EBE – 323

ELEKTRONĠK III
DENEY FÖYÜ

Öğrencinin

Adı Soyadı :

Numarası :

Lab. Grubu ve Günü :

Laboratuar Sorumlusu : ArĢ. Gör. Eda AKMAN

2011
 2

LABORATUAR GENEL KURALLARI

1. Her öğrenci uygulama dersinin başlama saatini takip eden 5 DAKİKA içerisinde
laboratuarda hazır bulunmak zorundadır.
2. Her öğrenci, deneyini daha önceden belirlenen gruplar halinde yapacaktır.
3. Deney masalarında bulunan numaralandırılmış cihaz ve aletler, deneylerin düzenli
yapılabilmesi için KESİNLİKLE yer değiştirmeyecektir.
4. Her grup, kendisine tahsis edilen masa ve masada bulunan cihaz ve aletlerden
sorumludur; deneye başlamadan önce alet ve cihazların sağlamlık kontrolünü yapacak
ve sonra deneye başlayacaktır.
5. Her grup deney malzemelerini ve deneyi kuracakları breadboardları kendileri
getirecektir. Deney malzemeleri olmayan grup o deneyden başarısız sayılacaktır.
6. Her grup deney bitiminde, masasında bulunan alet ve cihazların sağlamlık kontrolünü
yapıp, masasını ve sandalyesini düzelttikten sonra ilgili öğretim elemanına bilgi
verecek ve laboratuardan çıkacaktır.

DENEY SIRASINDA UYULACAK KURALLAR

1. Her öğrenci yapacağı deneye teorik olarak hazır gelecektir.

2. Her öğrenci deneye aktif olarak katılacaktır.
3. İlgili öğretim elemanı tarafından, deney öncesinde, sırasında ve sonrasında öğrencilere
sorular sorulacak alınan cevaplar değerlendirmeye tabi tutulacaktır.
4. Hazırlanan deney raporu ilgili öğretim elemanına ( en geç bir sonraki deneye kadar )
onaylatılacaktır. Deneye katılmayan öğrencinin raporu dikkate alınmayacaktır.
5. Onaylatılan deney raporları dönem sonunda eksiksiz olarak dosyalanmış veya spiral
yapılmış şekilde teslim edilecektir.
6. Yönetmelik gereği deneylerin en az %80 ine katılmayan öğrenci başarısız sayılacaktır.
7. Laboratuarda daha sonra ilan edilecek tarihlerde teorik ve uygulama sınavları
yapılacaktır.
 3

KENWOOD CS-5270 (100 MHz) SERĠSĠ OSĠLASKOBU KULLANIMI ĠÇĠN

GEREKLĠ BĠLGĠLER
1-) Katot IĢın Tüpü (CRT): Aktif gösterge ekranının yüzeyi, dikey eksen boyunca 10
mm‟lik 8 tane eş aralığa bölünmüştür. Yatay eksen de 10 mm‟lik 10 tane eş aralığın
bölünmesinden oluşmuştur. Tüp ekranının üzerine işlenen her bir integral parseli ile (işaret),
ölçümdeki hata oranını en aza indirgemektedir. Bir de katot ışın tüpünün sol tarafında geçen
zamanı ölçmek için yüzdelik gösterge vardır.
2-) Güç Anahtarı (ON/OFF): Basma tipi anahtar güç anahtarını kapatır ve açar. Düğmeye
bastığımızda osilaskop açılır (ON), düğmeye tekrar bastığımızda ise osilaskop kapanır (OFF).
3-) Gösterge Lambası: Osilaskop açıkken led lambası yanar.
4-) Ölçek Aydınlanma Kontrolü: CRT ekranının yüzeyinde bulunan parsellerdeki
aydınlanmayı kontrol eder.
5-) R/O INTEN Kontrolü: Ekran üzerinde gösterilen veri değerlerinin parlaklığını kontrol
eder.
6-) ĠĢaret Rota Kontrol: İşaret çizgisinin eğimini kontrol eder. Çizginin eğimi, dünyanın
manyetik alanı gibi dış etkilerden ötürü değişecektir. Donanımın içinde olan vidayı kullanarak
işaret çizgisi yatay eksene göre ayarlanır.
7-) Netlik Ayarı: En net görüntüyü elde etmek için kullanılır.
8-) Yoğunluk Kontrolü: İşaret çizgisinin parlaklığını ayarlamak için kullanılır.
9-) CAL Terminali (Kalibrasyon Ucu): Kalibrasyon için gerekli gerilim terminalidir.
Probları ayarlamak için kullanılır. Çıkış pozitif kutuplu 1 Vp-p yaklaşık 1 KHz kare dalgadır.

10-) (GND) Ucu: Diğer parçalarla beraber genel topraklama için kullanılır.
11-) V. Mod Seçicisi: Dikey eksendeki işlem modlarını seçmekte kullanılır.
CH1: CH1 giriş sinyali CRT‟nin üzerinde gösterilir.
ADD: CRT üzerinde gösterilen CH1 ve CH2 sinyallerinin cebirsel toplamıdır. Eğer CH2 INV
olarak ayarlanırsa CH1 ve CH2‟den gelen sinyaller arasındaki farklılıkları gösterir.
CH2: CH2 giriş sinyali CRT‟nin üzerinde gösterilir.
CH3: CH3 giriş sinyali CRT‟nin üzerinde gösterilir.
ALT / CHOP: ALT ve CHOP modlarını seçer. ALT modunda giriş sinyalleri her periyotta
değişken olarak çoklu işaret modunda gösterilir. CHOP modunda giriş sinyalleri değişken
olarak yaklaşık 250 KHz (çiftli işaret işleminde) tekrarlı oranda (periyot zamanı
önemsenmeden) gösterilir.
 4

Şöyle bir açıklama ekleyebiliriz:

DeğiĢken (ALT) ve Chop (CHOP) Modları:

Bu modları kullandığımızda çoklu işaret işlemleri boyunca ekran, zamana göre
bölümlere ayrılmış olur. CHOP modunda her kanal her periyotta zamana göre bölünür.
Normal oalrak bu çeşit ölçüm hem periyot oranı 1 ms/div den hem de titreşmenin oldukça
fark edildiği düşük tekrarlı oranlarda gerçekleştirilir. Değişken moda, her kanal diğerinden
sonra gösterilir. Böylece her kanal daha anlaşılır şekilde görünür. Normal olrak daha hızlı
periyotta çalıştırılır.
12-) VOLTS/DIV Kontrolü: CH1 den gelen sinyal, dikey eksen zayıflatıcı ile kontrol edilir.
VOLTS/DIV 1-2-5 adımda anahtarı kontrol eder. Kalibre edilmiş dikey eksen duyarlılığı V.
VARI‟dan CAL pozisyonuna ayarlanarak elde edilmektedir. X-Y işlemlerinde VOLTS/DIV
konrolü Y ekseninin zayıflatılmasında kullanılır.
13-) DeğiĢken (V. VARI) Kontrolü: CH1 dikey eksen duyarlılığının ince ayarını yapmayı
sağlar. VOLTS/DIV kontrolü ile kurulur. Zayıflatıcı tamamen saat yönüne (CAL
pozisyonuna) çevrilerek kalibre edilir. X-Y işlemlerinde değişken kontrolünün yapılmasını
sağlar.

14-) Pozisyon Kontrolü: CRT üzerinde gösterilen CH1 dalga şeklinin dikey pozisyonunu
ayarlar. X-Y işlemleri boyunca Y ekseninin pozisyon kontrolü olarak kullanılır.
15-) AC-GND-DC Anahtarı: Giriş sinyalinin bağımlı modlarında CH1 dikey eksenini seçer.
AC: Giriş sinyalleri AC bağımlıdır ve DC bileşenleri kaldırılmıştır. Eğer 1:1 koaksiyel kablo
kullanılırsa düşük frekanslı sinyal 3 dB veya 5 Hz den daha az seviyeye düşer.
GND: Dikey yükseltecin girişi topraklanır. Bu şekilde toprak potansiyelinin kontrol
edilmesine olanak sağlar. Giriş direnci toprağa bağlı olarak 1 MΩ‟dur. Giriş sinyalleri
topraklanmayacaktır.
DC: Giriş sinyalleri DC bağımlıdır. Böylece DC bileşenleri olan sinyallerin gözlenmesine
olanak verir. Anahtarlar, X-Y işlemleri boyunca Y ekseninin giriş terminali olarak kullanılır.
16-) CH1 GiriĢ Ucu: CH1 dikey eksen giriş terminalidir. X-Y işlemleri boyunca Y ekseninin
giriş terminali olarak kullanılır.
 5

17-) VOLTS/DIV Kontrolü: CH2 dikey eksen zayıflatıcısıdır. CH1 VOLTS/DIV kontrolü
ile aynı fonksiyonlara sahiptir. X-Y işlemleri boyunca X ekseninin zayıflatılmasında
kullanılır.
18-) DeğiĢken (V. VARI) Kontrolü: CH2 dikey eksen zayıflatıcısının ince ayarında
kullanılır. CH1 V. VARI kontrolü ile aynı fonksiyonlara sahiptir. X-Y işlemleri boyunca X
ekseninin ince zayıflatma ayarı için kullanılır.

19-) Pozisyon Kontrolü: CRT üzerinde gösterilen CH2 dalga şeklinin dikey pozisyonunu
ayarlar. X-Y işlemleri boyunca Y ekseninin pozisyon kontrolü olarak kullanılır.
20-) AC-GND-DC Anahtarı: CH1 AC-GND-DC kontrolünde belirtilen işlemlerin aynısını
CH2 için yapar. X-Y işlemleri boyunca X ekseninin giriş seçicisi olarak kullanılır.
21-) CH2 GiriĢ Ucu: CH2 dikey eksen giriş terminalidir. X-Y işlemleri boyunca X ekseninin
giriş terminali olarak kullanılır.
22-) CH2 Tersleme Anahtarı: Düğmeye basıldığında CH2 giriş sinyalinin kutupları tam tersi
şekilde değişecektir.

23-) Pozisyon Kontrolü: CRT üzerinde gösterilen CH3 dalga şeklinin dikey pozisyonunu
ayarlar. X-Y işlemleri boyunca Y ekseninin pozisyon kontrolü olarak kullanılır.
24-) CH3 GiriĢ Ucu: CH3 dikey eksen giriş ucudur.

25-) Geciktirme Pozisyonu (Kaba Ayar), ΔREF Göstergesi: H. MODE ALT veya B. Ye
ayarlandığı zaman A periyodu ile B periyodu arasındaki gecikme zamanını kabaca ayarlar.
[ CS-5230, CS-5260 ve CS-5270 modellerinin gösterge fonksiyonları vardır.]
26-) Gecikme Pozisyonu (Ġnce Ayar), ΔREF Göstergesi: Gecikme zamanının ince ayar Δ
göstergesinin pozisyonunu ayarlar. [ CS-5230, CS-5260 ve CS-5270 modellerinin gösterge
fonksiyonları vardır.]
 6

27-) Gösterge Modu (R/O OFF) [ CS-5230, CS-5260 ve CS-5270 ]: Göstergenin gösterim
modunu seçer ve verilerin gösterimini ON ve OFF olarak çevirir. Anahtar her basıldığında
göstergenin gösterim modu sırasıyla; ON, V Göstergesi, H Göstergesi ve OFF olarak değişir.
Anahtara veri gösterimi modu sırasında ikinci kez veya daha fazla basıldığında, gösterge
gösterimi ölçek faktör gösterimini içererek OFF olur. Veri gösterim fonksiyonunu ON
yapmak için anahtara tekrar basmak gerekir.
28-) ĠĢaret SEP Modu: H. Mod, ALT konumuna ayarlandığında A periyodunun dikey
pozisyonunu A periyoduna göre ayarlar ve A ile B periyodunu sırasıyla gösterir.
29-) HOLD OFF Kontrol: Bir A taramanın son noktası ile başka bir A taramanın başlangıç
noktası arasındaki zamanı ayarlar.
30-) H. MOD Anahtarı: Yatay eksenin görüntülenme modunu belirler. A:A tarama modunda
çalışır.
ALT: A tarama ile B taramayı sırasıyla peş peşe görüntüler.
B: A tarama modunda çalışır.
31-) COUPLING Anahtarı ( Bağlantı Anahtarı ): Tetikleme işaretinin türünü seçer.
AC: Tetikleme devresi girişine DC bileşeni olmayan bir AC işaret uygulanır.
Hfrei: Tetikleme işareti, bir alçak geçiren filtreden geçtikten sonra tetikleme devresi girişine
uygulanır.
DC: Tetikleme devresi girişine DC bir işaret uygulanır.
TV FRAME: Bileşik video işaretinden elde edilen dikey eşleme darbeleri tetikleme devresi
girişine uygulanır.
TV LINE: Bileşik video işaretinden elde edilen yatay eşleme darbeleri tetikleme devresi
girişine uygulanır.
31-) SOURCE Anahtarı: Tetikleme işaretinin kaynağını seçer.
VERT: Tetikleme işaretinin kaynağı, V. MODE anahtarının konumuna göer seçilir. Eğer V.
MODE anahtarı ile tek bir ışın (CH1, CH2, CH3 veya ADD) seçilmiş ise seçilen giriş işareti,
tetikleme işaretinin kaynağı olarak belirlenmiş olur. Eğer ALT mod seçilmişse her bir giriş
işareti her bir tarama işleminde kaynak olarak seçilmiş demektir.
CH1: Tetikleme işaretinin kaynağını, CH1‟e uygulanan işarettir.
CH2: Tetikleme işaretinin kaynağını, CH2‟ e uygulanan işarettir.
CH3: Tetikleme işaretinin kaynağını, CH3‟e uygulanan işarettir.
LINE: Tetikleme işaretinin kaynağını, şebeke gerilimine ait dalga şeklidir.
33-) AFTER D/B TRIG’D Anahtarı: Sürekli gecikmeyi ya da eş zamanlı gecikmeyi belirler.
Sürekli gecikme modunda B tarama, A tarama başladıktan sonra Delay Position düğmesi ile
belirlenmiş gecikme süresi geçer geçmez başlar. Senkron gecikme modunda ise B tarama, A
tarama başladıktan sonra Delay Position düğmesi ile belirlenmiş gecikme süresi dolduktan
sonraki ilk tetikleme noktası anında başlar.
 7

34-) HDTV anahtarı: HDTV tuşuna basılmış iken, TV Frame veya TV Line konumlarından
biri seçilmiş ise, çalışma HDTV bileşik video işareti ile senkron olarak gerçekleşir.
35-) T. MODE: Tetikleme modunu belirler.
AUTO: Tarama işlemini tetikleme işaretine göre yürütür. Herhangi bir tetikleme
işareti yokken bile ekranda bir ışın görüntülenir.
NORM: Tarama işlemi tetikleme işaretine göre yürütülür. AUTO‟dan farkı; eğer
herhangi bir tetikleme işareti yoksa, ekranda hiçbir işaret ışın görünmeyecektir.
FIX: Tarama işlemi, SOURCE anahtarının konumuna göre seçilen işaretin merken
genliğine göre yürütülür.
SINGLE: Tek bir tarama modu seçilir.
RESET: Tek tetikleme modu için osilaskobu ayarlar.
36-) READY Göstergesi: RESET düğmesi tetiklendikten sonra READY led lambası yanar.
Osilaskobun tekli moda ölçüm için hazır olduğunu gösterir.

37-) LEVEL Kontrolü: Tetikleme seviyesini ayarlar. Tetikleme işareti eğimin hangi
noktasında tetikleneceğini ve taramanın ne zaman başlayacağını belirler.
38-) SLOBE +/-: Tetikleme işareti eğiminin polaritesini belirler. Tuş basılı değilken(+),
işaretin yükselen kenarına göre tetikleme gerçekleşir. Tuş basılı iken(-), işaretin düşen
kenarına göre tetikleme gerçekleşir.
39-) A TARAMA TIME/DIV Anahtarı: 0,5 saniye/bölme ile 50 ns/bölme arasında ( 22 adet
aralık ) A tarama süresini belirler. H. VARI düğmesi tamamen saat yönünde (CAL konumuna
doğru) çevrilmelidir.
40-) B TARAMA TIME/DIV Anahtarı: 50 ms/bölme ile 50 ns/bölme arasında (19 adet
aralık) B tarama süresini belirler. Yüksek hız değerleri için bu anahtarının, A tarama
anahtarından kurulmasını tavsiye ediyoruz.
 8

41-) DeğiĢken Kontrolü (H. VARI): A tarama süresinin, değeri seçilmiş A tarama
TIME/DIV‟in ince kontrolle devam etmesi için gerekli olan anahtardır. CAL pozisyonu için
saat yönünde tamamen çevrilir. A tarama süresi kalibre edilmiştir.

42-) Pozisyon Kontrolü: CRT ekranında görüntülenen dalga şeklinin yatay konumunu
ayarlar. X-Y çalışma modunda yatay eksenin konumunu düzenler.
43-) X10 MAG Anahtarı: CRT ekranında görüntülenen işareti 10 kat daha büyüterek
görmek için bu tuşa basılır. X-Y çalışma modunda bu tuşa basmayınız.
 9

FLUKE 45 DUAL DĠSPLAY MULTĠMETRE KULLANIM KILAVUZU

Bu bölümde multimetrenin temel özelliklerini, kullanım alanlarını ve genel fonksiyonlarının
çalışma biçimini anlatacağız.

ġekil 2.1. Ön Panel

Ön panel genel olarak 3 bölümden oluşur: solda giriş terminali, birinci ve ikinci göstergeler ve
düğmeler. Düğmeler ana özelliklerin seçilmesinde, işlem ayarları ve özellik ayarlamalarında
kullanılır.

ġekil 2.2. Arka Panel

 10

Multimetrenin Açılması
Multimetreyi açmak için, ön panelin sağ alt kısmındaki yeşil renkli POWER yazan güç
düğmesine basınız.

Düğmelerin Kullanılması
Ön paneldeki düğmeler multimetre özelliklerini ve işlemlerini seçmek için kullanılır.
Düğmelerin kullanılmasının 3 yolu vardır:
Bir düğmeye basıp özelliği veya işlemi seçebilirsiniz.

Örneğin düğmesine basarak birinci gösterge için AC gerilim seçilebilir. Bir düğmeye
basıldıktan sonra diğerine basarak, düğme kombinasyonları kullanabilirsiniz.

Örneğin düğmesine basarak birinci gösterge için AC gerilim seçtikten sonra,

düğmesine basarak desibel gösterimi seçilebilir.
Birden fazla düğmeye aynı anda basarak,

Örneğin ve düğmelerine aynı anda basarak AC gerilimin gerçek rms değerini

DC gerilimin hesaplanan değerinin gösterimi seçilebilir.

