GiRiS

rUnxleR vE BALKANLAR
Prof. Dr. Halil INALCIK

i. Kuzey'den Gelen Tiirkler

Balkanlarlarihi, Ti.irk tarihinin ayrrlmazbr pargasrdrr. Balkan kelimesi dahi.

xro-dad veya da$hfr anlamrna TiirkEe bir sozctikttir. Giivenilir tarih kaynaklarrna
gore, Balkan Yanmadasr, VI. Ytizyrldan baqhyarak Ttirk kavimlerinin gelip yerleq-
tigi bir yurt olmugtur. Doludan, Asya iginden, Kuzey Karadeniz step bol-eesi yolile
birbiri ardrndan gelen ath gogebe Ttirk kavimleri, ya burada Dac, Trak ve Slav aslm-
dan yerli halkla kanqmrq, ortadan kaybolmuq (XI. Yiizyrlda Oluz aslmdan PeEenek-
ler ve Uzlar gibi), yahut askeri egemen srnrf olarak Kuzey-Dolu Balkanlar'da gtiElti
devletler kurmuqlardrr. Bu sonuncular arasrnda, bir Ttirk boyu olan Kutrigur'larrn
VIL Yiizyrlda kurmuq olduklan Bulgar Hanhlr ozellikle anrmsamaltdrr. Bulgarlann
Dobruca'da brraktrklarr kitabelerde, htikiimdar, Han i.invanr ile anrlrr ve Oniki Hay-
vanh Ti.irk Takvimi kullanrlrr. Bulgar Hanlarr IX.-XI. Ytizyrllarda (1018'e kadar)
Balkanlar'da Bizans imparatorlulu'nun yerini almrqtrr. XIII. ve XIV. Ytizyrllarda,
yine Bulgaristan'da, Krpgak/Kuman ashndan slavlaqmrq Terteri ve $iqman Hane-
danlan hdkim oldu.
Osmanh Tiirkleri Balkanlara girmeden dnce, XII.-XIV. ytizyrllarda Krp-
Eakfl(umanlarrn bolgede tisti.in tarihi rolti yeterince vurgulanmamrqtrr. Ozellikle,
Dobruca'dan Akkerman'a kadar step bolgesinde yerleqmiq ve Hristiyan dinine geE-
miq olan KrpEak/Kumanlar Eeqitli hanedanlar kurmuqlardrr. Bunlardan bir grup,
XIV. Yiizyrl ikinci yansrnda Dobruca-Varna bolgesinde bir beylik kurmugtur (Mer-
kezi Kalliakra); DobrotiE ve bir Kuman adr taqryan kardeqi Qolpan'rn Dobruca bey-
ligi, 1388'de I. Murad'r metbff tanrmr$, 1393'de l.Bayezid bu beyligi Osmanh
iilkesine katmrqtrr.
6zetle, Deli-Orman ve Varna'dan Tuna'ya kadar giden bolge daha Osmanhlar-
dan cince gergek bir Ttirk yerleqim alanr olmuqtur.

2. Anadolu Tiirkleri Balkanlar'da

Giineyden, Anadolu'dan Ttirklerin Balkanlara gelip yerleqmesi, 1260'lara ka-
dar iner. Kuzey Karadeniz bolgesinden gelen Ttirk oruklan, zamanla Hristiyanhlr
kabul edip yerli Slavlarla karrqtrklan halde, Anadolu'dan gelen Miisliiman Tiirkler,
 I O HALiL iNALCIK TURKLER VE BALKANLAR II

kendi din ve kiiltijrlerini saklamayr baqarmrqlardrr. ilk yerlegm e, l26l'de Mogollar- birligi geEmiq, bunlardanbir krsmr Balkanh devletlerin hizmetine ticretli asker olarak
girm-iq, Uir kismr da yalmadan sonra Anadolu'ya d6nmi.iqtiir. O zam^n
dan kagrp Bizans'a sr!rnan SelEuk Sultanr izzeddin Keykdvus'la gergekleqmigtir. Rumeli'de
Mogol idaresinden kaEan otuz-krrk Ti.irkmen obasr, kutsal kiqi San Saltuk akrn yapmak tehlikeli bir macera idi. Bu yeni taktifi
!uu"n1ti, bir mtitrefik bulmadan
Baba lle izzeddin Keykdvus'un yanrna gelmig ve Bizans imparatoru t}afindan Ku- kullanan Aydrn-ollu Umur Bey olmuqtur2' O, Bizans tahtr
In bagarrh bir biEimde
zey Dobruca'ya yerleqtirilmiqtir (l 263). Baqlangrgta, Mtisltiman Altrn-Ordu emiri Yani Cantacuzenus'un inifakrnr salhyarak' 1340'larda 300
igin Tiakya'da garprgan
ba-
gtiglti Nogay'tn himayesi altrna giren bu Anadolu Ttirkmen grubu, burada Baba- glmiyi Uutan donanmasile izmir'den Balkanlann her tarafina akrnlar Orgiitlemeyi
kadar gitti' Bizans, onu durdurmak
Saltuk kasabast ile bagka kasabalar kurmuqlardr. 1332'de buiadan gegen Ibn Bat- iurOr. Bu akrnlarda Dobruca ve Arnavutluk'a
tuta, Baba kasabastnr "Ttirklerin oturdulu bir qehir" olarak unu.. Nogay ciltince iEin Batr Hristiyan filemini harekete geqirmekten baqka gare bulamadr' Nihayet
( 1300) yerine geqen putperest Mogol hanlan
