UNIVERZITET U SARAJEVU

FILOZOFSKI FAKULTET
KATEDRA ZA ARHEOLOGIJU

Nekropola stećaka na Pavlovcu

(esej)

Studentice: Ilma Duraković Mentori: prof.dr. Emir O.Filipović,

Nastasja Babić Almir Peco, MA

Sarajevo, 2020.

1
 Tema ovog eseja je nekropola stećaka na Pavlovcu. U ovom radu ćemo se osvrnuti na to
što su stećci uopće, kakav im je značaj na prostorima Bosne i Hercegovine. S tim u vezi, ovaj rad
se uglavnom bazira na srednjovjekovnu nekropolu stećaka na Pavlovcu.

U blizini Sarajeva, tačnije na brežuljku Pavlovac izduženog ogranka brda Križ, do 1980.
godine se nalazila nekropola stećaka u položaju na redove. Te godine se dešavaju radovi na
dislokaciji nekropole i djelimično se arheološki iskopavaju. Stećci sa Pavlovca su prebačeni u
Lukavicu. Naučno zanimanje za ovu nekropolu je znatno starije i datira od 1881. godine kada ju
je obišao dr. Ivan Zoch i utvrdio da se nalazi oko 100 stećaka. Na sjeveroistočnom dijelu
nekropole preostalo ih je 40, od kojih je sačuvano njih 31 u cjelosti i 9 fragmenata.
Najzastupljeniji su sanduci (21) od kojih je jedan sa postoljem, sljemenjaka na dvije vode je 8, a
na četiri noge su 2 primjera. Zbog broja i oblika stećaka na nekropoli Pavlovac, donio se
zaključak da je ona pripadala istaknutim ličnostima. Stećci su obrađeni ujednačeno, ali na dva se
vidi brižljivija tehnika izrade koja je upotpunjena tehnikom glačanja. Hronologija ovih stećaka se
kreće između XIV. i druge polovine XV. vijeka. Raspored ukopa daje posebnost ovom nalazištu,
a to se odnosi na ukop pokojnika ispod stećaka u kamenim i drvenim sarkofazima, devet
pokojnika u kamenim, a petnaest u drvenim. U nekropoli na Pavlovcu ispod stećka je iznešen
drveni sarkofag koji je označen kao grob Pavla Radinovića. Pokojnik je ima oko 50 godina i bio
je sahranjen u drveni sanduk koji je izrađen od polovice punog hrastovog drveta. Nakon njegovog
ubistva u Kraljevoj Sutjesci 24. VIII. 1415. godine, njegovo tijelo je u Vrhbosnu prenio Vlatko
Tumurlić. Prema analizi 11 kostura iz grobova na Pavlovcu, riječ je o autohtonom etničkom
elementu sa naglašenom robusnošću oba spola, koji odlikuje dinarski antropološki tip bez
primjesa i upliva drugih antropotipoloških elemenata, istom tipu pripadaju i pokojnici ukopani na
mjestu Stećci u Raškoj Gori kod Mostara i na dvjema nekropolama stećaka u dolini Ričice kod
Imotskog. Na lokalitetu Pavlovac se nalaze stećki sa natpisima i lijepom ornamentikom koji
pripadaju vlasteli ili najužem vlasteoskom krugu.

Nadgrobni spomenik u srednjem vijeku na prostoru Bosne i Hercegovine se naziva stećak.

Osnivanjem Zemaljskog muzeja u Sarajevu i pokretanjem njihovog godišnjaka - Glasnika 1888.
godine nastaje novi period proučavanja stećaka.1

1
Šefik Bešlagić, Stećci i njihova umjetnost, Zavod za izdavanjeudžbenika, Sarajevo, 1971, str. 18.

2
 Najveći primjerak je stećak koji se pripisuje knezu Pavlu Radenoviću u okolini Sarajeva.
Dimenzije stećka su: dužina 250 (pri vrhu 264), širina 156 (pri vrhu 167), visina 123 (do
sljemena 157) cm. Dimenzije podnožja su 300x219x85 cm. Volumen mu iznosi 11,40 m3, a
težina 31920 kg.2Ovaj stećak se ubraja u oblik ležećih stećaka, tj. sljemenak sa postoljem.
Njegovo postolje je klesano od posebnog komada kamena, a nekada je homogeno sa glavnim
dijelom spomenika, a na odvojenom postolju je obično izdubljena plića pravougaona površina, da
bi stabilnije stajao. To nije jedina njegova funkcija, on je također važan dio spomenika, zbog
čega se kleše u velikim dimenzijama sanduka, a ponekad se čak i ukrašava i doprinosi viziji kuće,
crkve-mauzoleja.3