Ölçüm Değeri Seçimi

Normalde multimetre bu değeri otomatik olarak ayarlar. Ancak isterseniz sizde bu değeri
değiştirebilirsiniz.

Elle değiştirmek için öncelikle düğmesine bastıktan sonra ve

düğmeleriyle ölçüm değerine uygun kademe belirlenir.

Gerilim, Direnç ve Frekans Ölçümü

Gerilim, voltaj veya frekans ölçmek için gerekli özellik düğmesine basınız ve test uçlarını
şekil 2.5. deki gibi bağlayınız.

ġekil 2.5. Gerilim, Direnç ya da Frekans Ölçümü

 11

Akım Ölçümü
Akım ölçmek için öncelikle kırmızı test probunu 100 mA girişine takın. Bu giriş 100 mA‟den
küçük değerler için kullanılmalıdır, daha büyük değerleri ölçmek için 10 A girişi kullanılarak
ölçüm yapılmalıdır.

veya düğmelerine bastıktan sonra test uçlarını şekil 2.6. daki gibi bağlayarak
aşağıdaki adımları izleyiniz.

ġekil 2.6. Akım yada Frekans Ölçümü

 Ölçüm yapılacak devrenin enerjisini kesiniz.

 Devrenin ölçüm yapılacak noktasını kopararak multimetreyi devreye seri olarak
bağlayınız.
 Devreye enerji uygulayarak göstergeyi okuyunuz. Multimetre otomatik olarak ölçüm
değerini ayarlayacaktır.
 Devrenin enerjisini keserek test uçlarını devreden çıkarın.

Diyot / Kısa Devre Testi

Diyot ve kısa devre testi yapmak için kullanılır. Diyot test özelliği ve kısa devre kontrolünde
buzzer açılıp kapanabilir.

Kısa devre testi için düğmesine basınız ve test uçlarını şekil 2.7. de gösterildiği gibi
bağlayınız. Girişteki gerilim düşümü +0,8 V‟un altına düştüğünde (yaklaşık olarak 1 kΩ) tek
bip sesi, +25 mV‟un altına düştüğünde (yaklaşık olarak 30Ω) devamlı bip sesi gelecektir.
Diyot test ölçümü yaparken yarı iletken birleşim yüzeyinin ileri yön gerilimi yaklaşık olarak
0,7 V ölçülür. Ölçüm değerleri orta ve hızlıdayken göstergede 3 V a kadar değerler okunur.
+2,5 V‟un üstündeki gerilimler göstergede “OL” şeklinde görüntülenir. Eğer ölçüm değeri
yavaş ise göstergede 1000 mV (1V)‟a kadar milivolt olarak görüntülenir.
 12

Diyot ya da transistör bağlantı yüzeyi testi yapmak için düğmesine basarak diyot/kısa
devre testi özelliğini seçin. Daha sonra test uçlarını diyoda şekil 2.7. de gösterildiği gibi
bağlayın. Test uçlarını ters bağladığınız da diyot ters kutuplanacaktır.

ġekil 2.7. Kısa Devre Testi

Ölçüm Fonksiyon Kombinasyonlarının Kullanılması
Çift gösterge sayesinde giriş sinyalinin iki farklı özelliğini görüntüleyebiliriz. Bu iki özelliğin
görüntülenebileceğimiz kombinasyonlarının listesi aşağıda verilmiştir:

 DC Gerilim
 AC Gerilim
 DC Akım
 AC Akım
 Direnç
 Frekans
 Diyot / Kısa Devre Testi
NOT: Gerilimin etkin değeri (ac+dc) yada akımın etkin değerinin (ac+dc) ölçümü sadece
birinci göstergede yapılabilir. Eğer (ac+dc) etkin değer ölçümü yapıyorsak ikinci gösterge için
bir fonksiyon atayamayız.
 13

ġekil 4.1. Çift Göstergede AC Gerilim ve Frekansın Görüntülenmesi

Çift Gösterge Kullanılarak Akım ve Gerilimin Ölçümü
Akım ve gerilim aynı anda ölçülürken 3 prob kullanılır. Bu ölçüme örnek şekil aşağıda
gösterilmiştir.

ġekil 4.2. DC Gerilimin ve AC Gerilimin Birlikte Ölçülmesi

DC akım ve gerilimi çift göstergede ölçmek için izlenecek adımlar aşağıda sıralanmıştır.

 Multimetre açılır.
 DC gerilim ölçme tuşuna basılır. İlk göstergede görülür.
 tuşuna basılıri ardından DC akım ölçme butonuna basılarak ölçüm 2.
Göstergede görülür.
 Prob uçlarını yukarıdaki şekilde gösterildiği gibi bağlayarak ölçüm değerlerini bir
multimetrenin iki göstergesinde görebiliriz.
 14

IC OPERASYONEL YÜKSELTEÇLER
Operasyonel yükselteçler bugüne kadar en çok kullanılan en geniş uygulama alanı olan lineer
entegre devrelerden oluşmuştur. Aynı zamanda piyasadaki ilk entegrelerdendir. Op-amp‟larla
dizayn yapamayan enstrumantasyon ve lineer devre tasarımcısı yeterince eğitilmemiş
demektir. Bu devreler lineer IC elektroniğin alanına girer.

OPERASYONEL YÜKSELTEÇ UYGULAMALARINA BĠR BAKIġ

İlk işlemsel yükselteçler 1948 de analog bilgisayarlarda matematiksel işlemleri
gerçekleştirmek üzere tasarlanmışlardır. Bu nedenle isimleri işlemsel yükselteçlerdir. Diğer
uygulamalarda kullanılmasının asıl sebebi op-amp‟ın temelde oldukça yüksek bir kazanca
sahip çok iyi bir DC yükselteç olmasıdır. Op-amp‟ların inanılmaz derecedeki imkanları e
esnekliği bu basit gerçeğe dayanır. Op-amp uygulamalarından bazıları enstrumantasyon,
üretim takibi ve kontrolü, servo kontrol sistemler, sinyal işleme, haberleşme, ölçme ve test
devreleri, alarm devreleri, eczacılık, bilim, hatta bazı dijital bilgisayarlardır.

OPERASYONEL YÜKSELTEÇ
Operasyonel yükselteçler piyasada en çok kullanılan lineer entegrelerdendir. Onlar hiç
kuşkusuz en esnek lineer entegre devrelerdir. Çünkü ileri yön transfer fonksiyonu geri
besleme elemanlarının değerleri ayarlanmak sureti ile değiştirilebilir. Diğer evrensel lineer IC
yükselteçleri (CDA ve OTA devreleri vs.) satışta ve kullanışlılık bakımından op-amp‟ı
geçememişlerdir.
Şekil 1 de çok kullanılan ve düşük fiyatlı 741 op-amp‟ına ait basitleştirilmiş iç devre şeması
görülmektedir. Bu devrede 3 ana bölüm vardır. Giriş yükselteçleri, kazanç katları ve çıkış
yükselteçleri vardır.
Çıkış katı tamamlayıcı, simetrik, push-pull, dc güç yükselteci şeklindedir. Tipik bir tasarımda
50 den 500 mW‟a kadar çıkış gücü alınabilir. Çıkış katı push-pull yükselteç şeklindedir.
Çünkü Q9 ve Q10 transistörleri ters polaritedirler: Q9 NPN ve Q10 PNP dir. Çıkış sinyali Q9 ve
Q10 transistörlerinin emiterlerinin birleştiği noktadan alınmaktadır. Eğer iki transistör eşit
miktarda akım akıtırsa çıkış gerilimi 0 olur. Ardaki kazanç katları basitleştirilmiş blok
diyagram şeklinde gösterilmiştir. Bu katlar gerekli olan yüksek kazanç düzey aktarımını ve iç
frekans kompanzasyonu sağlar. Giriş katı bipolar transistörlerle yapılmış bir dc diferansiyel
yükselteçtir.
Piyasada op-amp olarak satılan tek girişli elemanlar bulunmaktadır. Bunlar aslında yüksek
kazançlı DC yükselteçlerdir. Gerçek op-amp değildirler. Bunun sebebi gerçek işlemsel
yükselteçler geniş bir yelpazede matematiksel işlemleri yapabilmelidir ve buda hem tersleyici
hem de çevirici olmayan giriş fonksiyonlarına sahip olmayı gerektirir. Sonuçlar 0, pozitif
veya negatif olabilir ve devre bütün üç ihtimali verebilmelidir. Bir yükselteç diferansiyel
girişler ve çift kutuplu çıkış polaritesine sahip olabilmeli ki Kartezyen isteminin 4 ucunda da
işlem yapabilsin.

DC DĠFERANSĠYEL YÜKSELTEÇLER:
Şekil 2A‟da basitleştirilmiş DC diferansiyel yükselteç devresi görülmektedir. 2 transistör (Q1
ve Q2) tek bir sabit akım kaynağı (CCS) olan I3‟e bağlanmıştır. I3 akımının değişmesi
mümkün olmadığından I1 ve I2‟deki herhangi bir değişiklik diğer akımı da etkileyecektir.
Mesela I1 akımındaki bir artış I2 deki bir düşüşü gerekli kılar.
I3=I1 / I2
 15

Burada I3 sabit akım, I1 ise Q1 transistörünün kolektör-emiter akımı, I2 ise Q2 transistörünün

kolektör-emiter akımıdır. Her transistor ün kolektör ve emiter akımları gerçekte birbirine eşit
olmasına rağmen (baz akımından dolayı farklılık vardır) şimdilik Ib1 ve Ib2‟yi ihmal
edebiliriz. Bu tartışmanın sonucu I1=Ic1=Ie1 ve I2=Ic2=Ie2 dir.
I2 akımıyla meydana getirilmiş 2 gerilim düşümü olduğunu varsayalım: V2, I2 x R2 gerilim
düşümüdür. VCE2 gerilimi Q2‟nin iletkenliğine bağlıdır ki buda evirmeyen girişe verilen
sinyalle belirlenir.

ġekil 1. Operasyonel yükseltecin tipik iç Ģeması

Eğer –IN ve +IN girişlerine uygulanan gerilim eşitse I1 ve I2 de eşittir. Bu durumda V2 ve
VCE2‟nin sükunet değerleri yaklaşık olarak birbirine eşittir. (İç polarma devreleri tarafından
belirlendiği şekilde) Böylece V- ve V+‟nın çıkış potansiyeli Vo‟a olan etkileri (katkıları) eşit
olacaktır. Bu nasıl çalışır? Şekil 2B de bir model devresinde V o‟nun nasıl oluştuğunu
gösterilmiştir. Çıkış gerilimi iki katkının toplamıdır; Vo(-) V- girişinin etkisini, Vo(+) ise V+
girişinin etkisini ifade etmektedir. Bu voltajlar sırasıyla R1 ve R2 deki voltaj düşümünden elde
edilmiştir. Bizim modelimizde V2 ve VCE2 gerilim düşümlerini göstermektedirler. R1 ve R2
den birisi değiştiği zaman Vo=0‟dan farklı olacaktır. Eğer bu gerçeği kendiniz kanıtlamak
istiyorsanız. Şekil 2B deki matematiksel işlemleri R1 veya R2 için 1KΩ dan farklı bir değer
kullanarak tekrarlayın. Örneğin R1=2KΩ olarak değiştirildiğinde çıkış gerilimi Vo, 0 yerine -
1,667 Vdc olacaktır.
 16

ġekil 12.2 Diferansiyel giriĢ devresi (A) Gerçek devre (B) Basit eĢdeğer devresi
Şimdi Q2 transistörünün beyz terminali olan (-IN) eviren girişinin çalışmasını inceleyelim.
Eviren girişe verilen sinyalin çıkışta 180o faz farkı ile elde edildiğini hatırlayın. Başka bir
deyişle V-IN pozitife giderken Vo negatife gider. V-IN negatife giderken Vo pozitife gider.
Eğer –IN girişine pozitif sinyal gerilimi uygulanır ve +IN olursa, Q2 NPN transistor ü iletime
geçer. Sonuçta I2 akımında bşr artış görülecektir. Q2 transistörünün kolektör emiter direnci
düşer. Artık V2 ve VCE2 arasında bir eşitsizlik vardır. VCE2 düşerken V2 gerilimi artmıştır. Bu
V- girişinin Vo‟a olan etkisinin daha fazla olması demektir. Böylece Vo negatife gider. Bu
yüzden Q2‟nin beyzi eviren giriştir. Çünkü pozitif bir giriş voltajı negatif bir çıkış voltajı
olmaktadır.
Eğer –IN girişine pozitif sinyal uygulanırsa durum değişir. Bu durumda Q2 transistörü kesime
gider ve I2 akımı düşmeye başlar. Bundan dolayı V2 gerilimi azalır. V- girişinin etkisiyle Vo
pozitife gider. Tekrar tersleyici davranış göstermesi; Negatif giriş voltajını pozitif çıkış
voltajına çevirmiş oldu.
 17

Şimdi Q1 transistörünün beyzini çevirici olmayan giriş olarak göz önüne alalım. Çevirmeyen
giriş sinyaliyle, çıkış sinyalinin faz farkının aynı olduğunu hatırlayacak olursak giriş sinyali
pozitife giderken çıkış sinyali de pozitife gider veya giriş sinyali negatife giderken çıkış
sinyali de negatife gider.
-IN=0 olduğunu ve +IN girişine pozitif bir sinyal uygulandığını varsayarsak, bu durumda I1
akımı artacaktır. Çünkü I2 akımı azaldığı zaman I3 sabit akım kaynağı olduğu için I1 akımı, I2
akımının azaldığı oranda artacaktır. I2 akımının azalması V2 geriliminin azalmasına neden
olur. (V2=I2xR2 eşitliğine dayanarak) Neticede V+ girişi Vo‟ı yukarı çıkarır. Pozitif giriş
voltajı Vo çıkışını pozitife götürür. Bu evirmeyen girişten beklenen davranıştır.
Şimdi +IN girişine negatif sinyal uyguladığımızı varsayalım. Bu durumda Q 1 transistörü
yalıtıma geçecektir ve I1 akımı düşmeye başlayacaktır. I3 akımı sabit kaldığı için I1 akımı
düşünce I2 akımı aynı oranda artacaktır. Bu durum V2 gerilimini arttıracak ve Vo gerilimini
azaltacaktır. Yani V+ girişinin etkisiyle Vo çıkış gerilimi azalmış olacaktır. Yani Vo negatife
gitmiş olacaktır. Çünkü giriş voltajı, çıkış geriliminin negatife gitmesine neden olacaktır. Taki
evirmeyen girişten onay verilene kadar.

OPERASYONEL YÜKSELTEÇLERĠN SINIFLANDIRILMASI

Temel op-amp‟ı biraz evvel açıkladık şimdi artık daha geniş çeşitteki elemanları görelim.
Şekil 3 de sıklıkla bulunan elemanlar bir sıra halinde verilmiştir. Bu elemanların bazıları uzun
zamandır piyasada bulunmakla beraber diğerleri daha yenidir. Bu liste daha çok bilgi verici
mahiyettedir. Ayrıntılar verilmemiştir. Her sınıfa kısaca bir göz atalım.

ġekil 3. Operasyonel yükselteç ailesi

 18

Genel Amaçlı Op-Amplar

Bunlar her işe yatkındır. Her alanda kullanılmaya uygun özel amaçlar için geliştirilmemiş
pahalı olmayan elemanlardır. Bu elemanları çoğu frekans kompanzasyonuna sahip olmakla
beraber yüksek bir kararlılıkla uygun bir band genişliği sağlamak mümkün olmaz.
Genel amaçlı op-amp‟lar en az sayıda harici elemanla birlikte çok çeşitli alanlarda kolaylıkla
kullanılabilir. Belirli bir uygulama için aranılan ve diğerlerine göre avantaj sağlayan bir
özelliği öne çıkan diğer kategorideki op-amp‟lar gerekmedikçe, tasarımda yapılacak seçim
genellikle bu sınıftan yapılır.

Gerilim KarĢılaĢtırıcılar
Bu tip elemanlar tam olarak op-amp‟lardan sayılmamakla birlikte aynı devre temeline
dayanır. Bütün op-amp‟lar gerilim karşılaştırıcı olarak kullanılabilirken tersi doğru
olmamaktadır; IC karşılaştırıcılar (Ör. LM-311) op-amp olarak kullanılmazlar.

DüĢük GiriĢ Akımlı Op-Amp’lar

İdeal op-amp‟larda giriş polarma akımı sıfır olarak kabul edilmesine rağmen, pratikte gerçek
elemanlar giriş transistorü polarmasından dolayı çok küçük bir girişe polarma akımına
sahiptir. Bu sınıftaki elemanların girişinde (NPN / PNP) bipolar transistörler yerine MOSFET,
JFET veya süper beta darlington transistör çifti kullanılmıştır. Bu tip transistörler çok düşük
giriş akımlarını sağlarlar. Üretici, imalatta kullanıldığı “sıfırlama” adı verilen bir yöntemle
giriş akımını azaltabilir. Diğer elemanlardaki giriş akımı düzeyi μA veya mA
düzeylerindeyken, düşük giriş akımlı op-amp‟larda giriş akım düzeyi pA seviyesindedir.

DüĢük Gürültülü Op-Amplar

Bu elemanlar iç gürültü seviyesini azaltacak şekilde geliştirilmişlerdir. Bu tipler daha çok, bir
yükselteç devresinin gürültü performansını düzeltmek için, ilk veya ilk iki katında
kullanılırlar.

DüĢük Güçlü Op-Amplar

Bu kategorideki op-amp‟ların iç devreleri güç harcamasını en aza indirecek şekilde
düzenlenmiştir. Bu tür op-amp‟ların çoğu çok düşük besleme gerilimi seviyelerinde de
çalışabilir. (Ör. +1,5V)

DüĢük Sapmalı Op-Amplar

DC yükselteç devrelerinde sıcaklığın bir fonksiyonu olarak çıkış geriliminin hatalı bir şekilde
değiştiği görülür. Bu tür elemanlar içten sıcaklıktan kaynaklanan kaymayı azaltacak bir
dengeleme devresine sahiptir. Bu tipler kaymanın önemli olduğu enstrumantasyon
devrelerinde kullanılır, özellikle düşük seviyeli sinyaller söz konusuysa.

