàäð-
æè ñâî¼ó ïðîòèâêœèãó ñìàòðà íåäîâðøåíîì”, íàëàçè ñå ó ïðè÷è
„Òëåí. Óêáàð. Îðáèñ Òåðòèóñ”, èçìåó èçëàãàœà î ¼åäèíñòâó ñó-
á¼åêòà íà Òëåíó è ðàñïðàâå î õðåíèìà, òî ¼åñò, óäâî¼åíèì ïðåäìå-
òèìà45. Ïî ñâî¼ ïðèëèöè, èäå¼à î ïðîòèâêœèçè êàî ñàäðæèíè ñâàêå
êœèãå ¼åñòå íåêà âðñòà áîðõåñîâñêîã ïàðàäîêñà êî¼è ñàì íè¼å ëè-
øåí îíòîëîøêèõ èìïëèêàöè¼à. Ïà èïàê, êàî øòî ñìî ïîêàçàëè
íà ïî÷åòêó òåêñòà, Êèøîâî òóìà÷åœå îâîã èñêàçà èäå ó ïðàâöó
ñâåñíîã, ãîòîâî ïàðîäè¼ñêîã ñóïðîòñòàâšàœà, êî¼å îïåò ñòî¼è ó
âåçè ñà íåêîì âðñòîì äè¼àëåêòè÷êîã êðåòàœà ëèòåðàòóðå, äîê ñâè
îíòîëîøêè àñïåêòè îñòà¼ó ó ñåíöè. Êèøîâ îäíîñ ïðåìà îâî¼ Áîð-
õåñîâî¼ ðå÷åíèöè è êîíòåêñòó ïðè÷å êî¼è ¼å îêðóæó¼å, ïðàêòè÷íî
ïðóæà ìîäåë œåãîâîã ÷èòàœà Áîðõåñà.

43 Íàâ. äåëî, ñòð. 10

44 „Âðò ñà ñòàçàìà êî¼å ñå ðà÷âà¼ó”, ó: Ìàøòàðè¼å, ïðåâ. Àëåêñàíäàð Ãðó-
¼è÷èž, Paideia, Áåîãðàä, 2000, ñòð. 63.
45 Íàâ. äåëî, ñòð. 18. [543
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ Öèòàò
Êèøîâ îäíîñ ïðåìà íà÷èíó íà êî¼è ñå Áîðõåñ ñëóæè ïðàâèì
è ëàæíèì ðåôåðåíöàìà òàêîå íàì îòêðèâà ñëè÷àí ìîäåë ñåëåê-
òèâíîã ÷èòàœà. Ïðåäíîñò Áîðõåñîâîã ïîñòóïêà Êèø ¼å âèäåî ó
óïóžèâàœó íà ðåôåðåíöå, øòî, êàêî ¼å òâðäèî, âîäè „êîíäåíçà-
öè¼è” çíà÷åœà è îìîãóžàâà äà ñå êîëè÷èíà çíà÷åœà ïðèìåðåíà
ðîìàíó óêëîïè ó îêâèðå ïðèïîâåòêå. Èñòîðè¼à óïîòðåáå öèòàòà
ó êœèæåâíîñòè äâàäåñåòîã âåêà ïðèëè÷íî ¼å äóãà÷êà è íå ïî÷è-
œå ñà Áîðõåñîì: ñðåäèíîì äâàäåñåòèõ ãîäèíà ïðîøëîã âåêà À. À.
Ðè÷àðäñ ¼å ïèñàî: „Àëóçè¼à ¼å ó ðóêàìà ãîñïîäèíà Åëèîòà ñðåä-
ñòâî ñàæèìàœà. Ñàäðæ༠Ïóñòå çåìšå åêâèâàëåíòàí ¼å ñàäðæà¼ó
åïà. Áåç îâîã ñðåäñòâà áèëî áè ïîòðåáíî [äà ñå íàïèøå] äâàíàåñò
êœèãà”46. Ïðîãðàì ìàœå-âèøå èäåíòè÷àí îíîìå êî¼è ïðîêëàìó¼å
Êèø: „îíî øòî ìå ¼å ïðèâóêëî Áîðõåñó ¼åñòå ó ïðâîì ðåäó òà
òåõíè÷êà èíîâàöè¼à óïîòðåáå öèòàòà, ’äîêóìåíàòà’, êî¼à îìîãó-
žàâà ñàæèìàœå ãðàå äî ìàêñèìóìà”47. „Œåãîâ ñòèë ¼å ñàñâèì
êîíäåíçîâàí è âðâè îä àëóçè¼à” – êàæå £îñèô Áðîäñêè ó ïðåäãî-
âîðó çà àìåðè÷êî èçäàœå Ãðîáíèöå çà Áîðèñà Äàâèäîâè÷à48.
Äîèñòà, Êèø áàøòèíè îä Áîðõåñà óïîòðåáó ëàæíèõ ðåôåðåí-
öè. Øòàâèøå, íà èñòîì ìåñòó íà êî¼åì ãîâîðè î äîêóìåíòó êàî
ñðåäñòâó ñàæèìàœà, Êèø îäà¼å ïðèçíàœå Áîðõåñó óïðàâî çáîã
óâîåœà ëàæíèõ äîêóìåíàòà49. Ìåóòèì, èçãëåäà äà çà Êèøà ëà-
æíè öèòàò íå òðåáà äà ïðîáëåìàòèçó¼å ðåàëíîñò ñàìó, øòî ¼å òåìà
Áîðõåñîâî㠄Òëåí. Óêáàð. Orbis Tertiusa”. Çà Êèøà ¼å ëàæíà ðåôå-
ðåíöà ïîìîžíî ñðåäñòâî, è íåìà èñòè ó÷èíàê êàî êîä Áîðõåñà.
Êèø ¼å ñóâèøå ïðèâðæåí èäå¼è àóòåíòè÷íîñòè äà áè áèî ñïðå-
ìàí äà ôóíäàìåíòàëíî ïðîáëåìàòèçó¼å ðåàëíîñò íà íà÷èí íà êî-
¼è òî ÷èíè Áîðõåñ ó ¼åäíîì „Òëåíó”. Áåç îáçèðà íà ïîâðåìåíå
ìèñòèôèêàöè¼å, êšó÷íå Êèøîâå ðåôåðíöå, íàðî÷èòî ó Ãðîáíèöè
çà Áîðèñà Äàâèäîâè÷à ñòâàðíå ñó äà ñòâàðíè¼å íå ìîãó áèòè.

