Dijalog ikonoboraca sa ikonopo{tovateqima
Episkop Jovan (Puri})*
Visoka {kola — Akademija Srpske Pravoslavne Crkve za umetnosti i konservaciju, Beograd
UDC 271.2–285.4:316.754.4
DOI 10.2298/ZOG1034013P
Pregledni rad
Studija predstavqa analiti~ki prikaz ikonobor-
stva, hristolo{ke jeresi, koja se javila u Vizantiji i
trajala dva veka. Posle prvog odeqka Mogu}nost iko-
ni~nog izobra`avawa Isusa Hrista i Svetih Bo`ijih
ugodnika, u kome je opisana istorijsko-bogoslovska po-
zadina imenovanog problema, obja{wene su vrste „iko-
na“ i razli~ite dimenzije pojma „ikone“ — prirodna i
rukotvorena ikona, a zatim je obja{wen odnos slike i
originala, uz dogmatsku zasnovanost svih hipoteza i
tvrdwi. Ova dvodelna studija, uz kori{}ewe relevan-
tnih izvora, obja{wava odnos ikonoboraca i ikono-
po{tovateqa, kako u tom trenutku u Vizantiji, tako
i kroz istoriju do danas.
Kqu~ne re~i: ikona, ikonoborstvo, Prvolik, Ovaplo-
}ewe, ipostas (li~nost), priroda, trijadologija, hris-
tologija
The dialogue of the iconoclasts
with the iconophiles
The study represents an analytical review of iconoclasm, a
Christological heresy that appeared in Byzantium and lasted
for two centuries. After the first section The possibilities of
expressing Jesus Christ and the holy servants of God by
means of icons, which describes the historical and theo-
logical background of the said problem, explanations are
given of the kinds of “icons” and the different dimensions of
the notion of an "icon" — the natural and hand-made icon,
and subsequently, of the relationship of the image and the
original, along with the dogmatic foundation of all hypo-
theses and claims. This two-part study, in addition to using
the relevant sources, explains the relationship of the icono-
clasts and the iconophiles, at that time in Byzantium and
throughout history, right up to the present day
Keywords: icon, iconoclasm, Archetype, Incarnation, hypo-
stasis (person), nature, triadology, christology
a) Mogu}nost ikoni~nog izobra`avawa Isusa Hri-
sta i Svetih Bo`ijih ugodnika
U vezi sa temom „ikone“ po~etni dijalog se vodio
izme|u hri{}ana i Judeja, a zatim pojavom ikonoborstva,
dijalog se pro{irio i vodio se izme|u ikonopo{to-
vateqa i ikonoboraca. Ikonopo{tovateqi su osu|ivali
ikonoborce za jeres, dok su ikonoborci sebe smatrali
nosiocima prosve}ewa,1 a ikonopo{tovateqe su optu-
`ivali da su pali u idolopoklonstvo;2 dakle, ikono-
borci su poistove}ivali svete rukotvorene ikone sa
idolima.3 I jedni i drugi su se prvenstveno pozivali na
tekst Svetoga Pisma Staroga Zaveta, ali i na Sve{teno
Predawe.
Pokret protiv ikona je zapo~et u Vizantiji, u cr-
kvenim krugovima, po svoj prilici, pre nego u poli-
ti~kim.4
Me|usobna borba izme|u ikonoboraca i ikonopo-
{tovateqa je okarakterisala ceo VII vek, da bi se na-
stavila u VIII i IX veku. U to vreme je Crkva je iznela
svoj zvani~ni stav o pojmu, su{tini, prirodi, zna~aju i
ulozi svetih rukotvorenih ikona.
Neizostavno je potrebno re}i da je Sedmi Vase-
qenski sabor propisao da se uni{te svi ikonobora~ki
spisi, {to je imalo za posledicu da nijedan od tih spisa
nije sa~uvan u svom prvobitnom obliku. Me|utim, ipak
je mogu}e da se u dobroj meri rekonstrui{e ikonobo-
ra~ko u~ewe s obzirom na to da mnogi ikonopo{to-
vateqi i braniteqi ikona — sveti Oci i crkveni pisci,
u svojim spisima iznose glavne postavke i stavove
ikonoboraca.
Ne}e biti na odmet da podvu~emo ~iwenicu da su se
hri{}ani ikonoborci nalazili pod uticajem judejstva,5
drevne gr~ke filosofije, gnosticizma,6 pavlikijanizma,
nestorijanizma, evionizma, monofizitizma, montanizma7
* Visoka {kola — Akademija Srpske Pravoslavne Crkve za
umetnosti i konservaciju, Kraqa Petra br. 2, 11000 Beograd;
akademija@spc.rs
1 V. V. Bolotov, Predavawa iz istorije drevne Crkve. Is-
torija Crkve u periodu Vaseqenskih sabora. Istorija bogoslovske
misli, Kraqevo 2006, 424–425.
2 Cf. V. By~kov, Die philosophish-asthetischen Aspekte des byzant-
inischen Bilderstreites, Filosofia 8–9 (1978–1979) 343; Cr. Papado-
poulou, Aitiai kai genikoj carakthr thj eikonomaciaj, Qeologia 8
(1930) 13.
3 Op{irnije o tome: N. Baynes, Idolatry and the Early Church, in:
idem, Byzantine Studies and Other Essays, London 1955, 134; Th. Sideris,
The Theological Arguments of the Iconoclasts during the Iconoclastic Con-
troversy, Byzantine Studies 6 (1979) 185; D. Stein, Der Beginn des byzan-
tinischen Bilderstreits und seine Entwicklung bis in die 40er Jahre des 8.
Jahrhunderts, Munchen 1980, 257.
4 Bolotov, Predavawa, 430.
5 Cf. A. Louth, St. John Damascene. Tradition and Originality in
Byzantine Theology, Oxford 2002, 211.
6 Gnosticizam predstavqa sinkretisti~ki, filosofsko-reli-
giozni pokret, koji je te`io da hri{}anstvo pretvori u religi-
ozno-filosofski pogled na svet. Bogo~ovek Isus Hristos u gnos-
ticizmu nema mesta.
7 Op{irnije o uticaju montanizma na ikonoborce: K. Schwarz-
lose, Der Bilderstreit, ein Kampf der griechischen Kirche um ihre Eigenart
und um ihre Freiheit, Gotha 1890. 13
 ZOGRAF 34 (2010) ‰13–26Š
i doketizma,8 a bili su pomognuti i islamom. Uz to,
pogre{no su protuma~ili tekst Svetoga Pisma;9 naro-
~ito su pogre{no poimali drugu Bo`iju zapovest iz
Dekaloga, kojom se zabrawuje pravqewe idola i kipova i
slu`ewe istima (Izl. 20, 3–5; Pon. Zak. 5, 8–9), a po-
sledica toga je bila odbacivawe „ikona“, skulptura,
simvola i wihove upotrebe u Crkvi Hristovoj.10 Iako su
se pozivali na Sveto Pismo i Sveto Predawe, ikono-
borci nisu mogli da opravdaju svoje u~ewe, jer je ono
bilo neosnovano i za svoje tvrdwe nisu mogli da na|u
oslonca niti u Svetom Pismu niti u Svetom Predawu.
Jednom re~ju, nisu mogli da doka`u da se svete ikone
poistove}uju sa idolima.11
Osim navedenih razloga, za pojavu i {irewe iko-
noborstva, postojali su i politi~ki razlozi, koji nisu
ni malo zanemaruju}i kada se uzmu u obzir politi~ka
kretawa onoga vremena.
Neprijateqstvo prema svetim ikonama je plam-
telo u maloazijskim provincijama Vizantijskog carstva
i u~vrstilo se u izvesnim krugovima vizantijskog sve-
{tenstva. Pristupawem cara Lava III ikonoborstvu, dva-
desetih godina VIII veka, taj pokret je postao vladaju}e
u~ewe vizantijske dr`ave.12 Pojava ikonoborstva je
izazvala ogromne nemire u Vizantiji. Do{lo je do
stra{nih sukoba i progona. Crkva Hristova je zadobila
mnoge mu~enike.
Ikonoborstvo je uzelo naro~itog maha onog tre-
nutka kada je takav pogled i stav usvojio imperator Lav
III Jermenin (717–741), a nastavio wegov naslednik im-
perator Konstantin V (741–775). Uklawawe svetih iko-
na iz hri{}anskih hramova po~elo je 726. godine, dok je
ikonoborstvo u pravom smislu re~i po~elo od 17. ja-
nuara 730. godine, kada je Lav III izdao edikt protiv
kulta ikona. Me|utim, posebno poguban doga|aj za iko-
nopo{tovateqe je bio ikonobora~ki sabor koji je 754.
godine sazvao car Konstantin V, i na kojem je prisus-
tvovalo 318 episkopa. Na tom saboru je donesena jed-
noglasna odluka o nemogu}nosti ikoni~nog prikazivawa
Isusa Hrista,13 a samim tim i o odbacivawu svetih
rukotvorenih ikona.
Dakle, progon (uni{tavawe) svetih „ikona“ im-
perator Lav III je zapo~eo svojim ediktima o uklawawu
„ikona“ iz hri{}anskih hramova na teritorije cele
Vizantije,14 sa obrazlo`ewem da ne treba ikoni~no izo-
bra`avati Isusa Hrista, niti ikoni ukazivati po{to-
vawe. Ikonoborci su neosnovano tvrdili da na taj na~in
~uvaju izvornost vere pravoslavne i istinitost
hri{}anskih dogmata. Takvu tvrdwu je prvi izneo car
Konstantin V.15 Po pravoslavnom poimawu, Konstan-
tinova tvrdwa je ravna jeresi.
Istorijski izvori nas obave{tavaju da se ikono-
borstvo u tom periodu „prete`no oslawa na zabranu
slika iz Staroga Zaveta, a kultu ikona suprotstavqa
zabranu idolopoklonstva“.16 Ikonoborstvo u Vizantiji
od vremena Lava III nije prestajalo, nego je samo u nekoj
meri jewavalo i ponovo se rasplamtelo pod Lavom Jer-
meninom II (813–820), a znatno izgubilo od ja~ine ve}
pod Mihailom II (820–829), da bi ga zatim Teofilo
(829–842) prihvatio sa svim fanatizmom, nadovezuju}i
se, i u teoriji i u praksi, na uzor iz prethodnog sto-
le}a.17 Odr`ani su i ikonoklasti~ki Sabori 754. i 815.
godine, na kojima su donete odluke o zabrani ikopisawa
i ikonopo{tovawa. Doda}emo samo to da hristolo{ki
14 problem ostaje glavno pitawe oko pitawa rukotvorenih
ikona. Ne razumevaju}i tajnu Bogo~ove~anske Li~nosti
Isusa Hrista, ikonoborci su tvrdili da je bo`anska
priroda Isusa Hrista ikoni~no neopisiva,18 {to }e
re}i, da ikona Hrista nije celovita po{to ikoni~no
izobra`ewe treba da se odnosi na obe Hristove prirode;
dakle, zakqu~uju ikonoborci, ikoni~no izobra`avawe
Isusa Hrista neminovno vodi u podelu Bogo~ove~anske
Li~nosti. Osnovna gre{ka ikonoboraca se sastoji u tome
{to su oni ikoni~no izobra`avawe (slikawe, `ivopi-
sawe) dovodili u vezu sa prirodama (bo`anskom i ~o-
ve~anskom u Hristu), a ne sa Ipostasi.19 Jednom re~ju,
ikonoborci su poistove}ivali Ipostas i prirode. Osim
toga, neopravdano su smatrali da se rukotvorena ikona
su{tinski poistove}uje sa svojim uzorom (prototi-
pom).20 Ovakvo ikonobora~ko pogre{no i neosnovano
8 Doketizam je jeres po ~ijem u~ewu Isus Hristos je samo
obi~an ~ovek, a ne Bogo~ovek.
9 Cf. Stein, Der Beginn, 258 (Das Bildrestreit war so von Anfang an
ein streit um die rechte Auslegung der Schrift).
10 Mojsijev Zakon je radi odbrane od idolopoklonstva zabra-
wivao upotrebu „ikona“. Piter Krejgi (P. C. Craigie, The Book of Deu-
teronomy, Grand Rapids 1976, 153) prime}uje da je predstavqawe Boga u
qudskom obliku bila prava opasnost za Izraiqce. Op{irnije o toj
temi: Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih koji odbacuju
svete ikone, 1, 16 (PG 94, 1248B). Cf. Q. Zhshj, Eikonej sthn
Orqodoxh Ekklhsia, Qessalonikh 1995, 15–17; P. Tsormpatzoglou,
H fush kai h prooptikh thj eikonomaciaj. Ideologikej epidraseij,
stocoi kai skopimothta, Qeologia 66 (1995) 708–710; M. G. Chapman,
A. E. J. Gonzales, A brief historical and theological overview of the icono-
clastic controversy, Klhronomia 8 (1976) 324–325; E. Nielsen, The Ten
Commandments in New Perspective, London 1968, 10–13; C. F. Delitzsch,
The fourth book of Moses, in: C. F. Keil, F. Delitzsch, Biblical commentary
on the Old Testament, Grand Rapids 1988, 114; W. C. Kaiser, Exodus,
Grand Rapids 1990 (The Expositor’s Bible Commentary, 2), 422.
11 Cf. C. von Schonborn, L'icone du Christ. Fondements
theologiques elabores entre le 1er et le 2e Concile de Nicee (325–787),
Fribourg 1976, 158.
12 G. Ostrogorski, O verovawima i shvatawima Vizantinaca,
Beograd 1970, 12.
13 Ikonobora~ka odluka glasi: ¼Oni koji po{tuju ikone padaju
ili u nestorijanstvo, ili u monofizitstvo. Hristova ikona, prema
nameri onog koji ju je naslikao, prikazuje Hrista. Ali Hristos je
Bogo~ovek. Prema tome, ikona prikazuje ili samu Hristovu Bo`ansku
prirodu, ili Bo`ansku i qudsku prirodu zajedno, ili, pak, samo
qudsku prirodu, odvojeno od Bo`anske. U prvom slu~aju dobija se
¼Bo`anstvo opisivo½ — to qeion perigrapton, u drugom ¼Bo`anstvo
sliveno sa telom½ — ¼to qeion th sarki yhcuqen½, u tre}em ¼to swma
tou Cristou aqewton kai dihrhmenon kai proswpon idioupostaton½.
Dakle, nemogu}e je naslikati neizrecivu tajnu sjediwene dve prirode
u Hristu. Prema tome, Hristova ikona nije mogu}a po samoj su{tini
stvari“ (G. D. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio,
XIII, Paris 19022, 263).
14 Umesto likova Svetih, ikonoborci su po~eli da ukra{avaju
hri{}anske hramove drugim motivima: na prvom mestu su ikoni~no
izobra`avali krst, a zatim predstave iz `ivotiwskog i biqnog sveta,
`ivotiwe, ptice, cve}e, drve}e itd. Cf. Stefan |akon, @ivot Svetog
Stefana Novog (PG 100, 1120C). Op{irnije o toj temi: A. Frolow, Le
Christ de la Chalce, Byzantion 33 (1963) 107–120; J. Moorhead, Icono-
clasm, the Cross and the Imperial Image, Byzantion 55 (1985) 165–179.
15 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 240C.
16 Ostrogorski, O verovawima i shvatawima Vizantinaca, 12.
D. Spiridonos ‰D. Spuridwnoj, Peri thj ousiaj kai tou periecomenou
thj Eikonomaciaj, Ekklhsiastikoj faroj 8 (1911) 434–468Š, veli da
¼ou men eikonomacoi thj prwthj periodou basizontai epi
matafusikkhj epoyewj, oi de thj deuteraj epi agiografikhj kai
ekklhsiastikoistorikhj½.