zamanrnda Ttirkmenlerden bir b6lijEi.i, l-344'deBatr HaEhlan izmir kalesini ahp onun denize qrkmastnt onlediler. O zaman
Anadolu'ya geri diinmek igin gdE etmiqler (1301); kalanlar ise yerli Kumanlar ara- B atr Anadolu'dan gazTler,Balkanlar'a geEmek igin Qanakkale Bolazr'na yiineldiler'
smda Hristiyanh[r kabul etmiglerdir. Bunlar, Keykdvus'un halkr anlamrna Gagvuz O tarihte OsmanSiar Karesi'de yerleqmiq bulunuyorlardr. Osmanh tilkesi boylece,
bu
adile gtintimtize kadar gelmiglerdir ve bugiin kendi siyasi varhklannr tanrrmaya ga- Anadolu gazilerini Balkanlara sevkeden baqhca hareket tissu halini aldr. Orhan'tn
lrqmaktadrrlar. Dil araqtrrmalan Gagavuz'lartnAnadolu lehgesini konugtuklannl or- uc,tayerliqen oflu Si.ileyman Paqa (oltimti 1357), Cantacuzenus'un miittefiki olarak
iEin ona
taya koymugtur. Anadolu'dan Balkanlara gelip yerleqmiq ilk Miisliiman velisi ola- defalarca irakya'ya geEti ve sonunda 1352'de Cantacuzenus'un krqlamak
rak, Baba Saltuk'un kiqiligi etrafinda menkrbeler tiiremig ve sonra bu rivayetler, yerlegip kaldr. Gelibolu Yanmadasr'nda en onemli stra-
teslim etrigi CinUit<aiesinde
Cem Sultan emrile, Rumeli Tiirklerinin biiyiik destanr, Saltukndme adile Ebu'i-Hayr Anadolu'dan si.iratle geEirdigi Ti'irkmenleri, Giiney
tejik noktayr, Bolayr'r zaptettrve
u" Butryu dofru akrn yapmak iizere orada orgtitledi. itl yrt sonra 1354 Martrnda
Rumi tarafindan toplanmrqtrrl. Bu bi.iytik destanda San Saltuk, Balkanlan isldmiyeie qid-
ele geqirdi. Boylece
ve Ttirklere agan biiytik bir vel?-gazi olarak kutlanmaktadr. l4}4'de Osmanh
Sultanr detli bir yer sarsmttunOu surlan yrkrlan dnemli Gelibolu kalesini
II. Bayezid Bogdan seferinde Dobruca'ya geldilinde, onun kabri tizerinde bir ttirbe Balkan fi.ituhatr baqlamrq oldu3.
yaptrrrnl$, vakrflar adamtg, bciylece Rumeli gazilerinin gonltinii almak istemigtir. Balkanlar'da ilk Osmanh harekit i.isleri Bolayrr ve Gelibolu'dur. Gelibolu'yu
Baba-Da[r kasabasr, kuzeye kargr ytizyrllarca, gazi, yortik ve akrncrlann hareket Bununla
Haglrlar ve Bizans, 1366-1316 yrllan arasrnda Osmanhlardan geri aldrlar.
i.issli olmuqtur. Bugtin yrkrk ttirbesi, gciken imparatorlulun hazin Bulgaristan ve Makedonya iEerile-
bir simgesi gibi beraber Osmanhlar, bu dclnemde deBalkanlar'da
metr0k durmaktadrr. geniqletmeyi baqardrlar. Bu.faaliyetlerde, ozellikle askeri
rine dogru egemenliklerini
Bu giriq yaztstnda, Osmanh Tiirklerinin Balkan ftituhatrnr anlatmak. en krsa Evrenuz Gazi,Hacr ilbeyi, Mihal-oglu gibi aktnct
srnrr merk ezleri, uclardayerleqen
bir bigimde de olsa, mtimktin degildir. Ancak, bu fiituhatrn sebep ve koqullannr ob- beylerinin rolti btiyiik olmuqtur.
jektif bir yaklaqrmla incelemek tarihqinin tidevid t; bizburada arqiv belgeieri
rqrlrnda
bu kogullan inceleyen yeni araqtrrmalann sonuglannr ozetteyecepiz. 3. Balkan Yarrmadasr Geopolitigi ve osmanlr Yayrhqr
San Saltuk Ttirkmenlerinden sonra, Balkanlara Anadolu'dan yaprlan Tiirk
akrnlan Karesi Beyligi kurulduktan sonra baglar. Bu akrnlar sonucu yerlegme ol- Geopolitik durumunun sonucu olarak uzun qallar bir tarih ve ktilttir birli[i
gcisteren Iialkan Yanmadasr bir tarihi btilge olarak giineyde Akdeniz'le
stnrlanrr'
mamr$tr. Qanakkale Bolazr bir yerleqmeyi zorlaqtrran baqhca engeldi; gegen ktigtik Akdeniz'e
kuvvetler, yerli gtigler tarafindan sanlma ve yokedil*. t"hlik"site tarqiiaEryorlardr. iurada Ege, ytizlerce adasryla adeta Balkanlar iqindedir, oradan Girit'le
Batrda
Bu akrn dnderlerinden Ece Halil ve ishak burada anrlmaya deler. Onlar, tiiiunt i.n- uzanr (Girit XIII.-XVII. ytizyrllarda Venedik egemenlili altrnda kalmrqtrr).