Ôàíòàñòè÷íà êœèæåâíîñò
Ïîñòàâšà¼óžè ïèòàœå î óïîòðåáè öèòàòà êîä Êèøà è Áîðõå-
ñà íà÷èíèëè ñìî êîðàê îä Êèøîâèõ òåîðè¼ñêèõ ñòàâîâà êà àíàëè-
çè œåãîâèõ êœèæåâíèõ òåêñòîâà. Äà áè ñå ñàãëåäàëà ñâà äóáèíà
¼àçà êî¼è äåëè Êèøîâó ïðîçó îä Áîðõåñîâå, îä ïîñåáíîã ¼å çíà÷à¼à
ñòàòóñ ôàíòàñòèêå ó ïðè÷àìà ¼åäíîã è äðóãîã ïèñöà.
„Ïîñòìîäåðíèñòè÷êà ïðîçà – òâðäè ÌåêÕå¼ë – êîîïòèðà ôàí-
òàñòè÷íè æàíð […], ðàçâè¼à¼óžè œåãîâ èíõåðåíòíè ïîòåíöè¼àë

46 I.A. Richards, „Appendix B”, u: The Principles of Literary Critisism, Kegan

and Paul, London, 1926, ñòð. 290.
47 Ãîðêè òàëîã èñêóñòâà, ñòð. 115.
48 Joseph Brodsky, „An Introduction”, u: Danilo Kiš, A Tomb for Boris Davido-
vich, Penguin books, New York, 1980, ñòð. XIII.
544] 49 Äàíèëî Êèø, Ãîðêè òàëîã èñêóñòâà, ñòð. 115.
çà îíòîëîøêè äè¼àëîã ó ñðåäñòâî ïîñòìîäåðíèñòè÷êå îíòîëî-

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÑÒÅÂȎ
øêå ïîåòèêå”50. Î ôàíòàñòè÷íîì Êèø èìà äà êàæå ñëåäåžå.

Íîâèíàðñêî ïèòàœå: Äà ëè áè îâà íåñòàáèëíà äèñòàíöà èç-

ìåó ôèêöè¼å è ðåàëíîñòè, èçìåó èñòèíèòîã è ëàæíîã, îäãîâà-
ðàëà ôàíòàñòè÷íî¼ êœèæåâíîñòè?
Êèø: Íå äîïàäà ìè ñå òà ðå÷. È, ñåì òîãà, íå äîïàäà ìè ñå,
òàêîå, ôàíòàñòè÷êà êœèæåâíîñò.51

Îâî ¼å íåîáè÷àí èñêàç çà íåêîãà êî òîëèêî öåíè Áîðõåñà.

Àëè, òî ¼å èñòîâðåìåíî è âðëî âàæàí èñêàç. Êàî øòî žåìî âèäå-
òè, êîëà žå ñå ñëîìèòè óïðàâî íà ïèòàœó ôàíòàñòèêå.
Ïîãëåäà¼ìî Åíöèêëîïåäè¼ó ìðòâèõ. Òî ¼å êœèãà êî¼à îçíà÷àâà
îòâîðåíè¼è óëàçàê ó áîðõåñîâñêó òåìàòèêó è òó âèøå íè¼å ðå÷
ñàìî î óïîòðåáè èçâåñíèõ åëåìåíàòà Áîðõåñîâèõ íàðàòèâíèõ òåõ-
íèêà. Êèøîâ åíãëåñêè èçäàâà÷ ðåêëàìèðàî ¼å îâó êœèãó (ñóäåžè
ïðåìà íàòïèñó íà êîðèöàìà) êàî „¼åäíó îä íà¼áîšèõ çáèðêè ôàí-
òàñòè÷íèõ ïðè÷à ¼îø îä Áîðõåñîâèõ Ìàøòàðè¼à”52 Äà ëè ñó ïðè-
÷å Åíöèêëîïåäè¼å ìðòâèõ äîèñòà ôàíòàñòè÷íå?
Àêî îñòàâèìî ïî ñòðàíè îáðàäå äâå¼ó ëåãåíäè ó ïðè÷àìà „Ñè-
ìîí ÷óäîòâîðàö” è „Ëåãåíäà î ñïàâà÷èìà”, îñòà¼ó íàì ¼îø äâå
ïðè÷å ó êî¼èìà íàì ñå îòâàðà ïðîáëåì ôàíòàñòèêå – „Îãëåäàëî
çàãîíåòêè” è „Åíöèêëîïåäè¼à ìðòâèõ”. Îâà ïðâà òðåòèðà ¼åäíó
âðñòó ïàðàïñèõîëîøêîã ôåíîìåíà, àëè íàñ ïðèòîì, êàî è óâåê
êîä Êèøà, ñóî÷àâà äîñòà äèðåêòíî ñà ïèòàœåì âåðîäîñòî¼íîñòè
è ñà ïèòàœåì èçâîðà. Ìàäà ¼å ãëàâíè äåî ïðèïîâåñòè èñïðèïîâå-
äàí áåç ïîçèâàœà íà èçâîðå, îáàâåøòåíè ñìî äà žåìî œåí êðà¼
íàžè ó íîâèíàìà, „Aradi Napluu, êîìïëåò çà ãîäèíó 1858”53. Ó
ñàìî¼ ïðè÷è Êèø êàî äà íàñ îñòàâšà ó íåäîóìèöè: òðåáà ëè äà
ïîâåðó¼åìî äà ¼å çáèâàœå àóòåíòè÷íî èëè íè¼å, äà áè ó ¼åäíîì
äîöíè¼åì îá¼àøœåœó óñòâðäèo äà ¼å ñòâàð ó ïîòïóíîñòè îïðàâ-
äàíà íîâèíñêîì ïðè÷îì54. Çàíèìšèâè¼å (è âàæíè¼å) ¼å êàêî ñòî¼å
ñòâàðè ñà íàñëîâíîì ïðè÷îì çáèðêå. Ñàìà Åíöèêëîïåäè¼à ìð-
òâèõ è çáèâàœå âåçàíî çà œó îñòàâšåíè ñó èçà ãðàíèöå ñíà. Çà-
ìîšåí îä ñòðàíå óðåäíèöå Œó¼îðêåðà (ó êîìå ¼å ïðè÷à îá¼àâšåíà
1981) äà òî èçìåíè, òî ¼åñò, äà èçìåíè ïðè÷ó òàêî äà ñå íå îäâè¼à
ó ñíó, Êèø ¼å, êàêî ñâåäî÷å áåëåøêå êî¼å ¼å îñòàâèî, îäãîâîðèî:
„£à, ãîñïîî, íå ïèøåì òçâ. ôàíòàñòè÷íå ïðè÷å. £à ñàì ðåàëè-
ñòè÷êè ïèñàö. Òî, áåç áóåœà, áèëà áè îáè÷íà ’ôàíòàñòè÷íà ïðè-
÷à’, à ¼à òàêâå íå ïèøåì”55. Çàèñòà, Åíöèêëîïåäè¼à ìðòâèõ ïðåä-