GeniĢ Bantlı Op-Amplar

Literatürde “video op-amp” olarak da geçen bu tipler çok yüksek kazanç band genişliği
çarpımına sahiptir. Mesela böyle bir devre 100 MHz‟lik GxBW‟e sahipken 741 ailesindeki
op-amplarda 300 KHz ile 1,2 MHz‟e kadardır.
Tek Kaynaklı Op-Amplar
Bu tip devreler bir kaynakla op-ampa benzer şekilde çalışırlar. Yine de bu tipler op-ampdan
beklenen her görevi başarıyla yerine getirmeyebilir. Çünkü çıkış gerilimi negatif deperleri
vermeyebilir.
 19

Yüksek Gerilimli Op-Amplar

Op-ampların çoğu +/- 6V ile +/- 22V arasındaki besleme gerilimleri ile çalışabilir. Yüksek
gerilim sınıfındaki birkaç eleman +/- DC 44 V‟a kadar gerilimle çalışabilmektedir. Bunlardan
en az bir tanesi hibrid modeliyle +/- 100 V DC voltaja kadar çalışabilmektedir.

ÇeĢitli (Çoklu, BirleĢik) Devreler

Bu sınıftaki entegrelerde bir paket içerisinde 1‟den fazla op-amp bulunur. Bir paket içinde 2,
3, 4 op-amp‟ın birden bulunduğu elemanlar mevcuttur veya mini DIP paketlerde bulundurur.

Sınırlı veya Özel Amaçlı Entegreler

Bu sınıftaki elemanlar ya çok sınırlı kullanımlar için veya özel amaçlar için
tasarımlanmışlardır. Mesela 302 tip buffer içten evirmeyen girişi gerilim takipçisi
konfigürasyonunda bağlanmış bir op-amp‟dır. Bazı tüketici ODYO elemanları da bu sınıfa
girer. Mesela birkaç çiftli op-amp elemanları stereo ses uygulamaları için düzenlenmiştir.

IC Enstrumantasyon Yükselteci
Enstrumantasyon yükselteçleri özel amaçlı elemanlardan olmasına rağmen ayrıca bir sınıf
içinde toplanacak kadar evrenseldirler. Enstrumantasyon yükselteci 2 veya 3 op-amp‟la
yapılmış bir DC diferansiyel yükselteçdir. Gerilim kazancı 1 veya 2 direnç seviyesinde
ayarlanabilir.

ĠDEAL OPERASYONEL YÜKSELTEÇ

Hangi tip olursa olsun herhangi bir elektronik elemanın ideal gösterimi ile başlamak ve daha
sonra gerçeğe yakın elemanlarla devam etmek akıllıca olacaktır. Bazı durumlarda pratik ve
ideal elemanlar birbirinden o kadar farklı olabilirki bu yaklaşımın akıllıca olduğu konusunda
şüpheye düşebiliriz ama IC op-amp‟lar kitaplarda anlatılan ideal op-amplara o kadar yakındır
ki düşük fiyatlı ürünlerde bile eşitlikle gerçekte doğru sonucu verir. Bu yüzden ideal modelin
analizi metodu teknolojiyi anlamak yeni devre tasarımlarını öğrenmek veya başka birisinin
yaptığı devrelerin çalışmasını anlamak bakımından oldukça faydalı olmaktadır.
Burada, gerçek devrelerin çalışmasını hem ideal modelde, hem de geri beslemeli yükselteç
modelinde tanımlayan tasarım eşitliklerini tartışmalıyız. Basitleştirilmiş yaklaşımımız
sayesinde ideal ve pratikte IC op-amp devreleri ile kullanışlılık sağlarız.

Ġdeal Operasyonel Yükseltecin Özellikleri

İdeal op-amp 7 özelliği ile tanımlanır. Bu 7 özellikten devre çalışmasını ve tasarım
eşitliklerini çıkarabilirz. Liste aynı zamanda ideal olmayan op-amp‟ı ve ondan kaynaklanan
arızalarını ( ve tabii ki bu arızaların giderilmesini) belirlememiz için bir temel teşkil eder. Op-
amp‟ın temel özellikleri şunlardır.
1. Sonsuz açık devre kazancı
2. Sonsuz giriş empedansı
3. Sıfır çıkış empedansı
4. Sıfır gürültü etkisi
5. Sıfır DC çıkış ofset değerleri (akım ve gerilim)
6. Sonsuz band genişliği
7. Birbirine kenetli diferansiyel (farksal) girişler.
Pratikte bu özelliklerle nelerin kastedildiğine kısaca bir göz atalım. Sadece bazı ucuz op-
amplarda bu özelliklerden bazılarının bozulduğunu görürüz.
 20

1. Sonsuz Açık Devre Kazancı (AvOL)

Herhangi bir yükselteç için açık devre kazancı, o yükseltecin negatif veya pozitif geri
beslemesiz kazancıdır. Negatif geri besleme çıkış sinyallerinin girişe 180o faz farkıyla
verilmesi şeklinde tanımlanır. İşlemsel yükselteçlerde bu geri beslemenin çıkış ile eviren
(-IN) giriş arasında olması demektir.

ġekil 4. Geri beslemeli yükselteç için eĢdeğer devre

Negatif geri besleme, açık devre kazancını, transfer fonksiyonu ve geri besleme devresinin
özelliklerine bağlı bir B faktörü ile azaltıcı etkiye sahiptir. Şekil 4 de herhangi bir negatif
geri beslemeli yükseltece ait temel bağlantı şekli görülmektedir. Bir devre için, transfer
fonksiyonu, çıkış fonksiyonunun giriş fonksiyonuna oranıdır. Bir gerilim yükselteci için
transfer fonksiyonu, bu yüzden AVOL = Vo/Vin olmaktadır. Şekil 4 de AVOL terimi, geri
besleme devresi olmadan sadece yükseltecin kazancıdır. Devrenin transfer fonksiyonu,

Av=AVOL / (1 / AVOL x B)

Burada;
Av : Kapalı devre kazancı
AVOL : Açık devre kazancı
B : İzole edilmiş geri besleme devresinin transfer fonksiyonu

İdeal op-amp‟ta AVOL sonsuzdur, böylece gerilim kazancı sadece geri besleme devresinin bir
fonksiyonudur. Gerçek op-amp‟larda açık devre kazancı sonsuz değildir, oldukça yüksektir.
Düşük tiplerde AVOL 20.000 iken özel elemanlarda 2.000.000 a kadar çıkar. (Tipik değerler
200.000 ile 300.000 arasında değişir.)
 21

2. Sonsuz GiriĢ Empedansı

Bu özellik girişin sinyal kaynağını yüklemeyeceğini belirtir. Bir yükselteci giriş
empedansı giriş geriliminin, giriş akımına oranıdır (Zin=Vin/Iin). Giriş empedansı sonsuz
olduğuna göre, giriş akımını sıfır olarak kabul edebiliriz (Iin=0). Dolayısıyla bu özellikten
ötürü bir op-amp‟ın girişi ne akım çeker ne de akım verir. Bir başka deyişle giriş harici bir
devreden akım çekmez veya harici bir devreye akım vermez. Bu özllikten, kazanç
eşitliklerini çıkarırken yapacağımız basitleştirilmiş devre analizinden faydalanacağız.
Gerçek op-amplar sıfırdan farklı belirli bir giriş akımına sahiptir. Düşük op-amplarda bu
akım önemli derecededir. (Ör. > 1 mA) ve yüksek kazançlı devrelerde yüksek bir çıkış
ofset gerilimine neden olur. Bu akımın ana kaynağı giriş devrelerinde kullanılan NPN ve
PNP bipolar transistörlerin baz polarma akımlarıdır. Özel bazı op-amplarda bipolar
girişlerdeki akım nano veya piko amper seviyelerine düşürülmüştür. Öte yandan girişinde
alan etkili transistörlerin (FET) kullanıldığı op-amplarda, çok küçük kaçak akımdan dolayı
giriş empedansı çok yüksektir. JFET girişli elemanlar BiFET op-amp diye adlandırılırken,
MOSFET girişli modeller BiMOS adıyla anılırlar. RCA / GE CA-3140 entegresi bir
BiMOS op-amptır ve giriş empedansı 1,5 TΩ‟a (1,5 x 1012) yakındır. Bu op-ampların giriş
empedansı ideal sayılacak kadar yüksektir.
3. Sıfır ÇıkıĢ Emprdansı
Bir gerilim yükselteci (op-amplarda bu sınıfa dahildir) idealde sıfır çıkış empedansına
sahiptir. Gerçekte bütün gerilim yükselteçleri belirli (fakat çok düşük) bir çıkış
empedansına sahiptir.

ġekil 5. Ġç dirençli eĢdeğer çıkıĢ devresi

Şekil 5‟te herhangi bir gerilim kaynağı (yükselteç çıkışlarının da dahil olduğu) ve onun
yükü ( harici devre) görülmektedir. V potansiyeli mükemmel, iç dirençsiz bir dahili
gerilim kaynağıdır. R1 direncii kaynağın iç direncini temsil etmektedir ve R2 ise yüktür. İç
direnc. (yükselteçlerde çıkış direnci olarak geçer) yük direncine seri olarak bağlandığı
için, yük üzerinde görülebilecek Vo çıkış gerilimi, R1 üzerindeki gerilim düşümü ile
azalır. Böylece çıkış gerilimi;
Vo=V(R2) / (R1/R2)
 22

Yukarıdaki eşitlikten açıkça anlaşıldığı üzere çıkış gerilimi ancak iç direnç R 1 sıfır olduğu
takdirde dahili kaynak gerilimine eşit olabilir. Bu durumda, Vo= V(R2/R1 + R2) = V olur.
Böylece ideal gerilim kaynağında, yükseltecin iç direncinde herhangi bir gerilim düşümü
olmadığından mümkün olan maksimum çıkış gerilim seviyesi elde edilmiş olur. (Bu da en
az hata demektir.)
Gerçek op-amplar sıfır çıkış empedansına sahip değildirler. Gerçekte 100Ω dan düşük
değerler söz konusudur. 30Ω a yakın değerler olabilir. Böylece, tipik elemanlar için
yükselteç çıkışı ideal kabul edilebilir.
Tasarımcılar tarafından kullanılan genel bir kural olarak herhangi bir devrenin giriş
empedansı, onu süren devrenin çıkış empedansının 10 katından büyük olmalıdır. Bu
durum şekil 6‟da görülmektedir. A1 yükselteci çıkışı A2 yükseltecinin girişini süren bir
gerilim kaynağıdır. R1 direnci A1‟in çıkış direncini ve R2 ise A2‟nin giriş direncini temsil
etmektedir. Pratikte R2 > 10.R1 olduğu takdirde, çoğu amaç için, devre ideale yakın kabul
edilebilir. Daha yüksek bir hassasiyetin söz konusu olduğu durumlarda R2 > 100.R1
olması gerekebilir.

4. Sıfır Gürültü Etkisi

Bütün elektronik devreler, hatta basit direnç devreleri bile gürültü sinyalleri üretir. Bir
direnç üretildiği materyalin içindeki elektronların hareketleri nedeniyle gürültü üretir.
İdeal op-amp‟da üretilen dahili gürültü sıfırdır. Böylece çıkış sinyalinde bulunan herhangi
bir gürültü girişe aynen mevcuttur. Yükseltme haricinde çıkış gürültü gerilimi, giriş
gürültü geriliminin tam aynısı olur. Bir başka deyişle op-amp‟ın çıkış gürültüsüne hiçbir
katkısı olmamıştır. Bu özellik, pratikteki elemanların idealden oldukça ayrıldığı bir
özelliktir. Pratikteki op-amplar, yüksek fiyatlı özel düşük gürültü modeller haricinde
ideale yaklaşmazlar.

ġekil 6. EĢdeğer Kaskat Devre

Yükselteçler, sadece rezistif ( yukarıda anlatıldığı gibi) gürültüler değil, aynı zamanda
kendilerine ait özel tipte gürültüler de üreten yarıiletken elemanlar kullanılırlar.
Yarıiletkenlerde pek çok dahili gürültü kaynağı vardır ve transistör teorisi hakkındaki
herhangi bir kitapta onlar hakkında daha çok bilgi bulunabilir. Yine de şimdiki amaçlar
için op-amp‟ın gürültü etkisini düşük sinyal seviyeleri için kabul edilebilir bir düzeyde
olduğunu varsayalım.
5. Sıfır ÇıkıĢ Offseti
 23

Herhangi bir yükseltecin çıkış ofset gerilimi, çıkışın sıfır olması gerekirken bulunan
gerilim değeridir. Gerilim yükseltecinin girişleri şaselendiğinde, giriş gerilimi sıfır olur.
Bu bağlantı şekli çıkışta sıfır voltaj oluşturmaktadır. Eğer çıkış gerilimi sıfır olmuyorsa,
bu çıkış ofset gerilim değeridir. İdeal op-amplarda çıkış ofset gerilim değeri sıfırdır. Fakat
geride op-amplarda en azından bir miktar çıkış ofset gerilimi mevcuttur. Gerçekte IC
işlemsel yükselteçlerde ofset çıkış gerilimi olmasına rağmen çoğu durumda bu değer çok
düşüktür.

6. Sonsuz Band GeniĢliği

İdeal op-amp DC‟den yüksek frekanslı AC sinyallere kadar yükseltme yapabilir. Yine de
gerçek op-amplarda band genişliği keskince sınırlanmıştır. Ft ile gösterilen ve kazanç
band genişliği çarpımı diye adlandırılan bir tanım vardır. Bununla gerilim kazancının “1”
olduğu frekans değeri kastedilmektedir. Herhangi bir frekanstaki maksimum kazanç,
gerekli olan en yüksek kazancı bu kazanç x band genişliği (G-B) değerine bölmekle
bulunur. Ft, değeri yeterince büyük değilse, çalışma bölgesindeki yüksek frekanslarda
devre klasik op-amp çalışmasından çıkacaktır. Bazı op-amplar 10 dan 20 MHz‟e kadar G-
B çarpımlarına sahiptir. Öte yandan diğerleri oldukça sınırlı değerlere sahiptir. 741
ailesinden bir op-amp o kadar sınırlıdır ki ancak birkaç KHz‟e kadar op-amp özelliği
gösterebilir. Bu sınırın üstünde kazanç görünür biçide düşer. Bu sınırlamaya karşılık
beklenmedik bir kararlılık elde ederiz, bu tür elemanlar frekans kompanzeli op-amplar
olarak bilinir. Frekans kompanzasyonu ile hem G-B çarpımı azaltılır, hem de doğal bir
kararlılık sağlanır. Kompanze edilmemiş op-amplar daha geniş frekans cevabı sağlar.
Fakat herhangi bir etki olmaksızın osilasyona geçebilir, dolayısıyla devre tasarımında özel
tedbirler alınması gereklidir.

7. Diferansiyel giriĢlerin ĠĢbirliği ile ÇalıĢması

Çoğu op-amp iki girişe sahiptir: Eviren (-IN) ve evirmeyen (+IN) girişleri. Girişlerin
işbirliği, herhangi birisine bir gerilim uygulandığında aynı gerilim diğerinde de görülür
demektir. Bu gerçek bir voltajdır, devreleri açıklamakta kullanılan teorik bir gerilim
değildir. Mesela eviren girişe bir gerilim uyguladığımızda, evirmeyen girişle güç kaynağı
ortak ucu arasına bir voltmetre bağladığımızda aynı potansiyeli görebiliriz. Bu özelliğin
faydası, matematiksel olarak iki girişinde aynı şekilde de alınmasına imkan vermesidir. Bu
özellik “virtual” görünür şase (asıl şasenin karşısında) olayını incelerken ve evirmeyen
takipçi devreyi incelerken ilerde işimize yarayacaktır.
Eviren takipçi devre çıkışında, girişle arasında 180o faz farkı olan bir sinyal üretir.
Evirmeyen takipçi ise, tahmin edeceğiniz üzere, girişiyle aynı fazda bir sinyali çıkışına
aktarır. Neredeyse diğer tüm op-amp devreleri, eviren ve evirmeyen yükselteç
devrelerinin bir türevidir. Bu iki devre şeklini anlamak, IC işlemsel yükselteçlerle geniş
bir yelpazedeki farklı devreleri tasarımlamanıza veya değiştirmenize imkan sağlayacaktır.