gibi. Venedik Kiirfezi
paratoruna isyan eden Katalan-Almugavar iicretli asker kumpanyasile Adriyatik Denizi, yahut uzun-yizyrllar Venedi[in savundugu
igbirligi yapa-
rak, Franklann Atina dukah[rna kadar gitmig (1311), Atina'da Iiatalan egementigini y", ulrr, yani Balkanlar drqrnda kaltr, fakat gdreceliz ki, Osmanhlar, Dubrovnik'
niifuz
sallryan meydan savagtnda dnemli rol oynamrqlardrr. Osmanhlar, I3i2'de Cinbi Avlona ve Hercegnovi (Ntva) limanlannr geliqtirerek, Adriyatik'i Balkan
ile osmanhlar
(Tsympe)de bir koprtibagr kuruncaya kadar, citeyakaya bciyle bir gok alanrna sokmaya E"ahqacaklardrr.Iyoniyen Adalan ve Korfu, Venedik
Ttirk akrncr

I
2 Uru, Gazi'nin akrnlan igin bak. P. Lemerle, L'emirat d'Avtlm, Byzance et l'Ot:cident, recherches
Principalities
P- Wittek- "Yazrdji oghlu on Christian Turks..... ", Bulletin of the School of Oriental and sur le gesre d'Umur paina,Paris 1957; "The Rise of the Turcoman Maritime
African Studies, Londra; Saltukndme, metni iEin Fahir iz 1ni1, SattutcnAmi Lyil,Harvard
Un. Byzanie and Crusades", Byz. Forschung,en, IX, s' 179-21'7 '
Printed Office, 1976. ABD. 3 "G"libolu". H. inalcrk . Encvlopaeclia of Islam' 2. edisvon. II. 983-987'
12 HALIL INALCIK
TURKLER VEBALKANLAR 13

yanlanna
araslnda uzun bir sava$lm konusu olmuqtur. Nihayet. italya kryrlannda Pulia etmiqler ve Avrupa'yt, Papa yolu ile bu savaqtmda Haqlr ideolojisiyle
(Otranto) ve Ancona, Osmanlr siyasi ve ekonomik ntifuzu altrna girmiqtir. Bir almaya gahqmrqlardlr'
bogaz ve
Balkan imparatorlufu olarak Osmanlr devleti, I. Bayezicl (1389-1402) dtjneminden Balkan yanmadasr iginde bir taktm stratejik massif daghk bdlgeler'
geopolitik faktor' Bal-
beri Mora'dan Tuna'ya kadar btitiin Balkanlarr kendi egemenlik alam olarak grirmiiq geEitler imparatorlufun kuruluq aqamalannr belirlemiqtir. Bu
kanlar'da Osmanh yayr|q aqamalannr anlamak igin temel ijnemdedir'
ve DalmaEya. Karada!, Arnavutluk, Mora, Agriboz ve Ege adalanndaki Venedik
Edir-
kolonilerini kendi hiikmii altrna sokmak iEin yiizyrllar boyu uzun bir savaqrma Osmanhlar Qanakliale Bo[azr'ntn Avrupa ktytstna yerleqtikten sonra'
girmiqtir. Savaqrmrn uzun olmasr, Venedik'in denize, Osmanh'nrn karaya hakim ne'den Enez'ekadar Merig rrnralr ilk fetih ve yayrhq stnn oldu.