50Brian McHale, íàâ. äåëî, ñòð. 79.

51Äàíèëî Êèø, Ãîðêè òàëîã èñêóñòâà, ñòð. 169.
52 Danilo Kiš, The Encyclopedia of the Dead, Translated by Michael Henry
Heim. Faber and Faber, London and Boston, 1989.
53 Äàíèëî Êèø, Åíöèêëîïåäè¼à ìðòâèõ, ñòð. 110.
54 Äàíèëî Êèø, Ãîðêè òàëîã èñêóñòâà, ñòð. 267.
55 Äàíèëî Êèø, Ñêëàäèøòå, ñòð. 332. [545
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ ñòàâšà ïðî¼åêàò êî¼è áè ìîðàî áèòíî äà äîâåäå ó ïèòàœå ñàìó
ïðèðîäó íàøåã ñâåòà. Œåíî ãîëî ïîñòî¼àœå ìîðàëî áè èìàòè îí-
òîëîøêå êîíñåêâåíöå, áóäóžè äà ó íàøåì ñâåòó îâëàäàâàœå çíà-
œåì êî¼èì îâëàäàâà Åíöèêëîïåäè¼à ìðòâèõ íè¼å ìîãóžå. Àëè, îí-
òîëîøêå êîíñåêâåíöå Êèøà íå çàíèìà¼ó.
Ïðîáëåì ñå, ìåóòèì, íå çàâðøàâà íà Åíöèêëîïåäè¼è, ÷àê
è àêî îíà ñàìà ïîñòî¼è èñêšó÷èâî ó ñíó ¼óíàêèœå. Äðóãè ïðî-
áëåì îòâàðà ñå òèìå øòî ¼å ó ïðè÷è ïîñòóëèðàíà åêâèâàëåíò-
íîñò èçìåó áîëåñòè ¼óíàêèœèíîã îöà è œåãîâèõ ñëèêà: ôëî-
ðàëíè ìîòèâ ñëèêà ïîêëàïà ñå ñà îáëèêîì ñàðêîìà. Øòî ¼å íà¼-
âàæíè¼å, îâî çíàœå ïîñðåäîâàëà ¼å óïðàâî Åíöèêëîïåäè¼à ìð-
òâèõ, êî¼à ¼å, êàî øòî çíàìî, ñàìî ñàí. È îâî çíàœå îñòà¼å âà-
ëèäíî, îäíîñíî, áèâà âåðèôèêîâàíî ó „ðåàëíîñòè ïðè÷å”, ÷èìå
¼å èïàê îñòàâšåíà îòâîðåíîì íåêà âðñòà îíòîëîøêå ïóêîòèíå.
Âåž íàì ¼å ðå÷åíî äà €. Ì. çíà „ñâå øòî æèâ ÷îâåê î ñìðòè
ìîæå çíàòè”56, ÷èìå ¼å íàãîâåøòåíî äà çíàœå î î ïîäóäàðíî-
ñòè èçìåó œåãîâå áîëåñòè è œåãîâå óìåòíîñòè òðàíñöåíäèðà
îíî øòî „æèâ ÷îâåê ìîæå çíàòè”. Àëè øòà íàì òî çíàœå ó êðà¼-
œî¼ ëèíè¼è ãîâîðè î íàøåì ñâåòó è íàðóøàâà ëè îíî œåãîâå
îáðèñå íà íà÷èí íà êî¼è ñå òî äîãàà ó „Àëåôó” èëè „Âðòó ñà