17 Cf. Ostrogorski, op. cit., 13.
18 Cf. Teodor Studit, Antiritik protiv ikonoboraca, I (PG
99, 349C).
19 Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 405A).
20 Car Konstantin V otvoreno ka`e: ¼Kai ei kalwj, omoousion
authn einai tou eikonizomenou½, cf. Nikifor Carigradski,
Antiritik protiv Konstantina Kopronima, I (PG 100, 225A).
Mnogi istra`iva~i smatraju da se car Konstantin V nalazio pod
 Episkop Jovan: Dijalog ikonoboraca sa ikonopo{tovateqima
odricawe ikoni~nog opisivawa Isusa Hrista, u~eni
Teodor Studit smatra da odvodi u jereti~ko (doketsko)
poimawe o~ove~ewa Boga Logosa.21 Tu ikonobora~ku za-
bludu osudila je Pravoslavna Crkva i iznela svoj stav o
gore postavqenom pitawu; ona ikonoborce naziva ne-
razumnima i nepobo`nima po{to tvrde da ikopo{to-
vateqi ikoni~no izobr`avaju bo`ansku prirodu.
Ovde }emo naglasiti da je problem ikonoborstva u
stvari „dubqi sukob oko trajnog i sveobuhvatnog smisla
vere, umetnosti, lepote, liturgije. Jer svete ikone u
Crkvi ovaplo}enog Hrista Bogo~oveka jesu umetni~ka
dela i „spomenici kulture“, ali i mnogo vi{e od toga:
one su dokument hri{}anske vere, vere u trajni i nepro-
lazni smisao i bogolikost lika qudskog, hristolike
li~nosti Svetiteqa kao istinskih qudi. Prvi takav
istinski Lik projavio je sam Hristos i zato je kqu~
~itavog spora oko ikona bilo pitawe ikone Hristove“.22
[tavi{e, ikonoborci, imaju}i negativan stav
prema mrtvoj materiji, neosnovano su poistove}ivali
ikonopo{tovawe sa idolopoklonstvom.23 Danas se u pro-
testantskom svetu i daqe nastavqa ikonobora~ka prak-
sa,24 tako da se u dana{wem teolo{kom dijalogu ose}a
eho ikonobora~kih stavova i stremqewa nasle|enih iz
istorije drevne Crkve.25
Oslawawaju}i se na Sveto Pismo Staroga i Novoga
Zaveta, kao i na Sve{teno Predawe, Pravoslavna Crkva
je u dijalogu sa ikonoborcima zauzela zvani~ni i odre-
|eni stav u vezi sa upotrebom svetih ikona i simvola u
svom liturgijskom `ivotu i proslavqawu Troji~noga
Boga. Oci VIII i IX veka nisu se prvi bavili teologijom
ikone, nego, kao {to smo ve} rekli, to je tema koja svoju
osnovu ima u Svetom Pismu i Sve{tenom Predawu.26 O
toj temi se naro~ito govorilo u IV veku u vezi sa tria-
dolo{kim raspravama.27
Po pravoslavnom u~ewu, idolopoklonstvo je slu-
`ewe tvorevini a ne Bogu Tvorcu, odnosno, slu`ewe
tvari (materiji) — idolima od koje su napravqeni, ili
slu`ewe bi}ima na koje se idoli odnose.28
Na Sedmom Vaseqenskom saboru (787) donete su
posebne odluke o pitawu ikonopo{tovawa. Prema mi-
{qewu Otaca Sedmog Vaseqenskog sabora, ikona osve-
}uje o~i onih koji je gledaju i uzdi`e wihov um u mis-
ti~ko bogopoznawe.29 Sabor je oslawaju}i se na u~ewe
Svetoga Pisma i Sve{tenog Predawa, a u duhu svepra-
voslavnog hri{}anskog u~ewa, usvojio ukazivawe po-
~asnog poklowewa (po{tovawa) svetim „ikonama“:
Hrista, Presvete Bogorodice, An|ela i Svetiteqa Bo-
`ijih: „Mi pravoslavni smo od Apostola i Otaca pri-
mili predawe da se pred svetim ikonama „poklawamo“,
to jest da ih celivamo, jer to i zna~e ove re~i: poklawati
se na starom gr~kom dijalektu zna~i voleti i qubiti.
Jer kad neko ne{to voli, on se tome i poklawa, to jest to
qubi i celiva, kao {to to pokazuje i na{ qudski odnos,
kad se prema prijateqima odnosimo sa pa`wom i qu-
bavqu“.30
Sveti Jovan Damaskin, pokrenut pobo`no{}u, ve-
li da je „poklowewe simvol pripadawa i po{tovawa.
Poznati su nam wegovi razli~iti na~ini. Prvo (po-
klowewe) je bogoslu`benog tipa (kata latreian): wega
prinosimo jedino Bogu, po prirodi poklowewa dostoj-
nom. Onda poklowewe prino{eno radi po prirodi po-
klowewa dostojnog Boga wegovim prijateqima i slu-
gama, kao {to su se Isus Navin i Danilo poklonili
an|elu, ili bo`anskim mestima, po Davidovim re~ima:
„Poklonimo se mestu na kojem stajahu noge wegove“; ili
onome {to je wemu posve}eno: tako se sav Izrail po-
klonio {atoru i hramu u Jerusalimu, okolo stoje}i i
neprestano se odasvuda prema wemu klawaju}i; ili kne-
zovima koje je on izabrao: kao Jakov Isavu, kao starijem
bratu po Bogu i faraonu Bogom postavqenom knezu, i
Josifu wegova bra}a. Znam i za po~asno uzajamno pri-
no{ewe poklowewa, kao Avrama sinovima Emorovim.
Zato, dakle, ukini svako poklowewe ili svako prihvati
sa odgovaraju}im smislom o na~inom“.31
Pravoslavni je stav da se „po{tovawe „ikone“ za-
sniva na teolo{koj i antropolo{koj istini da je Bog iz
qubavi stvorio ~oveka „po liku Svome“ i da se posle,
pri ovaplo}ewu, sam Bog u Hristu uobli~io u ~oveka, te
se tako u Crkvi sjedinila u ve~nu i besmrtnu zajednicu
slika i Original, lik i Prvolik“.32 Kada Bog Logos
postade telo, veli sveti Irinej Lionski, On istinski
pokaza lik Svoj, postav{i samo ono {to be{e lik Wegov
(to jest ~ovek, sazdan po liku Wegovom), i temeqno vas-
postavi podobije, ~ine}i ~oveka sapodobnim nevidqi-
vom Ocu pomo}u vidqivog Logosa.33
uticajem isto~wa~kih naroda, prvenstveno onih koji su `iveli na
prostorima Mesopotamije, ali i pod uticajem islama. Cf. H. von
Campenhausen, The Theological Problem of Images in the Early Church,
in: idem, Tradition and life in the church. Essays and lectures in church his-
tory, Philadelphia 1968, 192; Baynes, Idolatry.
21 Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 405A).
22 Atanasije Jevti}, 1200 godina Sedmog Vaseqenskog sabora,
Gradac 16 (1988) 8–9.
23 Cf. Stefan |akon, @ivot Svetog Stefana Novog (PG 100,
1084B). Op{irnije o ikonoborstvu i idolopoklonstvu: G. E. Wright, The
Old Testament against its environment, London 1957; H. F. von Campen-
hausen, Die Bilderfrage als theologisches Problem der alten Kirche, Zeitschrift
fur Theologie und Kirche 49 (1952) 33–60; E. Kitzinger, The Cult of Images in
the Age before Iconoclasm, DOP 8 (1954) 94–133; E. Benz, Theologie der
Ikone und des Iconoclasmus, in: Entmythologisierung und Bild, Hamburg 1964
(Kerygma und Mythos VI/2), 88–102; B. Giannopouloj, Ai cristologikai
antilhyeij twn eikonomacwn, Aqhna 1975.
24 O tome postoji bogata literatura. Cf., npr., T. Copple, Is Ven-
erating Icons Idolatry?, Orthodox Christian Information Center, 1997,
6–10 (http://orthodoxinfo.com/inquirers/icon_bowing.aspx); V. I. Petren-
ko, Theology of Icons. A Protestant perspective (Master of Theology thesis,
Brunel University), London 1997, 47–65; A. Papadopoulou, H qeologia
thj eikonaj sto epikentro tou dialogou Orqodoxwn kai Agglikanwn,
in: Mnhmh Iwannou Eu. Anastasiou, Qessalonikh 1992, 507–520.
25 Cf. A. Paparnakhj, H peri apeikonisewn tou Qeou kai ierwn
sumbolwn antilhyh thj Palaiaj Diaqhkhj (me aformh thn eiko-
nomacikh erida), Qessalonikh 2000 ‰anatupo apo to periodiko Grh-
gorioj o Palamaj 83 (2000)Š, 4
26 Op{irnije i detaqnije o toj temi: A. Nichols, The art of God
incarnate. Theology and image in Christian tradition, London 1980,
13–48; Cl. A. Holbrook, The iconoclastic Deity. Biblical images of God,
Lewisburg –London 1984.
27 Op{irnije: G. B. Ladner, The Concept of the Image in the Greek
Fathers and the Byzantine Iconoclastic Controversy, DOP 7 (1953) 1–34;
V. Lossky, The Theology of the Image, Sobornost 3 (1957–1958) 510–520;
R. Hanson, The Transformation of Images in the Trinitarian Theology of the
Fourth Century, Studia Patristica 17/1 (1982) 115; A. Glabina, Ai peri
Eikonwn ideai tou Megalou Basileiou, Grhgorioj o Palamaj 55
(1972) 79–87; D. Koutra, H ennoia thj Eikonoj eij ton yeudo-Dio-
nusion areopagithn, Epethrij Etaireiaj Buzantinwn Spoudwn 35
(1966–1967) 243–258.
28 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XII (19012), 962B.
29 Cf. Sinodik Nedeqe Pravoslavqa.
30 Akta Sedmog Vaseqenskog sabora, v. Mansi, Sacrorum con-
ciliorum, XIII, 404.
31 Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih koji od-
bacuju svete ikone, 1, 14 (PG 94, 1248B).
32 Atanasije Jevti}, 1200 godina Sedmog Vaseqenskog sabora, 6.
33 Irinej Lionski, Protiv jeresi, V, 16:2–3 (PG 7/2,
1167–1168). 15
 ZOGRAF 34 (2010) ‰13–26Š
Ikonopo{tovateqi jasno ka`u da po telesnom iz-
gledu pobijaju jeretike koji praznoslove da je Bog Logos
prividno, a ne stvarno postao ~ovek.34 Oci tako|e odgo-
varaju ikonoborcima da ikonopo{tovateqi ne izobra-
`avaju ikoni~no Hristovu ~ove~ansku prirodu, nego
izobra`avaju Ipostas (Li~nost) ovaplo}enog Boga Lo-
gosa.35 To jest, to {to se ikoni~no izobra`ava jeste lik
Bogo~oveka Isusa Hrista; taj qudski lik je istinita
ikona (slika) Hristove Li~nosti i taj lik su videli
Wegovi savremenici.36 Car ikonoborac Konstantin V
nije smogao snage da pojmi tu istinu, a posledica we-
govog nerazumevawa je bila ta {to je neosnovano tvrdio
da telesni lik (izgled) Hrista nije autenti~na ikona
(slika) Hristove Li~nosti jer, navodno, ne izobra`ava
obe Hristove prirode.37 Upravo zbog toga, Konstanin
izvla~i zakqu~ak da se antropomorfna predstava Isusa
Hrista ne mo`e nazvati Ikona Hrista jer ime ozna~ava
obe prirode Bogo~oveka Hrista, dok se na ikoni izo-
bra`ava samo Wegova ~ove~anska priroda.
I car Konstantin V i drugi ikonoborci wegovog
vremena, pravili su osnovnu gre{ku {to su prirodama
(bo`anskoj i ~ove~anskoj) u Bogo~ove~anskoj Li~nosti
Isusa Hrista pripisivali one osobine koje pripadaju
Ipostasi a ne prirodama. Jednom re~ju, nejasan im je bio
na~in postojawa dveju priroda u Ipostasi o~ove~enog
Boga Logosa, zbog ~ega su i tvrdili da ikoni~no pri-
kazivawe (izobra`avawe) Isusa Hrista zna~i izobra-
`avawe (slikawe) Wegovih priroda.38 Prema tome, iako
ikonoborci govore o ikoni~noj predstavi jednog lica,
oni ipak u stvari pod tim podrazumevaju ikoni~no pri-
kazivawe priroda.39 Po{to je nemogu}e ikoni~no pri-
kazati bo`ansku prirodu, ikonoborci izvode zakqu~ak
da je rukotvorena ikona Hrista la`na i idol.
Crkva je, jednom re~ju, oslawaju}i se na Sveto Pis-
mo i Sve{teno Predawe, usvojila i odobrila upotrebu
„ikona“ jer je tako bilo u duhu wenog u~ewa i u wenoj
vi{evekovnoj praksi.40 Mogli bismo slobodno re}i da
se ikonopisawe u Pravoslavnoj Crkvi ne nalazi u su-
protnosti sa wenom trijadologijom i hristologijom,
nego naprotiv: izra`ava je.
Dodu{e, i ikonoborci su poku{avali da svoje u~e-
we opravdaju pozivaju}i se na iste izvore,41 ali ne-
uspe{no. Ikonoborci su se u svojim neosnovanim tvrd-
wama pozivali na Oce Kapadokijce: Vasilija Velikog,
Atanasija Velikog i Grigorija Nisijskog, koji su mo-
gu}nost ikoni~nog izobra`avawa Isusa Hrista pove-
zivali sa svetom tajnom ovaplo}ewa Boga Logosa.42 U
ranom periodu ispoqavawa svoje netrpeqivosti prema
svetim ikonama, ikonoborci su se naro~ito pozivali na
Jevsevija Kesarijskog (umro 339), koji je ina~e pogre{no
u~io o hristologiji i pao je u monofizitsku jeres.43
Poznato je Jevsevijevo pismo upu}eno Konstanciji, ses-
tri cara Konstantina Velikog, u kojem on zakqu~uje da
se ovaplo}eni Bog Logos ne mo`e ikoni~no predsta-
viti.44 Po Jevsevijevom pogre{nom mi{qewu, svako
ikoni~no predstavqawe ovaplo}enog i o~ove~enog Sina
Bo`ijeg — Isusa Hrista, ravno je idolopoklonstvu.45 Na
`alost, Jevsevije Kesarijski je imao velikog uticaja na
kasnije ikonoborce, {to se vidi i u odlukama ikono-
klasti~kog Sabora odr`anog 754. godine.46
Vizantijski ikonoborci su se bunili naro~ito
protiv ikoni~nog prikazivawa Isusa Hrista, jer su se
pla{ili da na taj na~in dolazi do me{awa ili slivawa
16 dveju priroda u Hristu,47 i to je bio razlog {to su
odbacivali ikone sa naslikanim Hristovim likom. Iko-
noborci su pogre{no poimali tajnu Bogo~ove~anske
Li~nosti Isusa Hrista i nije im bilo potpuno jasan
odnos dveju priroda prema Ipostasi Sina Bo`ijeg.
Glavni problem se sastojao u tome {to ikonoborci, iako
su prihvatali postojawe dveju priroda u Bogo~oveku
Isusu Hristu, ipak nisu prihvatali wihove prirodne
osobine, a naro~ito nisu prihvatali mogu}nost iko-
ni~nog izobra`ewa Hristove ~ove~anske prirode.48 Po-
sledica toga je bila ta {to su smatrali da se Bo`anstvo
ne mo`e likovno predstaviti, a po{to je Isus Hristos
istovremeno i Bog i ^ovek (= Bogo~ovek), po ikono-
bora~kom rezonovawu, On ne mo`e kao takav da se pred-
stavi na ikoni. Hristos ima dve prirode: jednu Bo`an-
sku i jednu ~ove~ansku. Ko ho}e da predstavi samo We-
govu ~ove~ansku prirodu, nastavqaju ikonoborci, ogre-
{uje se o dogmu nerazdvojenosti tih dveju priroda i pada
u nestorijansku jeres, jer Svetoj Trojici dodaje i ~e-
34 Cf. Grigorije Akragantijski, Obja{wewa Kwige Propoved-
nikove (PG 98, 1173B).