merkez olarak
olmastndandrr. Savagrm, l7l8'e kadar, uzun bir dtjnemde adrm adrm kara devletinin Dogu Trakya ve Edirne a|ndrktan sonra Evrenuz Gazi, ipsala
Karesi gazi beyleri
uq merkezini Batr Trakya'ya karqr kurarken Hact ilbeyi
ilerleyiqi ile sonuElanrr ve tiim Balkanlar. Ege ve Girit'in de katrhmryla Osmanh ve oteki
Krrkla-
siyasi birligi iEine ahnrr. Nasrl ki, Bizans imparatorlu[u da aynr srrurlar iginde bir Dimetoka uc'unda Uzuncaova-Filibe dolrultusunda gazileri orgiitlediler'
Balkan imparatorlu[u, daha dogrusu Anadolu-Balkan imparatorlugu halinde idi dallarr dofrultusunda dofu uc gaztleri
reli'nde kuzeye Bulgaristan'a karqt Balkan
(Fatih Mehmed bu geopolitik birlili, Sultdn'iil-Berreyen ve Hdkdn'til-Bahreyn, yani altrnda idi. Evrenuz Gazi, Serez-SelAnik dogrultusunda'
Mihal-o[ullan kumandast
iler-
Anadolu ve Balkanlarrn Sultanl ve Ege ve Karadeniz'in Hakanr unvanile ifade Balkanlan Yunanistan ve Adriatik'e ba[|yan antik Via Egnatia do[rultusunda
etmiqtir). Bu geopolitik tarihi bdlgenin kilit noktasr. istanbul, daha do[rusu ledi. Fakat Rodoplardan kryrya inen daf kitlesi oni.inde Gijmtilcine'de
yeni bt uc'ta
sonra bu iki
Qanakkale Bopazt ve islanbul Bogazr ile birlikte istanbul olmuqtur. bir zaman beklemek zorunda kaldr. Serez ve Seldnik ovalanna indikten
zaptl giiE kaleler tjniinde
Balkanlar'rn kuzey slnlnna gelince, Roma doneminden beri Tuna rrmalr, ya- kuvvetli kale onun daha ileri gitmesini engelledi. osmanhlar
nm-adantn kuzey slnrn olarak belirlenmiqtir. Tuna rrmalr, gi.ineyde Bogazlar gibi havalekuleleri yaparak qehristirekli abluka ile teslime zorlama taktili uygularlardr'
aqrlmasr giiE bir su engeli oluqturuyordu. Bununla beraber Tuna, Karadeniz'e inen Seldnik, ilk kez 1387'd; teslim oldu. Evrenuz'un Ltc'u, ondan sonra
biri Tesalya'
baqhca ticaret yolu oldulundan ve iki kryrsr arasrnda srkr ticaret ballan dolayrsr ile itbiirii vodena-ohrida do[rultusunda iki uc halinde orgtitlendi .I' Buyez'id done-
vadisi ve
asl6 agrlmaz bir engel oluqturmaml$tlr. Tuna berisi Balkanlara egemen olan impara- minde verimli Teselya Ovasr'nr ele geEiren Evrenuz'un gazileri Sperchios
torluklar, daima Tuna dtesi topraklarr kendi kontrollarr altrnda tutmaya gahgmrqlar- ijtesinde. orta-Yunanistan massif aag titlesi dniinde yarlm yiizyrl durakladrlar'
Thebe ovaslna ve
dtr. Bu, dolrudan dolruya bir egernenlik olmadrlr gibi, kiilttir ve sosyal yapr ba- Thermopyle ve Doris-Fokis koridoruna egemen olmadan zengin
Evrenuzlu'lar, sonra Turahan Bey ve
ktmtndan da Tuna'nrn kuzeyi ve giineyi oldukga onemli farklar gristermigtir. Tuna, Atina'ya inmek olanaksrzdr. Bu donemde
cizellikle askeri bakrmrndan asrl Balkanlann kuzey srnrn olarak kalmrqtrr. Balkan- olullarr, Teselya ucundan Korent berzahtne kadar uzanan b0lgeye akrnlarla yetini-
kertede engelli-
lar'tn batrsrna dolru Vidin ve ozellikle Belgrad bir kilit noktasr roltini.i oynamr$ ve yorlardr. Berzahta yaprlan dtvar, gazilerin Mora'ya girmelerini bir
1458-1460'da
Belgrad'dan sonra Sava rrmalr, Batr Balkanlan Syrmia ve Macaristan'dan ayrran bir yo.du. Osmanllar, Aiina ve Mora;yr ancak Fatih Mehmed zamantnda
srnrr oluqturmu$tur. kesin olarak feth edip yerleqebildiler.
yol' Balkan
Osmanh imparatorlulu ile giiglfi Macar kralhgr arasrnda Sava ve Drava rmak- istanbul-Edirne tizerinden MeriE Vadisi boyunca Sofya'ya eriqen
imparatorluk
lan arasrnda Syrmia bir savaq alanr oldulundan boqalmrq, harab olmugtu. Nasrl ki, Yarrm-adasl'nl Eapra zlamakesen ana yoldur. Dolu-Roma dcineminde
veya padiqah
Osmanhlar Tuna ve Sava citesini kontrol altrnda tutmak istiyorlarsa, stratejik ve ticari Ordu yoln olarak adlandrnlan bu yoiu, baqlangrEtan beri beylerbeyi
Macaristan ve Orta-Avrupa seferle-
faktcirler etkisiyle Macar Krralh[r da Tuna'nrn berisinde Bosna, MaEva, Srrbistan ve kumandasr altrndaki Osman| ordulal Srrbistan,
rinde izlemiglerdir. Sofya'dan aynl zamanda batrya Uskiip'e, Arnavutluk
ve
Kuzey Bulgaristan iizerinde ni.ifuz ve egemenlik kurmaya Eahgryordu. Bu sava$rm
Sofya, Rumeli bey-
Osmanhlar'tn Eflak, Banat, Erdel ve Macaristan iizerinde tisttin egemenli[inin ku- Bosna'ya giden yollar aynlrr. Bu merkezi yol kavqalr durumile
Sofya'dan Kuzeybatr'da Nig'ten Morava vadisine in-
rulmast ile sonuglandr. 1683-1699'da Habsburglarla savaqrmdan sonra da, Tuna ve lerUeyitik merkezi olmuqtur.