ñòàçàìà êî¼å ñå ðà÷âà¼ó”, è ¼îø ¼àñíè¼å, ó „Òëåí. Óêáàð. Îðáèñ
òåðòèóñó”? Îâäå ñó ñïîðíå äâå ñòâàðè, ìàêàð ó âèäó ðåòîðè÷-
êèõ ïèòàœà. Ïðâî, äà ëè ¼å ìîãóžå äà Åíöèêëîïåäè¼à ìðòâèõ,
êàî èçìèøšåíà òâîðåâèíà ñàäðæè ñàçíàœå î îáëèêó ñàðêîìà
€. Ì. è œåãîâî¼ ïîäóäàðíîñòè ñà è ôëîðàëíèì ìîòèâèìà ñëèêà,
è äðóãî, äà ëè ¼å ñàìà òà ïîäóäàðíîñò ìîãóžà, è, ó êðà¼œî¼ ëèíè-
¼è, øòà ¼å îä òîãà çà Êèøà âàæíî?
„Ïðè äîäèðó ñà Òëåíîì è œåãîâèì îáè÷à¼èìà îâ༠ñâåò ñå
ðàñïàî”, êàæå Áîðõåñ57. Êèø ñâî¼ êîðàê (èëè ïîëóêîðàê) êà ôàí-
òàñòè÷íîì íå ïðàâè çàòî äà áè ðàäèêàëíî äîâåî ó ïèòàœå íà÷èí
íà êî¼è ñòâàðè ïîñòî¼å, êàî øòî ïî ïðàâèëó ÷èíè Áîðõåñ. Íàïðî-
òèâ, ìîæäà è ïàðàäîêñàëíî, œåìó ¼å ò༠êîðàê ïîòðåáàí ñàìî äà
áè îñâåòëèî íàø ñâåò è šóäñêè æèâîò, äà áè ñå íåäâîñìèñëåíè-
¼å ôîêóñèðàî íà ñóá¼åêòà, à òî ¼å ¼åäíà ñòâàð êî¼à êîä Êèøà íèêà-
äà íå áèâà äîâåäåíà ó ïèòàœå.
Îâî áè òðåáàëî äà ïîêàæå äà Êèø, ÷àê è îíäà êàäà ñå ñà-
ñâèì ïðèáëèæè Áîðõåñó, íå ñàìî äà èìà ñóøòèíñêè äðóãà÷è¼å
ïðîêóïàöè¼å, âåž è äàšå èìà ó âèäó ïèòàœà óâåðšèâîñòè è
èñòèíèòîñòè. È îíäà êàäà ïîñòàâšà ìåòàôèçè÷êà ïèòàœà, îí
çàïðàâî ïîñòàâšà ñàìî ¼åäíî ¼åäèíî ïèòàœå, à òî ¼å ïèòàœå ñìð-
òè. Êîíñåêâåíòíî, œåãà çàíèìà – íà ¼åäàí èëè äðóãè íà÷èí –
èíäèâèäóàëíà šóäñêà èñòîðè¼à è ìîãóžíîñò äà ñå òà èñòîðè¼à
ïîñðåäó¼å:
„Íåîäðååíîñò Èñòîðè¼å ïîñòà¼å ¼åäàí îäðååíè ïî¼åäèíàö,
à êœèæåâíîñò èñïðàâšà íåîäðååíîñò èñòîðè¼ñêèõ ÷èœåíèöà […]
56 Åíöèêëîïåäè¼à ìðòâèõ, ñòð. 70.
546] 57 Ìàøòàðè¼å, ñòð. 22.
êàêî äàòè ðàâíîäóøíîñòè Èñòîðè¼å ñâî¼ñòâî êîíêðåòíîã è èñòè-