STANDART OP-AMP PARAMETRELERĠ

Op-amp devrelerini anlayabilmek için kataloglarda verilen çeşitli parametreler hakkında
bilgi sahibi olmak gerekir. En çok gerekli olanlar aşağıda açıklanmıştır.
Açık Devre Gerilim Kazancı (AVOL) : Gerilim kazancı çıkış geriliminin giriş gerilimine
oranı şeklinde ifade edilen ( Vo/Vi ) birimsiz bir değerdir. Açık devre kazancı geri
besleme olmadan kazançtır. İdeal op-amp‟larda AVOL sonsuzdur, fakat pratikte ucuz
elemanlarda 20.000 e pahalı elemanlarda 1.000.000‟un üstüne kadar çıkabilmektedir.
 24

Büyük Sinyal Gerilim Kazancı : Bu kazanç şekli, maksimum çıkış voltajının

(çoğunlukla V- ve V+ değerlerinde bir veya birkaç volt daha düşük), çıkışda +/- 10 V‟luk
gerilim üretecek giriş sinyal düzeyine ( veya bir başka standartta olabilir) oranı olarak
tanımlanır.
Slew Rate (ArtıĢ Hızı) : Bu parametre, yükseltecin çıkışındaki gerilimi belirtilen
maksimum yük akımı akarken bir uç değerden ötekine değiştirme kabiliyeti hakkında bilgi
verir. Slew rate, birim zamandaki gerilim değişimi cinsinden ölçülür. Mesela 741 op-amp
entegresi her μSn‟de 0,5 V artış yapacak şekilde tasarlanmıştır. ( SR – 0,5 V/μSn ) slew
rate (SR) genellikle birim kazançlı evirmeyen takipçi devresinden ölçülür ve tanımlanır.
Ortak Mod Reddetme Oranı : Bir ortak mod gerilimi op-amp‟ta her iki girişe aynı anda
uygulanan gerilimdir. Ortak mod geriliminden dolayı çıkışta görülen gerilim idealde
sıfırdır, fakat gerçekte sıfırdan farklıdır. Ortak mod reddetme oranı (CMRR), op-amp‟ın
ortak mod sinyalini reddetmesinin bir ölçüsüdür ve diferansiyel kazancın, ortak mod
kazancına oranı şeklinde ifade edilir. CMRR genellikle dB cinsinden verilir ve 60 dB –
120 dB arası değerler yaygındır. ( Rakam yükseldikçe, eleman daha iyi demektir.)
Besleme Kaynağı Reddetme Oranı : Besleme kaynağı duyarlılığı olarak da bilinen
PSRR, op-ampın besleme gerilimindeki değişimlere karşı olan kararlılığının bir ölçüsüdür.
PSRR, bir besleme kaynağındaki 1V‟luk değişmeye karşılık, (diğeri sabit tutulurken) giriş
ofset voltajındaki değişim olarak tanımlanır. Tipik değerler birim kaynağı değişimine (V)
karşılık μV veya mV şeklindedir.
GiriĢ Polarma Akımı : Bu akım op-amp girişlerinden akan veya çıkan akımdır. Bazı
kaynaklarda bu akım, eviren ve evirmeyen girişlerden akan akımların ortalama farkı
olarak ifade edilir.
GiriĢ Ofset Akımı : Çıkış gerilimi sıfırda tutulurken eviren ve evirmeyen girişlerdeki
polarma akımı farkıdır.
GiriĢ Sinyal Gerilim Seviyesi Aralığı : Ortak mod konfigürasyonunda ölçülen izin
verilen giriş gerilim aralığıdır.
GiriĢ Empedansı : Eviren ve evirmeyen girişler arasındaki dirençtir ve genellikle çıkış
ucu ile çıkış sinyal kaynağı arasındaki bir direnç olarak modellenir. Genellikle 100Ω dan
düşük değerler söz konusudur.
ÇıkıĢ Kısa Devre Akımı : Çıkış ucu kısa devre edildiğinde akacak olan akımdır.
Kanal Ayırt Etmesi : Bu parametre çoklu op-amp entegre devreleri için geçerlidir. Aynı
güç kaynağını paylaşan op-ampların birbirlerine olan etkilerini gösterir. Bu ayırt etme
özelliği, aynı paket içindeki op-amplar arasındaki izolasyon hakkında bilgi verir ve dB
cinsinden ölçülür. 747 çiftli op-amp‟ı mesela, 120 dB‟lik kanal ayırt etmesi sağlar. Bu
örneğe göre bir op-ampın çıkışındaki 1 V‟luk değişmeye karşılık, diğerinin çıkışında 1
μV‟luk bir değişim meydana geldiği anlaşılmaktadır.
20log(1μV) = 120 dB

MĠNĠMUM VE MAKSĠMUM PARAMETRE DEĞERLERĠ

Op-amp‟lar, tıpkı tüm diğer elektronik elemanlarda olduğu gibi, belirli maksimum
değerlere sahiptir. Eğer bu değerler aşılırsa, kötü arızalar veya en azından beklenmedik bir
çalışma birimi gözlenir. Burada verilen değerler en çok kullanılanlardır.
 25

Maksimum Kaynak Gerilimi : Bu potansiyel, op-ampa arızaya sebep vermeden

uygulanabilecek en yüksek değerdir. Op-amplar V+ ve V- DC güç kaynakları ile +/- 18 V
DC‟ye kadar çalışırlar, bazıları çok daha yüksek değerlerle çalışabilirler.
Güç Harcaması : Bu değer op-amp üzerinde, normal çevre ısısında ( ticari elemanlar için
80 oC ve askeri düzeydeki elemanlar için 125 oC ) harcanabilecek maksimum gücü (Pd)
tanımlar. Op-amplar için tipik değer 500mW‟tır.
Maksimum Güç Tüketimi : Maksimum güç harcaması, genellikle çıkışın kısa devre
olduğu durumlarda elemanın zarar görmeden kurtulabileceği güç seviyesini belirtir. Bu
değer is hem güç harcamasını hem de elamanın çıkış güç gereksinimini kapsar.
Maksimum GiriĢ Gerilimi : Bu gerilim girişlerin ikisine de aynı anda uygulanabilecek
en yüksek gerilim seviyesini belirtir. Bu sebepten aynı zamanda en yüksek ortak mod
gerilimidir. Çoğu bipolar op-amp‟ta bu değer güç kaynağı gerilim seviyesine oldukça
yakındır. Aynı zamanda bir giriş toprak seviyesindeyken diğer girişe uygulanabilecek
maksimum gerilim seviyesini belirten bir değer de vardır.
Diferansiyel GiriĢ Gerilimi : Bu gerilim değeri, eviren ve evirmeyen girişlere
uygulanabilecek maksimum diferansiyel mod gerilimidir.
Maksimum ÇalıĢma Sıcaklığı : Maksimum çalışma sıcaklığı belirli bir güvenirlik
düzeyinde elemanın problemsiz çalışabileceği en yüksek çevresel sıcaklıktır. Genel
değerler askeri uygulamalarda 125 oC‟a kadar çıkarken, ticari elemanlarda 70-80 oC dir.
Minimum ÇalıĢma Sıcaklığı : Elemanın belirtilen özellikleri dahilinde çalışması için
gerekli olan en düşük sıcaklık seviyesidir. Ticari elemanlar 0 veya -10 oC‟ye kadar
inerken, askeri elemanlar -55 oC‟ye kadar çalışabilmektedir.
ÇıkıĢ Kısa Devre Süresi : Bu süre, elemanın kısa devre akımını sürdürebileceği
maksimum süreyi belirler. Çoğu modern op-amp belirsiz kısa devre akım sürelerini
sağlamaktadır.
Maksimum ÇıkıĢ Gerilimi : Op-amp‟ın maksimum çıkış gerilimi DC besleme gerilimine
bağlıdır. Op-amplarda çıkışları ile V- veya V+ besleme uçları arasında bir veya birkaç PN
birleşimi vardır. Bu birleşimlerdeki gerilim düşümü, çıkışta elde edilebilecek maksimum
gerilimi azaltır. Mesela, besleme uçları ve çıkış arasında 3 PN birleşimi mevcutsa
maksimum çıkış gerilimi (V+) – ( 3 x 0,7 ) veya (V+) – 2,1 V‟tur. Eğer maksimum izin
verilen V+ değeri 15 V ise, maksimum çıkış gerilimi, 15 – 2,1 = 12.9 V olur. Özellikle
eski elemanlarda, maksimum negatif çıkış gerilimi, pozitif çıkış gerilimine eşit değildir.
Bu değerle bağlantılı bir başkası ise maksimum çıkış gerilimi değişimidir. Burada,
maksimum pozitiften, maksimum negatife olan mutlak gerilim değişimi verilir.
 26

DENEY NO: 1
DENEYĠN ADI: OPERASYONEL YÜKSELTEÇ(OP-AMP)
KARAKTERĠSTĠKLERĠ
DENEYĠN AMACI:
Bu laboratuar deneyini başarıyla tamamlayan her öğrenci;
1. Op-amp‟ın üretici kodunu okuyabilecek
2. +/- Vsat değerini ölçebilecek
3. Iyük ve Ikaynak akım değerlerini ölçebilecek
4. Kısa devre akımını ölçebilecek
5. Vo‟nun büyüklüğünü ve yönünü ölçebilecek
6. Slew Rate oranını ölçebilecek

TEORĠK BĠLGĠ:
Operasyonel yükselteçler uygun entegre kılıfı içerisine yerleştirilmiş komplex elektronik
devrelerdir. Birkaç ek elemanlarla birlikte olan bu birimler olağanüstü faydalı devrelerin
gerçekleştirilmesinde kullanılır. Op-ampların en önemli avantajlarından birisi kolaylıkla
kullanılabilmeleridir. Op-amp‟lar üzerinde çalışmaya onların dilini öğrenerek başlamak
gerekir. Bu dili öğrenmek, op-amp‟larla ilişkili ortak sembolleri ve terimleri tanımlamamızı
ve anlamamızı sağlayacaktır. Bunun neticesinde op-amp‟ları daha iyi açıklayabileceğiz.
Öncelikle op-amp‟ların çok önemli olan özelliklerini ve karakteristiklerini bilmemiz
gerekmektedir. Op-amp‟ların özellikleri op-amp katalogundan öğrenilebilir.

Op-amp Bacakları:

ġekil 1. Genel amaçlı bir op-amp’ın sembolü ve bacak bilgileri

Op-ampların tamamı Şekil 1 de gösterildiği gibi en az 5 bacaklıdır. Pozitif besleme bacağı
Vcc veya +V, 7 nolu bacaktır. Negatif besleme Vee veya –V, 4 nolu bacaktır. 3 nolu bacak
çıkıştır. Negatif giriş (eviren giriş) 2 nolu bacaktır ve pozitif giriş ( evirmeyen giriş ) 3 nolu
bacaktır.
 27

Op-amp’ların entegre kılıfı kodları:

Entegre üzerindeki entegre kılıfı kodlarından üretici firma tarafından oldukça faydalı bilgiler
kodlanır. Şekil 2 de 8 bacaklı mini entegre kılıfında Motorola firması tarafından kullanılan
entegre kılıfı kodu gösterilmektedir. Diğer üretici firmalarda genellikle aynı formatı
kullanırlar.
Entegre kılıfı koduyla ilgili ilk olarak 1. Satırdan başlayacak olursak; ilk harfler üreitici firma
kodudur. Sonraki sayılar ise eleman kimlik numaralarıdır. Şekil II‟deki 1741 (veya 741) sayısı
elemanın genel amaçlı lineer tümleşik devre olduğunu göstermektedir. Sayının sonundaki P
harfi ise plastik 8 bacaklı mini entegre kılıfında olduğunu göstermektedir. C harfi ise
elemanın ticari ısı oranlarında çalışabileceğini göstermektedir. Bu oran 0-70 oC arasındadır. 2.
Satıra geçtiğimizde ilk iki numara elemanın üretim haftasını ve son iki numara ise üretim
yılını temsil etmektedir.

ġekil II. Op-amp entegre kılıfı kodları

KAYNAKLAR:
Kaynak 1 ve ek‟deki 741 katalogu

KULLANILAN ELEMANLAR:
1 adet 741 Op-amp 1 adet 100Ω, ½ W direnç
1 adet 301 Op-amp 4 adet 10KΩ direnç

ĠġLEM BASAMAKLARI:
A: Üreticinin Paket Kodu
1. 741 op-amp‟ının üzerinde yazılı olan paket koduna bakınız ve ek‟deki katalogdan
inceleyiniz. Aşağıdaki sorulara cevap veriniz.
(a) Elemanı üreten firmanın adı nedir?

…………………………………………………………………………………………...
 28

(b) Elemanı tanıtan seri numarasını tam olarak yazınız.

…………………………………………………………………………………………...
(c) Kullandığınız elemanın paket tipi hangi karakterlerle tanımlanmıştır?

…………………………………………………………………………………………...
(d) Elemanınızın çalışma sıcaklığı nedir?

...........................................................................................................................................
(e) Elemanın üretildiği tarih nedir? ( hafta, yıl)?

…………………………………………………………………………………………...
2. Şekil 1-1 deki 741 op-amp‟ının bacak bağlantıları 8-pin mini DIP kılıfı için
verilmiştir. Eğer kullandığınız eleman farklı kılıfa sahipse katalogdan bakarak
elemanınız için doğru olan bacak bağlantılarını parantez içerisinde yazınız.

ġekil 1-1 Bacak Numaraları

B: +/- Vsat Gerilimlerinin Ölçülmesi
3. Şekil 1-2 deki devreyi kurunuz. Kaynak gerilimlerini ölçünüz. ( Not: Bu gerilimler
toprağa göre ölçüldüğünden doğru polariteyi içerdiğinden emin olun. ) Ayrıca X-Y
arasındaki toplam gerilimi de ölçünüz.

Vcc = ………………………………..
Vee = ………………………………..
Vcc + |Vee| = ……………………….
4. +/- Vsat değerlerini 3. İşlem basamağında yaptığınız ölçümlerden faydalanarak tahmin
ediniz.

……………………………………………………………………………………………….
5. Şekil 1-2 den Vo = + Vsat değerini ölçünüz. Vsat = ………………… -Vsat değerini
ölçebilmek için op-amp‟ın 3 nolu bacağını X noktasından ayırınız.
Vo = Vsat = ……………… Tahmin edilen değerlerle ölçülen değerler birbirini
tutuyor mu? Açıklayınız?

…………………………………………………………………………………………...
 29

6. Devrenin her iki giriş ucunu da Şekil 1-3 de olduğu gibi toprağa bağlayınız. Kataloga
göre 741 için AOL = 200.000 dir. Şekil 1-3 de Ed değeri 0 Volt olmalıdır. Buna göre
Vo = AOL x Ed eşitliğine göre Vo‟yu hesaplayınız.
Vo = …………………………………………………
Ayrıca Vo değerini ölçünüz ve not ediniz.
Vo = …………………………………………………
Bu sonuçlara göre Vo niçin +Vsat (veya –Vsat) değerine eşit. Niçin Vo değeri 0 Volt
değil. Açıklayınız.
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………

ġekil 1-2. +/- Vsat değerinin ölçülmesi

ġekil 1-3. GiriĢlerin kısa devre edilmesi durumunda çıkıĢ geriliminin ölçülmesi
C: Iload ve Ikaynak akım değerlerinin ölçülmesi
7. Şekil 1-4 deki devreyi kurunuz. Bu işlem basamağından sonra kaynak akımının tipik
değerini üretici katalogundan öğreniniz.

Ikaynak(tipik)= ………………………………… (Katalogdan)

a-a noktaları arasında Ikaynak(+)= ………………………….. (Ölçülen değer)
b-b noktaları arasında Ikaynak(-)= ………………………….. (Ölçülen değer)
 30

Bir elemanın kendi belirtilen değeri içinde olması için, kaynak akımının (Ikaynak)
kataloglarda belirtilen değere eşit veya daha aşağı olması gerekir. Sizin elemanınız
bunu sağlıyor mu?

…………………………………………………………………………………………...

ġekil 1-4. Ikaynak(+) ve Ikaynak(-) akımlarının ölçülmesi

8. Şekil 1-5 IL akımını sağlayan op-amp devresini göstermektedir. Şekle göre kirchoff‟un
akımlar kanununa göre; Ikaynak(+)= IL + Ikaynak(-) dır. Şekil 1-5 deki devreyi kurunuz. RL
yük direncini 10KΩ alınız. Girişleri şekilde gösterildiği gibi bağlayınız. IL akımını c-c
uçlarından ölçünüz. IL= ………………….. 7. İşlem basamağında ölçülen Ikaynak(-)
değerinden Ikaynak(+) değerini hesaplayınız. Ikaynak(+)= ………………… a-a uçlarından
Ikaynak(+) değerini ölçünüz. Ikaynak(+) = …………………….. ölçülen ve hesaplanan
değerler birbirini tutuyor mu?

……………………………………………………………………………………………….
Op-amp‟ın çıkış ucu akım sağlamaktadır. Vo değeri +Vsat değerinde midir?

……………………………………………………………………………………………….

ġekil 1-5. IL akımının çıkıĢ ucundan verilmesi

 31

9. Şekil 1-6 da op-amp IL akımını yutmaktadır. (IL akımının yönü op-amp‟a doğru)
Burada; Ikaynak(-) = IL + Ikaynak(+) dır. Şekil 1-6 daki devreyi kurunuz ve yine c-c
uçlarından IL‟yi ölçünüz. IL= ………………… 7. İşlem basamağında ölçülen Ikaynak(+)
değerinden Ikaynak(-) değerini hesaplayınız. Ikaynak(-)= …………………….. b-b
uçlarından Ikaynak(-) akımını ölçünüz. Ikaynak(-)= ………………….. op-amp akımı
yutarken Vo değeri +/- Vsat değerinde midir?

……………………………………………………………………………………………….

ġekil 1-6. IL akımının çıkıĢ ucundan yutulması

D: Kısa devre akımlarının ölçülmesi
10. Katalogdan op-amp‟ın tipik kısa devre akımı ISC değerini bulunuz.

+ISC=……………………… -ISC=…………………………..
11. Şekil 1-7 de op-amp +Isc akım değerini vermek üzere bağlanmıştır. C-c uçlarındaki
Isc akımını ölçünüz ve akımın yönünü şekil 1-7 üzerine işaretleyiniz.
+Isc=………………. Ölçülen bu değer katalogdaki değere eşit mi? ....................................

……………………………………………………………………………………………….
12. –Isc‟yi ölçmek üzere 3. Bacakla Vcc arasındaki teli çıkarın ve 3. Bacağı Vee‟ye
bağlayınız. c-c uçlarındaki –Isc akımını ölçünüz. –Isc= - ……………………………...
Ölçüm sonucundaki bu eksi işareti akımdaki bir yön değişiklini ifade ediyor mu?
…………………………………………………………………………………………...
 32

ġekil 1-7. +Isc akımının ölçülmesi

E: Vo’nun büyüklüğünün ve yönünün tahmin edilmesi
13. Vo‟nun büyüklüğü ve yönü op-amp‟ın giriş uçarlı tarafından kontrol edilir.
Vo=AVOL x Ed ve Vo‟nun işareti Ed ye bağlıdır. Giriş uçlarının Vo‟yu nasıl kontrol
ettiğini görebilmek için şekil 1-8 deki devreyi kurunuz. Bu devre V1 ve V2 gibi iki
giriş gerilimi +5V, -5V‟a yaklaşık olarak elde edebilmek için yapılmış bir gerilim
bölücüdür.

ġekil 1-8. GiriĢ gerilimleri

14. V1 ve V2 yi şaseye göre ölçünüz ve değerleri not ediniz. V1=………….. V2=…………
Bu gerilimleri Şekil 1-9, Şekil 1-10 ve Şekil 1-11 deki op-amp devreleri için giriş
olarak kullanınız. Vo değeri pratik de +/- Vsat sınırını asla aşamaz.
15. Şekil 1-9 daki devreyi kurunuz. Pozitif(+) giriş ucunu toprağa bağlayınız. Şekil 1-8 de
V2‟yi negatif(-) giriş ucuna veriniz. Ed‟nin büyüklüğünü ve yönünü hesaplayınız.
Ayrıca Vo değerini de hesaplayınız. Vo, +/- Vsat değerine eşit mi?
Ed = V(+) – V(-) = …………………………………………………
Vd = AOL x Ed = …………………………………………………..
 33

ġekil 1-9. V2 negatif giriĢten yapıldığında Vo çıkıĢ gerilimi

16. Vo‟nun büyüklüğünü ve yönünü ölçünüz ve not ediniz.
Vo = ………………………………
17. Şekil 1-10 daki devreyi kurunuz. Yine (+) girişi topraklayınız. Şekil 1-8 deki V1
girişini (-) girişe uygulayınız. Tekrar Ed ve Vo‟nun büyüklüğünü ve yönünü
hesaplayınız.
Ed = ……………………….. Vo = ………………………………

ġekil 1-10. V1 negatif giriĢten yapıldığında Vo çıkıĢ gerilimi

18. Vo‟nun büyüklüğünü ve yönünü ölçünüz ve kaydediniz.
Vo = ………………………………….
19. Şekil 1-11 deki devreyi kurunuz. Op-amp girişine şekildeki gibi her iki gerilim (V1 ve
V2) iki girişe de aynı anda uygulandığındaki etkiyi gözlemleyiniz. Şekil 1-8 deki
devreden V1‟i pozitif girişe V2‟yi negatif girişe uygulayınız. Ed ve Vo‟nun
büyüklüğünü ve yönünü hesaplayınız.
Ed=V(+) – V(-) =…………………….. Vo=AOL x Ed=……………………….
 34

ġekil 1-11. V1 ve V2 giriĢleri her iki giriĢe uygulandığında Vo çıkıĢ gerilimi

20. Vo değerini ölçünüz ve not ediniz. Vo = …………………………….

F: SR (Slew-Rate) Oranının Ölçülmesi

21. Şekil 1-12 deki devrede 741 ve 301 op-amplarının SR oranı ölçülecektir. Şekil 1-12
deki devreyi kurunuz. Karedalga sinyal jeneratöründen Vi giriş gerilimini +/- 5 V,
10KHz kare dalga sinyale ayarlayınız. Osilaskop‟un 1. Kanalına çıkışı bağlayınız. Vo
çıkış gerilimini gözlemleyiniz. (Osilaskop Volt/Div=5V, Time/Div=10μS) Şekil 1-13
deki dalga şekillerini gözleyiniz.