35 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 252D.
36 Cf. G. D. Kordhj, Morfh kai eikona. H problhmatikh gia th
scesh morfhj kai eikonaj kata touj eikonomacouj kai eikonofilouj,
Aqhna 1991, 103.
37 Konstantin V postavio je slede}e pitawe: ¼Kai pwj tou
qeou kai anqrwpou onoma thn qeian fusin shmainon kai anqrwpinin
epi th eikoni ekeinh ecomen kalesai th dunatwj ecoush anqrwpou
monon fusin carakthrizein, kai thn qeian kai akatalhpton fusin
mh;½, cf. Nikifor Carigradski, Antiritik, I (PG 100, 313A).
38 Cf. G. Ferraro, II Concilio Niceno II nel suo XII anniversario, La
Civilta Cattolica 3294 (1987) 449–461
39 Cf. Kordhj, Morfh kai eikona. 117; Nikifor Carigradski,
Antiritik, I (PG 100, 237A).
40 Cf. odluke Sedmog Vaseqenskog sabora (Praktika), Mansi,
Sacrorum conciliorum, XIII, 409.
41 Cf. Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih koji
odbacuju svete ikone, II,7 (PG 94, 1288D). O zloupotrebi i pogre{nom
tuma~ewu Svetog Pisma od strane ikonoboraca v. C. Boulgarh, H
crhsimopoihsij thj Agiaj Grafhj kata taj eikonomacikaj eridaj, in:
Antipelarghsij. Tomoj timhtikoj proj ton arciepiskopo Kuprou k.k.
Crusostomon epi thj eikosipentaethridi thj arcieratikhj autou dia-
koniaj, Leukwsia 1993. U odbacivawu ikona, hri{}ani ikonoborci
su na{li veliku podr{ku u judaizmu i islamu. Istorija je zabe-
le`ila velike nemire, progone i krvave sukobe u Vizantiji povodom
po{tovawa ikona i upotrebe istih u Crkvi. O tome svedo~e
hri{}anski izvori, v. Leontije episkop Neapolisa, Iz pete besede o
apologiji hri{}ana protiv Judeja i o ikonama svetih (PG 93,
1597–1612); Jovan Damaskin, op. cit. (PG 94, 1231–1420). Dijalog oko
navedenog pitawa nikada nije prestao, s obzirom na to da su iko-
noborci na{li svoje sledbenike u protestantizmu i mnogim
hri{}anskim sektama, v. L. Barnard, The Theology of Images, in: Icono-
clasm. Papers given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies,
University of Birmingham, March 1975, ed. A. Bryer, J. Herrin,
Birmingham 1977, 7–14.
42 E. J. A. Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, Lon-
don 1978, 130.
43 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 255A. Detaqnije o
Jevsevijevom jereti~kom u~ewu o svetim ikonama: Kordhj, Morfh
kai eikona, 130–139.
44 Eusebioj Kaisareiaj, Proj Kwnstantian, in: Eusebioj
Kaisareiaj, Kata Markellou, Ekklhsiastikh Qeologia AÏ-GÏ,
Epistolai; Markelloj Agkuraj; Basileioj Agkuraj, Aqhna 1962
(Biblioqhkh Ellhnwn Paterwn kai Ekklhsiastikwn Suggrafewn, T.
29), 172–173; cf. i idem, Ekklhsiastikh Istoria ZÏ- IÏ; Peri twn en
Palaistinh marturhsantwn k.l.p., Aqhna 1959 (BEPES, T. 20), 162;
idem, Peri twn topikwn onomatwn; Eij ton bion Kwnstantinou ba-
silewj AÏ- DÏ, Aqhna 1960 ‰BEPES, T. 24Š, 147.
45 Eusebioj Kaisareiaj, Proj Kwnstantian, 173. To je i bio
razlog {to je Jevsevije a priori odbacio mogu}nost `ivopisawa Isusa
Hrista; cf. Baynes, Idolatry, 123; von Schonborn, L'icone du Christ, 158.
46 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 276D.
47 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 340C, 341A.
48 Cf. Nikifor Carigradski, Antiritik, I (PG 100, 237BC).
 Episkop Jovan: Dijalog ikonoboraca sa ikonopo{tovateqima
tvrto lice. Ako pak neko ho}e na ikoni da predstavi obe
Hristove prirode, on gre{i o neslivenosti dveju pri-
roda, pada dakle u monofizitsku jeres i ~ini zlo~in
svojom bogohulnom obe{}u, `ele}i da predstavi Bo`an-
stvo koje se ne mo`e predstaviti. Prema tome, likovno
predstavqawe Hrista uop{te je nemogu}no, jer protiv-
re~i osnovnim verskim dogmama.49 Ikonoborci zbog toga
smatraju da je svako ikonopo{tovawe ravno idolopo-
klonstvu i jeresi. Ovakvom ikonobora~kom neosnovanom
i jereti~kom u~ewu uspe{no su se suprotstavili bogo-
nadahnuti Oci Crkve, a istinitost pravoslavnog u~ewa
je potvr|ena na Vaseqenskim Saborima. Po{to se iko-
nobora~ko u~ewe poistove}uje sa doketskim u~ewem,
ikonoborci sebe iskqu~uju iz Crkve.50
Sveti Oci, oslawaju}i se na Sveto Pismo (Jn 1,14;
1 Tim 3,16) i Sve{teno Predawe, jasno u~e da se Bog Lo-
gos ovaplotio ne prividno i umi{qeno ve} zaista,51 i da
je na Sebe primio potpunu i vascelu ~ove~ansku pri-
rodu,52 jer „ono {to nije primqeno nije ni isceqeno, a
{to se sjedinilo s Bogom, to je spaseno“.53 Dakle, „On
nije podra`avao niti izigravao savr{enog ~oveka, nego
je pokazao da je On stvarno i zacelo pravi ~ovek. Dok je
Bog Logos ostao neizmenqiv u Svojoj su{tini primiv-
{i prirodu potpunog ~oveka, On je u stvari bio telo,
bio stvarno ~ovek, ne prividno nego uistini, ne pod-
ra`avawem nego u su{tini“.54
49 Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 252–264. Ikonoborci po-
stavqaju slede}e pitawe: ¼Ei ek duo fusewn o Cristoj, pwj touton
eikonizein legontej, ouk ex wn kai en oij estin exeikonizete, eiper
alhqhj umin o logoj; Epeidh de qateron diayeudetai, ouk econ to
aperigrapton thj qeiaj fusewj en th anqrwpinh perigrafh, asebej to
Criston perigrafein½ ‰Teodor Studit, Antiritik protiv ikono-
boraca, III (PG 99, 405AŠ.
50 Cf. S. Papadopoulou, Patrologia A, Aqhna 1982, 458.
51 Kirilo Jerusalimski, Katiheze, IV, 9 (PG 33, 465A).
52 Cf. Teodorit iz Kira, Epitoma jereti~kih pri~a, V, 14 (PG
83, 504B).
53 Grigorije Bogoslov, Epistola Kledoniju prezviteru (PG 37,
181C).
54 Vikentije Lerinski, Komonitorijum, XIV (PL 50, 657).
55 Cf. Maksim Ispovednik, Pisma, 28 (PG 91, 621A). Sveti
Atanasije Veliki (Pismo Epiktetu; PG 26, 1061AB), iznose}i sve-
pravoslavni stav o toj temi isti~e da ukoliko je Spasiteq istinski i
u samoj stvari postao ~ovek, izvr{io je spasewe celoga ~oveka, to jest,
ne samo tela nego i du{e i tela. Telo Gospodwe bilo je qudsko po
prirodi, uzeto od Djeve Marije, i istinito, po{to je bilo istovetno s
na{im, jer je Marija na{a sestra, po{to smo svi od Adama.
56 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 252D; P. J. Alexander,
The Patriarch Nicephorus of Constantinopole, Ecclesiastical Policy and
Image Worship in the Byzantine Empire, Oxford 1958, 31–31.
57 Mansi, Sacrorum conciliorum, XII, 963DE. Cf. Teodor Studit,
Antiritik, III (PG 99, 409A).
58 Dodu{e, bilo je ikonoboraca koji su dozvoqavali postojawe
ikona, jer su one po wihom mi{qewu slu`ile kao uspomene na minule
doga|aje i li~nosti, ali su odbacivali po{tovawe svetih ikona. Cf.
Teodor Studit, Antiritik, II (PG 99, 352C).
59 U tekstu koji je pred nama, jasno se vidi u~ewe ikonoboraca
o Evharistiji kao navodno jedinoj ikoni Hrista: „Neka se raduju i
vesele i slobodno govore oni koji ~istom du{om grade istinsku
Hristovu sliku i vole je i po{tuju kao Boga i uzimaju je za spas du{e
i tela; wu je sam izvr{ilac Bo`ije voqe i Bog, uzev{i na sebe na{e
telo, dao svojim vernima, u vreme dobrovoqnog svoga stradawa, da ih
vidqivo i `ivo podse}a na wega. Jer kada je hteo sebe dobrovoqno da
preda uzvi{enoj smrti koja `ivot ra|a, uzeo je hleb, blagoslovio ga i
zablagodariv{i Bogu prelomio i razdeliv{i ga rekao: uzmite, jedite
za opro{taj grehova, to je telo moje. I isto tako dav{i ~a{u re~e: to je
krv moja; ~inite to da biste se se}ali mene. Time je hteo da ka`e da ni
jedno drugo lice ili vid ne mo`e da predstavi wegovo ovaplo}ewe.
Eto to je slika wegova `ivotodavnog tela, na~iwena sa odgovaraju}im
po{tovawem. Jer {ta je time hteo premudri Bog? Ni{ta drugo do da
U istinskom ovaplo}ewu i o~ove~ewu vidi se i
glavni ciq Bo`ijeg promi{qawa o svetu,55 i po{to je
primio istinsku (stvarnu) ~ove~ansku prirodu („nesli-
veno“ i „nerazdeqivo“), On je po ~ove~anskoj prirodi
opisiv, dok je Wegova bo`anska priroda neopisiva.56
Dakle, upravo ta ~iwenica da je Bogo~ove~anska Li~nost
Isusa Hrista istorijski fakt, omogu}ava ikonopiscu da
Ga ikoni~no prika`e.
Na pitawe: za{to pravoslavni hri{}ani ikoni-
~no ne opisuju (ne slikaju, ne izobra`avaju, ne ikono-
pi{u) Boga Oca, sveti Grigorije II, daje svepravoslavni
odgovor: „Zato {to Ga nismo videli, ali je i nemogu}e
predstaviti i likovno izraziti Bo`iju prirodu. A ako
bismo Ga videli i poznali tako kao i wegovog Sina,
potrudili bismo se da Ga opi{emo i slikovno da Ga
predstavimo“.57
Ikonoborci nisu pravili razliku izme|u ikone
Hrista i drugih ikona, nego su ih jednostavno sve od-
bacivali jer smatraju da je {tovawe ikona (ikonopo-
{tovawe) ravno idolopoklonstvu.58 Osim toga, neosno-
vano su smatrali da je samo „hleb“ Svete Evharistije
jedina bogomdana ikona Tela Hristovog,59 i tako su pali
u prelest po kojoj „hleb“ (artos) nije istinito „telo“
Hristovo, nego je samo „slika“ Hristovog tela koji (hleb)
je On dao Svojim u~enicima.60
Mo`emo re}i da „borba, koja se vodila izme|u
ikonofila i ikonoboraca oko tuma~ewa evharistije, nije
uslovqena toliko ~iwenicom {to su ove stranke teo-
lo{ki razli~ito shvatale ovu tajnu, koliko time {to su
ortodoksni i ikonoklasti pod re~ju „slika“, pod pojmom
eikwn podrazumevali ne{to sasvim razli~ito. Ako je za
ikonoborce slika bila samo ono {to sa svojim arhe-
tipom stoji u odnosu identiteta, onda su doista mogli
nama qudima jasno poka`e i prika`e izvr{enu tajnu u wegovu domo-
stroju. I kao {to je ono {to je od nas uzeo samo materija qudskog bi}a,
potpunog u svakom pogledu, koje ne prikazuje poseban lik, da se Bogu
ne bi dodalo neko novo lice, tako je naredio da i za sliku uzimamo
odabranu materiju, to jest, supstancu od koje je napravqen hleb, i koja
ne predstavqa qudsko obli~je, da ne bi do{lo do idolopoklonstva.
Kao {to je, dakle, Hristovo telo po prirodi sveto, jer je obo`eno,
tako je, o~igledno, sveta i wegova slika koja je osve}ewem blagoda}u
obo`ena. Jer i to je, kako rekosmo, u~inio Gospod Isus Hristos, kao
{to je plot koju je primio samim sjediwewem obo`io, tako je odobrio
da i evharistijski hleb, koji je kao istinska slika fizi~ke ploti
osve}en ulaskom u w Duha Svetoga, bude telo Bo`ije, po{to ga sve-
{tenik ~inom uzno{ewa u~ini od obi~nog svetim. Po prirodi du-
{om i duhom puna plot Gospodwa biva obo`ena silaskom Duha Sve-
toga. Tako se i Bogom dana slika wegove ploti, bo`anski hleb, ispuni
Duhom Svetim sa ~a{om `ivotodavne krvi wegovih rebara. Takvom
nam se pokazala istinska slika domostroja u ploti Hrista Boga na-
{ega, kao {to je bilo predskazano. Wu nam je predao sopstvenim
re~ima On sam, istinski Tvorac `ive prirode“ (Mansi, Sacrorum
conciliorum, XIII, 261E–264ABC).
Ikonoborci su odbacivali mogu}nost ikoni~nog izobra`a-
vawa Isusa Hrista jer su verovali da }e tako sa~uvati jedinstvo
Wegove Li~nosti; ikonoborci su svako ikoni~no prikazivawe Isusa
Hrista dovodili u vezu sa nestorijevstvom i ikonopo{tovateqe su
optu`ivali kao jeretike. V. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 240C,
241A; Nikifor Carigradski, Antiritik, II (PG 100, 337A); Gianno-
pouloj, Ai cristologikai antilhyeij, 179–190; S. Brock, Iconoclasm
and the Monophysites, in: Iconoclasm. Papers given at the Ninth Spring
Symposium of Byzantine Studies, University of Birmingham, March 1975,
ed. A. Bryer, J. Herrin, Birmingham 1977, 57.
60 Takvo u~ewe je izme|u ostalih izneo ikonoborac car Kon-
stantin V. Cf. Nikifor Carigradski, Antiritik, II (PG 100,
333B–337C); Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 261E–264A.
Op{irnije o pravoslavnom poimawu Svete Tajne Evharistije v. M. A.