Stećci se prvi put spominju u putopisu Benedikta Kuripešića 1530. godine. 4 Kuripešić
nailazi na selo Lađevine kod Rogatice i na nekropolu stećaka koji su veliki i lijepo isklesani. Dva
primjerka imaju natpise, opisao je stećke, kao i njihove natpise. Do pojave novih podataka o
stećcima prošla su više od dva vijeka. Osnivanjem Zemaljskog muzeja u Sarajevu i
pokretanjem njihovog godišnjaka - Glasnika 1888. godine nastaje nov period proučavanja
stećaka.5Nekadašnja Bosna uključila je najizrazitiju matičnu oblast stećaka, koja podrazumijeva
Bosnu, Hercegovinu, dio Dalmacije i Primorja i dio Crne Gore. 6 Najveća gustina nekropola
konstatirana u južnom, kraškom pojasu teritorije stećaka, koji obuhvata jugozapadnu Bosnu, dio
Dalmacije, zapadnu i istočnu Hercegovinu, njoj susjedni dio jugoistočne Bosne i dio Crne Gore, a
u sjevernom pojasu sa centralnom i istočnom Bosnom i zapadnom Srbijom uz Drinu. Najstariji
oblik stećka su položeni i uspravni monoliti, pri tome oni su najjednostavniji i
najrasprostranjeniji.

Glavno i najveće područje rasprostiranja stećaka je Bosna i Hercegovina. Najveći broj

stećaka se nalazi u hercegovačkim opštinskim područjima, a po broju se ističu opštine Nevesinje i
Konjic, koje imaju preko 3000 primjeraka.7

Popis stećaka i nekropola se vršio u nekoliko navrata, ali najrealnija dugogodišnja akcija
je ona koja se završila 1969.godine. Prema popisu broj stećaka u Bosni i Hercegovini ukupno je

2
Isto, str. 99.
3
Isto, str. 98.
4
Benedikt Kuripešić je bio putopisc iz Štajerske koji je živio u 16.vijeku.
5
ŠefikBešlagić, Stećci i njihova umjetnost, Zavod za izdavanje udžbenika, Sarajevo, 1971, 13.
6
Isto, str. 19.
7
Š. Bešlagić, str. 68.

3
brojio 58.547 primjera sa 2.612 lokaliteta, ali kroz deset godina se taj broj povećao za 75
nekropola (lokaliteta) sa ukupno 1.046 primjera stećaka.8

Slika 1. Rasprostranjenost stećaka na prostoru Bosne i Hercegovine

8
Isto, str. 66.,što znači da sada BiH broji 59.593 stećka.

4
 Lokalitet Pavlovac se nalazi pored Trebevića na koti 630 u JI uglu Sarajevskog polja. Oko
1,5 km južnije, na koti 784, koja se zove Križ, nalazio se kamenolom iz kojeg je vađen kamen za
stećke i kamene sarkofage.9Ostaci nekropole stećaka su zauzimali prostor od oko 4500 m², od
čega je glavni dio nekropole zauzimao površinu od oko 3000 m².10

Zaštitna arheološka iskopavanja nekropole stećaka na lokalitetu Pavlovac su izvršena

1980. godine. Sproveo ih je Gradski zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i
prirodnog nasljeđa u Sarajevu. Ova nekropola je zaštićena 1977. godine te se nalazi u registru
nepokretnih spomenika kulture pod registratornim brojem 147. Zavoda.11

Pored iskopavanja nekropole na Pavlovcu obavljena su i sistematska rekognosciranja

šireg područja oko ovog lokaliteta, odnosno na području opštine Novo Sarajevo; Toplik,
Lukavice, Tilave i Kasindola, kao i Ilidža i Pale. Cilj tih rekognosciranja jeste da se dobije što
bolja slika o izgledu, tipologiji i položaju srednjovjekovnih nekropola na ovim područjima,
najviše zbog podataka o Pavlovcu. Ekipu Zavoda 1980. godine činili su Snježana Mutapčić,
Gološ Dženana (saradnik za graditeljsko nasljeđe arhitekta) i Lidija Žeravica. Lokalitet se
istraživao u 3 etape:

1. Etapa sa pripremanjem terena za tehničko snimanje nekropole, te

obilježavanje i fotografisanje stećaka,
2. Etapa je podrazumijevala pomijeranje stećaka na samom lokalitetu, čime
su istraživani grobovi, i
3. Etapa u kojoj su stećci prebačeni sa Pavlovca na privremenu lokaciju
(vojna kasarna u Lukavici).12

Nekropola stećaka je bila u tipičnom položaju na redove na uzvišenom zaravnjenom

brežuljku Pavlovac. Pronađeno je 40 fragmentiranih stećaka na sjeveroistočnom dijelu
srednjovjekovne nekropole. Stećci su imali oštećenja nastala potkopavanjem, prevrtanjem,
pomjeranjem i sl.13

9
L. Žeravica, GZM 1982., str.179
10
Isto, str.179
11
S. Mutapčić, GZM 1982., str.167
12
Isto, str.168
13
Isto, str.168

5
 Na osnovu oblika najzastupljeniji su visoki sanduci (sveukupno 21 stećak). Ustanovljeno
je da većina ima visinu preko 100 cm. Veći broj je orijentisan u pravcu Z-I, sa ukopanima čije su
glave okrenute na zapad a lica prema istoku.14

Obrada kamena i tehnika klesanja su izvedeni sličnim kvalitetama na svim stećcima osim
br. 1 i br. 17, koji su imali finiju obradu. Vrsta kamena je krečnjak sive boje.

Nekropola Pavlovac je po broju i po oblicima najvažnija nekropola od 25 istraženih

nekropola stećaka iz okoline, te se smatra da pripada nekim istaknutijim ličnostima svoga doba.
Promatranjem pozicije stećaka utvrdilo se da se radi o vremenskim i rodbinskim vezama, kao i
hijerarhijski, pokopanih članova jedne velike srednjovjekovne zajednice koje su pripadale ovoj
nekropoli.

Datacija je neprecizna, međutim gornja granica starosti nekropole Pavlovac aludira na

sredinu 15. stoljeća. „Pošto je većina stećaka na Pavlovcu u bloku sanduka, a 'najstariji
neukrašeni sanduci, uopšte, označeni su natpisima iz sredine XIV vijeka', može se doći do
relativnog hronološkog raspona stećaka sanduka i sljemenjaka sa Pavlovca u period od sredine
XIV do prve polovine XV vijeka.“15

Slika 2. Plan nekropole na Pavlovcu

14
Isto, str.170
15
S. Mutapčić, GZM 1982., str.170,171

6
 Na cijeloj površini nekropole Pavlovac otkopano je 25 grobova. Raspored i položaj
skeleta u grobovima ne izdvaja ovu nekropolu od ostalih srednjovjekovnih groblja u Bosni i
Hercegovini. Vrijedno spomena jeste da u nekoliko grobova nekropole pokojnici su bili položeni
u kamene ili drvene sarkofage i kovčege, što je jedinstvena pojava u BiH.16

Sahranjivanje pokojnika je izvođeno samo u jednom horizontu što dovodi do pojave

masovnih grobnica. Dubina raka je zavisila od materijala od kojeg je pravljena grobnica, u ovom
slučaju se radi o crvenoj ilovači. Dno kamenih grobnica je uglavnom bio na dubini oko 1,00 do
1,30 m. Što se tiče drvenih sarkofaga koji su izdubljeni u obliku čovječjeg tijela, oni su bili na
dubini od 2,40 do 2,60 m.

Kameni sarkofazi su pronađeni u 10 grobova. Rađeni su od različitog kamena, bili su

različitih oblika i izrade, međutim kod svih se vidi trud majstora da unutrašnji dio bude što
dotjeraniji. Vanjski dio nije bio previše ukrašavan, što dovodi to zaključka da je sarkofag bio
ukopan u zemlju prije nego što je pokojnik polagan u njega. Svi kameni sarkofazi su imali
pokrivne ploče od krečnjaka ili lapora koji su bili raznih debljina.17

Na Sarajevskom području je pronađeno par primjera kamenih sarkofaga. Dva sa

Marijinog Dvora na lokalitetu 'Vasiljeva bašta'. Staklena čaša, koja je pronađena u jednom od ta
dva sarkofaga, se datira na prelaz 14. u 15. stoljeće. Treći sarkofag je pronađen ispred zgrade
Izvršnog vijeća SRBiH, a četvrti koji je koritastog oblika je pronađen na Stupu.18

„Kameni sarkofazi izdubljeni koritasto ili u obliku čovjeka nađeni su isključivo na

području BiH (karta). Najsjeverniji nalaz je konstatovan u Divičanima kod Jajca. Na lokalitetu
Potkrižnica pri vađenju pržine na dubini oko 0,80m otkrivena su dva kamena sarkofaga
izdubljena u obliku čovječjeg tijela. (...).“19

Analiza podataka o otkopanim kamenim sarkofazima zaključuje da se oni pojavljivaju

isključivo na teritoriji srednjovjekovne Bosanske države i da se vežu za groblja sa stećcima.