Sava iki imparatorluk arasrnda slnlr oldu. Osmanhlar'rn (Jngurus'un Kaprsr dedik- mek ve Srrbistan'a varmak igin uzun bir bofazdan geEmek
gerekiyordu' GeEilmesi
duraklatmtqttr'
leri Belgrad kalesi daima kuzey srnrnnrn kilit noktasr olarak kaldr. tehlikeli olan bu bolaz, Osmanh kuvvetlerini uzun zaman burada
vasallk altrna almak olasrSlrnr
Osmanhlar'rn. imparatorluklarrnr kurarken karqrlarrnda iki btiytik gticii, gii- Niq,in zaptr (1386),6smanllara, Srrbrstan'r ilk kez
kadar neden balrmsrzhk
neyde Venedik, kuzeyde Macaristan'r bulmalan bir raslantr de[ildir ve Balkan ge- verecektir. Fakat bu stratejik durum Strbistan'tn 1459',a
girdigini agrklar'
opolitilinin de[iqmez bir sonucudur. Venedik ve Macaristan daima beraber hareket veya otonomisini sakladr[rnr ve zaman zunanMacar niifuzu alttna
 t4 HALTL iNar_ClK
Niq geEidinden Morava vadisine inmek, Osmanhlan, Srrbistan'r ihya eden
zengin giimtiq madenlerine gOtiiriiyordu. O zaman Macaristan ve italya'ya (Dubrov-
nik'ten) ihraE olunan bu Srrp gtimiigtinii doluya, Osmanh i.ilkesine gevirmek,
Sultanlann baqhca amaglanndan biri olacaktrr. Zira, imparatorlulun kurulmasrnr
saflryabilecek merkezi biiytik bir ordunun beslenmesi, ancak geniq gtimiig stokuna
sahip bir merkezi hazine ile gergeklegebilirdi. Kayda deler ki, Batr Balkan'da
Osmanh egemenlilinin yeniden kuvvet kazandrlr bir donemde, 1436 yrhnda, II.
Murad Strbistan'tn, grkardrlr giimtiqti italya'ya gondermesini yasaklamr$trr. FAtih'in
ilk seferlerini bu giimtiq maden bdlgesine ycineltmesi de bu gergek rqrlrnda daha iyi
anlaqrlrr.
Makedonya, Arnavutluk ve Bosna'ya giden yollann birleqtigi Uskiip Osmanh
zc beylerinden ishak Bey olullannrn yerleqtili bir merkez olup bu memleketlerin
fethinde hareket tissti olmu$tur. Kosova'da kazanrlan zaferler (1389, 1448,1688)
Osmanhlara Balkan egemenlilini sallamrgnr.
Usktip'ten bir yol Dibra bolazrndan kuzey Arnavutluk'a iniyor, yine Us-
ktip'ten giineye, Makedonya'ya ve kuzeyde Bosna'ya yollar aynhyordu. Bosna'nrn
Osmanhlara t6biligini Usktip uc-beyleri sallamrqtu (1429). Giiney Bosna'da Hodid-
jed (sonra Saraybosna) ovasrnda yerleqen kuvvetleri, Fitih ddneminde btitiin
Bosna'nrn fethini (1463) hazrrlamrqlar ve kasaba Bosna'nrn merkezi olarak hlu,la
geliqmiqtir. XVI. ytizyrlda Saraybosna, Dolu'dan Adriyatik limanlanna, Dubrovnik
ve split'e gelen ticaret kervanlannrn merkezi olarak yiikselecektir.
4. Balkanlar'da Osmanll imparatorlugu
KuruluE Kogullarr
Osmanhlar, Bizans tahtr iEin Cantacuzenus ile Andronik arasrnda grkan ig sa-
vagtan yararlanarak Trakya'da hrzla yayrldrlar ve 1361'de Edirne'yi ele gegirdiler.
Bu bir dontim noktastdrr. $imdi Osmanh ilerlemeleri, biri Seldnik'e do!ru, dolu'da
Dobruca ve ortada Beylerbeyi kumandasrnda Edirne'den Merig vadisi boyunca
S ofya dofrultu sunda orgiitlendi.