Siwtou, Qeia eucaristia: ai peri thj Qeiaj Eucaristiaj plhroforiai
thj Kainhj Diaqhkhj upo to fwj thj ekklhsiastikhj ermhneiaj, Qes-
salonikh 1955. 17
 ZOGRAF 34 (2010) ‰13–26Š
da Hristovom slikom proglase samo pri~est. A, za or-
todoksne pri~est, upravo zbog toga, nije mogla da bude
slika jer je smatrana identi~nom sa arhetipom. U tome i
dolazi do izra`aja najdubqa gnoseolo{ka razlika koja je
na~elno razdvajala obe stranke. Daleko od toga da bude
„jednosu{na“ — omoousion arhetipu ili „istovetna“ —
tauton sa wim, {to je slika prema ikonoklasti~kom
shvatawu trebalo da bude, sam pojam slike (eikwn) pret-
postavqa, prema ortodoksnim apologetima ikona, su-
{tinsku razliku od arhetipa… Za ortodoksne ikono-
file prosto je neshvatqivo da slika i ono {to je na woj
prikazano treba da budu isto“.61 U tom smislu sveti
Jovan Damaskin otvoreno ka`e: „Niko ne}e biti toliko
lud da misli da je sena po su{tini jedno isto {to i
istina, priroda isto {to i ustanovqewe, arhetip isto
{to i ono {to je od wega izvedeno, razlog isto {to i
posledica“.62
Iznose}i svepravoslavni stav o ikonopo{tovawu,
sveti Nikifor ka`e: „Ikona i idol se me|usobno raz-
likuju, tako da se oni koji tu razliku ne uvi|aju s pravom
mogu nazvati idolopoklonicima“.63
Po u~ewu Pravoslavne Crkve, postoji su{tinska
razlika izme|u slike i wenog uzora, {to }e re}i da me|u
wima postoji sli~nost po imenu (po ipostasi). Ime se
prvenstveno odnosi na Ipostas, a ne na prirode, koje
postoje na jedan naro~it na~in u Ipostasi (=uiposta-
ziarne su). Drugim re~ima, bo`anska i ~ove~anska pri-
roda ne postoje same za sebe van Li~nosti.
Mo`emo re}i da slika ima isto ime kao i wen uzor
na osnovu koje je ona i naslika (= sa–lika). Nasuprot
ovakvom pravoslavnom poimawu slike (ikone), ikono-
borci grade svoje u~ewe na „izvesnim magijsko-orijen-
talnim predstavama za koje je karakteristi~na identi-
fikacija slike sa onim {to se slika“.64
Jednom re~ju, ikonoborci su pogre{no poimali
hristologiju, odnosno, nepravoslavno su tuma~ili sje-
diwewe dveju priroda (bo`anske i ~ove~anske) u Bo-
`anskoj Ipostasi Boga Logosa — Isusa Hrista. Oni su
tvrdili da se ikoni~nim prikazivawem Isusa Hrista
Svetoj Trojici dodaje i ~etvrto lice.65 Ikonoborci su
jo{ neosnovano mislili da svako ikoni~no izobra`a-
vawe svodi Isusa Hrista na nivo obi~nog ~oveka. „Hri-
stolo{ko skretawe ikonoboraca, kojima su ortodoksni
stalno prebacivali „doketizam“, le`i o~igledno u tome
{to je wima ostao skriven ortodoksni smisao Hristova
ovaplo}ewa, {to su oni jednostrano i na u{trb Hri-
stove qudske prirode isticali wegovo bo`anstvo, tj.
kretali se u pravcu monofizitizma, po kome se Hristova
qudska priroda pretopila u wegovu bo`ansku prirodu.
Izvesno pribli`avawe ikonoborskog mi{qewa mono-
fizitizmu mo`e se dakle utvrditi i ~isto teolo{ko-
-sistematskim putem“.66
Ikonoborci su verovali da je Hristova jedinstve-
na Li~nost nastala spajawem dveju priroda: bo`anske i
~ove~anske (neve{tastvene i ve{tastvene), a ne da je
Wegova Bo`anska Ipostas postojala pre ovaplo}ewa. Bi-
lo je ikonoboraca koji nisu prihvatali jednosu{tnost,
ravnobo{tvo i istobo{tvo Sina Bo`ijeg (Isusa Hri-
sta) sa Bogom Ocem, nego su usvojili u~ewe o subor-
dinaciji,67 verovali su da je Isus Hristos samo savr{en
~ovek ali ne i Bogo~ovek, i zbog toga postavqali ne-
umesno pitawe: kako je mogu}e ikonografski predsta-
viti (naslikati) bo`ansku prirodu u istorijskom Isusu
18 Hristu? Po ikonobora~kom rezonovawu, nemogu}e je bo-
`ansku prirodu Hristovu umom shvatiti ni likom pri-
kazati (naslikati) jer ona nema lika.68 U svojim na-
padima na ikonopo{tovateqe ikonoborci neosnovano
tvrde da su, navodno, ikonopo{tovateqi pali u jamu
bezverja jer odvajaju telo od bo`anstva i smatraju da ono
postoji samo za sebe, i pripisuju telu i drugo lice, koje
predstavqaju na ikoni; na taj na~in dodaju trojstvu i
~etvrto lice.69
Dodu{e, nisu svi ikonoborci odricali Bo`anstvo
Isusa Hrista, nego su prvenstveno umawivali sa-
vr{enstvo i puno}u Wegove ~ove~anske prirode,70 sma-
traju}i da je bo`anska priroda apsorbovala ~ove~ansku
prirodu. O~igledno je u pitawu doketski na~in raz-
mi{qawa i u~ewa. Dakle, za ikonoborce tajna Bogo-
~ove~anske Li~nosti Isusa Hrista je ostala bez odgovora
i zbog toga su na saboru u Jeriji (726) odbacili ikone i
mogu}nost `ivopisawa — ikoni~nog prikazivawa.71
2) Vrste „ikona“ i razli~ite dimenzije pojma
„ikone“
Iznose}i svepravoslavni stav na pitawe kakve sve
vrsta ikona postoje, sveti Jovan Damaskin je dao slede}i
odgovor: Prva vrsta ikone je prirodna: u svakoj stvari
mora prvo da ima ono {to je ona po prirodi a tek onda
ono {to je po usvojewu (kata qesin) i po podra`avawu;72
Druga vrsta ikone jeste pojam u Bogu wegove budu}e tvo-
revine, to jest, Wegov predve~ni savet, ve~no isti.73
Tre}a vrsta ikone je ona koju je Bog stvorio po podra-
`avawu, to jest, ~ovek.74 ^etvrta vrsta ikone biva kada
Sveto Pismo stvara obraze (likove) i izobra`ewa ne-
vidqivih i bestelesnih stvari, telesno izobra`avanih,
radi izvesnog poimawa Boga i an|ela.75 Peta vrsta ikone
se zove ona koja praslikuje i predukazuje na budu}e do-
ga|aje.76 [esta vrsta ikone, to su one slike koje pred-
stavqaju se}awa na doga|aje ili ~uda ili vrline, u slavu
i ~ast i obele`avawe vrsnih i vrlinama proslavqenih
qudi, ili sliku proroka, radi pobede i posramqewa
zlih qudi, na kasniju korist onih koji se obo`uju, kako
bi zlo izbegli i u vrlini revnovali.77
Bogomudri Oci u~e da „ikonu“ treba posmatrati u
dvema dimenzijama; jedna dimenzija se ti~e „ikone“ koju
sveti Vasilije Veliki naziva „prirodnom ikonom“
(fusikh eikona) ili „ro|enom“ (gennith),78 a druga
dimezija se odnosi na takozvanu „rukotvorenu ikonu“,
61 Ostrogorski, O verovawima i shvatawima Vizantinaca,
48–49.
Teodor Studit, Antiritik, I (PG 99, 341B).
62
Nikifor Carigradski, Antiritik, I (PG 100, 277B).
63
64 Ostrogorski, op. cit., 50–51.
65 Cf. Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih koji
odbacuju svete ikone, I,4 (PG 94, 1236), III,6 (PG 94, 1325A).
66 Ostrogorski, O verovawima i shvatawima Vizantinaca, 35.
67 Cf. A. Qeodwrou, H peri upotaghj qewria (subordinatio) en th
arcaia ekklhsia: Ioustinoj — Wrigenhj, Aqhna 1961.
68 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 256AB.
69 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XII, 257E — 260A.
70 Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 409A).
71 Cf. oros sabora u Jeriji (Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII,
324D).
72 Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih koji od-
bacuju svete ikone, III,18 (PG 94, 1337, 1340).
73 Ibidem, III,19 (PG 94, 1340).
74 Ibidem, III,20 (PG 94, 1340–1341).
75 Ibidem, III,21 (PG 94, 1341).
76 Ibidem, III,22 (PG 94, 1341).
77 Ibidem, III,23 (PG 94, 1341, 1344).
78 Vasilije Veliki, Homilija XXIV: Protiv Savelijana, Arija
i Anomiosa (PG 31, 608A).
 Episkop Jovan: Dijalog ikonoboraca sa ikonopo{tovateqima
ikonu „po obli~ju“ (tecnith ili kata mimhsh).79
a) Prirodna „ikona“ (fusikh eikona)
„Prirodna Ikona“ (fusikh eikona) je identi~na
po svojoj su{tini sa svojim Prototipom. Pod „pri-
rodnom Ikonom“ se podrazumeva Isus Hristos jer je On
„Ikona Boga nevidqivoga“80, i „pokazuje ono {to je
skriveno“,81 to jest, On (Sin Bo`iji) kao „Ikona“ sve-
do~i82 o Bo`anstvu Boga Oca i pokazuje Boga Oca.83 Pri-
rodna Ikona se su{tinski poistove}uje sa svojim Ori-
ginalom, ali se od svog Originala razlikuje ipostasno
(sr. Jn. 16,15), jer je Ipostas Boga Oca razli~ita od
Ipostasi Boga Sina.84 Po Svom Bo`anstvu, ovaplo}eni
Bog Logos (=Isus Hristos) je prirodna Ikona Boga
Oca.85 Za „prirodnu Ikonu“ mo`emo re}i da je to prva
Ikona koju je Bog naslikao. „Sam Bog je prvi rodio
Jedinorodnog Sina svoga, svoju `ivu ikonu, prirodnu,
nepromenqivo obli~je svoje ve~nosti“.86
Po trezvenoumqu svetog Jovana Damaskina, „pri-
rodna i nepromenqiva ikona nevidqivoga Boga jeste
Sin O~ev koji u Sebi pokazuje Oca… Sin je prirodna
ikona Oca, nepromenqiva, po svom Ocu sli~na izuzev
nero|enosti i o~instva“.87 Sveti Teodor Studit po-
ja{wavaju}i ovu misao dodaje da postoji razlika izme|u
Prototipa i „Prirodne ikone“, ali ta razlika nije po
prirodi, jer Lik i Prvolik imaju jednu i istu prirodu
(bo`ansku), nego se oni me|usobno razlikuju „iposta-
sano“, to jest, oni su razli~ite Li~nosti: ¼ou fusikhn
diaforan ecei proj to aition, all upostatikhn½.88 Po
Teodoru Studitu takva sli~nost postoji izme|u oca i
sina, i svaki ~ovek je prirodna ikona (slika) svoga oca i
svoje majke sa kojima se poistove}uje po su{tini, dok se
razlikuje po svojoj li~nosti.89
Po svetoota~kom u~ewu, po{to je kod „prirodne
ikone“ Prototip (Prauzor) Bog, tada to zna~i da je i
„Ikona“ Prototipa ne samo Bog po svojoj su{tini, nego
i po svom poreklu jer „ikona“, {tavi{e ukazuje i na
svoje poreklo.90 Po{to se Otac nalazi u Sinu, i Sin u
Ocu, sveti Grigorije Nisijski pravilno zakqu~uje da su
Prauzor i „Ikona“ neodvojivi jedno od drugog.91 Prema
tome, u „Prirodnoj ikoni“ nam se otkriva postojawe
su{tinskog i prirodnog odnosa izme|u Prototipa
(Prauzora) i „Ikone“.92 Ovaplo}eni Sin Bo`iji, dakle,
u Sebi pokazuje Boga Oca tako da mi „u Sinu vidimo
Oca“.93 Svetoota~ka je misao da „niko nije video pri-
rodu Bo`iju nego samo obraz (tupon) i ikonu (sliku)
onoga {to }e se dogoditi u budu}nosti“.94 Upravo zbog
postojawa takvog odnosa, mo`emo da govorimo o bogo-
poznawu Svete Trojice, kao i o liturgijsko-pedago{ko-
-didakti~kom zna~aju svetih „ikona“, koje nam je daro-
vao Sin Bo`iji — „prirodna Ikona“ Boga Oca, ova-
plo}uju}i se i ulaze}i u svet i istoriju.
b) Rukotvorena ikona (tecnith eikona, ili kata
mimhsh)
Sveti Jovan Damaskin je „rukotvorenu ikonu“
(tecnith) okarakterisao kao „podobije i prikazawe i
izobra`ewe nekoga, koje sobom pokazuje ono {to je na-
slikano“.95 Iz Damaskinove definicije se jasno vidi da
a) „rukotvorena ikona“ ne postoji sama za sebe — nije
autonomna, nego da b) neposredno zavisi od „lika“ koji
je na ikoni naslikan i koji ikoni daje vrednost, i v) da se
u tome sastoji ciq postojawa ikone.96
Rukotvorenu ikonu bismo mogli da okarakteri{e-
mo kao vidqivu sponu — sve{teni most izme|u nevid-
qivog pralika i ~oveka vernika, kojom ~ovek stupa u
`ivu zajednicu sa Troji~nim Bogom. Bog je ~oveku hri-
{}aninu podario netvarnu blagodat da bi „neve{ta-
stvenim vidom uma“97 mogao preko rukotvorene ikone da
sagleda nevidqivu stvarnost. U tom smislu ikona slu`i
kao `ivo ogledalo.98
Za razliku od „Prirodne ikone“ u kojoj se „Prvo-
lik“ i „Ikona“ su{tinski poistove}uju, ali se razlikuju
po „Ipostasi“ (Otac i Sin) i tako zbog jedne i iste
bo`anske prirode ne postoje dva Boga nego jedan Bog, u
„rukotvorenoj ikoni“ (tecnith) je sasvim druga~ije: „ru-
kotvorena ikona“ se poistove}uje sa prototipom (prvo-
likom) „po obli~ju“ (po sli~nosti), dok se razlikuje po
su{tini.99 Dakle, poistove}ivawe je samo zbog sli~nosti
koja postoji izme|u ikone i wenog stvarnog prauzora.100
Na primer: ikona Hrista se su{tinski razlikuje od svoga
prvolika (prototipa), to jest, od ovaplo}enog Boga Lo-
gosa, ali se poistove}uje sa prvolikom „po obli~ju“.101 To
79 Vasilije Veliki, Protiv Evnomija 2, 17 (PG 29,
604C–605A); idem, O Duhu Svetome, XVIII (PG 32, 149C).
80 Cf. Vasilije Veliki, Homilija XXIV: Protiv Savelijana,
Arija i Anomiosa (PG 31, 607A).
81 Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih koji odba-
cuju svete ikone, III, 18 (PG 94, 1337, 1340). Sveti Vasilije ka`e da
znawe o Prototipu sti~emo preko ikone. Cf. Vasilije Veliki, Pro-
tiv Evnomija, 1, 17 (PG 29, 552B).
82 Cf. Jovan Damaskin, op. cit., III, 17 (PG 94, 1337).
83 Cf. Grigorije Bogoslov, Besede, 30 (PG 36, 129A).
84 Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 501B).
85 Cf. Vasilije Veliki, Homilija XXIV: Protiv Savelijana,
Arija i Anomiosa (PG 31, 607A).
86 Jovan Damaskin, op. cit., III, 26 (PG 94, 1345, 1348).
87 Jovan Damaskin, op. cit., III, 18 (PG 94, 1337, 1340).
88 Teodor Studit, Pismo Platonu, svome duhovnome ocu, o
po{tovawu ikona (PG 99, 501B).
89 Teodor Studit, Opovrgavawe i ru{ewe bogohulnih pesama
(PG 99, 461B). Cf. Jovan Damaskin, op. cit., III, 16 (PG 94, 1337).