16
L. Žeravica, GZM 1982., str.186
17
Isto, str.187,188
18
Isto, str.189
19
Isto, str.189

7
 Drvenih sarkofaga i kovčega na Pavlovcu je otkriveno 14, te im je nemoguće utvrditi
oblik, jer su ostali samo amorfni ostaci. Dva groba su imala dokaze čija je unutrašnjost bila
izdubljena u obliku čovječjeg tijela. Bili su izrađeni od hrastovog faga i imali su izdubljene
poklopce. Izrada je gruba irustikalna. Jedan drveni sarkofag koji je ležao u centralnoj grupi
spomenika na nekropoli ispod stećaka je jedinstven nalaza na cijeloj teritoriji srednjovjekovne
Bosnaske države, a i šire. Radi se o obliku masovnog sanduka, odnosno sanduk sa krovom na
dvije vode (imitacija duguljaste kuće). Krov sarkofaga je težak jer je rađen od punog hrastovog
drveta, zbog čega je na dno rake položeno kamenje radi stabilnosti.20

Slika 3. Kameni sarkofazi

Vrijedno je spomenuti ukopavanje bosanskih velmoža i kraljeva u mauzolejima i grobnim

kapelama sa stećcima nad grobom krajem 14. i početkom 15. vijeka. „Takav slučaj imamo u
crkvi u Milama, u kojoj je sahranjen kralj Tvrtko 1391. godine. Nad kraljevskim grobom se
nalazio dobro obrađen stećak.“21

20
L. Žeravica, GZM 1982., str.192,193
21
Isto, str.193

8
 Slika 4. Skelet u kamenom sarkofagu

Nekropola na Pavlovcu se veže za način sahranjivanja bosanskog feudalnog sloja.

Također vezana je za feudalnu porodicu Pavlovića. Postoji pretpostavka da je u nekropoli
sahranjen knez Pavle Radenović. „O njegovoj smrti postoji podroban izvješataj, u kojem su važne
dvije činjenice: da je knezu Pavlu prilikom ubistva na Parenoj poljani kod Kraljeve Sutjeske 24.
VIII 1415. odsječena glava i da je Vlatko Tumurlić prenio njegovo tijelo u Vrhbosnu.“ Iznesene
su činjenice da je u drvenom sarkofagu sahranjen knez Pavle, i to: mjesto grobnice u okviru
nekropole, obliku i dubina grobnice, starost pokojnika, šest dubrovačkih dinara kao prilog u
grobu i pozlata nađena na kostima lubanje.22

Što se tiče priloga u grobovima na Pavlovcu, pronađeni su ostaci odjeće, tekstila, kože,
dugmad, dijelovi pojasa, dubrovački dinari i fragment staklene čaše.

22
L. Žeravica, GZM 1982., str.193

9
 Slika 5. Upletena traka iz groba 8 Slika 6. Dinari kao prilozi iz grobova

„Nalazi u grobovima, staklo, novac i brokat, kao i sami masivni sarkofazi i stećci nad
njima dokaz su procesa društvene diferencijacije, kao i izlaska feudalne klase iz kulturne
izolacije. Taj proces se poklapa sa punom vladavinom dinastije Kotromanića i obrazovanjem
samostalnih oblasti feudlanih gospodara u srednjovjekovnoj Bosanskoj državi. Feudalci koji su
do tada bili skromni plemići zahvaćeni su novim otvorenim kulturnim i političkim tokovima. (...)
nastanak, zaltno doba i nestanaka sahranjivanja ispod stećaka poklapaju se sa usponom, punom
vladavinom i postepenim nestankom srednjovjekovne Bosanske države. Prema tome, i grobnice,
kameni i drveni sarkofazi koji su nađeni ispod nekropole stećaka i hronološki se uklapaju u kraj
XIV i u XV vijek, mogu se smatrati jednom od specifičnosti ovog područja. Takve grobnice nisu
do sada nađene na Jadranskoj obali, kao ni istočnije od Drine.“23