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÑÒÅÂȎ
íèòîã, àêî íå îñòàöèìà àóòåíòè÷íèõ äîêóìåíàòà, ïèñìèìà êî¼è
íîñå òðàãîâå ñòâàðíèõ áèžà”.58

Èñòîðè¼à, èñòèíà, ñóá¼åêò

Ïàòîñ îâîã ïîñëåäœåã öèòàòà ¼àñíî ñóãåðèøå äà ïèòàœå î
ïðåäñòàâšàœó èñòîðè¼å çà Êèøà íèêàêî íè¼å ñàìî êœèæåâíîòåî-
ðè¼ñêî. Íî, ïîèìî ðåäîì.
Íà ïî÷åòêó îâîã òåêñòà îòâîðåíî ¼å ïèòàœå î òîìå äà ëè ¼å
Ãðîáíèöà çà Áîðèñà Äàâèäîâè÷à äîèñòà „ïðîòèâêœèãà” Îïøòå
èñòîðè¼å áåø÷àøžà. Àêî îíà ¼åñòå „ïðîòèâêœèãà”, îíà òî íè¼å
ñàìî ó îíîì ñìèñëó î êîìå Êèø ãîâîðè – òåìàòñêîì, è, ìîãëî áè
ñå ðåžè, åòè÷êîì. Óïîòðåáîì ïðîñåäåà Îïøòå èñòîðè¼å áåø÷à-
øžà Êèø æåëè äà ó÷èíè íåøòî øòî ¼å âåîìà äàëåêî îä Áîðõåñîâå
çàìèñëè. Ó Ãðîáíèöè çà Áîðèñà Äàâèäîâè÷à Êèø æåëè äà ó÷èíè
ëåãèòèìíèì ïîñòóïàê êî¼è ¼å ñàì Áîðõåñ ñìàòðàî íåëåãèòèìíèì59,
è äà ó òîìå, íè ìàœå íè âèøå, íàå ìîãóžíîñò çà îáíîâó èñòîðè¼-
ñêîã ðîìàíà. Ó îâîì ñëó÷à¼ó îäíîñ ïðåìà Áîðõåñó ¼îø ¼åäíîì
ïîñòà¼å èíñòðóêòèâàí çà Êèøîâ îäíîñ ïðåìà ïîñòìîäåðíèçìó óîï-
øòå: îíî øòî Êèø ÷èíè ó Ãðîáíèöè çà Áîðèñà Äàâèäîâè÷à ñó-
øòèíñêè ñå ðàçëèêó¼å îä òàêîçâàíèõ èñòîðèîãðàôñêèõ ìåòàôèê-
öè¼à60. „Èñòîðèîãðàôñêà ìåòàôèêöè¼à – òâðäè Ëèíäà Õà÷èîí –
ñóãåðèøå äà èñòèíà è ëàæ çàèñòà íå ìîãó áèòè ïðàâè òåðìèíè
ïðèëèêîì ðàçìàòðàœà ôèêöè¼å”61. Âåž ñìî íàïîìåíóëè äà ïî¼àì
èñòèíå çà Êèøà èìà ïîñåáíó òåæèíó: „Ïðè÷à êî¼à ñëåäè, ïðè÷à
êî¼à ñå ðàà ó ñóìœè è íåäîóìèöè èìà ¼åäíó íåñðåžó (íåêè òî çîâó
ñðåžîì), øòî ¼å èñòèíèòà: îíà ¼å çàïèñàíà ðóêîì ÷àñíèõ šóäè è
ïîóçäàíèõ ñâåäîêà”62.
Êàêî èñïðàâíî ïðèìåžó¼å Ëèíäà Õà÷èîí, ïîñòìîäåðíèñòè÷-
êà ïðîçà, çà¼åäíî ñà âåëèêèì äåëîì ñàâðåìåíå êœèæåâíå òåîðè¼å
è ôèëîçîôè¼å èñòîðè¼å „ïðîáëåìàòèçó¼å ïðèðîäó èñòîðè¼ñêîã çíà-
58 Ãîðêè òàëîã èñêóñòâà, ñòð. 145.
59 Âèäåòè Áîðõåñîâ ïðåäãîâîð èçäàœó Îïøòî¼ èñòîðè¼è áåø÷àøžà èç
1954 (Õ.Ë. Áîðõåñ, Óíèâåðçàëíà èñòîðè¼à áåø÷àøžà, Paideia, Áåîãðàä, 2002,
ñòð. 7). Íàñóïðîò Áîðõåñîâî¼ òâðäœè äà ¼å ñàìî íåçíàòíî ìîäèôèêîâàî ïîñòî¼åžå
ïðè÷å, Ìîíåãàë òâðäè äà ñó èçìåíå ìíîãî ðàäèêàëíè¼å, êàî è äà èìà è ëàæíèõ
ðåôåðåíöè (Emir Rodriguez Monegal, Jorge Luis Borges: A Literary Biography,
E.P. Dutton, New York, 1978, ñòð. 255 – 257).
60 Videti: L. Haèion, nav. delo; McHale, nav. delo, str. 88 i dalje, kao i L. Hutcheon
„The Pastime of Past Time: Fiction, History and Historiographic Metafiction”, u: Mar-
jorie Perloff, (ed.) Postmodern Genres, University of Oklahoma Press, Normal and
London, 1988, ñòð.
61 Ëèíäà Õà÷èîí, íàâ. äåëî 185.
62 Ãðîáíèöà çà Áîðèñà Äàâèäîâè÷à, ñòð. 7; Êàêî ïðèìåžó¼å ÌåêÕå¼ë, „èñòî-
ðè¼ñêà ïðîçà ìîðà áèòè ðåàëèñòè÷êà ïðîçå; ôàíòàñòè÷íà èñòîðè¼ñêà ïðî-
çà ¼å àíîìàëè¼à”. Ó êëàñè÷íî¼ êœèæåâíîñòè äåâåòíàåñòîã âåêà (à è ó ìîäåðíè-
çìó) ñà ïîçíàòîì èñòîðè¼îì ñå áàðàòà îïðåçíî: „èçáåãàâà¼ó ñå àíàõðîíèçìè,