90 Nikifor Carigradski, Antiritik, III, 23 (PG 100, 412B).
Cf. Grigorije Bogoslov, Besede 30 (PG 36, 129B). Isto tako, po Svojoj
~ove~anskoj prirodi Isus Hristos je prirodna „ikona“ Svoje majke —
Djeve Marije, i kao {to je wu mogu}e ikoni~no opisati (predstaviti,
izobraziti), to pravilo va`i i za Wega.
91 Cf. Grigorije Nisijski, Protiv Evnomija, I (PG 45, 448A).
92 Cf. D. Tseleggidhj, H qeologia thj eikonaj kai h anqrw-
pologikh shmasia thj, Qessalonikh 1984, 28.
93 Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih koji odba-
cuju svete ikone, III, 18 (PG 94, 1337, 1340).
94 Jovan Damaskin, op. cit., III, 26 (PG 94, 1345, 1348).
95 Jovan Damaskin, op. cit., III, 16 (PG 94, 1337). Cf. Teodor
Studit, Antiritik, III (PG 99, 417A).
96 Cf. Tseleggidhj, H qeologia thj eikonaj, 31.
97 Jovan Damaskin, op. cit., III, 25 (PG 94, 1344–1345).
98 Cf. Teodor Studit, Protiv ikonoboraca, sedam poglavqa, 1
(PG 99, 489A).
99 Cf. Teodor Studit, op. cit., 1 (PG 99, 488D–489A); idem,
Antiritik, III (PG 99, 417C); Nikifor Carigradski, Antiritik, III,
2 (PG 100, 417B); idem, Antiritik, I, 30 (PG 100, 280B). O ipo-
stasnom poistove}ivawu rukotvorene ikone sa svojim uzorom, govori
i sveti Atanasije Veliki kada navodi za primer sliku zemaqskog
Cara, rekav{i da ¼oti basileuj legetai kai h tou basilewj eikwnÏ
kai ou duo basileij½, (Atanasije Veliki, Protiv arijanaca, 3, PG 26,
332A). O postojawu dveju vrsta ikona: prirodne i rukotvorene v. I. P.
Sheldon-Williams, The Greek Christian Platonist tradition from the Cap-
padocians to Maximus and Eriugena, in: The Cambridge History of Later
Greek and Early Medieval Philosophy, ed. A. H. Armstrong, Cambridge
1970, 506.
100 Cf. Atanasije Veliki, Protiv arijanaca, 3 (PG 26, 332B);
Tseleggidhj, H qeologia thj eikonaj, 33.
101 Cf. K. Kornarakhj, H qeologia twn ierwn eikonwn kata ton
osio Qeodwro ton Stoudith, Katerinh 1998, 205. 19
 ZOGRAF 34 (2010) ‰13–26Š
je tako zbog toga {to se, po pravoslavnom poimawu ikone,
na ikoni ne slika i ne izobra`ava priroda, nego se slika
li~nost (ipostas) prvolika,102 {to zna~i da je tu re~ o
dve razli~ite prirode: jedna je priroda prvolika, a dru-
ga (druga~ija) je priroda ve{tastvene ikone. Upravo zbog
toga je mogu}e da se ime „Hristos“, koje je ve} samo po
sebi „Prirodna ikona“, daje i ovaplo}enom Bogu Logosu,
Prauzoru dakle, i rukotvorenoj ikoni.103
Ovakvo u~ewe o razli~itosti priroda prvolika i
ikone, izneto je i usvojeno na Sedmom Vaseqenskom sa-
boru,104 po kojem je ½ime¼ glavni ~inilac op{tewa i
zajedni~ewa ½rukotvorene ikone¼ sa svojim prvoli-
kom.105
Od posebne va`nosti za razumevawe rukotvorenih
ikona jeste ~iwenica da se na wima uvek predstavqaju i
slikaju istorijske li~nosti (Isus Hristos ili sveti-
teqi) sa odre|enim karakteristikama, a nikada se ne
`ivopi{u izmi{qene ili nepostoje}e li~nosti.106 Jed-
nom re~ju, ikone svoje postojawe duguju svome originalu.
Na taj na~in rukotvorena ikona s jedne strane svedo~i o
istinskoj prisutnosti prvolika na ikoni, a sa druge
ikona prikazuje `ivu i oblagoda}enu zajednicu koja po-
stoji izme|u prvolika i ~oveka koji {tuje ikonu. Svako
odricawe „rukotvorenih ikona“ zna~i isto {to i odri-
cawe wihovih prvolika (likova koji su na wima pred-
stavqeni, naslikani i izobra`eni).107
U zakqu~ku }emo jo{ jednom naglasiti da se „pri-
rodna ikona“ i „rukotvorena ikona“, ni u kom slu~aju
ne mogu poistovetiti jer me|u wima postoji samo
sli~nost ali i su{tinska razlika.108 „Jedno je prirodna
ikona, a drugo je ikona (nastala) podra`avawem. Jedna
(tj. Ona prva) nema prirodnu razliku prema (svome) uz-
roku, nego ipostasnu (li~nu) razliku, kao Sin prema
Ocu. Jer je druga Ipostas (li~nost) Sina a druga Oca,
dok im je priroda o~evidno jedna. Na druge pak ikone, (tj.
One nastale podra`avawem) obratno je: ona ima pri-
rodnu razliku, ali nema ipostasnu, kao — slika Hris-
tova, ali lice nije drugo, nego jedna i ista li~nost
Hristova, makar i bila naslikana na ikoni. Jer isti
bo`anstveni Vasilije opet govori: „[to je tamo ikona
podra`avawem, to je ovde Sin po prirodi; i ono {to je u
reprodukcijama umetnosti sli~nost izobra`ewa po spo-
qa{wem izgledu (po obli~ju), to je u Bo`anskoj i Ne-
slo`enoj Prirodi jedinstvo kroz zajedni~nost Bo`an-
stva“.109
Dakle, i prirodna ikona i rukotvorena ikona sli~ne
su sa svojim originalom, s tom razlikom {to prirodna
slika ima prirodnu sli~nost sa svojim originalom, dok
rukotvorene ikone imaju ispostasnu sli~nost sa svojim
originalom.110
v) Odnos slike i originala
Pravoslavni je stav da postoji neraskidiva po-
vezanost izme|u „ikone“ i „prvolika“, to jest, „slike“ i
wenog „prauzora“ (prvolika, originala) na osnovu kojeg
je podra`avawem nastala „rukotvorena ikona“. Druga-
~ije re~eno, ikona svoje postojawe, s jedne strane, duguje
svom uzoru, a sa druge, vasceli smisao ikone se sastoji u
wenom odnosu sa uzorom.111 Dakle, sveta ikona i uzor
me|usobno op{te na nivou uzroka i prouzrokovane
stvarnosti, odnosno, neraskidivo su me|usobno veza-
ni112 „nevidqivim nitima, po kojima se po~ast, po{to-
vawe i molitve vernih prenose svecima, Bogorodici,
20 Hristu“.113 Nevidqiva spona, koja povezuje svetu ikonu
sa wenim uzorom, jeste zajedni~ka sli~nost koja povezuje
dve po prirodi i su{tini razli~ite stvari. Ikona ima
sve spoqa{we osobine sa svojim uzorom, ali nema (ne
poseduje) su{tinu svoga uzora. Ikona i uzor me|usobno
op{te po ipostasnoj sli~nosti,114 odnosno, jedna im je
li~nost,115 i jedan isti im je lik. Upravo zbog toga jedno
im je zajedni~ko poklowewe (po identi~nosti iposta-
si).116
Me|utim, u istoriji su se pojavila neslagawa oko
pitawa kako zajedni~e (op{te) „original“ (prototip,
prauzor, prvolik) i „slika“.
Na osnovu sli~nosti koja postoji izme|u „ruko-
tvorene ikone“ i „lika“ koji je na woj naslikan (pri-
kazan, izobra`en), mogli bismo “lik“ okarakterisati
kao uzrok „ikone“, a za „ikonu“ re}i da je prouzrokovana,
jer je ona na neki na~i „otisak“ prauzora, 117 {to zna~i
da bez „prauzora“ (originala) „ikona“ (slika) ne po-
stoji.118 Jednom re~ju, ikona je ono {to „ima svoj odnos
prema prauzoru (arhetipu) i {to je prauzrokovano uz-
rokom“.119
102 Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 405A): ¼Pantoj
eikonizomenou, ouc h fusij all’ h upostasij eikonizetai½; Nikifor
Carigradski, Antiritik, III, 1 (PG 100, 375A); idem, Antiritik, I,
28 (PG 100, 272A); Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih
koji odbacuju svete ikone, I, 9 (PG 94, 1240).
103 Teodor Studit ovako obja{wava to pitawe: ¼Outw kai
Cristou khrussomenou ap’ archj, o thj eikonoj logoj suneipteto
scetikwj½ ‰Teodor Studit, Antiritik, I (PG 99, 337B)Š. Cf. W.
Felicetti-Liebenfels, Geschichte der byzantinischen Ikonenmalerei, Olten
1956, 40.
104 ¼Kai h eikwn ou kata th ousian tJ prwtotupJ eoiken, h
monon kata to onoma kai kata thn qesin twn carakthrizomenwn
melwn½ (Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 244B).
105 ¼En gar th eikoni allo ouden o alhqhj logoj ginwskei, h
kata to onoma koinwnein, outinoj estin eikwn, kai ou kata ousian,
kaqwj pollacwj eipomen, anagkazomenoj ek twn autwn dialexewn½
(Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 257D).
106 [to se ti~e predstave nebeskih bi}a — an|ela, treba re}i
slede}e: iako je re~ o nevidqivim duhovnim bi}ima, ipak ih mo`emo
likovno prikazivati (slikati, `ivopisati) zbog toga {to su se oni
javqali u istoriji u qudskom obliku i na taj na~in su bili vidqivi.
O toj temi v. Dionisije Areopagit, O nebeskoj jerarhiji, 15, 2–3 (PG 3,
329CD); Jovan Damaskin, Apodikti~ka beseda o svetim i
po{tovanim ikonama, 10, 12 (PG 95, 328D–329A); B. Giannopouloj,
H peri aggelwn didaskalia tou patriarcou kai omologhtou
Nikhforou A’, Aqhna 1973.
107 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 273C; Tseleggidhj, H
qeologia thj eikonaj, 36.
108 Cf. J. Stuart, Ikons, London 1975, 132; Kornarakhj, H
qeologia twn ierwn eikonwn, 205–209.
109 Teodor Studit, Pismo Platonu (PG 99, 501C); idem,
Antiritik, III (PG 99, 428C). Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII,
244B.
110 Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 428C); G. Ladner,
Bild und Wort. Die katechetischen Funktionen des Bildes in der
griechischen Theologie des sechsten bis neunten Jahrhunderts, Wurzburg
1969, 16.
111 Cf. Teodor Studit, Antiritik, III, 3 (PG 99, 424D); idem,
Pismo Platonu (PG 99, 501A).
112 Teodor Studit ‰Antiritik, II, (PG 99, 356B)Š, iznose}i
pravoslavno u~ewe o toj temi, veli: ¼acwriston esti tou prwtotupou
to paragwnon½.
113 Ostrogorski, O verovawima i shvatawima Vizantinaca,
189.
114 Cf. Dionisije Areopagit, O crkvenoj jerarhiji, IV, 1 (PG 3,
472–476).
115 Cf. Teodor Studit, Pismo Platonu (PG 99, 500–505).
116 Cf. Teodor Studit, op. cit. (PG 99, 500–505).
117 Cf. Jovan Mosho, Duhovna livada (PG 87/3, 2900B).
118 Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 429C); idem,
Antiritik, I (PG 99, 341C).
119 Nikifor Carigradski, Antiritik, I (PG 100, 277C).
 Episkop Jovan: Dijalog ikonoboraca sa ikonopo{tovateqima
Od posebne va`nosti je ~iwenica da svete ikone
nisu proizvod umetnosti, nego su one stvarnost (~iwe-
nica i doga|aj) koja je nastala ovaplo}ewem Boga Logosa,
Koji je u{ao u istoriju nose}i na Sebi ~ovekoliku sliku
— ¼hlqe forwn… andromorfon eikona½,120 to jest, On se
pojavio u svetu u qudskom obliku — kao istiniti i
stvarni ^ovek.
Po pravoslavnom u~ewu zajedni~ewe (op{tewe)
izme|u originala i slike temeqi se na sli~nosti i isto-
vetnosti li~nosti predstavqenog (naslikanog, izobra-
`enog, `ivopisanog) lika na rukotvorenoj ikoni i pro-
{iruje se na „ime“ koje nose (imaju); oni imaju jedno i
isto „ime“ koje sa~iwava sadr`aj ikone,121 jedinstvo i
identi~nost jedne naslikane li~nosti, i to zajedni~ko
„ime“ „ikone“ i originala hri{}ani po{tuju (~estvuju)
jer preko „imena“ Duh Sveti netvarnim energijama
osve}uje ikonu, i tako ih zajedni~ki (ime i ikona) li-
turgijski uzvode u `ivu zajednicu sa originalom.122
Prema tome, „ime“ ikone i „ikona“, zadobija silu od
svoga Prvoobraza,123 uzvode nas ka svetom Prvoliku —
Hristu124 i obo`enim, spasenim, duhovno presazdanim i
oblagoda}enim qudima.125 Na taj na~in izme|u Prvolika
i ~oveka ikonopo{tovateqa se odvija slovesno-qube`i
dijalog.
Mogli bismo re}i da je ~ovekov odnos prema ikoni
u stvari wegov odnos ka prauzoru (izobra`enom liku na
ikoni). Dakle, „ne odaje se bo`ansko slu`ewe ikoni
Hristovoj, nego Hristu kome se na woj klawamo; a woj
(ikoni) treba se klawati zbog identi~nosti Ipostasi
Hristove, bez obzira na razliku su{tine ikone“.126 Sve-
ti Vasilije Veliki je jo{ u IV veku naglasio taj tesan
odnos koji postoji izme|u ikone i wenog uzora rekav{i
da „po{tovawe ikone prelazi na prototip“.127 Ali to
zna~i da je odbacivawe svetih ikona ravno odbacivawu
uzora na osnovu kojeg su one i nastale.