Osmanhlar'tn htzla ilerlemesini kolaylaqtrran faktorler arasrnda, bu tarihte Bal-
kaniar'da Osmanh ilerleyiqini durduracak btiyiik bir devletin olmayrqrnr anrmsamak
gerekir. Osmanhlar'rn Gelibolu'yu aldrklan srrada Srrp Qarr Stefan Duqan cilmilq
(1354), Makedonya'dan Tuna'ya kadar kurdulu imparatorluk ktigiik devletler ve
senydrliikler arastnda parEalanmrgtr. Keza bu donemde, Bulgar Qarhlr tig pargaya
boliinmiiq bulunuyordu. Nihayet Bizans imparatorlugu bir isimden ibaretti. Bu kti-
Etik devletler arastnda getin bir rekabet vardr; komgudan bir kaq kasaba almak iEin
her biri drqandan yardtmcr ve miittefik arryordu. Bundan, Macaristan ve Venedik,
Balkanlar'da egemenliklerini kurmak iEin yararlanmaya gahqryorlardr. Osmanhlara
gelince, yerli hanedanlar, bu yeni kuvvetten yararlanmak iEin yanga girdiler. Os-
TURKLER VE BALKANLAR 15
manh yardrmr, krsa zaman sonra himaye, metb0luk haline dontiqtiyor ve sonunda
yerli hanedanrn ortadan kaldrnlmasile iilke Osmanh egemenli[i altrna gegiyordu. Or-
nelin, Karadeniz kryrlannda iki liman, Archialos ve Mesembria tizerinde Bulgar Kr-
ralhlr ile Bizans arasrndaki sava$lm uzun zamandr si.irtip gidiyordu. Osmanhlar ge-
lince, Bulgar Qarr Osmanhlarla Bizans'a karqr ittifak yapmaktan Eekinmedi ( 1366).
Bizans da, Macaristan'la Bulgaristan'a karqr ittifak yaptl. Osmanhlar, daha bu ta-
rihte, Bulgar mtittefiki olarak Tuna sahillerinde gori.indi.iler. Bu baqlangrEtan beq yrl
sonra Bulgar Qarr Osmanh Sultanr'nrn tAbiligine girdi. Bdylece, baqlangrgta Os-
manhlar, Balkan denge politikasrnda oynadrklarr rol sayesinde egemenliklerini
geniqlettiler, savaq kadar diplomasi de Snernli rol oynadr 131I'de Qirmen'de
Osmanhlar'rn Makedonya Srrp prenslerine ve Bizans'a kang kazandrlr zafer,
Balkanlar'da Osmanh tisttinliigiini.in kesinlikle kuruldulu bir dontim noktasrdrra.
Osmanh zg kuvvetleri, l37l'de Srrp ordusunu Qirmen'de bir baskrnla yok
etmiqler ve Bizans-Strp ittifakl sonugsuz kalmrqtr. Qirmen zaferi tizerine Bizans,
Bulgaristan ve Makedonya'daki hanedanlar, Osmanh Sultanrnrn tAbili[ini tanrmak
zorunda kaldrlar. Sultan'a harag vermeyi ve ordusuna yardtmct kuvvetlerle katrlmayr
kabul etf iler. Boylece I 371'de Balkanlar'da yeni bir imparatorluk, Osmanh impara-
torlulu dolmug oluyordu. Fakat bu imparatorluk, Osmanh Sultant'nrn ytiksek ege-
menlili altrnda tAbi devletlerden oluqmuq, bugi.inkii deyimile bir devletler toplululu
nitelilinde idi. Baglar gevgekti. Osmanh Sultanr, yeniEeri ordusu ve akrnct kuvvet-
lerile en btiytik askeri gtig olarak, bcilge iEi banqr koruyor, Macaristan ve Venedik'in
bcilgede yayrlma ve egemenlik kurma giriqimlerine kargr grkryordu. Balkanlar'da tAbi
hanedanlar, bu devletlerle iligki kurduklan, Sultan'a harac odemiyerek tAbilikten
grkmaya kalkrqtrklarr zaman, Sultan'rn kuvvetleri harekete geEiyordu. Gergekte,
Osmanhlar, Balkan imparatorlufunu, merkeziyetgi bir imparatorluk haline getirmeye
gahqryorlardr. Bu siyaset safha safha gergekleqti; vasalhk dcinemini dogrudan ilhak
izledi.
Dolrudan dolruya Osmanh yonetimi altrna ahnan topraklarda Osmanhlar.
yerli senyor ailelerinin golunu eski feodal topraklannda timar sahibi olarak brrakr-
yor, bunun iEin dinlerini de[igtirmesi koqulu aranmryordu. 1500 tarihine kadar Ru-
meli'de pek gok hristiyan timar sahibi bulunmakta idi. Yani, halk gibi yerli aristok-
rasi de sadece yeni bir hanedanr, Osmanh hanedanrnr tantmaktan ve onun hizmetine
girmekten baqka bir qey yapmryorlardr. Hentiz ilhak olunmayan bcilgelerde, tAbi
despotluk veya senycirltikler, kendi aralanndaki anlaqmazhklar igin metb0lan Sul-
tan'a baqvuruyorlar, taht igin hanedan-iqi gatrqmalarda, ornelin Bizans Palaeolog-
lan, Sultanrn karanna bag eliyorlardr. XIX. yiizyrlda Balkan milli devletlerinde tarih
yazrcrh[r, bu gerqekleri genellikle soz konusu yapmaml$lardr ve yapamazlardt. Bal-
4 Bu noktalar iizerinde bak. H. inalcrk, "The Ottoman Turks and the Crusades, 1329-1522",K.
Setton (Ed.). A History of the Crusades, VI: H. Hazard and P. Zacour (Ed.). Madison, 1989.
 t4 HALIL iNRr_ctx
Nig gegidinden Morava vadisine inmek, Osmanhlan, Srrbistan'r ihya eden
zengin giimi.iq madenlerine gcitiiri.iyordu. O zaman Macaristan ve italya'ya (Dubrov-
nik'ten) ihraE olunan bu Srrp giimiigiinii doluya, Osmanh tilkesine Eevirmek,
Sultanlann baghca amaglanndan biri olacaktrr. Zira. rmparatorlulun kurulmasrnr
salhyabilecek merkezi btiyiik bir ordunun beslenmesi, ancak geniq gtimtiq stokuna
sahip bir n-rerkezi hazine ile gergeklegebilirdi. Kayda de[er ki, Batr Balkan'da
Osmanlt egemenlilinin yeniden kuvvet kazandrlr bir donemde, 1436 yrhnda, II.