ġekil 1-12. SR oranının ölçüldüğü devre

ġekil 1-13. Vo çıkıĢındaki dalga Ģekli

 35

22. ΔV onun 26 V‟luk değişime karşı geldiği Δt süresini ölçünüz. SR oranını V/μS
cinsinden SR= ΔV/Δt formülüyle hesaplayınız. SR = ………………………….. 741
op-amp‟ı için katalogdaki SR değeri nedir? SR = ……………………………
23. Şekil 1-12 deki devrede 741 op-amp‟ı yerine, SR değeri 10 V/μS olan daha hızlı 301
op-amp‟ını koyunuz. Osilaskopun için Time/Div = 1μS/div değerine ayarlayın ve bir
önceki işlem basamağındaki işlemleri tekrarlayınız. Elde ettiğiniz şekli şekil 1-14
üzerine çiziniz.

ġekil 1-14. 301 için SR oranı

24. ΔVo‟nun 10 V‟luk değişimine karşılık Δt süresini ölçünüz. Ölçüm sonucuna göre SR
oranını hesaplayınız.
SR = ……………………………….
25. Ölçülen SR oranı ile 301 op-amp‟ı için katalogdaki SR oranını karşılaştırınız.
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………

G: ÇıkıĢ ofset geriliminin sıfırlanması

26. Şekil 1-15 deki devreyi kurunuz. Girişleri toprağa bağlayınız. Vo çıkış gerilimini
ölçünüz.

Vo = …………………………………….
Normalde Vo değeri sıfır olması gerekirken ölçtüğünüz değer niçin farklı çıktı.
Açıklayınız?
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
 36

ġekil 1-15. ÇıkıĢ ofset geriliminin sıfırlanması

27. Op-amp‟ın 1 ile 5 nolu bacaklarına bağlı olan potansiyometreyi Vo gerilimi tam sıfır
olana kadar ayarlayınız. Burada potansiyometrenin görevini açıklayınız.
……………………………………………………………………………………………….

SONUÇ:
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
37
38
39
40
41
42
43
 44

DENEY NO: 2
DENEYĠN ADI: EVĠREN VE EVĠRMEYEN YÜKSELTEÇLER
DENEYĠN AMACI:

Op-amp‟ların lineer yükselteçler olarak kullanıldığı bu laboratuar deneyini başarıyla

tamamlayan her öğrenci;
(1) Evirici yükselteçlerin dizaynını ve analizini yapabilecek.
(2) Kapalı çevrim gerilim kazancını (ACL) ve Vo arasındaki faz farkını (θ), giriş
direncini Rin ölçebilecek.
(3) Evirici olmayan yükseltecin dizaynını ve analizini yapabilecek.
(4) Evirici olmayan yükseltecin kapalı çevrim gerilim kazancın, faz farkını
ölçebilecek.
(5) Gerilim izleyici yükseltecin analizini yapabilecek.
(6) Gerilim izleyici yükseltecin kapalı çevirim gerilim kazancını ve faz farkını
ölçebilecek.

TEORĠK BĠLGĠ:
Bu deneyde, Op-amplarda negatif geri besleme kavramıyla tanışacağız. Op-amplarda
negatif geri besleme kullanmak, ± Vsat sınırları arasında lineer moda yükselteç olarak çalışan
op-amp‟ın çıkışını etkileyecektir. Negatif geri besleme iki tip yükseltecin gelişmesine temel
teşkil eder. Bu yükselteçler, eviren yükselteç ve evirmeyen yükselteçlerdir. Negatif geri
beslemeli bir op-amp, harici bir dirençle ayarlanabilen bir kapalı çevrim kazancına sahip
olacaktır. Böylelikle yükselteç girişine, giriş sinyalleri uygulanacak bu sinyaller yükseldikten
sonra belirli bir kazanca sahip olan çıkış sinyalleri çıkıştan alınacaktır.

KAYNAKLAR:
Kaynak 1 ve ek deki LM741 kataloğu

KULLANILAN ELEMANLAR:
1 adet 741 op-amp 1 adet 10K Ω direnç
1 adet 15KΩ direnç 1 adet 33KΩ direnç
1 adet 100K Ω direnç 1 adet 120K Ω direnç

ĠġLEM BASAMAKLARI
A.Evirici Yükseltecin Dizaynı ve Analizi
1. Şekil 5.1 kapalı-çevrim kazancı ACL= -10 ve giriş direnci Rin=10KΩ olarak dizayn edilmiş
temel evirici yükselteci görülmektedir.
2.Evirici yükselteç için Rin, Ri‟‟ye eşittir. Ri=………………..
ACL= ………………….., RF=ACL*Ri , RF= …………………….
3.Vi ve Vo= arasındaki beklenen faz farkı nedir ? θ=………………………
 45

4. Şekil 5.2 için, ilk önce Ri=33K Ω, RF=100k Ω dirençlerini renk kodlarına göre ayırın. Bu
direnç değerlerini dijital multimetreyle ölçünüz.
Ri=………………….. RF=………………
Şekil 5 deki tüm hesaplamalar için bu ölçülen değerleri kullanın. Ölçülen değerleri şekil 5.2
„ye kaydedin.
5.Ölçülen direnç değerlerini kullanarak aşağıdaki değerleri hesaplayınız.
a) Rin = …………………..
b)Kapalı çevrim gerilim kazancı ACL=………………………..
c) Faz farkı θ=………………………………….
d) Beklenen çıkış VO(TEPE)= değerini bulunuz VO=………………..

ġekil 5.1. Dizayn Devresi

B.ACL, θ ve Rin’in Ölçülmesi
6. Şekil 5.2‟yi kurun. Vi için sinüs ±2V(tepe), 100Hz değerini ayarlayın. Osilaskobun 1.
kanalını kullanarak şekil 5.3‟de gösterilen giriş gerilim dalga şeklini elde edin. VO değerini
ölçün. Şekil 5.3 üzerine yazın.
7. Şekil 5.3‟ü kullanarak, Vi ve VO‟dan faz farkını ölçün. θ=………………….

ġekil 5.2. Eviren yükseltecin analizi

 46

ġekil 5.3. Vi-t, Vo-t grafikleri

8. Şekil 5.3‟ü kullanarak kapalı çevrim gerilim kazancını (ACL) aşağıdaki eşitlikten
Vo ( peak) Vo ( peak)
hesaplayın. ACL  
Vi ( peak) 2V( peak)

9. 5.c‟de olması gereken faz farkı ile 7. adımda ölçülen faz farkı aynı mıdır?
…………………………………………………………………………………………….
5-b‟de hesaplanan ACL ile 8. adımda hesaplanan ACL aynı mıdır?
……………………………………………………………………………………………..
10. Osilaskobun 2. kanalını 5V/Div‟e ayarlayın. VO‟yu kanal aracılığıyla izlerken Vİ değerini
+5V(tepe) değerine arttırın. VO değerine ne olduğunu açıklayın.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
11. Yine şekil 5.2‟den Vi‟yi tam olarak 1.00V(rms) değerine ayarlayınız. AC gerilimlerde bu
ölçümü dijital multimetre ile yapınız. Sonra op-amp‟ın evirici giriş terminalinde rms gerilimin
değerini ölçün. Vrms=……………………..
Not: V(-), geri beslemeyle yaklaşık 0V‟a eşittir.
12. 4.adımda ölçülen Ri değerini kullanarak aşağıda verilen Ohm kanunu ile Rin‟in değeri
bulunabilir.

Vi Vi
Rin  
I i ((Vi  V(  ) ) / Ri )
 47

ġekil 5.4. Eviren yükseltecin transfer karakteristiği

13. Yukarıda bulunan giriş direnci(Rin) 5a adımında belirlenen değere eşit mi ?

………………………………………………………………………………………………
14.Evirici yükseltecin transfer eğrisini bulabilmek için; ilk önce Vi=±2V(tepe) yapılır. Vi „yi
görmek için kanal 1‟i 2V/Div yakın. VO için 2.kanalı 5V/Div yapın. Osilaskobu XY
konumuna alın Her iki kanalı da topraklayın. Spotu koordinatların tam ortasına, sıfır
noktasına getirin. (Şekil 5-4‟de gösterildiği gibi)
15. DC kuplaj konumuna geçin ve dalga şeklini 5.4‟e çizin. ACL‟yi aşağıdaki eşitliği
kullanarak hesaplayın.

rise
ACL 
run

16. VO, giriş gerilimi ile aynı fazda mıdır? Yoksa 189o faz farkı var mıdır?
…………………………………………………………………………………………………..

NOT: 0 o faz farkı yukarı ve sağa doğru, 180o faz farkı aşağı ve sağa doğrudur.
17. Vi‟yi±5 V(tepe) değerine getirin. Sonucu 5.4‟e noktalı çizgiler halinde çiziniz. Transfer
eğrisinin niçin yassılaşmış olduğunu açıklayın.
………………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………….
 48

C: Evirici Olmayan Yükseltecin Dizaynı ve Analizi

18. Şekil 5.5 kapalı çevrim gerilim kazancı, ACL = 2 olacak şekilde dizayn edilmiş temel
evirici olmayan yükseltici göstermektedir.
19. Evirici olmayan yükselteç için Rin değeri çok büyüktür. Bu dizayn için (∞Ω) değerinde
kabul edilebilir.

20. Şekil 5.5‟i ACL = 2 olacak şekilde dizayn edin.

a. Ri için 10Ω ve 100KΩ‟dan birini seçin.
b. Kazanç eşitliğini kullanarak RF‟yi çözün.
21. Vİ ve VO arasındaki beklenen faz farkı ne kadardır? θ = ……………………………
22. Şekil 5-6 için üzerindeki renk kodlarından Ri = 15KΩ ve RF = 120 KΩ değerlerini seçin.
Bu direnç değerlerini multimetre ile ölçüp şekil 5.6 üzerine kaydedin. Şekil 5.6 için yapılacak
tüm hesaplamaları bu ölçülen değerleri kullanarak yapın.
23. Aşağıdaki değerleri hesaplayın.
a. Rin‟in beklenen değeri Rin = ……………
b. Kapalı çevrim gerilim kazancı ACL = …………..
c. Faz farkı θ = ………………
d. Çıkış gerilimi VO‟nun beklenen tepe değeri VO = ……………

D: ACL ve θ’nın Ölçülmesi

24. Şekil 5.6‟daki devreyi kurun. Vİ değerini sinüs ± 1V (tepe), 100Hz değerine ayarlayın. Şekil
5.7‟deki dalga şeklini osilaskobun 1. kanalını kullanarak elde ediniz. Şekil 5-7 üzerine VO
değerini ölçüp çiziniz.

ġekil 5.5. Dizayn Devresi

 49

ġekil 5.6. Evirmeyen yükseltecin analizi

25. Şekil 5.7‟yi kullanarak, Vİ ve VO arasındaki faz farkını ölçün. θ = ……………………..

26. Şekil 5.7‟yi kullanarak, kapalı çevrim gerilim kazancını ölçün.

Vo (tepe)
ACL 
Vi (tepe)

27.a. 23 c‟de tahmin edilen faz farkı ile 25. adımda ölçülen faz farkı aynı mı?

…………………………………………………………………………………………………..
b. 23 b‟de hesaplanan ACL ile 26. adımda ölçülen ACL aynı mı?
…………………………………………………………………………………………………
28. VO kırpılmaya başlayıncaya kadar Vİ‟yi yavaşça arttırın. Distorsiyon başlamadan hemen
önce maksimum Vİ(tepe) değerini kaydedin. Vİmax=……………….
29. Evirici olmayan yükseltecin transfer eğrisini görebilmek için, ilk önce V İ‟yi ± 1V(tepe)
değerine ayarlayın. Vi için 1. kanalı 0.5 V/div‟e, VO için 2. kanalı 5V/div‟e ayarlayın.
Osilaskobu XY konumuna alın. İki kanalı da topraklayın ve spotu şekil 5.8‟deki gibi
merkeze getirin.
30. Her iki kanalı da DC kuplaj moduna getirin. Dalga şeklini 5.8 üzerine çizin. A CL‟yi
aşağıda verilen eşitlikten hesaplayın.
rise
ACL 
run
31. VO, giriş gerilimi ile aynı fazda mı ? Yoksa 180o faz farkı mı var?
………………………………………………………………………………………………
 50

ġekil 5.7. Vi-t, Vo-t grafikleri

ġekil 5.8. Evirmeyen yükseltecin transfer katakteristiği

32. VO değerini ±2V(tepe) değerine yükseltin. Sonucu şekil 5.8 üzerine çizgilerle çizin. Transfer
eğrisinin neden yassılaştığını açıklayın.
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
 51

33. Şekil 5.9‟daki gerilim izleyici yükseltece bakarak aşağıdaki değerleri bulunuz.
a) Rin‟in umulan değeri, Rin=……………….
b) Kapalı çevrim gerilim kazancı, ACL=………………
c) Faz farkı, θ=………………….
d) Çıkış gerilimi VO‟nun umulan tepe değeri, VO=………………..

ġekil 5.9. Voltaj izleyici

ġekil 5.10. Vi-t, Vo-t grafikleri

34. Şekil 5.9‟da gösterilen devreyi kurun. Vi‟yi sinüs ±5V(tepe) 100Hz değerine ayarlayın.Vi
için 1. kanalı 2V/div kademesine alın ve şekil 5.10‟daki dalga şeklini elde edin. VO
değerini ölçün ve zaman tabanında Şekil 5.10‟a çizin. Kanal 2‟yi 5V/div kademesine
ayarlanmış olmalıdır.
35. Şekil 5.10‟u kullanarak kapalı çevrim gerilim kazancını (ACL) ölçün.
 52

Vo (tepe)
ACL 
Vi (tepe)

36. ACL ve θ‟nın umulan değerleriyle ölçülen değerleri aynı mı?

37. Gerilim izleyicinin transfer eğrisini görmek için ilk önce, Vi ± 5V(tepe) değerine ayarlayın.
Osilaskobun iki kanalını da 5V/div kademesine ayarlayın. Osilaskobu XY moduna alın.
Her iki kanalıda topraklayın ve sporu şekil 5.11‟deki gibi merkeze alın.
38. Osilaskobun her iki kanalını da DC kuplaj moduna alın ve dalga şeklini şekil 5.11 üzerine
çizin. Aşağıdaki eşitliği kullanarak kapalı çevrim kazancını hesaplayın.

rise
ACL 
run

ġekil 5.11. Voltaj izleyicinin transfer karakteristiği

39. VO, giriş gerilimi ile aynı fazda mı? Yoksa 180o faz farkı mı var?
………………………………………………………………………………………………..

40. Vi‟yi maksimum çıkışına yükseltin. Sonucunu şekil 5.11‟e noktalı çizgilerle çizin.
-Vsat‟ı ölçebiliyor musunuz? Niçin açıklayınız.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
 53

SONUÇ:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
 54

DENEY NO: 3
DENEYĠN ADI: OP-AMP’LARLA MATEMATĠKSEL ĠġLEMLER (TOPLAMA VE
ÇIKARMA)
DENEYĠN AMACI
Bu deneyi başarıyla tamamlayan her öğrenci;
1. Değişik toplayıcı ve ortalama alıcı devreleri tasarlayıp kurabilecek ve test edebilecek.
2. İki op-amp‟lı bir çıkarıcıyı tasarlayıp kurabilecek ve test edebilecekler.
3. AD534‟ü bir çarpıcı olarak kullanabilecek
4. AD534 bir kare alıcı olarak kullanabilecek.

TEORĠK BĠLGĠ:
Operasyonel yükselteç ismi, op-amp‟ların ilk zamanlarda matematiksel işlemleri
gerçekleştirmek amacıyla kullanılmaya başlamasından kaynaklanmaktadır. Bu deneyde op-
amp‟ların ve diğer lineer entegrelerin matematiksel problemleri nasıl çözeceği gösterilecektir.
İlk ele alacağımız nokta sayıların işaretleri ve onların elektroniksel karşılıklarıdır. Daha sonra
op-amp‟ların nasıl işaret değişiyor, toplama yapıyor ortalama alıyor ve çıkarma işlemleri
yapıyor sorularına cevap bulacağız. Daha karmaşık olan çarpma işlemini gerçekleştirmek için
AD534 lineer entegresi seçilmiştir. Bu çok yönlü devre elemanı hariç hiçbir şey
gerektirmemektedir ve işaretli sayıları yüksek doğruluk derecesinde çarpabilmektedir. Buna
ek olarak, AD534 ayrıca bölme işlemi, kare alma işlemi ve karekök alma işlemleri de
yapabilmektedir.