Iznose}i svepravoslavno u~ewe o poklowewu Bo-
go~oveku Isusu Hristu, sveti Atanasije Veliki ka`e:
Sazdanom telu Gospodwem treba odavati potrebno po-
klowewe, jer je postalo telo nesazdanog Logosa, i po-
klowewe se prinosi Onome ~ije je telo postalo. Telu se,
dakle, prinosi du`no poklowewe, poklowewe koje pri-
li~i Bo`anstvu, jer je Logos — Bog, a telo je Wegovo
vlastito telo. U Jevan|equ se veli: @ene mironosice,
pristupi{e vaskrslom Isusu, uhvati{e se za noge We-
gove i pokloni{e mu se (Mt 28,9), {to zna~i: uhvati{e se
za noge, pokloni{e se Bogu; noge su za dodir imale kosti
i meso, ali su bile Bo`ije, i `ene su se poklonile
Bogu.128 Zna~i, klawaju}i se Gospodu u telu, mi se klawa-
mo ne tvari nego Tvorcu koji se obukao u zadano telo.129
Sveti Kirilo Aleksandrijski veli da smo mi pravo-
slavni navikli da jednim poklowewem po{tujemo Ema-
nuila, ne rastavqaju}i od Logosa telo koje je sa Wim
ipostasno sjediweno.130 Zna~i, mi pravoslavni se kla-
wamo obema prirodama u Gospodu Hristu, zato {to je sa
telom Wegovim sjediweno Bo`anstvo.131 Isusu Hristu
se odaje poklowewe kao jednom i jedinom istinitom
Sinu Bo`ijem, zajedno sa Wegovim vlastitim telom.132
Dakle, ikonopo{tovateqi jednim poklowewem po{tuju
jednog Gospoda Isusa Hrista.133
Za ikonu Hrista bismo mogli re}i da ime „Hris-
tos“, koje se odnosi na Ipostas ovaplo}enog Boga Lo-
gosa i izra`ava dve Hristove prirode (bo`ansku i ~ove-
~ansku), objediwuje sliku sa Prvolikom (Originalom),
dok se rukotvorena ikona i Hristos poimaju odvojeno
samo po wihovim prirodama. Dakle, zajedni~ewe izme|u
originala i rukotvorene ikone odnosi se na wihovo ime
koje ih sjediwuje, dok su im prirode razli~ite i izme|u
wihovih priroda postoji nepremostivi jaz.134 Drugim
re~ima, izme|u „ikone“ („slike“) i „prvolika“ postoji
samo sli~nost ali ne i istovetnost, to jest, „ikona“
(slika) i „prauzor“ (original) se ne poistove}uju jer se
ikoni~no izobra`avawe ne odnosi na prirode Bogo~o-
veka Isusa Hrista, nego na Wegov lik.135 Zastupaju}i
pravoslavni stav po navedenom pitawu, Teodorit Stu-
dit zakqu~uje: „Niko ne}e biti toliko lud da misli da
je sena po supstanciji jedno isto {to i istina, priroda
isto {to i ustanovqewe, arhetip isto {to i ono {to je
od wega izvedeno, razlog isto {to i posledica“.136 Hris-
tos „nema ni~eg zajedni~kog sa materijom na kojoj se
prikazuje“,137 i postoji ontolo{ka razlika izme|u pri-
rode ovaplo}enog Boga Logosa — Isusa Hrista i ruko-
tvorene ikone Hristove. Ikonoborci su upravo u tome
pravili gre{ku i brkali su „lik“ (prauzor) sa „ruko-
tvorenom ikonom“,138 tako da su se na{li pred dilemom:
ili Hrista prihvatiti ili Hristovu ikonu.
Po pravoslavnom poimawu, kada hri{}ani govore
o ikoni Bogo~oveka Isusa Hrista, tada oni mogu isto-
vremeno da govore i o ikoni Hrista i o Hristu. To oni
mogu da ~ine zbog toga {to se „ime“ ikone nalazi u istom
odnosu sa originalom u kojem se nalazi i sama ikona.139
Ali, treba znati da ne postoji prirodno jedinstvo iz-
me|u Bo`anstva Hristova i Wegove rukotvorene
120 Teodor Studit, Opovrgavawe i ru{ewe bogohulnih pesama
(PG 99, 441B).
121 Tseleggidhj, H qeologia thj eikonaj, 37. Cf. Nikifor
Carigradski, Antiritik, I, 30 (PG 100, 280B); Teodor Studit,
Antiritik, II, 17 (PG 99, 361A).
122 Cf. Teodor Studit, Antiritik, I, 20 (PG 99, 352A); Mansi,
Sacrorum conciliorum, XIII, 344B; Teofan Keramues, Homilija XX:
Nedeqa Pravoslavqa, o svetim ikonama (PG 132, 440A–441A); Ni-
kifor Carigradski, Antiritik, III, 54: ¼Ta toutwn (twn agiwn)
apeikonismata, thn klhsin autwn dia thj epigrafhj ferousi, kai
tauth agiazontai½ (PG 100, 477–480A).
123 Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 425D–428A).
124 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 53A, 188B, 269B.
125 Kada ka`emo svetima, tada podrazumevamo one qude koji su
u ime Hristovo `iveli svetotajinskim `ivotom, imaju blagodat Duha
Svetoga u sebi i koje Crkva Pravoslavna prihvata za svete.
126 Teodor Studit, Pismo Platonu (PG 99, 501–505).
127 Vasilije Veliki, O Duhu Svetome, XVIII (PG 32, 149C).
128 Atanasije Veliki, O Ovaplo}ewu Gospoda na{eg Isusa
Hrista, protiv Apolinarija, I, 6 (PG 26, 1101C, 1104A).
129 Atanasije Veliki, Pismo Adelfiju (PG 26, 1080C).
130 Kirilo Aleksandrijski, Protiv Nestorija, II, 10 (PG 76,
97B).
131 Jovan Damaskin, Ta~no izlo`ewe pravoslavne vere, III, 8
(PG 94, 1013C).
132 Cf. Kirilo Aleksandrijski, op.cit., II, 12 (PG 76, 105D,
121D).
133 Cf. Kirilo Aleksandrijski, op. cit. (PG 76, 109D, 112A).
134 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 252D, 257D, 340E;
Teodor Studit, Antiritik, II, 16 (PG 99, 360D); Teodor Studit,
Pisma, II, 167 (PG 99, 1529C); Giannopouloj, Ai cristologikai
antilhyeij, 152–160; Kornarakhj, H qeologia twn ierwn eikonwn,
217–219.
135 ¼H goun agia tou Qeou Ekklhsiaj, wj parelabe para twn
agiwn apostolwn kai paterwn, auto to eidoj to oraqen toij
anqrwpoij anazwgrafei½ (Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 340D).
136 Teodor Studit, Antiritik, I (PG 99, 341B).
137 Teodor Studit, Pismo Platonu (PG 99, 500–505).
138 Cf. Teodor Studit, Antiritik, II (PG 99, 356B).
139 ¼En gar th eikoni allo ouden o alhqhj logoj ginwskei, h
kata to onoma koinwnein, outinoj estin eikwn, kai ou kata thn ousi-
an, kaqwj pollacwj eipomen, anagkazomenoj ek twn autwn diale-
xewn½ (Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 257D). 21
 ZOGRAF 34 (2010) ‰13–26Š
ikone,140 nego postoji ipostasna sli~nost izme|u Hrista
i ikone Hristove. Bog osve}uje ikonu Svojim netvarnim
energijama,141 preko koje (ikone) hri{}ani primaju osve-
}uju}i blagoslov Bo`iji.142 Zna~i, Bogo~ovek Isus
Hristos je Svojim imenom, odnosno, ipostasno prisutan
na Svojoj ikoni.143 Ikona Hristova izobra`ava ovaplo-
}enog Boga Logosa — Sina Bo`ijeg, i preko Wegove ru-
kotvorene ikone se pru`a mogu}nost hri{}anima da se
duhovno uzdignu do Wega i da duhovno uzrastaju — rastu
puno}om Hristovom. Sasvim je jasno da je postojawe
rukotvorenih ikona hri{}aninu od duhovne koristi jer
su namewene da slu`e ~ovekovom spasewu i duhovnom
presazdavawu.144
Upravo zbog te ~iwenice, po pravoslavnom poi-
mawu, ikone Hrista i ikone Hristovih bogougodnika
(Svetiteqa) nisu „mrtva materija“ i nisu „neme“, nego
su one, ako bismo mogli slobodno da se izrazimo, „`ivi
most“ (spona) preko kojih Hristos i izobra`eni (na-
slikani) svetiteqi op{te sa onima koji ih po{tuju,
Boga proslavqaju i Bogu se mole.145
Druga~ije re~eno, izme|u „rukotvorenih ikona“
Hrista i ~oveka hri{}anina postoji zajedni~ewe, jer i
„ikona“ i hri{}ani u~estvuju u netvarnoj blagodati Bo-
`ijoj koja proisti~e iz „imena“ Hristovog,146 {to }e
re}i da ~ovek koji odbaci „ikonu“ Hristovu taj odbacuje
i samoga Hrista i na taj na~in se li{ava blagodati Bo-
`ije, to jest, li{ava se zajednice sa Troji~nim Bogom.147
Mogli bismo re}i, kao {to je pravilno prime}eno
od strane pravoslavnih teologa, da je zna~aj „imena“
ikone isti sa zna~ajem podobija (sli~nosti) ikone sa
wenim originalom. Na osnovu „imena“ koje nosi ikona,
hri{}ani se obra}aju naslikanoj (izobra`enoj i pred-
stavqenoj) li~nosti, jer svete rukotvorene ikone ot-
krivaju i tuma~e svoj uzor, kojem su sli~ne.148 Sveti Oci
zbog toga i ka`u da se preko „imena“ ikone ~ast ukazuje
originalu.149 Iznose}i svepravoslavno u~ewe o ovoj te-
mi sveti Jovan Damaskin karakteristi~no ka`e: „Tako
se ni ja ne poklawam ikoni kao Bogu, nego preko ikona i
Svetih prinosim Bogu poklowewe i ~ast, radi koga ~es-
tvujem i wegove prijateqe i smerno uva`avam“.150
Jasno je, dakle, da se po pravoslavnoj ikonologiji
pravi su{tinska razlika izme|u rukotvorene ikone, to
jest materije (ve{tastva) od koje je napravqena, i lika
koji je na woj izobra`en, dok postoji ipostasno poi-
stove}ivawe izme|u lika, odnosno „imena“ (koje nosi
ikona) i prvolika.151 Izobra`eni lik (li~nost) otelo-
vquje religioznu istinu koju prikazuje (obelodawuje)
ikona. Re~ je, dakle, o tome da ve{tastvo, od kojeg je
napravqena rukotvorena ikona, ima ulogu sredstva pre-
ko kojeg hri{}anin dolazi do znawa o stvarnom i is-
tinskom postojawu uzora (originala), sa kojim stupa u
duhovno op{tewe.152 Pravoslavni hri{}ani nisu nemi
posmatra~i (gledaoci) rukotvorenih ikona, nego su oni
`ivi i oli~nosweni sagovornici sa `ivim likovima
predstavqenim (naslikanim ili izobra`enim) na ruko-
tvorenim ikonama. Osim toga, treba jo{ re}i i to da
osim duhovnog vi|ewa uzora (prototipa, originala) pre-
ko rukotvorenih ikona, ~ovek hri{}anin upoznaje uzor.153
To zna~i da se i Nerukotvorena Ikona (Prirodna Ikona
— Isus Hristos) i rukotvorene ikone javqaju u ulozi
`ivoga mosta preko kojeg ~ovek hri{}anin, kao si-
gurnim putem, u Crkvi Hristovoj stupa u iskustvenu i
22 `ivu zajednicu sa Bogom Ocem.
Pravoslavni hri{}anin je pozvan da vodi `ivi i
li~nos(t)ni duhovni razgovor sa „likom“ (imenom) iko-
ne i tako prevazilazi svoju usamqenost i postaje sa-
borno (oblagoda}eno) bi}e — bi}e Zajednice.154 Upravo
se u tome vidi i liturgijsko-anago{ko-pedagogo{ko-
-katihetski karakter i zna~aj ikone.155
Iz gore re~enog se mo`e uo~iti da izme|u pra-
voslavnog i ikonobora~akog poimawa ikone postoji su-
{tinska razlika, mi{qewa su razli~ita jer pod pojmom
ikona podrazumevaju ne{to savim drugo.156 Odbacivawe
140 Teodor Studit, Antiritik, I (PG 99, 344B).
141 D. Tseleggidh, H carismatikh parousia tou prwtotupou
sthn eikona tou kata thn eikonologia thj Ekklhsiaj, in: Oikodomh
kai marturia. Ekfrasij agaphj kai timhj eij ton Sebasmiotaton
Mhtropolithn Serbiwn kai Kozanhj Kurion Dionusion, t. BÏ, Kozanh
1992, 118.
142 Cf. Teodor Studit, Pismo Platonu (PG 99, 505B); G.
Zwgrafidh, Buzantinh filosofia thj eikonaj. Mia anagnwsh tou
Iwannh Damaskhnou, Aqhna 1997, 294–295.
143 Tseleggidh, H carismatikh parousia, 418. ¼To de Cristoj,
onoma shmantikon esti qeothtoj kai anqrwpopwthtoj, twn duo
teleiwn tou swthroj fusewn. Kai kaq’ wraqh fusin, thn eikona
autou oi cristianoi anazwgrafein edidacqhsan, all’ ou hn aoratoj
wn. Auth gar aperigraptoj. Qeon gar oudeij pwpote ewrake
euaggelikwj hkousamen½ (Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 252D).
144 Cf. H. Belting, An Image and Its Function in the Liturgy: The
Man of Sorrows in Byzantium, DOP 34/35 (1980/1981) 1.
145 Cf. Jovan Damaskin, Apodikti~ka beseda, 10 (PG 95, 328A);
Grigorije Palama, Dekalog zakonodavstva Hristovog (PG 150, 1092C).
146 Ne}e biti na odmet da ponovimo istinu po kojoj „Ime“
izra`ava bi}e Bo`ije i na~in postojawa Bo`ijeg, a ne su{tinu
Bo`iju. Op{irnije o poimawu tajne imena kod drevnih naroda: J.
Barr, The Symbolism of Names in the Old Testament, Bulletin of the John
Rylands Library 52 (1969/1970) 11–29; N. G. Cohen, Jewish Names as
Cultural Indicators in Antiquity, Journal for the Study of Judaism 7 (1976)
97–128; C. J. Davis, The Name and Way of the Lord. Old Testament
Themes, New Testament Christology, Sheffield 1996; A. Paparnakhj, H
epiklhsh tou onomatoj tou Qeou sthn Palaia Diaqhkh, Qessalonikh
2006; St. E. Kalantzakhj, To bibliko onoma sthn paterikh
ermhneutikh paradosh, Episthmonikh Epethrida Qeologikhj Scolhj
(Aristoteleio Panepisthmio Qessalonikhj). Tmhma Poimantikhj 2
(1992) 439–471.
147 Cf. Nikifor Carigradski, Antiritik, III, 48 (PG 100, 468).
148 Sveti Grigorije Bogoslov isti~e da ¼auth gar eikonoj
fusij, mimhma einai tou arcetupou½ ‰Gregoire de Nazianze. Discours
27–31, ed. P. Gallay, M. Jourjon, Paris 1978 (Sources Chretiennes, 250),
268, 23–24Š. Cf. i Kornarakhj, H qeologia twn ierwn eikonwn, 193.
149 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 269E; Nikifor Cari-
gradski, Antiritik, I, 30 (PG 100, 280AB); Tseleggidh, H Qeologia
thj Eikonaj, 40.
150 Jovan Damaskin, Apologetska slova, III, 26 (PG 94, 1345,
1348).
151 Teodor Studit ovu istinu posebno nagla{ava: ¼mh duoupo-
statou oushj kai eikonoj kai tou prwtotupou emfereiaj, alla mo-
noupostatou½ ‰Teodor Studit, Protiv ikonoboraca (PG 99, 489A)Š.
Cf. Dionisije Areopagit, O crkvenoj jerarhiji, IV, 1 (PG 3, 472–476);
J. Pelican, The Christian Tradition. A History of the Development of Doc-
trine, t. 2: The spirit of Eastern Christendom (600–1700), Chicago — Lon-
don 1974, 118.
152 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XII, 1066BC.
153 Cf. Tseleggidh, H Qeologia thj Eikonaj, 48.
154 Cf. Cr. Giannaraj, H ¼eikona½ wj shmantikh tou mh
sumbatikou logou, Filosofia 1 (1971) 103.
155 Cf. Teodor Studit, Pisma, II, 36 (PG 99, 1220A); Grigorije
Palama, Dekalog (PG 150, 1092C).