ôèêöèîíàëíè ñâåò ïîøòó¼å ëîãèêó ñòâàðíîã ñâåòà” (Brian McHale, íàâ. äå- [547
ëî. 88).
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ œà”63. Êèø ó Ãðîáíèöè çà Áîðèñà Äàâèäîâè÷à ÷èíè íåøòî ñà-
ñâèì äðóãî: îí ïðîáëåìàòèçó¼å ñàñâèì îäðååíî èñòîðè¼ñêî çíà-
œå, à íå èñòîðè¼ñêî çíàœå êàî òàêâî. Êàî è èñòîðèîçîôñêå ìåòà-
ôèêöè¼å, Êèø ïðåèñïèòó¼å èñòîðè¼ó, àëè íå ñà öèšåì äà íà÷åëíî
ïîäðè¼å ñâàêè èñòîðèîãðàôñêè äèñêóðñ êî¼è áè ïðåòåíäîâàî íà
èñòèíèòîñò. Îí ñâåñíî ïðîïóøòà äà ó÷èíè îíî øòî ¼å êšó÷íà
òà÷êà ïîñòìîäåðíèñòè÷êîã ïðîáëåìàòèçîâàœà èñòîðè¼å.
Ãðîáíèöà çà Áîðèñà Äàâèäîâè÷à ïî÷èâà íà ïðåòïîñòàâöè äà
ëàæ ìîæå áèòè ðàçîáëè÷åíà, è äà èñòèíà ìîæå áèòè îáåëîäàœå-
íà. Èàêî íàì ¼å èíêîðïîðèðàœåì ïðè÷å èç XII âåêà ó êœèãó î
ñòàšèíèçìó64 ñóãåðèñàíî äà íè¼å ðå÷ î ôåíîìåíó îãðàíè÷åíîì
íà ¼åäíî äîáà, äà ¼å ïðîáëåì îïøòè¼è, äà èäåîëîøêî íàñèšå ëå-
æè ó ñàìèì òåìåšèìà öèâèëèçàöè¼å, òî íå ìåœà îâ༠çàêšó÷àê.
Êèø ¼åñòå èñïîšàâàî íåïîâåðåœå ó ðàöèîíàëíîñò è èäå¼ó ïðî-
ãðåñà, àëè ¼å œåãîâ íàïàä íà òîòàëèòàðèçàì, ó êðà¼œî¼ ëèíè¼è,
èïàê èçâðøåí áåç èêàêâîã äîâîåœà ó ïèòàœå ñóá¼åêòà. Ëàæ èäå-
îëîãè¼å ìîæå ñå ïðîçðåòè è áàø çàòî ñàì ñóá¼åêò íè¼å ñïîðàí,
çáîã òîãà øòî ¼åñòå ïðåäìåò èäåîëîøêå ðåïðåñè¼å, àëè íè¼å êîí-
ñòðóêöè¼à. Çàòî Êèøîâ ñâî¼åâðñíè „íàïàä íà èñòîðè¼ó” íèêàäà
íå íîñè ñà ñîáîì ðåëàòèâèçîâàœå èäå¼à î šóäñêî¼ ïðèðîäè èëè
šóäñêîñòè êàî îïøòåâàæåžèõ. Šóäñêà èñòîðè¼à ¼å ìîæäà ñòðà-
øíà, ÷îâåê ñå ìîæäà íè¼å ïîìåðèî ñ ìåñòà òîêîì ÷èòàâå ñâî¼å
èñòîðè¼å, àëè œåãî⠄óíèâåðçàëíè èäåíòèòåò” êàî ÷îâåêà íè¼å
ñïîðàí – „£à ñàì ïðîòèâ ñâàêîã âèäà ìàœèíñêå ëèòåðàòóðå: ôå-
ìèíèñòè÷êå, õîìîñåêñóàëíå, ¼åâðå¼ñêå, öðíà÷êå”65.
Ñóá¼åêò è Èñòèíà – äâà ñìðòíà íåïðè¼àòåšà ãëàâíîã òîêà
ñàâðåìåíå åâðîïñêå è àìåðè÷êå ìèñëè – êîä Êèøà íå ñàìî äà
íèñó ñïîðíè, íåãî çàóçèìà¼ó öåíòðàëíî ìåñòî. Òî ¼åäíàêî âàæè
çà œåãîâó êœèæåâíîñò è çà îíî øòî ¼å î êœèæåâíîñòè è íåçàâè-
ñíî îä œå ãîâîðèî è ïèñàî. Øòàâèøå, èìïåðàòèâè êî¼å ¼å Êèø
ïîñòàâšàî íà íèâîó íàðàòèâíå òåõíèêå, à êî¼è ñå ñâîäå íà åëè-
ìèíèñàœå çíàêîâà àðáèòðàðíîñòè, ñòî¼å ó âèøå íåãî ¼àñíî¼ êîðå-
ëàöè¼è ñà ¼åäíèì åòè÷êèì è åïèñòåìîëîøêèì ñòàíîâèøòåì. Îò-
êðèâàœå èñòèíå (ó ëèòåðàòóðè è âàí œå) ¼åñòå ìîðàëíè èìïåðà-
òèâ êî¼è ïðîèçëàçè èç îáàâåçå ïðåìà – êàêî ñòî¼è ó öèòàòó –
„ñòâàðíèì áèžèìà”. Óñïîñòàâšà ñå íåîáè÷íà, àëè ÷âðñòà êîðåëà-
öè¼à èçìåó çàõòåâà êœèæåâíå òåõíèêå (óêëàœàœå ñâåçíà¼óžåã
ïðèïîâåäà÷à è óâîåœå äîêóìåíàòà) è åòè÷êèõ îïòåðåžåœà òåìå
êœèæåâíîã òåêñòà, øòî žå ðåžè, Õîëîêàóñòà è Ãóëàãà. Íà¼çàä, àêî
òðàæèìî îá¼àøœåœå çàøòî ¼å Êèø òîëèêî èíñèñòèðàî íà íåêèì
êœèæåâíîòåîðè¼ñêèì çàõòåâèìà êî¼è ñó ó âðåìå êàäà èõ ¼å îí
çàñòóïàî âåž îçáèšíî èçãóáèëè íà òåæèíè, òî îá¼àøœåœå íåžå-