Murad Strbistan'tn, grkardr[r giimtiqil italya'ya gondermesini yasaklaml$tlr. FAtih'in
ilk seferlerini bu gtimiiq maden bolgesine yoneltmesi de bu gerEek rqrlrnda daha iyi
anlaqrlrr.
Makedonya, Arnavutluk ve Bosna'ya giden yollann birleqtigi Usktip Osmanh
ac beylerinden ishak Bey olullannrn yerleqtili bir merkez olup bu memleketlerin
fethinde hareket [issij olmuqtur. Kosova'da kazanrlan zaferler (1389, 1448,1688)
Osmanhlara Balkan egemenlilini sallamrqtrr.
Uskiip'ten bir yol Dibra bolazrndan kuzey Arnavutluk'a iniyor, yine Us-
ktip'ten glineye, Makedonya'ya ve kuzeyde Bosna'ya yollar aynhyordu. Bosna'nrn
Osmanhlara tAbililini Uskiip uc-beyleri sallamrqtrr (1429). Giiney Bosna'da Hodid-
jed (sonra Saraybosna) ovasrnda yerleqen kuvvetleri, FAtih ddneminde biittin
Bosna'ntn f'ethini (1463) hazrrlamrqlar ve kasaba Bosna'nrn merkezi olarak hrzla
geliqmiqtir. XVI. ytizyrlda Saraybosna, Dofu'dan Adriyatik limanlanna, Dubrovnik
ve Split'e gelen ticaret kervanlannrn merkezi olarak ytikselecektir.
4. Balkanlar'da Osmanh imparatorlufu
Kurulug Kogullarl
Osmanhlar, Bizans tahtr igin Cantacuzenus ile Andronik arasrnda Erkan iE sa-
vagtan yararlanarak Trakya'da hrzla yayrldrlar ve 1361'de Edirne'yi ele geEirdiler.
Bu bir doniim noktasrdrr. $imdi Osmanh ilerlemeleri, biri Sel6nik'e do!ru, dofu'da
Dobruca ve ortada Beylerbeyi kumandasrnda Edirne'den Meriq vadisi boyunca
Sofya do[rultusunda cirgtitlendi.
Osmanhlar'm hrzla ilerlemesini kolaylaqtrran faktdrler arasmda, bu tarihte Bal-
kanlar'da Osmanh ilerleyiqini durduracak biiyiik bir devletin olmayrqrnr anrmsamak
gerekir. Osmanhlar'rn Gelibolu'yu aldrklan srrada Srrp Qan Stefan Du6an olmiig
(1354), Makedonya'dan Tuna'ya kadar kurdulu imparatorluk ktigtik devletler ve
senydrli.ikler arasrnda parqalanmrgtr. Keza bu ddnemde, Bulgar Qarhlr tiE parEaya
bdliinmiiq bulunuyordu. Nihayet Bizans imparatorlulu bir isimden ibaretri. Bu kti-
qi.ik devletler arasrnda getin bir rekabet vardr; komqudan bir kag kasaba almak iEin
her biri drqarrdan yardrmcr ve miittefik arryordu. Bundan, Macaristan ve Venedik,
Balkanlar'da egemenliklerini kurmak iqin yararlanmaya gahqryorlardr. Osmanhlara
gelince, yerli hanedanlar, bu yeni kuvvetten yararlanmak igin yan$a girdiler. Os-
T.URKLER VE BALKANLAR 15
manh yardrmr, krsa zaman sonra himaye, metbOluk haline dontiqiiyor ve sonunda
yerli hanedanrn ortadan kaldrnlmasile tjlke Osmanh egemenlili altrna geEiyordu. Or-
ne[in, Karadeniz kryrlannda iki liman, Archialos ve Mesembria tizerinde Bulgar Kr-
rallrlr ile Bizans arasrndaki savaglm uzun zamandr siiriip gidiyordu. Osmanhlar ge-
lince, Bulgar Qan Osmanhlarla Bizans'a karqr ittifak yapmaktan Eekinrnedi (1366).
Bizans da, Macaristan'la Bulgaristan'a karqr ittifak yaptr. Osmanhlar, daha bu ta-
rihte, Bulgar mi.ittefiki olarak Tuna sahillerinde gcirtindiiler. Bu baqlangrgtan beq yrl
sonra Bulgar Qan Osmanh Sultanr'nrn tAbiligine girdi. Biiylece, baglangrgta Os-
manhlar, Balkan denge politikasrnda oynadrklarr rol sayesinde egemenliklerini
geniqlettiler, savaq kadar diploma.i de onemli rol oynadr. 131I'de Qirmen'de
Osmanhlar'rn Makedonya Srrp prenslerine ve Bizans'a kang kazandrlr zafer,
Balkanlar'da Osmanh tisttinltiltiniin kesinlikle kuruldugu bir dcintim noktasrdua.