Slika 7. Bobak iz grobova

23
L. Žeravica, GZM 1982., str.198,199

10
 Slika 8. Karta rasprostranjenosti kamenih sarkofaga u BiH

Većina sela je nastala u doba bosanske nezavisnosti ili u prvo doba Turske uprave. Da je
naselje ovdje bilo u doba bosanske nezavisnosti potrvđuju srednjevjekovna groblja. Za neka sela
postoji i pismena potvrda da su postojala u ovo doba kao što su Kovači, Glavogodina,Blažuj i
Rakovica.24Dok za neka postoje narodna predanja. Tako se za Kobilj-Do i Tilavu priča da su bila
sela kneza Pavla, Vojkovići Vojka, Reljevo Relje Bošnjanina, Railovac vojvode Raila, itd. ''Taj
Pavle je živio u Kobilj-Dolu, gdje mu je bila kula sa tamnicom na Kacovini, gdje je danas
Nikšića kuća, koje se mjesto i sad poznaje. Njegov je bio Kobilj-Do, Toplik i Tilava.''

Stećak isklesan od jednog kamena u obliku sarkofaga ima postolje koje čuva da se ne
prevrne ili ne potone u zemlju. Mnogi se čude zbog veličine kamena, kako je nađen toliki, kako
je otesan i kako je donešen na to mjesto.25
24
Ova sela u svom putopisu pominje Kuripešićkoji je tuda prošao 1530.godine. Još je starije selo Kotorac, jer je
ostatak starog grada Kotora, koji pominjejoš Konstantin Porfironenit.
25
Od ovog groblja za 1 km, na brdu Busovači, imaju isto dva stećka postavljena radi spomena da se zna dokle je
došao prvi jaram volova koji su vukli veliki stećak.

11
 U blizini sela Toplika, nalazi se ovaj poznati ogromni stećak, monolit, najteži od svih u
Bosni poznatih nadgrobnika26za koji se smatra da je pod njim zakopan Pavle Radinović, poznati
bosanski velikaš, koji je pao kao žrtva urote kralja Ostoje i Sandalja 1415. godine gdje je ubijen
blizu Sutjeske i prema izvještaju dubrovačkog poslanika Gundulića prenesen u Vrhbosnu. 27Otac
Pavla Radinovića zvao se Jablanić, dobio je prezime po svome ocu Jablanu i imanje na kojem je
živio dobilo je svoje ime Jablanovo, kraj Toplika. 28U Topliku ima temeljnih ostataka nekog
starinskog zdanja, za koje se smatra da je bio dvor Pavla Radinovića, a isto tako u bliskom selu
Kobilj-Dolu, današnjem Kasindolu, na lokalitetu Kacovina govori se da je na njemu bio Pavlov
dvor.29Naselje u selu Jablanovu je bilo dosta starije od vremena kneza Pavla i njegova sina,
velikog vojvode Radoslava, vidi se po tome što nigdje u blizini nisu ostale ruševine dvora ili
grada, kakvih imamo iz vremena vlasti obojice, kao iz njihovog glavnog grada Borača. 30 To znači
da je u Jablanovu bio drveni dvor, običan kao iz XIV. vijeka kod obične vlastele, kakav je isti bio
i stariji dvor Pavlovića u selu Borču. 31Iz ovoga se može zaključiti da ni knez Pavle ni njegovi
nasljednici nisu u Lukavici imali ličnih posjeda, već samo rodbinskih, a i da nisu imali interesa za
zadržavanje ovdje.32

Pavlovići su posjedovali znatan broj vlastelinskih dvoraca i gradića, kao što su krenuvši
od Sarajevskog Polja u zapadnom dijelu tragove nekog dvorca iznad lokaliteta Dvor, idući prema
istoku Vrhbosnu, pa Hodidid, Stari Grad, Grad u Gornjim Palama, Pavlovac, Brodar, Dobrun,
Višegrad, sjeverno s desne strane Drine Hrtar, Rakov Grad, itd.33

Veliko srednjovjekovno groblje na Pavlovcu kod Toplika, na kojem se nalazilo preko 100
stećaka, koji su raznešeni, pa se samo jame vide, nalazi se jedan ogroman stećak isklesan u obliku
sarkofaga. Dimenzije sarkofaga dužine podnožja su 2.51 m, širina 1.57 m, a visina 1.61 m;
dužina na krovu je 2.64 m, širina 1.64 m; kosa stranica na krovu-90 cm ; visina pobočne stranice
je 1.24, a središnja stranica je 1.58 m visoka ; podnožje mu je dugačko 2.95 m, široko 2.20 m, a