156 Postoji su{tinska razlika izme|u pravoslavnog i ino-
slavnog poimawa svetih slika. œDok na Zapadu svete slike imaju za
ciq da `ivopisno{}u, impresivno{}u prikazivawa i evocirawem
slikane li~nosti izazovu izvesno religiozno uzbu|ewe i da ushite
pobo`nu du{u, pravoslavna ikona slu`i kao veza izme|u onoga koji se
moli i Boga, Bogorodice i svetiteqa, kao sredstvo pribli`avawa
transcedentnom bi}u bo`anstva. Stoga portretna ta~nost, ~uvawe
drevnog (ikonografskog) tipa, nisu bitni za katoli~ki Zapad, ali su
zato apsolutno neophodni za isto~no Pravoslavqe. Otuda u reli-
gioznom slikarstvu Zapada ima vi{e slobode, elana i raznolikosti, a
u umetnosti na Istoku neuporedivo vi{e ~istote i strogosti u
 Episkop Jovan: Dijalog ikonoboraca sa ikonopo{tovateqima
od strane ikonoboraca postojawa `ivoga odnosa izme|u
ikone i uzora imalo je za posledicu otu|ivawe Li~nosti
Isusa Hrista kao Uzora (Prototipa) od rukotvorene
ikone Hrista, i tako je ikona postala autonomna (odvo-
jena) od Li~nosti Isusa Hrista i ikonoborci je smatraju
idolom, a ikonopoklowewe idoloslu`ewem.157 Me|utim,
za ikonopo{tovateqe la`ne su samo one rukotvorene iko-
ne koje nemaju svoj uzor (prototip). Dakle, iz prilo-
LISTA REFERENCI — REFERENCE LIST
Alexander P. J., The Patriarch Nicephorus of Constantinopole,
Ecclesiastical Policy and Image Worship in the Byzantine Empire,
Oxford 1958.
Atanasije Veliki, Protiv arijanaca, 3, 5 (PG 26, 332B) ‰Athanasius
Alexandrinus archiepiscopus, Contra Arianos oratio tertia (PG 26,
332B)Š
Atanasije Veliki, Pismo Adelfiju (PG 26, 1080C) ‰Athanasius Alexan-
drinus archiepiscopus, Epistola ad Adelphium episcopum et confes-
sorem, contra Arianos (PG 26, 1080C)Š.
Atanasije Veliki, Pismo Epiktetu (PG 26, 1061AB) ‰Athanasius
Alexandrinus archiepiscopus, Ad Epictetum episcopum Corinthi contra
håreticos epistola (PG 26, 1061AB)Š.
Atanasije Veliki, O Ovaplo}ewu Gospoda na{eg Isusa Hrista,
protiv Apolinarija, I, 6 (PG 26, 1101C, 1104A) ‰Athanasius
Alexandrinus archiepiscopus, De Incarnatione Domini nostri Jesu
Christi, contra Apollinarium, I, 6 (PG 26, 1101C, 1104A)Š.
Atanasije Jevti}, 1200 godina Sedmog Vaseqenskog sabora, Gradac 16
(1988) 8–9 ‰Atanasije Jevti}, 1200 godina Sedmog Vaseljenskog
sabora, Gradac 16 (1988) 8–9Š.
Barnard L., The Theology of Images, in: Iconoclasm. Papers given at the
Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies, University of
Birmingham, March 1975, ed. A. Bryer, J. Herrin, Birmingham 1977,
7–14.
Barr J., The Symbolism of Names in the Old Testament, Bulletin of the John
Rylands Library 52 (1969/1970) 11–29.
Baynes N., Idolatry and the Early Church, in: idem, Byzantine Studies and
Other Essays, London 1955, 134.
Belting H., An Image and Its Function in the Liturgy: The Man of Sorrows
in Byzantium, DOP 34/35 (1980/1981) 1.
Benz E., Theologie der Ikone und des Iconoclasmus, in: Entmytho-
logisierung und Bild, Hamburg 1964 (Kerygma und Mythos VI/2),
88–102.
Bolotov V. V., Predavawa iz istorije drevne Crkve. Istorija Crkve
u periodu Vaseqenskih sabora. Istorija bogoslovske misli,
Kraqevo 2006 (Bolotov V. V., Predavanja iz istorije drevne Crkve.
Istorija Crkve u periodu Vaseljenskih sabora. Istorija bogoslovske
misli, Kraljevo 2006).
Boulgarh C., H crhsimopoihsij thj Agiaj Grafhj kata taj
eikonomacikaj eridaj, in: Antipelarghsij. Tomoj timhtikoj proj
ton arciepiskopo Kuprou k.k. Crusostomon epi thj eikosi-
pentaethridi thj arcieratikhj autou diakoniaj, Leukwsia 1993
(Boulgare Ch., He chresimopoiesis tes Agias Graphes kata tas eikono-
machikas eridas, in: Antipelargesis. Tomos timetikos pros ton archi-
episkopo Kuprou k.k. Chrysostomon epi tes eikosipentaeteridi tes ar-
chieratikes autou diakonias, Leukosia 1993).
Brock S., Iconoclasm and the Monophysites, in: Iconoclasm. Papers given
at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies, University of
Birmingham, March 1975, ed. A. Bryer, J. Herrin, Birmingham 1977,
57.
By~kov V., Die philosophish-asthetischen Aspekte des byzantinischen
Bilderstreites, Filosofia 8–9 (1978–1979) 343 ‰Philosophia 8–9
(1978–1979) 343Š.
Campenhausen H. F. von, Die Bilderfrage als theologisches Problem der
alten Kirche, Zeitschrift fur Theologie und Kirche 49 (1952) 33–60.
Campenhausen H. von, The Theological Problem of Images in the Early
Church, in: idem, Tradition and life in the church. Essays and lectures
in church history, Philadelphia 1968, 192.
Chapman M. G., Gonzales A. E. J., A brief historical and theological
overview of the iconoclastic controversy, Klhronomia 8 (1976)
324–325 ‰Kleronomia 8 (1976) 324–325Š.
Cohen N. G., Jewish Names as Cultural Indicators in Antiquity, Journal for
the Study of Judaism 7 (1976) 97–128.
`enog se mo`e zakqu~iti da su ikonoborci odbacivali
svete ikone i smatrali ih idolima jer su poimali Isusa
Hrista na doketski, to jest, jereti~ki na~in.
ikonografskim tipovima svetaca, Bogorodice, a i Hrista, ~iji je tip
u religioznom smislu tako ~esto nesavr{en kod zapadnih majstora,
~ak i kod genijalnih slikara“, (Ostrogorski, O verovawima i shva-
tawima Vizantinaca, 189).
157 Cf. Kornarakhj, H qeologia twn ierwn eikonwn, 189.
Copple T., Is Venerating Icons Idolatry?, Orthodox Christian Information
Center, 1997, 6–10 (http://orthodoxinfo.com/inquirers/icon_bowing.aspx).
Craigie P. C., The Book of Deuteronomy, Grand Rapids 1976.
Davis C. J., The Name and Way of the Lord. Old Testament Themes, New
Testament Christology, Sheffield 1996.
Delitzsch C. F., The fourth book of Moses, in: C. F. Keil, F. Delitzsch,
Biblical commentary on the Old Testament, Grand Rapids 1988, 114.
Dionisije Areopagit, O crkvenoj jerarhiji, IV, 1 (PG 3, 471–479)
‰Dionysius Areopagita, De ecclesiastica hierarchia, IV, 1 (PG 3,
472–476)Š
Dionisije Areopagit, O nebeskoj jerarhiji, 15, 2–3 (PG 3, 329CD)
‰Dionysius Areopagita, De cælesti hierarchia, 15, 2–3 (PG 3, 329CD)Š
Eusebioj Kaisareiaj, Peri twn topikwn onomatwn; Eij ton bion
Kwnstantinou basilewj AÏ-DÏ, Aqhna 1960 (Biblioqhkh Ellhnwn
Paterwn kai Ekklhsiastikwn Suggrafewn, T. 24) ‰Eusevios
Kaisareias, Peri ton topikon onomaton; Eis ton vion Konstantinou
vasileos AÏ-DÏ, Athena 1960 (Vivliotheke Hellenon Pateron kai
Ekklesiastikon Syggrapheon, T. 24)Š.
Eusebioj Kaisareiaj, Ekklhsiastikh Istoria ZÏ-IÏ; Peri twn en
Palaistinh marturhsantwn k.l.p., Aqhna 1959 (Biblioqhkh
Ellhnwn Paterwn kai Ekklhsiastikwn Suggrafewn, T. 20)
‰Eusevios Kaisareias, Ekklesiastike istoria ZÏ-IÏ; Peri ton en Palaistine
martyresanton k.l.p., Athena 1959 (Vivliotheke Hellenon Pateron kai
Ekklesiastikon Syggrapheon, T. 20)Š.
Eusebioj Kaisareiaj, Proj Kwnstantian, in: Eusebioj Kaisareiaj,
Kata Markellou, Ekklhsiastikh Qeologia AÏ-GÏ, Epistolai;
Markelloj Agkuraj; Basileioj Agkuraj, Aqhna 1962 (Bibli-
oqhkh Ellhnwn Paterwn kai Ekklhsiastikwn Suggrafewn, T.
29), 172–173 ‰Eusevios Kaisareias, Pros Konstantian, in: Eusevios
Kaisareias, Kata Markellou, Ekklesiastike Theologia AÏ-GÏ, Epistolai;
Markellos Akgyras; Vasileios Agkyras, Athena 1962, (Vivliotheke
Hellenon Pateron kai Ekklesiastikon Syggrapheon, T. 29), Athena
1962, 172–173Š.
Felicetti-Liebenfels W., Geschichte der byzantinischen Ikonenmalerei,
Olten 1956.
Ferraro G., II Concilio Niceno II nel suo XII anniversario, La Civilta
Cattolica 3294 (1987) 449–461.
Frolow A., Le Christ de la Chalce, Byzantion 33 (1963) 107–120.
Giannaraj Cr., H ¼eikona½ wj shmantikh tou mh sumbatikou logou,
Filosofia 1 (1971) 103 ‰Giannaras Chr., He ¼eikona½ os semantike
tou me symvatikou logou, Philosophia 1 (1971) 103Š.
Giannopouloj B., Ai cristologikai antilhyeij twn eikonomacwn,
Aqhna 1975 (Giannopoulos B., Ai christologikai antilepseis ton eiko-
nomachon, Athena 1975).
Giannopouloj B., H peri aggelwn didaskalia tou patriarcou kai
omologhtou Nikhforou A’, Aqhna 1973 ‰Giannopoulos B., He peri
aggelon didaskalia tou patriarchou kai homologetou Nikephorou A`,
Athena 1973Š.
Glabina A., Ai peri Eikonwn ideai tou Megalou Basileiou, Grh-
gorioj o Palamaj 55 (1972) 79–87 ‰Glavina A., Ai peri Eikonon ideai
tou Megalou Basileou, Gregorios ho Palamas 55 (1972) 79–87Š.
Gregoire de Nazianze. Discours 27–31, ed. P. Gallay, M. Jourjon, Paris
1978 (Sources chretiennes, 250), 268,23–24
Grigorije Akragantijski, Obja{wewa Kwige Propovednikove (PG 98,
1173B) ‰Gregorius II Agrigentinus episcopus, Explanationis super
Ecclesiastaen (PG 98, 1173B)Š
Grigorije Bogoslov, Epistola Kledoniju prezviteru (PG 37, 181C)
‰Epistolå S. Gregorii, CI: Ad Cledonium presbyterum (PG 37, 181C)Š.
Grigorije Bogoslov, Besede, 30 (PG 36, 129A) ‰Gregorius Theologus,
Archiepiscopus Constantinopolitanus, Oratio XXX (PG 36, 129A)Š.
Grigorije Nisijski, Protiv Evnomija, I (PG 45, 448A) ‰Gregorius,
Nyssenus episcopus, Libri contra Eunomium, I (PG 45, 448A)Š. 23
 ZOGRAF 34 (2010) ‰13–26Š
Grigorije Palama, Dekalog zakonodavstva Hristovog (PG 150,
1092C) ‰Gregorius Palamas Thessalonicensis Metropolita, Decalogus
Christianå legis (PG 150, 1092C)Š .
Hanson R., The Transformation of Images in the Trinitarian Theology of the
Fourth Century, Studia Patristica 17/1 (1982) 115.
Holbrook Cl. A., The iconoclastic Deity. Biblical images of God, Lewisburg
–London 1984.
Irinej Lionski, Protiv jeresi, V, 16:2–3 (PG 7/2, 1167–1168)
‰Irenaeus, Lugdunensis episcopus, Adversus håreses libri quinque, V,
16:2–3 (PG 7/2, 1167–1168)Š.
Jovan Damaskin, Apodikti~ka beseda o svetim i po{tovanim
ikonama, 10, 12 (PG 95, 328D–329A) ‰Joannes Damascenus, Oratio
demonstrativa, de sacris et venerandis imaginibus, 10, 12 (PG 95,
328D–329A)
Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih koji odbacuju svete
ikone (PG 94, 1231–1420) ‰Joannes Damascenus, Oratio apologetica
adversus eos qui sacras imagines abjiciunt (PG 94, 1231–1420)Š
Jovan Damaskin, Ta~no izlo`ewe pravoslavne vere, III, 8 (PG 94,
1013C) ‰Joannes Damascenus, Expositio accurata fidei orthodoxå, III,
8 (PG 94, 1013C)Š
Jovan Mosho, Duhovna livada (PG 87/3, 2900B) ‰Joannes Moschus,
Pratum spirituale (PG 87/3, 2900B)Š
Kaiser W. C., Exodus, Grand Rapids 1990 (The Expositor’s Bible
Commentary, 2).
Kalantzakhj St. E., To bibliko onoma sthn paterikh ermhneutikh
paradosh, Episthmonikh Epethrida Qeologikhj Scolhj
(Aristoteleio Panepisthmio Qessalonikhj). Tmhma Poimantikhj
2 (1992) 439–471 ‰Kalantzakes St. E., To vivliko onoma sten paterike
ermeneutike paradose, Epistemonike Epeterida Theologikes Scholes
(Aristoteleio Panepistemio Thessalonikes). Tmema Poimantikes 2
(1992) 439–471Š.
Kitzinger E., The Cult of Images in the Age before Iconoclasm, DOP 8
(1954) 94–133.
Kirilo Aleksandrijski, Protiv Nestorija, II, 10 (PG 76, 97B)
‰Cyrillus Alexandrinus archiepiscopus, Adversus Nestorii blasphemias
contradictionum, II, 10 (PG 76, 97B)Š
Kirilo Jerusalimski, Katiheze, IV, 9 (PG 33, 465A) ‰Cyrillus
Hierosolymitanus archiepiscopus, Catecheses, IV, 9 (PG 33, 465A)Š
Kordhj G. D., Morfh kai eikona. H problhmatikh gia th scesh morfhj
kai eikonaj kata touj eikonomacouj kai eikonofilouj, Aqhna
1991 (Kordes G. D., Morphe kai eikona. He problematike gia te schese
morphes kai eikonas kata tous eikonomachous kai eikonophilous,
Athena 1991).
Kornarakhj K., H qeologia twn ierwn eikonwn kata ton osio Qeodwro
ton Stoudith, Katerinh 1998 ‰Kornarakes K., He theologia ton
hieron eikonon kata ton hosio Theodoro ton Stoudite, Katerine 1998Š.
Koutra D., H ennoia thj Eikonoj eij ton yeudo-Dionusion
areopagithn, Epethrij Etaireiaj Buzantinwn Spoudwn 35
(1966–1967) 243–258 ‰Koutra D., He ennoia tes Eikonos eis ton
pseudo-Dionysion areopagiten, Epeteris HeHtaireias Vyzantinon
Spoudon 35 (1966–1967) 243–258Š.
Ladner G., Bild und Wort. Die katechetischen Funktionen des Bildes in der
griechischen Theologie des sechsten bis neunten Jahrhunderts,
Wurzburg 1969.
Ladner G. B., The Concept of the Image in the Greek Fathers and the
Byzantine Iconoclastic Controversy, DOP 7 (1953) 1–34.