KAYNAKLAR
Kaynak 1 ve ekteki AD534 katalogu

KULLANILAN ELEMANLAR
1 adet LM324 4‟lü op-amp 1 adet 12KΩ direnç
2 adet OP-07 Op-amp 1 adet 4.99KΩ %1 direnç
1 adet 10KΩ %1 direnç 1 adet 10KΩ direnç
2 adet 10KΩ potansiyometre 4 adet 15KΩ%1 direnç
2 adet 3.9KΩ direnç 2 adet 100KΩ %1 direnç

A: Toplama ve Ortalama alma iĢlemi yapan devreler

1. Şekil 6.1‟deki tamponlanmış gerilim bölücü devre, bu deneydeki değişik testleri
yapmak için kullanılacaktır. LM324 entegresi içindeki 4 op-amp‟dan 3‟ünü şekil
6.1‟deki gibi gerilim izleyici olarak (tampon görevi üstlenmesi için) dirençli bir
gerilim bölücü devreye bağlayınız. Şekil 6.2‟de görüldüğü gibi 4 nolu bacak pozitif
beslemeye (VCC=+15V), 11 nolu bacak ise negatif beslemeye (VEE=-15V) bağlanır.
 55

ġekil 6.1. TamponlanmıĢ gerilim bölücü devre

ġekil 6.2. LM324 Entegresinin üstten görünüĢü

 56

2. Devreye gerilim uyguladıktan sonra V1, V2 ve V3 değerlerini doğru bir şekilde ölçünüz
ve kaydediniz. Çünkü bu değerler daha sonraki işlem basamaklarında kullanılacaktır.

3. Şekil 6.3‟de gösterilen temel 3 girişli eviren ve evirmeyen toplayıcı devreyi kurunuz.
V1, V2 ve V3 girişleri şekil 6.1‟deki çıkışlardır. Eviren girişteki tüm direnç değerleri
15K Ω‟dur. VO çıkışı, teorik olarak aşağıdaki eşitlikten hesaplanabilir.

VO = - (V1+V2+V3) * VO = ……………………….
4. VO değerlerini ölçünüz. Hesaplanan değerle ölçülen değeri karşılaştırınız.
VO=…………………………….
………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………….
5. Şekil 6.3‟deki gibi devreye işaret değiştirici eklendiği zaman çıkış gerilimi(VO) teorik
olarak aşağıdaki formülle hesaplanır.
VO= -( V1+ V2 + V3). VO=…………………………………
6.VO değerini ölçünüz. Hesaplanan VO değeri ile ölçülen VO değerini karşılaştırınız.

VO = ……………………..

ġekil 6.3. Eviren ve Evirmeyen toplayıcı devre

7. Şekil 6-3‟deki devre ortalama alıcı devre olarak yeniden düzenlenebilir. Bunun için
15KΩ‟luk geri bekleme direnci RF = R /n = 15 K Ω /3 = 5K Ω alınır. (n: giriş sayısı) bu
durumda RF direnci, 4,99 K Ω %1‟lik bir dirençle değiştirilir.
8. Bu durumda evirmeyen çıkış gerilimi VO, aşağıdaki eşitlik teorik olarak hesaplanır.
 57

9. VO gerilim değerini ölçünüz. Hesaplanan VO değeriyle ölçülen değeri karşılaştırınız.

VO = ………………………….

…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………

B: Ġki op-amp’lı çıkarıcı devre

10. Şekil 6-3‟deki iki op-amp‟lı çıkarıcı devresini kurunuz. Devreye uygulanan V1 ve V2
girişleri Şekil 6-1‟den elde edilen çıkışlardır. İşaret değiştiriciye +V1 girişi uygulandığı zaman
A1 op-amp‟ının çıkışı – (V1) olacaktır. Giriş ve çıkış gerilimlerini ölçünüz.
V1 = ……………………..
-(V1) = ……………………

ġekil 6.4. Ġki op-amplı çıkarıcı

11. Eviren toplayıcı bloğunda ki bütün dirençler 15K Ω‟dur. A2 op-amp‟ının çıkışı 6 nolu
bacaktan alınmaktadır. Çıkış gerilimi aşağıdaki eşitlikten teorik olarak hesaplanabilir.
VO = V1 – V2
 58

V2 değerini ölçünüz ve kaydediniz.

V2 = ………………
VO değerini hesaplayınız.
VO = …………….
12. VO değerini devre üzerinden ölçünüz.
VO = …………….
Bir önceki işlem basamağında hesapladığınız VO değeriyle ölçtüğünüz VO değerini
karşılaştırınız.
13. Şekil 6.4 deki V2 girişini Şekil 6.1 den elde edilen V3 ile yer değiştiriniz. V3 değerini
ölçüp kaydediniz.
V3=………………………
Vo değeri, Vo= V1 – V3 eşitliğinden teorik olarak hesaplanabilir.
Vo=………………………
14. Vo değerini devre üzerinden ölçünüz.
Vo=………………………
Bir önceki işlem basamağında hesapladığınız Vo değeriyle ölçtüğünüz Vo değerini
karşılaştırınız.

SONUÇ:

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………
 59

DENEY NO:4
DENEYĠN ADI: TÜREV ALICI
DENEYĠN AMACI:
Bu deneyi başarıyla tamamlayan her öğrenci,
1. Türev alıcı devrenin girişine uygulanan üçgen dalga sinyali çıkışta kare dalga olarak
görebilecek
2. Devrenin girişteki değişim oranına eşit bir çıkış oranı sağladığını görebilecek
3. Türev alıcı devresinin yüksek geçiren filtre özelliği gösterdiğini görebilecek
4. Değişik türev alıcı devreleri tasarlayıp kurabilecek
5. Tasarlanan türev alıcı devreleri test edebilecek

TEORĠK BĠLGĠ:
Türev alıcı devresi, genel olarak bir eviren yükselteç özelliğindedir (Şekil 1.1). Fark olarak
girişte direnç yerine kondansatör (Cf) bulunmaktadır. Devre, girişine uygulanan periyodik
işaretin türevini alarak çıkışa aktarır. Bu işlem formüllerle şu şekilde açıklanabilir. Op-amp
devresinin giriş empedansı çok yüksek olduğundan A noktasındaki gerilim yaklaşık 0 volt
(+ uçtaki gerilim) civarındadır. Buna göre; Cf kondansatörü üzerinden akacak akım;
If= Cf x (dVi / dt) olur. Çıkış gerilimi Vo= If x Cf olarak yazılabilir. ( A noktasında yaklaşık
olarak 0 volt olduğundan). Vo= - (Rf x Cf) x (dVi / dt) olacaktır. Görüldüğü gibi şekil 1.1 de
devre girişine uygulanan Vi işaretinin türevini alıp (dVi / dt) belirli bir sabit ile (Rf x Cf)
çarparak çıkışına aktarılmaktadır.

ġekil 1.1
Şekil 1.1 deki devre uygulamada bu haliyle yeterli değildir çünkü Cf kondansatörü yüksek
frekanslardaki işaretlerde kısa devre gibi davranacağından yükseltecin kazancı artar, çıkış bu
frekanslar için yüksek değerlere ulaşır. Vi işaretinin frekansı yüksek olmasa bile beraberinde
gürültü mevcut olabilir. Gürültü işareti çok geniş frekans tayfına sahip olduğundan şekil 1.1
deki devre gürültünün yüksek frekans bölümü olduğu gibi yükseltebilir. Bu ise istenmeyen bir
durumdur. Bu nedenle op-amp devresi kazancına yüksek frekanslar için bir sınır koymak
gerekir. Bu işlem şekil 1.2 de görüldüğü gibi bir Ri direncinin eklenmesi ile sağlanabilir.
Artık devrenin maksimum kazancı Rf/Ri olarak sınırlandırılmıştır.
 60

ġekil 1.2
Bu devrenin türev alıcı devre olarak çalışabilmesi için 2 kuralın yerine getirilmesi
gerekmektedir.
1. Giriş işaret frekansı; fi < 1 / ( 2πRiCf ) = fc olmalıdır. Aksi halde devre türev alıcı
olarak çalışmaz. ( fi= giriş frekansı, fc= kesim frekansı )
2. Devrede Rf x Cf çarpımı zaman sabitesi olarak isimlendirilir. Giriş işaretinin periyodu
yaklaşık bu değer civarında olmalıdır.

ġekil 1.2 devre frekansı 1 KHz sinüsoidal iĢaret için türev alıcı olarak çalıĢabilir mi?
Gerekli hesaplamaları yaparak açıklayınız?
……………………………………………………………………………………….............
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................

Şekil 1.2 deki devrenin söz konusu işaret için türev alıcı devre olarak çalışabileceğini
kanıtladıktan sonra, devre girişine 0,5 V genlikli ve 1 KHz frekanslı bir sinüsoidal
uygulandığında çıkışta görülecek işaretin ne tip bir işaret olduğunu araştıralım;

GiriĢ iĢaretini;
Vi= 0,5 sin 2πfit
Vi= 0,5 sin 2π(1000)t olarak formülüze edilir.

ÇıkıĢ iĢaretini;
Vo= - (Rf x Cf) / (dVi / dt) olduğuna göre
Vo= - (10k)(100nf) d/dt (0,5 sin 2π(1000)t)
Vo= - (10x103)(100x10-9)(0,5sin x 2π x 1000)(cos 2π(1000)t)
Vo= - (10-3 x 0,5 x 6,28 x 1000)(cos 2π(1000)t)
Vo= - 3,14cos 2π(1000)t olur.
O halde çıkış işareti, 3,14 Vp değerli ve 1 KHz frekanslı bir cosinüs eğrisidir.
 61

DEVREDE KULLANILACAK ELEMANLAR:

1 adet 10K ve 1 adet 1K direnç
Yeterince zil teli
1 adet 10nf kondansatör
1 adet 741 op-amp
1 adet sinyal jeneratörü
1 adet osilaskop

ġekil 1.3

Deneyle ilgili hesaplamalar

Deney devresinde verilen değerlere göre fc ve fi değerlerini hesaplayınız.

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

Vo= (V2 – V1) / (t1 – t0) x (Cf x Rf) formülüyle çıkış gerilimini hesaplayınız.

…………………………………………………………………………………………………
 62

ĠġLEM BASAMAKLARI
1. Devreyi Şekil 1.3 deki gibi kurunuz.
2. Güç kaynağının + ve – bölümlerini sırasıyla +15V ve – 15V a ayarlayınız. Besleme
gerilimlerini uygulayınız.
3. Sinyal jeneratörü çıkışını, frekansı 1 KHz genliği 2Vp bir üçgen dalgaya ayarlayınız.
4. Osilaskobun 1. Kanalına giriş işaretini, 2. Kanalına çıkış işaretini uygulayınız. Her iki
kanalıda frekansı 1 KHz genliği 1 volt olabilecek bir işareti en iyi şekilde
görüntüleyecek biçimde ayarlayınız.
5. Sinyal jeneratörü çkışını, devre girişine uygulayınız.
a. Vi ve Vo işaretlerini birlikte gözleyip, aralarındaki farkları not ediniz. Devre türev
alıcı olarak çalışıyor mu?

………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
b. Vo işaretinin şekil 1.4 e çizin. Tepe genliğini ölçüp not ediniz. Bu sonucu,
bulduğunuz sonuçla karşılaştırınız.

.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
6. Girişe uygulanan üçgen dalganın genliği aynı kalmak koşulu ile frekansını yarıya
düşürerek çıkışı gözlemleyiniz. (0,5 KHz)
7. Çıkışta gözlemlediğiniz işarette ne gibi değişiklikler oldu? Bu değişiklikleri nasıl
açıklarsınız?
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................

ġekil 1.4
 63

8. Girişe uygulanan üçgen dalganın genliği aynı kalmak koşuluyla frekansını 20 KHz
yapınız. Çıkış işaret şekli öncekilere kıyasla değişti mi? Niçin? Devrenin gerilim
kazancı ne kadar? Devre sadece eviren yükselteç gözüyle bakılabilir mi? Niçin?
Açıklayınız?
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................

9. Şekil 1.3 deki devreden Ri direncini çıkartarak giriş ve çıkış sinyalini tekrardan
osilaskopta görüntüleyiniz. Nelerin değiştiğini açıklayınız. Ri‟nin türev alıcı devredeki
görevini yazınız.

.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................

SONUÇ:

…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
 64

DENEY NO:5
DENEYĠN ADI: ĠNTEGRAL ALICI
DENEYĠN AMACI:
Bu deneyi başarı ile tamamlayan her öğrenci;
1. İntegral alıcı devrenin girişine uygulanan sinüs dalga sinyali çıkışta üçgen dalga olarak
görebilecek
2. Devrenin girişteki değişim oranına eşit bir çıkış oranı sağladığını görebilecek
3. Değişik integral alıcı devreleri tasarlayıp kurabilecek
4. Tasarlanan integral alıcı devreleri test edebilecek

TEORĠK BĠLGĠ:
İntegral alıcı devresi genelde girişine uygulanan işaretin integralini alır ve çıkışa aktarır. Bu
işlemi yapan bir op-amp devresi şekil 1.5 de görülmektedir. Dikkat edilecek olursa, türev alıcı
devresindeki direnç ve kondansatörlerin yerlerini değiştirmek suretiyle integral alıcı devresi
elde edilmektedir. Bu devrede de A noktasındaki gerilim op-amp çıkış özelliğinden dolayı,
0V civarındadır.

ġekil 1.5
Bu durumda; Ig = Vi / Ri yazılabilir.
Vo = 1/Cf ve If = -Ig olduğuna göre,

Vo = 1/Cf x = -1/Cf x

Vo = -1/(Cf x Ri) x olarak bulunur.

Bilindiği gibi integral anlam olarak bir eğrinin altında kalan alana karşılık gelmektedir. Op-
amp devresindeki giriş ofset geriliminin giderek op-amp‟ı doyuma götürmesini önlemek için
şekil 1.6 daki devre de değişiklik yapmak gerekir. Bu değişiklik Cf kondansatörüne paralel bir
Ri direnci bağlanarak yapılır(Şekil 1.5). Giriş polarma akımlarının eşit olmamasından
doğacak ofset gerilimini ve dolayısıyla bu gerilimin etkilerini gidermek amacıyla şekil 1.5 de
görüldüğü üzere R2 direnci kullanılır.
 65

ġekil 1.6
Bu direncin değeri R2= Rf // Ri yani R2= (Rf x Ri) / (Rf + Ri) olmalıdır. Devrenin bir integral
alıcı olarak görev yapabilmesi için girişine uygulanan frekansı(fi), fc frekansından büyük yada
eşit olmalıdır.
Fi > Fc = 1/(2πRfCf)
Ayrıca devrenin zaman sabitesi (1/(RiCf)) ile girişine uygulanan işaretin periyodu birbirlerine
yakın değerde olmalıdırlar fi < fc olduğunda devre eviren yükselteç olarak çalışır ve çıkışta
girişin Rf/Ri kadar yükseltilmişi görülür. İntegral alma işlemi türev almanın tersi olduğundan
bir integratör girişine kare dalga uygulandığında çıkışta üçgen dalga elde edilir.

DEVREDE KULLANILACAK ELEMAN VE CĠHAZLAR

2 adet 10K direnç
1 adet 100K direnç
Yeterince zil teli
1 adet 0,01 μf kondansatör
1 adet 741 op-amp
1 adet sinyal jeneratörü
1 adet osilaskop

ĠġLEM BASAMAKLARI
1. Devreyi şekil 1.7 deki gibi kurunuz.
2. Güç kaynağının + ve – bölümlerini sırasıyla +15V ve -15V değerine ayarlayınız.
Besleme gerilimlerini devreye uygulayınız.
3. Sinyal jeneratörünün çıkışını frekansı 10 KHz ve genliği 2Vp olan bir kare dalgaya
ayarlayınız.
4. Osilaskobun 1. Kanalını giriş işaretine, 2. Kanalını ise çıkış işaretine bağlayınız. Her
iki kanalı da frekansı 1 KHz ve genliği 1V olabilecek bir işareti en iyi şekilde
görüntüleyecek biçimde ayarlayınız.
 66

ġekil 1.7
5. Sinyal jeneratörünün çıkışını devre girişine uygulayınız.
a. Vi ve Vo işaretlerini birlikte gözleyip, aralarındaki farkları not ediniz. Devre
integral alıcı olarak çalıştı mı? Vip-p=………………… Vop-p=………………..
...........................................................................................................................................
b. Vo işaretinin şekil 1.8 e çizin. Tepe genliğini ölçüp not ediniz. Bu sonucu,
bulduğunuz sonuçla karşılaştırınız.
…………………………………………………………………………………………...
c. Vo gerilimi 0V etrafında mı salınıyor? Niçin? R1=100K direncine paralel bir 10K
bağlayınız. bu durumda çıkış işaretini gözleyiniz. Sonucu not ediniz.
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………

ġekil 1.8
 67

6. Girişe uygulanan kare dalganın genliği aynı kalmak koşuluyla frekansını 5 KHz
yapınız. Çıkışta gözlediğiniz işarette ne gibi değişiklikler oldu? Bu değişiklikleri nasıl
açıklarsınız?
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................

7. Girişe uygulanan kare dalganın genliği aynı kalmak koşuluyla frekansını 50 KHz
yapınız. Çıkış işaret şekli öncekilere kıyasla değişti mi? Niçin? Devreye artık sadece
eviren yükselteç gözüyle bakmak doğru olur mu? Açıklayınız.
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................

SONUÇ:

.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
 68

DENEY NO: 6
DENEYĠN ADI: VOLTAJ KARġILAġTIRICILAR
DENEY AMACI:
Bu deneyi başarıyla tamamlayan her öğrenci;
1. Vo ya karşı zaman fonksiyonunu ve bir evirmeyen sıfır geçiş detektörünün transfer
fonksiyonunu bulabilecek.
2. Bir gerilim karşılaştırıcısını dizayn ve test edebilecek.
3. Bir gerilim referansı dizayn edebilecek.
4. Evirmeyen gerilim düzey detektörlerini test edebilecek.
5. Op-amp‟ın çıkışına Led‟leri doğru bir şekilde eklemeyi öğrenecek.

TEORĠK BĠLGĠ:
Bir op-amp‟ın en basit uygulamalarından birisi de op-amp‟ın voltaj seviye detektörü ve
karşılaştırıcı olarak kullanılmasıdır. Bu uygulamada op-amp‟ın girişlerinden birine referans
gerilimi (Vref) uygulanır. Vref değeri toprağa göre sıfır, pozitif ve negatif olabilir. Diğer
girişe Vİ girişi uygulanır. Vİ girişi Vref değerini aştığı zaman op-amp çıkışı karşılaştırıcı
devre tipine bağlı olarak ya +Vsat veya –Vsat olacaktır.
Vo çıkış voltajı, girişlerdeki iki durumu da göstermektedir. İlk durum V İ girişi Vref girişine
eşit olduğu durumdur. Bu durumda çıkış bir doyum seviyesinden diğer doyum seviyesine
anahtarlanır. İkinci durumda Vo çıkışı Vİ girişinin Vref değerinden düşük mü veya yüksek mi
olduğunu ortaya çıkarır. Bu Vo‟nun polaritesinden belirlenir. Op-amp‟ın çıkış ucuna ledler
ağlamak suretiyle giriş durumlarını görsel olarak rahatlıkla tespit edebiliriz. Örneğin; bir led,
bir op-amp ve bir diyot ve Vi girişinin Vref‟e göre büyüklüğünü bize görsel olarak rahatlıkla
gösterebilir.
Sıfır volttan farklı gerilim düzeylerini detekte etmekte kullanılan komparatör devreleri hassas
Vref değerlerine ihtiyaç gösterirler. Her iki pozitif ve negatif referans gerilimi, dirençlerle
gerçekleştirilen gerilim bölücü devreler yardımıyla genişletilebilir. Bununla birlikte doğruluk
ve kararlılık istendiği zaman kesin referans voltajlarının kullanılması gerekir. AD585 gibi
bacaktan referans voltajı seçmeli bir entegre voltaj referansına güzel bir örnektir. Bu eleman
ile entegre üzerinde basitçe bacakları seçmek suretiyle 4 kesin voltaj sağlayabiliriz.