63 Linda Hutcheon, „The Pastime of Past Time: Fiction, History and Historio-
graphic Metafiction”, ñòð. 60. ʚó÷íè òåîðè¼ñêè òåêñòîâè ñâàêàêî ñó „Äèñêóðñ
èñòîðè¼å” Ðîëàíà Áàðòà è ðàäîâè Õà¼äåíà Âà¼òà.
64 „Ïñè è êœèãå”, Ãðîáíèöà çà Áîðèñà Äàâèäîâè÷à, ñòð. 123 è ä.
548] 65 Äàíèëî Êèø, Ãîðêè òàëîã èñêóñòâà, ñòð. 166.
ìî íàžè ó ðàâíè òåîðè¼å êœèæåâíîñòè (èëè íå ñàìî ó òî¼ ðàâíè).

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÑÒÅÂȎ
Ìîðàžåìî äà ïðèìåòèìî, àêî íå äà ñó òè çàõòåâè äèðåêòíî ïðîè-
çàøëè èç îíèõ åòè÷êèõ, îíäà áàð äà ñó ñå èäåàëíî ïîêëîïèëè ñà
œèìà. Äàêëå, ñâî¼åâðñíè ìîðàëèçàì ó ñõâàòàœó óëîãå êœèæåâíî-
ñòè, âåðà ó ìîãóžíîñò îá¼åêòèâíîã èñòîðè¼ñêîã çíàœà è ñòàâ ïðå-
ìà ïèòàœèìà íàðàòèâíå òåõíèêå, ìåóñîáíî ñó óñêî ïîâåçàíè.
Êàäà Êèø êðèòèêó¼å óïîòðåáó òàêîçâàíîã ñâåçíà¼óžåã ïðèïîâå-
äà÷à, è çàëàæå ñå çà óïîòðåáó äîêóìåíàòà, îí òî ÷èíè èç åòè÷êèõ
êîëèêî è èç åñòåòè÷êèõ ðàçëîãà. Ñàì çàõòåâ çà ïîñòèçàœå èëóçè¼å
òàêîå íè¼å ëèøåí ìîðàëèñòè÷êîã ïðèçâóêà: óâåðèòè ÷èòàîöà çíà-
÷è (îñîáèòî ó ñëó÷à¼ó Ãðîáíèöå) óâåðèòè ãà ó èñòèíó çëî÷èíà.
Èìà¼óžè ñâå îâî ó âèäó, Êèøó íèøòà íè¼å ìîãëî áèòè äàšå
îä îíîã åïèñòåìîëîøêîã îáðòà êî¼è ¼å è èñòèíó è ñóá¼åêò ðàäè-
êàëíî äîâåî ó ïèòàœå. Áèëî áè, ìåóòèì, ïîãðåøíî çàêšó÷èòè
äà Êèø ¼åäíîñòàâíî íè¼å áèî ñâåñòàí îíîã ðàçâî¼à êî¼è ¼å òàêî
òåìåšíî îáëèêîâàî êœèæåâíîñò, êœèæåâíó òåîðè¼ó, ôèëîçîôè¼ó
è õóìàíèñòèêó óîïøòå ó ïîñëåäœî¼ òðåžèíè äâàäåñåòîã âåêà. Àêî
¼å Êèø è êàî ïèñàö è êàî òåîðåòè÷àð (èëè ìàêàð êàî íåêî êîìå
òåîðè¼ñêà àêòèâíîñò íè¼å ñòðàíà) çàèñòà èçâàí òîã ðàçâî¼à, òî ¼å
ïðåâàñõîäíî çàòî øòî ¼å œåãîâà åòè÷êà, è ñ œîì óñêî ïîâåçàíà
åïèòåìîëîøêà ïîçèöè¼à, äåôèíèñàíà ó îêâèðó ¼åäíå äðóãå äåáà-
òå êî¼à ¼å òàêîå ôóíäàìåíòàëíî îáåëåæèëà ôðàíöóñêó èíòåëåê-
òóàëíó ñöåíó íàêîí Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà. Áèžå äîâîšíî äà ñó-
ìèðàìî íåêîëèêî ïîñëåäœèõ òà÷àêà îâå äèñêóñè¼å î Êèøó, ïà äà
ñå îáðèñè òå äåáàòå íàçðó: îïîçèöè¼à ïî¼åäèíàö/èñòîðè¼à; çàèí-
òåðåñîâàíîñò çà ñóäáèíó „îäðååíîã”, „ñòâàðíî㔠áèžà ó èñòîðè-
¼è, èëè, äà ñå ïîñëóæèìî ¼åäíîì Àëòèñåðîâîì ôîðìóëàöè¼îì, „èí-
äèâèäóàëèñòè÷êî õóìàíèñòè÷êà êîíöåïöè¼à (ïðåìà êî¼î¼ ñó ñóá¼åê-
òè èñòîðè¼å ’ñòâàðíè, êîíêðåòíè šóäè’)”66; çàòèì, ñâî¼åâðñíè
óíèâåðçàëèçàì („£à ñàì ïðîòèâ ñâàêîã âèäà ìàœèíñêå ëèòåðàòó-
ð兔), ó êðà¼œî¼ ëèíè¼è èïàê íåñàãëàñàí ñà òåìåšíîì êðèòèêîì
ïðîñâåòèòåšñêîã íàñëåà; íà ïîñëåòêó, ïðèñåòèìî ñå äà ¼å ðå÷ î
ñòàíîâèøòó ôîðìóëèñàíîì ïîâîäîì Ãóëàãà. Îâèõ íåêîëèêî îñíîâ-
íèõ ïîñòàâêè íå ñàìî äà íàñ äîâîäè ó ñðöå äåáàòå èçìåó Ñàðòðà
è Êàìè¼à, íåãî è ïðåöèçíî îïèñó¼ó Êàìè¼åâó ïîçèöè¼ó èç âðåìå-
íà Ïîáóœåíîã ÷îâåêà67. Ó èçâåñíîì ñìèñëó, Êèø ¼å, êàî è „íîâè
ôèëîçîôè”, ïðåóçåî Êàìè¼åâó ïîçèöè¼ó íàñóïðîò ôðàíöóñêî¼ ëå-
âèöè: „Íå âîëèì äà ñëóøàì ïàðèñêó èíòåëèãåíöè¼ó êî¼à ñå äî çà-
ìîðà ñëóæè ¼åäíèì òå èñòèì ðåôåðåíöàìà: Ìàðêñ, Ôðî¼ä, Ìàî,
Ñàðòð, à íèêàä, èëè ñêîðî íèêàä, Ìîíòåœ, Áîäëåð, Ôëîáåð, Êà-
ìè.” 68 Ïðâîì íèçó îí íàêíàäíî äîäà¼å è Ëàêàíà, Ëóêà÷à è Ìàð-
êóçåà, à äðóãîì Ïîïåðà è Êåñòëåðà.