26
Pretpostavlja se da mu je težina oko 31600 kg, uzimajući težinu jednog kubičnog metra kamena od kog je
napravljen, radi njegove gustoće, 2800 kg.
27
Skarić: Sarajevo i njegovaokolina, Sarajevo 1937, str. 34.
28
Mazalić:Kraći članci i rasprave, GZM, Nova serija 1949-1950, Sveska IV-V, Sarajevo, 1950,str. 220.
29
Truhelka, Gazi Husrefbeg, str. 124
30
Mazalić: Borač, str. 51.
31
Isto, str. 86.
32
Mazalić
33
ĐokoMazalić, Borač, bosanski dvor srednjeg vijeka, Glasnik Hrvatskih zemaljskih muzeja u Sarajevu, Sarajevo,
1942, str. 41.

12
debelo 75 cm. Ovaj stećak se znatno ističe među ostalim na Pavlovcu i spada u u grupu najvećeg
nadgrobnog kamenja u BiH. Na jednoj strani je podnožje upalo u zemlju, a drugu stranu su
potkopali kopači blaga, a u takvom stanju ga je pronašao dr. Ivan Zoch34 već 1881. godine.35

Slika 9. Stećak br. 17, desno br. 16

Grob, prema narodnim pričama, pripada knezu Pavlu, pa je taj brežuljak prema njemu i
prozvan Pavlovcem.

Pavlovići su među svojom vlastelom imali i srodnika, što bi mogao biti razlog što je knez
Pavao, sin Rađenov, sahranjen 1315. u župi Vrhbosni, na brdu Pavlovca iznad Kobilj-Dola. 36Ako
nekropola na Pavlovcu nije pripadala najbližoj Pavlovoj rodbini, pripadala je nekoj daljoj, ali
krvnoj rodbini, tako da bi se moglo smatrati da je Pavle sahranjen na svojoj baštinskoj zemlji.37

LITERATURA:

1. Bešlagić, Šefik, Stećci i njihova umjetnost, Zavod za izdavanje udžbenika,

Sarajevo, 1971.
2. Lovrenović, Dubravko, Stećci: bosansko i humsko mramorje srednjeg vijeka,
Rabic, 2009.

34
Dr. Ivan Zoch, prvi director sarajevske gimnazije putujući 1881. godine sa đacima u naučne svrhe pronašao stećak
na Pavlovcu
35
Slika br. 6 je prikaz stanja stećaka kakve ih je dr. Ivan Zoch zatekao.
36
VladislavSkarić, str. 50
37
VladislavSkarić, str. 51

13
3. Miletić, Nada, Stećci – umetnost na tlu Jugoslavije, Izdavački savez Jugoslavija,
Beograd, 1982.
4. Skarić, Vladislav, Izabrana djela, Sarajevo i njegova okolina od najstarijih vremena do
austrougarske okupacije, Knjiga I, Veselin Masleša, Sarajevo, 1937
5. Pop Stjepo i Trifković, Vladimir, Naselja srpskih zemalja, Etnološki zbornik SKA, Knjiga
V, Beograd, 1908.
6. Mandić, Mihovil, Postanak Sarajeva, Narodna starina, Zagreb, 1927.
7. Mazalić, Đoko, Borač,bosanski dvor srednjeg vijeka, Glasnik Hrvatskih zemaljskih
muzeja u Sarajevu, Državnatiskara, Sarajevo, 1942.
8. Mazalić, Đoko, Kraći članci i rasprave, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Nova
serija 1949-1950., Sveska IV-V, Sarajevo, 1950.
9. Mutapčić, Snježana, Pavlovac (nekropola stećaka), Glasnik Zemaljskog muzeja u
Sarajevu, Arheologija, Nova serija, Sveska 37, Sarajevo, 1982.
10. Žeravica, Lidija, Grobovi ispod stećaka na Pavlovcu kod Sarajeva, Glasnik Zemaljskog
muzeja u Sarajevu, Arheologija, Nova serija, Sveska 37, Sarajevo, 1982.
11. Truhelka, Ćiro, Gazi Husrefbeg, njegov život i njegovo doba: sa 56 slika u
tekstu i jednom tablom, Zemaljska štamparija, Sarajevo, 1912.

14