KAYNAKLAR:
Kaynak 1 ve ekteki 741 katalogu

ELEMANLARIN LĠSTESĠ
1 adet 741 op-amp 1 adet 220Ω direnç
1 adet 10KΩ potansiyometre 1 adet 10 KΩ direnç

ĠġLEM BASAMAKLARI
A: Bir Evirmeyen Sıfır GeçiĢ Detektörünün Vo, Vi eğrilerinin çizilmesi
1. Şekil 2.1 de görülen evirmeyen sıfır geçiş detektör devresini kurunuz. Vi gerilimini
uygulamadan evvel DC voltajı op-amp‟a uygulayınız. Vi‟yi +/- 10 Vp değerli ve 50
Hz frekanslı bir üçgen dalgaya ayarlayınız.
2. Osilaskobun 1.kanalına Vi, 2ç kanalına Vo gerilimini bağlayınız. Osilaskobu DC
kuplaj konumuna alınız.
 69

3. Şekil 2.2 de görülen Vi, zaman eğrisi üzerinde Vo‟yu çiziniz. Bu şeklin bir parçası
olarak Vcc ve Vee‟yi noktalı çizgiler halinde çizin. Çizdiğiniz bu şeklinden +Vsat ve
-Vsat‟ı bulunuz.

+Vsat=…………………. -Vsat=…………………….

ġekil 2.1. Evirmeyen sıfır geçiĢ detektörü

4. Şekil 2.1 de Vref nedir? Şekil 2.2 de Vref‟i işaretleyin. Vi, Vref‟i geçerken ve onun
üstünde iken Vo‟ya ne olduğunu belirtin. Vi, Vref‟in altına indiği zaman ne olur?

Vref=…………………………….
5. Komparatörün transfer fonksiyonunu görebilmek için, osilaskobu XY konumuna
alınız. Her iki kanalı da topraklayın ve spot‟u koordinatların tam ortasına, sıfır
noktasına getirin.
6. DC kuplaj konumuna geçiş ve transfer fonksiyonunu şekil 2.3‟e çiziniz. Bu şekle Vcc
ve Vee gerilimlerini noktalı çizgiler halinde ekleyin. Buradan +/- Vsat‟ı bulunuz.

+Vsat=……………….. -Vsat=…………………..

ġekil 2.2. Vi-zaman ve Vo-zaman eğrisi

 70

ġekil 2.3
7. Şekil 2.3 deki çizimin hangi karakteristik özelliği evirmeyen karşılaştırıcının transfer
fonksiyonunu gösterir?

……………………………………………………………………………………………….
B: Voltaj KarĢılaĢtırıcının Dizayn ve Testi
8. Şekil 2.4 deki gerilim karşılaştırıcının transfer fonksiyonu görülmektedir. Bu eğriden
aşağıdakileri çıkarınız.

+Vsat=…………………. +Vi(peak)=………………………
-Vsat=………………….. -Vi(peak)=……………………….
Vcc=…………………… Vref=…………………………….
Vee=…………………… Komparatör ÇeĢiti=…………….
9. 8. Basamaktaki bilgiyi kullanarak şekil 2.4 deki transfer fonksiyonunu üretecek
karşılaştırıcı devresini çiziniz. Devreyi 2.5 üzerine çiziniz.
10. Çizdiğiniz devreyi kurunuz. DC kaynağı uygulayın. Vi‟yi 8. Basamakta bulunan tepe
değerine ayarlayın. Vi 50 Hz‟lik bir üçgen dalga olacaktır.

ġekil 2.4. Transfer Fonksiyonu

 71

ġekil 2.5. Gerilim karĢılaĢtırıcı

11. Vi ve Vo gerilimlerini osilaskoba uygulayınız.
12. Şekil 2.6 üzerinde Vi-zaman ve Vo-zaman sinyallerini çizin. Şekil 2.5 de Vref‟in
değeri nedir?

Vref=……………………………
13. Vi, Vref‟i geçtiği zaman ve üzerinde iken Vo‟ya ne olur? Altında iken ne olur?

……………………………………………………………………………………………….
14. Osilaskobu XY konumuna alıni her iki kanalı topraklayın ve spotu ekranın ortasına
getirin.
15. Osilaskobu DC kuplaj konumuna alın ve transfer fonksiyonunu şekil 2.7 üzerine çizin.

ġekil 2.6. Vi-zaman ve Vo-zaman grafiği

ġekil 2.7. Vo, Vi transfer fonksiyonu

 72

16. Çıkış gerilimi Vo‟yu +/- 5V‟a sınırlamak için ne yapmalıdır? Açıklayın. (ipucu: 741
op-amp‟ının +/- Isc akımı +/- 25 mA‟dir. Gerekli değişikliği yapın ve Vo‟yu ölçün.

……………………………………………………………………………………………….
C: Pratik Gerilim Referansı Dizaynı:
17. Şekil 2.8‟de referans gerilimi değerine ait çözüm görülmektedir. Tasarımı R1 ve R2‟yi
hesaplayarak tamamlayın. Va=+5V, Vb=-5V, Vc=+/-5V arasında ayarlanabilir
olacaktır.
a) VR1, VR2, VR3 değerlerini hesaplayın.

………………………………………………………………………………………...…
…………………………………………………………………………………………...

b) R1 ve R2‟yi bularak tasarımı tamamlayın.

...........................................................................................................................................
18. Şekil 2.8‟i kurun. Tasarımdaki değerli kullanın. Devreye gerilim verdikten sona Va ve
Vb‟yi ölçün ve kaydedin. Vc‟nin değişim aralığını ölçün ve kaydedin.

Va=………………………. Vb=…………………….

ġekil 2.8. Referans voltajı

 73

D: Evirmeyen Gerilim Düzeyi Detektörü

19. Şekil 2.9 daki devreyi kurun.

ġekil 2.9. Evirmeyen voltaj seviye detektörü

20. Vref‟i ölçmek için dijital voltmetre kullanın ve R2‟yi Vref +4 V olacak şekilde
ayarlayın. Vi= +/- 10 Vp değerinde üçgen dalga olacak şekilde ayarlayın ve Vi‟yi
kanal 1 de şekil 2.10 da gösterildiği şekilde gösterin. Vo‟yu şekil 2.10 (a) üzerine
çizin.
 74

ġekil 2.10. Vi – t grafikleri

21. 20. Basamağı Vref= +2,5 V için tekrarlayın. Vo‟yu şekil 2.10 (b) üzerine çizin. Vi‟nin
hangi değerinde Vo, +Vsat‟dan –Vsat‟a değişmektedir. V1= ………………………….
22. 21. Basamağı Vref= -2,5 V için tekrarlayın. V1= …………………………..
23. Vref= - 2,5 V iken karşılaştırıcının transfer fonksiyonunu görebilmek için osilaskobu
XY konumuna alınız. Her iki girişide topraklayın ve spotu koordinatların tam ortasına,
sıfır noktasına getiriniz. Osilaskobu DC kuplaj konumuna getiriniz. Vcc, Vee ve
Vref‟i şekil 2.11 üzerinde gösteriniz.
 75

ġekil 2.11. Vo – Vi transfer fonksiyonu

E: Bir Op-amp ÇıkıĢına Led Bağlanması

24. Karşılaştırıcı test devresini şekil 2.12 de görüldüğü gibi kurun. Ledleri doğru bir
şekilde bağlanmaya dikkat edin.
25. Yeşil led yanıp, kırmızı led sönene kadar R2 yi ayarlayın. Bir dijital voltmetre
yardımıyla aşağıdaki değerleri ölçüp kaydedin.

Vo=……………. VLED=………….(YeĢil) VLED=……………(Kırmızı)

c-c noktaları arasında op-amp‟ın çıkış akımını ölçünüz. Io=…………………………
26. 25 deki verileri kullanarak aşağıdaki soruları yanıtlayın.
a) Op-amp saturasyonda mı yoksa kısa devre korumasında mı? ……………………
b) Op-amp akım çekmekte midir yoksa akım üretmekte midir? ……………………
c) Led bozulmadan, led uçlarında oluşabilecek maksimum ters voltajı miktarı ne
kadardır? VLed= ………………….. (maksimum)
27. Kırmızı led yanıp, yeşil led sönene kadar R2‟yi ayarlayın. Bir dijital voltmetre
yardımıyla aşağıdaki değerleri ölçüp kaydedin.

Vo=……………. VLED=……………(kırmızı) VLED=……………(yeĢil)

Io=……………..
 76

ġekil 2.12. Test Devresi

28. 25 deki verileri kullanarak aşağıdaki soruları yanıtlayın.
a) Op-amp saturasyonda mı yoksa kısa devre korumasında mı? ……………………
b) Op-amp akım çekmekte mi yoksa akım üretmekte mi? …………………..
c) Led‟i iletimde tutacak tavsiye edilen ileri yön akım miktarı nedir?

VLED=………………………(Maksimum)
SONUÇ:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
 77

DENEY NO: 7
DENEYĠN ADI: POZĠTĠF GERĠ BESLEME VE ON/OFF KONTROLLERĠ
DENEYĠN AMACI:
Bu deneyden sonra öğrenciler;
1. VUR ve VLR‟yi ölçmesini
2. Vi ve Vo‟nun zaman plotunu çizebilecek
3. Pozitif beslemeli bir karşılaştırıcının transfer fonksiyonunun çıkarılmasını
4. On/Off devresinin analizini
5. Kontrol devresinin testini öğreneceklerdir.

TEORĠK BĠLGĠ:
Bu deneyde, elektronik devreler içinde pozitif geri besleme etkisini göstermek amacıyla
on/off kontrolünü kapsayan uygulamaları anlatılmıştır. Pozitif geri beslemeli herhangi bir
devre histeresiz veya özelliklerini gösterir. Bu çok önemli, on/off kontrol devresi veya sinyal
üreten osilatörler gibi faydalı devreler yapmak için her zaman zorunludur.

ELEMANLAR:
2 adet 741 op-amp 1 adet 33 K direnç
2 adet 22 K direnç 1 adet 10 K potansiyometre
1 adet 8.2 K direnç 1 adet 50 K potansiyometre
2 adet 10 K direnç 1 adet 100 K potansiyometre

ĠġLEM BASAMAKLARI:
A: VUR ve VLR’nin ölçülmesi
1. Şekil 4.1 de pozitif geri beslemeli evirici bir karşılaştırıcının şekli görülmektedir.
Devreyi şekle göre kurduktan sonra hR ve R değerlerini yazın.

hR=…………………….. R=………………………….
Daha sonra voltmetre yardımıyla Vcc=……………… Vee=…………………..
değerlerini ölçünüz. Bu değerleri hesaplamalarda kullanınız.
2. +Vsat, Vcc‟nin 2V altındadır. –Vsat, Vee‟nin 2V üstündedir. Buna göre VUR ve VLR
değerlerini hesaplayınız.
VUR= +Vsat / (1+h) ve VLR= -Vsat / (1+h) burada h= hR / R olmak üzere

VUR= +……………………….. VLR= -………………………….

 78

ġekil 4.1. Pozitif geri beslemeli eviren karĢılaĢtırıcı

3. Şekle uygun olarak osilaskop kanallarını bağlayın hassasiyeti 5 V/div‟e getirin. GND
pozisyonuna getirdikten sonra osilaskop ekranındaki sıfırda üst üste getirin. Osilaskop
anahtarını DC kuplaj konumuna getirin.
4. Öncelikle 10 K‟lık potansiyometreyi V(-)= +10 V olacak şekilde ayarlayın. Buna göre
Vo=………………. Bulduğunuz Vo değerini –Vsat değerinde mi? …………………...
5. 10 K‟lık potansiyometreyi yavaşça çıkış gerilimini – Vsat‟dan +Vsat‟a gelinceye
kadar ayarlayın. V(-)= VLR olduğunda yani birinci geçiş noktasındaki
VLR=……………… değerini yazın. İkinci işlem basamağındaki değerle karşılaştırınız.
6. 10 K‟lık potu V(-)= -10V oluncaya kadar sıfırlayın. Buna göre Vo=……………….
Burada Vo‟nun değeri +Vsat değerinde mi? ……………………………………………
7. 10 K‟lık potu Vo, +Vsat geriliminden –Vsat gerilimine gelinceye kadar ayarlayın.
V(-) = VUR olduğunda yani ikinci geçiş noktasındaki VUR=………..... değerini yazınız.

B: Vi ye karĢı t ve Vo ya karĢı t gösterimi

8. Devreyi şekil 4.2 deki duruma getirin. Vi=+/- 10Vp, f=100Hz olan üçgen dalga
uygulamamıza olanak sağlayan bir kaynak kullanın. Osilaskobu şekildeki gibi
bağlayın.
9. Vi giriş sinyali olarak şekil 4.3 deki üçgen dalgayı elde ettikten sonra işlem basamağı
5 ve 7 de elde ettiğiniz VUR ve VLR değerlerini şekil 4.3 üzerine çiziniz.
 79

ġekil 4.2. Vi ye karĢı t ve Vo ya karĢı t yi çizebilmek için test devresi

10. Vo – t grafiğini şekil 4.3‟e dikkatlice çizin. Bundan sonra –Vsat‟dan +Vsat‟a geçiş
noktasını “x” olarak, +Vsat‟dan –Vsat‟a geçiş noktasını “y” olarak işaretleyin. Kestiği
noktalar x=…………………….(VUR veya VLR), y=…………………(VUR veya VLR)

C: Pozitif geri beslemeli karĢılaĢtırıcının transfer fonksiyonunun çıkarılması

11. Transfer fonksiyonunu elde edebilmek için osilaskobun time/base ini XY pozisyonuna
al. İki kanalıda orijine ayarlayıp GND konumuna getirin. Kanal 1 i 2V/div, kanal 2‟yi
5V/div olarak ayarlayın.
12. Vo geriliminin Vi gerilimine karşı olan transfer fonksiyonunun doğruluğunu çıkartın.
Şekil 4.4 üzerinde aşağıdaki değerleri işaretleyin.

VUR=…………… VLR=……………… Vs=………………

Vh=……………. +Vsat=……………. -Vsat=……………

ġekil 4.3. Vi ye karĢı t ve Vo ya karĢı t çizimi

 80

ġekil 4.4 Vo ya karĢı Vi grafiği

D: Açma kapama kontrollerinin Analizi
13. Burada Vs ve Vh gerilimlerini ölçeceğiz. Bunun için; +Vsat=13V ve –Vsat= - 13V
olarak ayarlayın.
14. S, terimini, S=sR/R olarak hesaplayın. (S=……………) o zaman buradan Vs= -
(Vref/S) olarak Vs=……………. Bulunur.
Not: Vref değeri Vs‟nin pozitif değerinin negatifidir.
15. H terimini, h=hR/R olarak hesaplayın. (Vh=…………..) o zaman buradan;
Vh=((+Vsat) – (-Vsat))/h olarak Vh=……………. Bulunur.
16. Yukarıda bulduğunuz değerler yardımıyla VUR ve VLR değerlerini VLR= Vs – Vh/2

VUR=………………….. VLR=……………………
17. Şekil 4.6 yı kullanarak transfer fonksiyonunu çiziniz. Bununla beraber Vh, Vs, VUR,
VLR ile (+Vsat) ve (-Vsat) değerlerini işaretleyin.

ġekil 4.5. On/Off kontrolcü

 81

ġekli 4.6. Transfer eğrisi

E. Kontrol Devresinin Testi

18. Şekil 4.7‟ yi uygun olarak kurun.sR direncini 10KΩ ve 50 KΩ potansiyometre ile sR=33.3
KΩ olacak şekilde ayarlayın. Vi = ± 10V f=100 Hz olarak kullanın. Osilaskobu şekildekine
uygun olarak bağlayıp 1. Kanalı 2V/Div, 2.Kanalı 5V/Div konumuna getirin.

19. Kanalları XY konumuna getirin. GND konumuyla orijin noktasını ayarlayın.On/Off

kontrolcünün transfer eğrisini çıkartmak için DC kuplaj konumuna getirin.

ġekil 4.7 On/Off Kontrol Devresi

 82

ġekil 4.8 Transfer Fonksiyonu

20. Transfer dalga şeklini çizdikten sonra aşağıdaki değerleri yazınız.

VUR=…………… VLR=…………… VS=……………

VH=…………… +Vsat=………….. -Vsat=…………

Bu değerleri grafikte işaretleyin.

21. Şekil 4.8‟deki ölçülen değerler Şekil 4.6 ile uygun mu?

………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………

22. Osilaskobu kontrol edin.100KΩ potansiyometreyi ayarlarken VH değişiyor mu? VS

sabit mi kalıyor Bu sefer 50 KΩ potansiyometreyi ayarlayın. Buna göre VS değişme
gösteriyor mu? VH sabit kalıyor mu?

………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
 83

SONUÇ:

………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
 84

DENEY NO:8
DENEYĠN ADI: ENSTRUMANTASYON YÜKSELTECĠ
DENEYĠN AMACI:
Enstrumantasyon yükselteçleriyle ilgili bu laboratuar deneyini başarıyla tamamlayan her
öğrenci;
1. Temel diferansiyel yükselteç için ADİFF‟i ölçebilecek.
2. Temel diferansiyel yükselteç için ACM‟yi ölçebilecek ve CMRR‟yi hesaplayabilecek.
3. A‟nın referans ucuna bir ofset voltajı ekleyebilecek.