Leontije episkop Neapolisa, Iz pete besede o apologiji hri{}ana
protiv Judeja i o ikonama svetih (PG 93, 1597–1612) ‰Leontius
Neapoleos in Cypro episcopus, Ex quinto sermone pro Christianorum
apologia contra Judaeos, ac de imaginibus sanctorum (PG 93,
1597–1612)Š
Lossky V., The Theology of the Image, Sobornost 3 (1957–1958) 510–520.
Louth A., St. John Damascene. Tradition and Originality in Byzantine
Theology, Oxford 2002.
Maksim Ispovednik, Pisma, 28 (PG 91, 621A) ‰Maximus Confessor,
Epistolae, 28 (PG 91, 621A)Š
Mansi G. D., Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio,
XII–XIII, Paris 1901–19022.
Martin E. J. A., A History of the Iconoclastic Controversy, London 1978.
Moorhead J., Iconoclasm, the Cross and the Imperial Image, Byzantion 55
(1985) 165–179.
Nichols A., The art of God incarnate. Theology and image in Christian
tradition, London 1980.
Nielsen E., The Ten Commandments in New Perspective, London 1968.
Nikifor Carigradski, Antiritik protiv Konstantina
Kopronima, I–III (PG 100, 206–534) ‰Nicephorus
Constantinopolitanus Patriarcha, Antirrheticus adversus Constantinum
24 Copronymum, I–III (PG 100, 206–534)Š.
Ostrogorski G., O verovawima i shvatawima Vizantinaca, Beograd
1970, 12 (Ostrogorski G., O verovanjima i shvatanjima Vizantinaca,
Beograd 1970, 12).
Papadopoulou A., H qeologia thj eikonaj sto epikentro tou
dialogou Orqodoxwn kai Agglikanwn, in: Mnhmh Iwannou Eu.
Anastasiou, Qessalonikh 1992, 507–520 (Papadapoulou A., He
theologia tes eikonas sto epikentro tou dialogou Othodoxon kai
Agglikanon, in: Mneme Ioannou Eu. Anastasiou, Thessalonike 1992,
507–520).
Papadopoulou S., Patrologia A, Aqhna 1982 (Papadopoulou S.,
Patrologia `A, Athena 1982).
Papadopoulou Cr., Aitiai kai genikoj carakthr thj eikonomaciaj,
Qeologia 8 (1930) 13 ‰Papadopoulou Chr., Aitiai kai genikos
charakter tes eikonomachias, Theologia 8 (1930) 13Š.
Paparnakhj A., H epiklhsh tou onomatoj tou Qeou sthn Palaia
Diaqhkh, Qessalonikh 2006 (Paparnakes A., He epiklese tou
onomatos tou Theou sten Palaia Diatheke, Thessalonike 2006).
Paparnakhj A., H peri apeikonisewn tou Qeou kai ierwn sumbolwn
antilhyh thj Palaiaj Diaqhkhj (me aformh thn eikonomacikh
erida), Grhgorioj o Palamaj 83 (2000) 4 ‰Paparnakes A., He peri
apeikoniseon tou Theou kai hieron symbolon antilepse tes Palaias
Diathekes (me aphorme ten eikonomachike erida), Gregorios ho
Palamas 83 (2000) 4Š.
Pelican J., The Christian Tradition. A History of the Development of
Doctrine, t. 2: The spirit of Eastern Christendom (600–1700), Chicago
— London 1974.
Petrenko V. I., Theology of Icons. A Protestant perspective (Master of
Theology thesis, Brunel University), London 1997.
Schonborn C. von, L'icone du Christ. Fondements theologiques elabores
entre le 1er et le 2e Concile de Nicee (325–787), Fribourg 1976.
Schwarzlose K., Der Bilderstreit, ein Kampf der griechischen Kirche um
ihre Eigenart und um ihre Freiheit, Gotha 1890.
Sheldon-Williams I. P., The Greek Christian Platonist tradition from the
Cappadocians to Maximus and Eriugena, in: The Cambridge History of
Later Greek and Early Medieval Philosophy, ed. A. H. Armstrong,
Cambridge 1970, 506.
Sideris Th., The Theological Arguments of the Iconoclasts during the
Iconoclastic Controversy, Byzantine Studies 6 (1979) 185.
Siwtou M. A., Qeia eucaristia: ai peri thj Qeiaj Eucaristiaj
plhroforiai thj Kainhj Diaqhkhj upo to fwj thj ekklhsiastikhj
ermhneiaj, Qessalonikh 1955 ‰Siotou M. A., Theia eucharistia: ai
peri tes Theias Eucharistias plerophoriai tes Kaines Diathekes hypo to
phos tes ekklesiastikes hermeneias, Thessalonike 1955Š.
Spuridwnoj D., Peri thj ousiaj kai tou periecomenou thj
Eikonomaciaj, Ekklhsiastikoj faroj 8 (1911) 434–468
‰Spyridonos D., Peri tes ousias kai tou periechomenou tes
Eikonomachias, Ekklesiastikos pharos 8 (1911) 434–468Š.
Stefan |akon, @ivot Svetog Stefana Novog (PG 100, 1120C)
‰Stephanus diaconus Constantinopolitanus, Vita et martyrium
beatissimi et sancti martyris Stephani Junioris (PG 100, 1120C)Š.
Stein D., Der Beginn des byzantinischen Bilderstreits und seine
Entwicklung bis in die 40er Jahre des 8. Jahrhunderts, Munchen 1980.
Stuart J., Ikons, London 1975, 132;
Qeodwrou A., H peri upotaghj qewria (subordinatio) en th arcaia
ekklhsia: Ioustinoj — Wrigenhj, Aqhna 1961 ‰Theodorou A., He
peri hypotages theoria (subordinatio) en te archaia ekklesia: Ioustinos
— Origenes, Athena 1961Š.
Teodor Studit, Protiv ikonoboraca, sedam poglavqa, 1 (PG 99,
489A) ‰Theodorus Studita, Adversus Iconomachos Capita Septem 1
(PG 99, 489A)Š.
Teodor Studit, Antiritik protiv ikonoboraca, I–III (PG 99,
327–435) (Theodorus Studita, Antirrheticus adversus Iconomachos,
I–III (PG 99, 327–435)Š.
Teodor Studit, Pismo Platonu, svome duhovnome ocu, o po{tovawu
ikona (PG 99, 501B, 505B) ‰Theodorus Studita, Epistola ad Platonem
ipsius patrem de cultu sacrarum imaginum (PG 99, 501B , 505B)Š.
Teodor Studit, Pisma, II, 36, 167 (PG 99, 1220A, 1529C) ‰Theodorus
Studita, Epistolarum liber secundus, II, 36, 167 (PG 99, 1220A,
1529C)Š.
Teodor Studit, Opovrgavawe i ru{ewe bogohulnih pesama (PG 99,
461B) ‰Theodorus Studita, Refutatio et subversio impiorum poematum
(PG 99, 461B)Š.
Teodorit iz Kira, Epitoma jereti~kih pri~a, V, 14 (PG 83, 504B)
‰Theodoretus Cyrensis episcopus, Håreticarum fabularum
compendium, V, 14 (PG 83, 504B)Š .
Teofan Keramues, Homilija XX: Nedeqa Pravoslavqa, o svetim
ikonama (PG 132, 440A–441A) ‰Theophanes Cerameus, Homilia XX:
Dominica Orthodoxiae, de sanctis imaginibus (PG 132, 440A–441A)Š.
Tseleggidh D., H carismatikh parousia tou prwtotupou sthn eikona
tou kata thn eikonologia thj Ekklhsiaj, in: Oikodomh kai
 Episkop Jovan: Dijalog ikonoboraca sa ikonopo{tovateqima
marturia. Ekfrasij agaphj kai timhj eij ton Sebasmiotaton
Mhtropolithn Serbiwn kai Kozanhj Kurion Dionusion, t. BÏ, Ko-
zanh 1992, 118 ‰Tselengide D., He charismatike parousia tou pro-
totypou sten eikona tou kata ten eikonologia tes Ekklesias, in: Oiko-
dome kai martyria. Ekphrasis agapes kai times eis ton Sevasmiotaton
Metropoliten Servion kai Kozanes Kyrion Dionysion, t. B, Kozane
1992, 118Š.
Tseleggidhj D., H qeologia thj eikonaj kai h anqrwpologikh shma-
sia thj, Qessalonikh 1984 ‰Tselengides D., He theologia tes eikonas
kai he anthropologike semasia tes, Thessalonike 1984Š.
Tsormpatzoglou P., H fush kai h prooptikh thj eikonomaciaj. Ideo-
logikej epidraseij, stocoi kai skopimothta, Qeologia 66 (1995)
708–710 ‰Tsormpatzoglou P., He physe kai he prooptike tes eiko-
nomachias. Ideologikes epidraseis, stochoi kai skopiomoteta, Theo-
logia 66 (1995) 708–710Š.
Vasilije Veliki, Protiv Evnomija, 1:17, 2:17 (PG 29, 552B,
604C–605A) ‰Basilius Caesareae Cappadociae episcopus, Libri quibus
The dialogue of the iconoclasts with the iconophiles
Bishop Jovan (Puri})
The conflict of the iconoclasts and the iconophiles left
its mark on the entire seventh century and continued into the
eighth and ninth centuries. Under the influence of Islam, an-
cient Greek philosophy, heretical teachings and Islam, and
based on a misinterpretation of the Old Testament law prohib-
iting idolatry, the opponents of the iconophiles accused them
of idolatry. As a result of the struggle with the iconoclasts, the
Church issued its official stand on the notion, essence, nature,
significance and role of sacred handmade icons.
The Christological problem is the main question con-
nected with the phenomenon of handmade icons. The icono-
clasts maintained that the iconic expression of Jesus Christ in-
evitably led to the division of the God-man Person. This was
the fundamental error of the iconoclasts — without any
grounds, they linked the iconic expression of Christ with the
natures of Christ, and not with His Hypostasis. The iconoclasts
unjustifiably believed that the handmade icon was, in essence,
the same as its model (prototype), which led to the heretical
(Docetic) conception of the incarnation of God/Logos.
th
The 7 Ecumenical Council (787) adopted the decree
to show veneration (respect) for holy “icons” of Christ, the
Blessed Virgin, the Angels and the Saintly Men of God. The
Orthodox Christian stand was that “respect for ‘icons’ was
based on the theological and anthropological truth that God
out of love created man ‘in His image’ and that afterwards, in
the Incarnation, God Himself took on the shape of man in
Christ, and thus in the Church was united in the eternal and
immortal union of the image and the Original, the image and
the Archetype”. The iconophiles do not iconically express
Christ's human nature, they express the Hypostasis (the Per-
son), of God/Logos incarnated, that is, the image of the
God-man in Jesus Christ.
The iconoclasts did not accept the natural qualities of
the two natures in the God-man Jesus Christ, in other words,
the possibility of the expression, by means of icons, of
Christ's human nature. Consequently, they were convinced
impii Eunomii apologeticus evertitur, 1:17, 2:17 (PG 29, 552B,
604C–605A)Š.
Vasilije Veliki, Homilija XXIV: Protiv Savelijana, Arija i Ano-
miosa (PG 31, 608A) ‰Basilius Caesareae Cappadociae episcopus,
Homilia XXIV: Contra Sabellianos, et Arium, et Anomaeos (PG 31,
608A)Š.
Vasilije Veliki, O Duhu Svetome, XVIII (PG 32, 149C) ‰Basilius
Caesareae Cappadociae episcopus, Liber de Spiritu Sancto ad S. Am-
philochium Iconii episcopum, XVIII (PG 32, 149C)Š.
Vikentije Lerinski, Komonitorijum, XIV (PL 50, 657) ‰Vincentius
Lirinensis, Commonitorium Primum, XIV (PL 50, 657)Š .
Wright G. E., The Old Testament against its environment, London 1957.
Zhshj Q., Eikonej sthn Orqodoxh Ekklhsia, Qessalonikh 1995 (Zeses
Th., Eikones sten Orthodoxe Ekklesia, Thessalonike 1995).
Zwgrafidh G., Buzantinh filosofia thj eikonaj. Mia anagnwsh tou
Iwannh Damaskhnou, Aqhna 1997 (Zographide G., Vyzantine phi-
losophia tes eikonas. Mia anagnose tou Ioanne Damaskenou, Athena
1997).
that the Divinity could not be represented by means of visual
art. Since Jesus Christ was both God and man at the same
time, according to the iconoclasts' thinking, He could not as
such be depicted on an icon. The expression of Christ's hu-
man nature alone led to the Nestorian, and the representation
of both of Christ's natures led to the Monophysite heresy.
However, the Holy Fathers teach that God/Logos was
indeed incarnated and that He fully assumed human nature in
its totality. Therefore, it follows that by His human nature He
is describable, while His divine nature is indescribable. The
very fact that the God-man Person of Jesus Christ is a histori-
cal fact enables the icon painter to depict Him in an icon.
According to the teachings of the Holy Fathers, there
are two dimensions to the icon: the “natural icon” (fusikh
eikona) or “born” (gennith), and the “handmade icon”, the
icon “according to form” (tecnith or kata mimhsh). By the
“natural Icon” we mean Jesus Christ. The natural Icon is
fundamentally the same as its Original, but it differs from its
Original hypostatically — according to His Divinity, the in-
carnated God/Logos is the natural Icon of God the Father.
The handmade icon can be characterised as the visible link
between the invisible Archetype and the believer. As op-
posed to the “Natural icon” in which the “Archetype” and the
“Icon” are identified essentially as the same, but differ ac-
cording to the “Hypostasis”, the “handmade icon” is identi-
fied with the prototype (archetype) “in terms of form” (in
terms of similarity), while it differs in terms of its essence.
The Christian Orthodox stand is that there is an indivisible
connection between the “Icon“ and the “archetype”, that is to
say, the “image” and its “original model” (of the archetype,
of the original), on the basis of which the “handmade icon”
came into being by imitation. The Icon owes its existence, on
the one hand, to its model, and on the other, the universal
meaning of the icon consists of its relation with the model. In
that sense, holy icons are not the product of art, they are the
reality arising from the incarnation of God/Logos. The union 25
 ZOGRAF 34 (2010) ‰13–26Š
between the original and the image is extended to the “name”
they bear (have). Therefore, the “name” of the icon and the
“icon” rise towards the sacred Archetype — to Christ. Be-
tween the “icon” (“image”) and the “archetype” there is only
a similarity but not a sameness, that is, the “icon” (image)
and the “original model” (original) are not identified as the
same thing, because the iconic expression does not refer to
the nature of the God-man of Jesus Christ, but to His image.
Also, there is no natural union between the Divinity of Christ
and His handmade icon, there is a hypostatic resemblance
between Christ and the icon of Christ. God consecrates the
icon with His immaterial energies, through which (icons)
Christians receive the sacred blessing of God. There is, there-
fore, a fundamental difference between the handmade icon,
that is, the material from which it is made, and the person that
is expressed in it, while there is a hypostatic sameness be-
tween the person, and the “name” (which the icon bears) and
the archetype. The expressed person (personality) embodies
26
the religious truth which the icon depicts (sheds light on).
The skill, with which the handmade icon is made, has the role
of a means whereby the Christian attains knowledge about
the real and true existence of the model (the original), with
whom he communicates spiritually.
Therefore, there is a fundamental difference between
the Christian Orthodox and the iconoclastic notions of the
icon. The iconoclastic rejection of the vital relation between
the icon and the model led to the alienation of the Personality
of Jesus Christ as the Model (Prototype) from the handmade
icon of Christ, and so the icon became autonomous (separate)
from the Personality of Jesus Christ and the iconoclasts con-
sidered it to be an idol. One may conclude that the icono-
clasts rejected sacred icons and considered them as idols, be-
cause they maintained the notion of Jesus Christ in a Docetic,
that is, a heretical way.