66 Louis Althusser, For Marx, Penguin Press, New York, 1969, ñòð. 36 – 37.
67 Îäíîñ Êàìè¼à è ôðàíöóñêå „ëåâå èíòåëèãåíöè¼å” àíàëèçèðàî ¼å £åðå Òàð-
ëå. Âèäåòè, £åðå Òàðëå, Albert Camus – êœèæåâíîñò, ïîëèòèêà, ôèëîçîôè¼à,
Õðâàòñêî ôèëîçîôñêî äðóøòâî, Çàãðåá, 1991.
68 Ãîðêè òàëîã èñêóñòâà, ñòð. 112. [549
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ Êèø ¼å ñâî¼ó ïîçèöè¼ó ñâåñíî îäàáðàî è ¼àñíî ôîðìóëèñàî.
Îäàáðàî ¼å, äà ñå ïîñëóæèìî ôîðìóëàöè¼îì Ðè÷àðäà Áåðíñòèíà
êî¼à ¼å èçðå÷åíà ¼åäíèì ñàñâèì äðóãèì ïîâîäîì, äà îñòàíå íà
ñòðàíè „ðàöèîíàëíîñòè, óíèâåðçàëíîñòè, èíòåðñóá¼åêòèâíîñòè”,
„è íèêàäà íè¼å óñòóêíóî ó îäáðàíè îíîãà øòî ñìàòðà âðåäíèì ó
ïðîñâåòèòåšñêîì íàñëåó – îäáðàíè òåæœå çà šóäñêîì àóòîíî-
ìè¼îì è åìàíöèïàöè¼îì îä ñâèõ îáëèêà óãœåòàâàœà”69. Îí, äà-
êëå, íè¼å áèî èçâàí îíîã òîêà êî¼è ¼å òîêîì øåçäåñåòèõ è ñåäàì-
äåñåòèõ ãîäèíà èçíåäðèî ïîñòìîäåðíèçàì70, âåž ¼å ñòà¼àî íàñó-
ïðîò œåìó. Äðóãèì ðå÷èìà, Êèø íèêàäà íè¼å èñêîðà÷èî èçâàí
ãðàíèöà ëèáåðàëíîã õóìàíèçìà, íèòè ¼å æåëåî äà òî ó÷èíè.
Ìîæå ñå ÷èíèòè íåîáè÷íèì, ïà è ìåòîäîëîøêè íåîïðàâ-
äàíèì, òî øòî ñå òåêñò êî¼è ¼å çàïî÷åò ðàçìàòðàœèìà î Áîðõåñó è
ïèòàœèìà íàðàòèâíå òåõíèêå çàâðøàâà íàïîìåíàìà î ñòàòóñó ñó-
á¼åêòà è èñòîðè¼ñêîã çíàœà ó êœèæåâíîñòè è ôèëîçîôè¼è ïîçíîã
äâàäåñåòîã âåêà. Îïðàâäàœå çà òó ÷èœåíèöó ¼å äâîñòðóêî. Ñ ¼åä-
íå ñòðàíå, êàî øòî ¼å è íàãîâåøòåíî ó óâîäíîì îäåšêó îâîã òåê-
ñòà, ïèòàœå î ÷èòàœó Áîðõåñà áèëî ¼å ïîòðåáíî äà áè íàì ïîêàçà-
ëî ïóò êà Êèøó ñàìîì. £îø ¼å âàæíè¼å, ìåóòèì, òî øòî ñó ó
Êèøîâîì ñëó÷à¼ó îäíîñ ïðåìà Áîðõåñó, íàðàòèâíèì òåõíèêàìà
èëè èñòîðè¼ñêîì çíàœó çàïðàâî òåê àñïåêòè ¼åäíîã èñòîã îñíîâ-
íîã ñòàâà. Ðå÷ ¼å î îäáè¼àœó äà ñå – ÷àê è îíäà êàäà ñå êîðèñòå
òåõíèêå ïðåóçåòå èç ðåïåðòîàðà ïîñòìîäåðíèñòè÷êå êœèæåâíî-
ñòè – çàèñòà çàêîðà÷è ó ïðîñòîð ïîñòìîäåðíèçìà.

69 Áåðíñòèí î £èðãåíó Õàáåðìàñó, ó: Ðè÷àðä Áåðíñòèí „Ïîâðàòàê äåìîêðàò-

ñêîã åòîñà”, Îäãîâîðíîñò ôèëîçîôà, Áåîãðàäñêè êðóã, Áåîãðàä, 2000, ñòð. 221.
70 Îâ༠òåêñò íåžå áèòíî ïðîôèòèðàòè óêîëèêî ñå óïóñòèìî ó ðàñïðàâó î
ðàçãðàíè÷åœó ïî¼ìîâà êàêâè ñó ïîñòìîäåíèçàì è ïîñòñòðóêòóðàëèçàì. Äðæèìî
550] äà ¼å îïñåã ïðîáëåìà êî¼è ñó ðàçìàòðàíè ïðåöèçíî îöðòàí è áåç óëàæåœà ó òó
äèñêóñè¼ó.
Aleksandar Steviæ

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÑÒÅÂȎ
Danilo Kiš, Reader of Borges and a Realist Writer

Summary

The text uses Danilo Kiš’s relation to H.L. Borges as a starting point for a wider
analysis of Kiš’s poetics and his relation to postmodernism. The text attempts to investi-
gate how Kiš’s own theoretical beliefs made it possible for him to create an idiosyncra-
tic, highly personal view of Borges. These same theoretical views determined not only
Kiš’s relation to Borges, but also his relation to postmodernism in general. Although
often thought of as a postmodernist author, Kiš’s theoretical position is actually derived
from different forms of the early twentieth-century formalist criticism, including the
Russian formalists and the ’point of view’ theory. Like Henry James and Percy Lub-
bock, Kiš believed that the novel has to provide the illusion of reality, and that the key
method to achieve this is the suppression of the so-called omniscient narrator. Therefo-
re, Borges’ narrative techniques, especially his use of true and false references are
seen as new means of providing this illusion.
Consequently, it is obvious that Kiš does not question the mimetic nature of litera-
ture, but is primarily concerned with the means of advancing the novel’s ability to repre-
sent real life. If so, it is necessary to thoroughly reexamine Kiš’s relation to postmoder-
nism, and some of its key aspects, such as intertextuality, the relation between literary
and historical discourse, language and reality, and the question of subjectivity. The re-
spective analyses of these different aspects shows that Kiš’s views thoroughly differ
from what is usually considered a typical postmodernist position. Kiš is not prepaired to
deny the possibility of an objective historiography, nor is he willing to accept the „death
of the subject”. In terms of literary theory, Kiš remains a formalist, and in terms of
ideology, he attacks totalitarian projects such as communism or fascism, but does not
question liberal humanism.

[551
552]
ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