TEORĠK BĠLGĠ:
Bu deneyde diferansiyel ve enstrumantasyon yükselteçlerin her iki girişinde ortak olan
gerilimi reddetme ve girişlerdeki gerilim farkını anında yükseltme kabiliyeti gösterilecektir.
Bu karakteristikler, piyasada bulunan ve girişlerindeki sinyalleri gürültüyle birlikte yükselten
problemli yükselteçler içinden doğru yükselteci seçmemizi sağlayacaktır. İlk olarak her iki
girişindeki farksal gerilim kazancıyla (ADİFF) ve ortak mod gerilim kazancıyla (ACM) birlikte
farksal yükselteç deneyi sunulmuştur. Ayrıca burada ortak mod reddetme oranı da (CMRR)
anlatılmıştır. Diferansiyel yükselteçte, düşük ve eşit olmayan giriş empedansı ve üç op-amp‟ın
kullanımı zorunluluğu gibi bazı sınırlamalar da bulunmaktadır. Bu yükselteçte sadece bir
direnci değiştirmek suretiyle ADİFF ayarı yapılabilir.

KULLANILAN ELEMANLAR:
4 adet OP-07 1 adet 100Ω %1 direnç
2 adet 10KΩ %1 direnç 1 adet 10Ω %5 direnç
7 adet 20KΩ %1 direnç 1 adet 470Ω %5 direnç
2 adet 100KΩ %1 direnç 1 adet 15KΩ %5 direnç
1 adet 10 KΩ %1 direnç 1 adet 82 KΩ %5 direnç
1 adet 50 KΩ potansiyometre

A: Diferansiyel Voltaj Kazancı

1. Şekil 8.1 deki devreyi kurun. Avometre ile V1 ve V2‟yi şaseye göre ölçün.
Bulduğunuz bu değerleri şekil 8.1 üzerine kaydedin. 10Ω‟luk direnç üzerinden
diferansiyel voltajı hesaplayın.

VDĠFF= V1 – V2 = …………………………..
2. Şekil 8.1 de ortak mod voltajı V1 mi, V2 mi? …………………………………………
 85

ġekil 8.1. ADĠFF’i ölçmek için test devresi

3. Şekildeki devreye göre diferansiyel voltaj kazancını ADİFF‟i hesaplayın ve umulan
çıkış voltajını hesaplayın.

ADĠFF= = g = gR / R ADĠFF=………………….. ; Vo=………………………

4. Dijital avometre kullanarak mümkün olan en hassas kademesinde Vo‟nun değerini

ölçüp kaydedin. Vo‟nun hesaplanan değeri ile ölçülen değeri aynı mı?

……………………………………………………………………………………………….
5. Şekil 8.1 e hangi değişiklikler yapılmalı ki;
a. ADİFF‟in değeri 100 e çıksın.

…………………………………………………………………………………
b. ADİFF‟in değeri 1 olsun.
…………………………………………………………………………………

B: ACM ve CMRR’nin Ölçülmesi

6. Şekil 8.1‟i ortak mod ayarlamasını içermesi için şekil 8.2‟ye dönüştürün. (+) ve (-)
girişleri, V2 ile birleştirin. V2‟yi (V2=VCM) tekrar ölçün ve kaydedin.

V2=VCM=……………………………
7. Dijital multimetreyi diferansiyel yükseltecin çıkışına bağlayın. 50 KΩ‟luk
potansiyometreyi ayarlayarak çıkıştan mümkün olan en düşük voltajı elde edin. Bu
voltajı VOCM olarak kaydedin.

VOCM=…………………………….(burada VOCM yaklaĢık 1 mV olmalı.)

8. Ortak mod kazancını hesaplayın. ACM = VOCM / VCM ACM=…………………….
(ACM çok küçük değerde olmalıdır. İdealde 0 olmalıdır.)
 86

9. Aşağıdaki eşitliği kullanarak ortak mod bastırma oranını (CMRR) bulunuz.

CMRR = ADĠFF / ACM CMRR=………………………….

10. 9. Adımda ölçülen CMRR değerini artırmak için şekil 8.2 de hangi değişiklikler
yapılmalıdır?
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
C: Üç Op-amp’lı Enstrumantasyon Yükselteci:
11. Şekil 8.3, üç op-amplı bir enstrumantasyon yükseltecidir. Tampon girişler olan A1 ve
A2 op-ampları giriş empedansını yükseltmek için eklanmiştir. Diferansiyel kazanç mR
direnci ile ayarlanır. Çıkış tek uçlu Vo voltajıdır. VDİFF= V1 – V2 şekil 8.3 deki
devreyi kurunuz.

ġekil 8.2. ACM ve CMRR’yi ölçmek için test devresi

12. mR yerine 20 KΩ %1 direncini kullanın. Aşağıdaki eşitlikten m‟yi hesaplayın.

m= mR / R m=……………………………..
ADĠFF= Vo / (V1 – V2) = 1+(2 / m) ADĠFF=……………………………….
Diferansiyel çıkış voltajını, Vo değerini bulun. Vo = (V1 – V2)
Vo=……………………(çıkış katının diferansiyel kazancı g= gR/R=20K/20K=1)

Buna göre devre kazancı ADİFF= Vo / (V1 – V2) = (1+ x(1) = 1+ (2/m) ve Vo =
ADİFF(V1 – V2). Buna göre Vo‟yu belirleyin. Vo=…………………………………..
 87

13. Vo değerini ölçmek için DC volt kademesinde bir dijital multimetre kullanın.
Vo=………………(Bu ölçüm A1 ve A2 nin 6 nolu uçları arasında yapılacaktır.) sonra
Vo değerini ölçün. Vo=……………….(Bu ölçüm A3‟ün 6 nolu ucuyla şase arasından
yapılacaktır.)

ġekil 8.3. Üç op-amp ile yapılan enstrumantasyon yükselteci

14. V1 ve V2 yi şaseye göre ölçün. V1=………………..; V2=……………………..
Devrenin diferansiyel kazancını aşağıdaki eşitlikten hesaplayın.

ADĠFF= Vo / (V1 – V2) ADĠFF=…………………..

15. IA‟nın diferansiyel kazancını mR‟yi 100KΩ %1 yapın ve aşağıdakileri hesaplayın.

m=…………..; ADĠFF=…………..; Vo’=……………..; Vo=………………

16. Aşağıdaki değerleri ölçmek için multimetreyi kullanın.
Vo’=……………..; Vo=………………; V1=……………..; V2=…………….
Bu ölçülen değerlerden ADİFF‟i hesaplayın.
ADĠFF=………………… Vo ve ADİFF‟in hesaplanan ve ölçülen değerleri aynı mı?

…………………………………………………………………………………………….
17. Diferansiyel kazancı 100 yapmak için gerekli mR değerini hesaplayın.

ADĠFF= 1+ (2/m) buradan m= 2 / (ADĠFF – 1) ve mR=m x R

D: Referans Terminaline Voltaj Ekleme
 88

18. Şekil 8.4, şekil 8.3 de gösterilen enstrumantasyon yükseltecinin referans terminalinin
tek uçlu çıkışta ofset voltajının nasıl sağlandığını göstermektedir.
19. Dördüncü bir OP-07 op-amp‟ı ekleyerek şekil 8.4‟ü kurun. Şekil 8.3‟ün referans
terminalini şaseden ayırın ve şekil 8.4‟ün Vref ucuna birleştirin.
20. Gerilim uygulayın ve Vref=0V olana kadar 10 KΩ potansiyometresini ayarlayın.
21. Vo değerini ölçüp kaydedin (şekil 8.3) Vo=…………….; Vo değeri 16. Adımda
ölçülen Vo değerine eşit olmalıdır.

ġekil 8.4. Ayarlanabilir referans voltajı, Vref

22. Vref = +3V iken Vo değerini hesaplayın.

Vo= ADĠFF(V1 – V2) / Vref Vo=…………………..

Vref‟i +3V a ayarlayın ve IA‟nın çıkışından Vo‟yu ölçün.
Vo‟nun ölçülen ve hesaplanan değeri aynı mı?......................................................................
23. Vref= -6V iken Vo değerini hesaplayın. Bunun için 22. Adımda verilen eşitliği
kullanın. Vref‟i -6V yapın ve IA‟nın çıkışında Vo‟yu ölçün. Vo=…………………
Vo‟nun ölçülen ve hesaplanan değeri aynı mı?................................................................
24. Enstrumantasyon yükseltecine Vref‟in eklenmesine bir uygulama örneği verin.

……………………………………………………………………………………………….
SONUÇ:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
 89

DENEY NO:9
DENEYĠN ADI: 100 Hz - 200 Hz 4. Derece 3dB Ripple’lı Tschebyscheff Filtre Tasarımı
DENEYĠN AMACI:
Bu deneyi başarıyla tamamlayan her öğrenci
1. Filtre tasarımında uyulması gereken kuralları bilecek
2. Filtre tasarımı için gerekli hesaplamaları yapabilecek
3. 2. Derece alçak geçiren tschebyscheff filtre tasarlayabilecek
4. 2. Derece yüksek geçiren tschebyscheff filtre tasarlayabilcek
5. İstenilen özellikte herhangi bir 4. Derece tschebyscheff filtre tasarlayabilecek.

TEORĠK BĠLGĠ:
1. 2. Derece Alçak Geçiren Tschebyscheff Filtre Tasarımı (3dB Ripple) Fc=200Hz

Tasarıma ilk önce tschebyscheff katsayılarını (3dB Ripple için) bularak başlarız.

Tablo 1. 3dB Ripple için Tschebyscheff Katsayıları

 90

Tabloya göre 2. Derece olan kısma bakarsak a1= 1.0650 ve b1= 1.9305 olduğunu görürüz. Bu
aşamadan sonra elemanların değerlerini belirlemek için önce bir C1 kondansatör değeri
seçeriz.
C1 = 22nF olsun.
Aşağıdaki formüle göre değerleri yerine koyduğumuzda C2 kondansatör değerini bulmuş
oluruz.

C2 C1

…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………

C2 ………………… olmalı.
R1 ve R2 değerlerini aşağıdaki formülden hesaplayınız.

R1,2 =
π

R1 =

R1 = ………………………

R2 =

R2 = ………………………

2. 2. Derece Yüksek Geçiren Tschebyscheff Filtre Tasarımı (3 dB Ripple) Fc=100Hz

 91

Tasarıma ilk önce Tschebyscheff katsayılarını(3dB Ripple için) bularak başlarız. Bir önceki
tabloya göre 2. Derece olan kısma bakarsak a1= 1.0650 ve b1= 1.9305 olduğunu görürüz. Bu
aşamadan sonra elemanların değerlerini belirlemek için önce bir C kondansatör değeri seçeriz.
C = 220 nF olsun.
C değerini seçtikten sonra aşağıdaki formüllerle R1 ve R2 hesaplanarak tasarım tamamlanır.

R1 =

R1 =

R1 = ………………….

R2 =

R2 =

R2 = ………….…….…

3. 4. Derece Tschebyscheff Filtre Tasarımı (3dB Ripple) Fc= 100Hz – 200Hz

2.Derece Yüksek Geçiren Tschebyscheff Filtre 2.Derece Alçak Geçiren Tschebyscheff Filtre
 92

İlk iki aşamada yapılan iki devre birbirine bağlanarak 4. Dereceden Tschebyscheff filtre
tasarımı tamamlanmış olur.

KULLANILAN ELEMANLAR:
2 adet 741 op-amp 1 adet 20K pot ( 18,5KΩ‟a ayarlanacak)
1 adet 20K potansiyometre 1 adet 150 nF kutupsuz kondansatör
1 adet 2.2K direnç 1 adet 22 nF kutupsuz kondansatör
1 adet 15K direnç 2 adet 200 nF kutupsuz kondansatör
A: 2. Derece Alçak Geçiren Tschebyscheff Filtre Tasarımı (3dB Ripple) Fc= 200 Hz
1. Şekil 1 deki devreyi kurunuz. Devre girişine genliği tepeden tepeye Vp-p= 2V olan 1
KHz‟lik bir sinüs dalga işareti uygulayınız.

ġekil 1

2. Tabloda girişine uygulanan frekanslara göre çıkış gerilimini ölçüp tabloyu doldurunuz.

100 120 140 160 180 200 220 250 300

30 Hz 80 Hz
Hz Hz Hz Hz Hz Hz Hz Hz Hz
 93

3. Tablo değerlerine göre grafiği çiziniz.

V
2,5V

2V

1,5V

1V

0,5V
Hz
30 80 100 120 140 160 180 200 220 250 300
4. Şekil 2 deki devreyi kurunuz. Devre girişine genliği tepeden tepeye Vp-p= 2V olan
1 KHz‟lik bir sinüs dalga işareti uygulayınız.

ġekil 2
 94

5. Tabloda girişine uygulanan frekanslara göre çıkış gerilimini ölçüp tabloyu doldurunuz.

100 120 140 160 180 200 220 250 300

30 Hz 80 Hz
Hz Hz Hz Hz Hz Hz Hz Hz Hz

6. Tablo değerlerine göre grafiği çiziniz.

7. 3. Adımda kurduğunuz devrenin çıkışını 1. Adımda kurduğunuz devreye bağlayınız.

devrenin girişine tepeden tepeye Vp-p= 2V olan 1 KHz‟lik bir sinüs dalga işareti
uygulayınız.

2.Derece Yüksek Geçiren Tschebyscheff Filtre 2.Derece Alçak Geçiren Tschebyscheff Filtre

8. Tabloda girişine uygulanan frekanslara göre çıkış gerilimini ölçüp tabloyu doldurunuz.

100 120 140 160 180 200 220 250 300 500
80 Hz
Hz Hz Hz Hz Hz Hz Hz Hz Hz Hz
 95

9. Tablo değerlerine göre grafiği çiziniz.

SONUÇ:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………....
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………....
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
 96

DENEY NO:10
DENEYĠN ADI: 50 Hz Notch ( Twin-T ) Filtre Tasarımı
DENEYĠN AMACI:
Bu deneyi başarıyla tamamlayan her öğrenci,
1. Twin-T topolojisini öğrenecek
2. İstenmeyen bir frekans aralığını durdurabilecek
3. İstenilen özellikte herhangi bir notch filtre tasarlayabilecek
4. Tasarlanmış olan bir notch filtrenin frekans cevap tablosunu çıkarabilecek.

TEORĠK BĠLGĠ:
1. Notch Filtre Tasarımı ( fn=50 Hz )

ġekil 1
Notch filtre aslında dar band geçiren filtredir. Genellikle tek bir frekans aralığını elemek için
kullanılır. Haberleşme ve biyomedikal alanlar en yaygın kullanım alanlarıdır. Notch filtre en
yaygın olarak şekil 1 deki Twin-T bağlantı şekliyle kullanılır. Kesim frekansını hesaplamak
için aşağıdaki bağıntı kullanılır.

f n=
Aktif notch filtre tasarlarken C 1 μF olacak şekilde seçilir. Ardından formülden yerine
koyulup R değerleri hesaplanır. En iyi sonucu alabilmek için hesaplamada bulunan değerlere
en yakın değerlikte olan elemanlar kullanılmalıdır.
C = 47 nf alırsak
R=...……………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………

R =............................ bulunur.
 97

KULLANILAN ELEMANLAR:
1 adet 741 op-amp 4 adet 68 KΩ direnç ( 100 K pot kullanılacak )
1 adet 10 KΩ direnç 4 adet 47 nF kutupsuz kondansatör

A: 50 Hz Notch Filtre Tasarımı

1. Şekil 2 deki devreyi kurunuz. Devre girişine genliği tepeden tepeye Vp-p=2V olan
100 Hz‟lik bir sinüs dalga işareti uygulayınız.

2. Tabloyu girişe uygulanan frekanslara göre çıkış gerilimini ölçerek doldurunuz.

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Frekans
Hz Hz Hz Hz Hz Hz Hz Hz Hz Hz
Gerilim
 98

3. Tablo değerlerine göre aşağıya grafiği çiziniz.

Hz

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

SONUÇ:

…………………………...…………...……………..…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………....…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………....…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………....…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
 99

DENEY NO:11
DENEYĠN ADI: 2 KHz Wien Köprü Osilatörü
DENEYĠN AMACI:
Bu deneyi başarıyla tamamlayan her öğrenci;
1. İstenilen özellikte herhangi bir Wien Köprü osilatör tasarlayabilecek.
2. Tasarlanmış olan bir Wien Köprü osilatör devresinin analizini yapabilecek.

TEORĠK BĠLGĠ:
1. Wien Köprü Osilatör Tasarımı ( fr = 2 KHz )

ġekil 1
Şekil 1 de görüldüğü gibi R1 – C1‟den seri, R2 – C2‟den oluşan paralel R-C devreleri Wien
köprü osilatörünü oluşturur. Devrede yükselteç olarak OP-AMP kullanılmıştır. Çıkış sinyali,
belli oranda OP-AMP‟ın faz çevirmeyen (+) girişine R1 – C1 elemanları ile geri
beslemektedir. OP-AMP‟ın çalışma frekansında R1 – C1, R2 – C2‟den oluşan köprü devresi
maksimum geri beslemeyi yapmakta ve bu frekansta faz açısı olmaktadır. Devrede R3 – R4 ve
Op-amp‟tan oluşan kısım yükselteci, R1 – C1 ile R2 – C2‟den oluşan kısım Wien köprü
devresini yani frekans tespit edici devreyi meydana getirir.
Çıkıştan alınan sinüsoidal sinyalin frekansı veya devrenin çalışma frekansı;

fr =
Eğer devrede R1=R2=R ve C1=C2=C olarak seçilirse formül;

fr =
 100

Ayrıca, devrenin istenen frekansta osilasyon yapması ve yeterli çevrim kazancını

sağlayabilmesi için R3/R4 > 2 olmalıdır ve toplam faz kayması 0 veya 360 derece olmalıdır.
Wien köprü kısmı 180 derece faz kaydırır diğer 180 derece op-amp ile sağlanır.

Seçilen C 1 μF olacak şekilde seçilir ardından formülden yerine koyulup R değerleri

hesaplanır. En iyi sonucu alabilmek için hesaplamada bulunan değerlere en yakın değerlikte
olan elemanlar kullanılmalıdır.

C = 10 nF
R=…...…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………

R=……………………. bulunur.

KULLANILAN ELEMANLAR:
1 adet 741 op-amp 1 adet 10 KΩ
2 adet 10 KΩ pot 1 adet 50 KΩ pot
2 adet kutupsuz kondasatör

A: 2 KHz Wien Köprü Osilatör Tasarımı

1. Şekil 2 deki devreyi kurunuz.

ġekil 2
 101

2. Devre çıkışını osilaskopta görüntüleyerek aşağıdaki tabloya çiziniz.

Volt/div = ………………….
Time/div = ………………...
3. Rf(RV1) potansiyometre değerini değiştirdiğinizde çıkışta nasıl bir etki
gözlemliyorsunuz. Açıklayınız.
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………....

SONUÇ:

…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………