Osmanh aE kuvvetleri, 1371'de Srrp ordusunu Qirmen'de bir baskrnla yok
etmiqler ve Bizans-Srrp ittifakr sonuEsuz kalmrqtr. Qirmen zaferi iizerine Bizans,
Bulgaristan ve Makedonya'daki hanedanlar, Osmanh Sultanrnrn tAbili[ini tanrmak
zorunda kaldrlar. Sultan'a harag vermeyi ve ordusuna yardrmcr kuvvetlerle katrlrnayr
kabul ettiler. Bciylece 1371'de Balkanlar'da yeni bir imparatorluk, Osmanlt impara-
torlulu do[mug oluyordu. Fakat bu imparatorluk, Osmanh Sultant'nrn ytiksek ege-
menlili altrnda tdbi devletlerden olugmuq, bugiinkii deyimile bir devletler toplulu[u
nitelilinde idi. Baglar gevgekti. Osmanh Sultanr, yenigeri ordusu ve akrncr kuvvet-
lerile en btiytik askeri gtiE olarak, bcilge igi banqr koruyor, Macaristan ve Venedik'in
bolgede yayrlma ve egemenlik kurma girigimlerine kargr Erkryordu. Balkanlar'da t6bi
hanedanlar, bu devletlerle iliqki kurduklan, Sultan'a harac odemiyerek tdbilikten
grkmaya kalkrqtrklar:' zaman, Sultan'rn kuvvetleri harekete gegiyordu. Gergekte,
Osmanhlar, Balkan imparatorlufunu, merkeziyetgi bir imparatorluk haline getirmeye
gahqryorlardr. Bu siyaset safha safha gergekleqti; vasalhk ddnemini dolrudan ilhak
izledi.
Dogrudan dogruya Osmanh ydnetimi altrna ahnan topraklarda Osmanltlar.
yerli senycir ailelerinin golunu eski feodal topraklannda timar sahibi olarak btrakr-
yor, bunun igin dinlerini de[igtirmesi koqulu aranmryordu. 1500 tarihine kadar Ru-
meli'de pek gok hristiyan timar sahibi bulunmakta idi. Yani, halk gibi yerli aristok-
rasi de sadece yeni bir hanedanr, Osmanh hanedanrnr tanrmaktan ve onun hizmetine
girmekten bagka bir qey yapmryorlardr. Heniiz ilhak olunmayan btilgelerde, tAbi
despotluk veya senyorli.ikler, kendi aralanndaki anlaqmazhklar igin metb0larr Sul-
tan'a baqvuruyorlar, taht igin hanedan-iEi gatrqmalarda, ornelin Bizans Palaeolog-
lan, Sultanrn karanna baq eliyorlardr. XIX. yiizyrlda Balkan milli devletlerinde tarih
yazrcrhlr, bu gerEekleri genellikle sdz konusu yapmamlqlardrr ve yapamazlardr. Bal-
4 Bu noktalar tizerinde bak. H. inalcrk, "The Ottoman Turks and the Crusades ,1329-1522",K.
Setton Gd.). A History of the Crusades, VI: H.Hazard and P. Zacotr (Ed.),Madison,1989.
 16 HALIL lNat-ctr TURKLER VE BALKANLAR 11

kanh tarihqiler. Osmanhlarla ilk donemdeki iligkileri, daima milli direnme, milli o!- leri lehine bir Eegit sos-ya/ r)et,rim anlamtna geliyordu. Balkanlar'da Osmanhlara
vererek
ra$r qerEevesinde gdmieye ve yorumlamaya gahqmrqlardrr. Tiirk tarihgileri de, qolu karqr yerli hanedanlartn karqt koyduklart ve Batt Hristiyanhprna odiinl-er
Bosna
zama'n Eaza ve fetih literati.irli havasrnda. Osmanh devleti'nin Balkanh karakterini. Papa yolile HaEh ordulartntn yardtmtnt sapladrklan doprudur' Fakat, 1463'de
yalnrz br-
diplomatik faaliyetlerini. krsaca Balkan realitelerini gdrmekten uzak kalmrqlardrr. Krialr'nrn papa'ya yazdrpr gibi, toyftiler, bu hanedanlan ve feodal beyleri
rakmr qlar, genel l ikle Osman an desteklememiqlerdir O:-1"1t^
hl ara karqr onl
HoEgiirii ve Koruma Politikasl, (istimillet), "gemen-
ligi alirnda Balkanlar'da, 1600'lere kadar k6ylti isyanr nddir bir olaydrr. Islima karqr
Merkeziyetci-Biirokratik imparatorlugun Kurulugu
k[ylU kitlelerini bir din savagrna sijrtikleme girigimleri de baEanh olmamtqtr' Bunun
gtitmiiq-
Osmanhlar'rn Ortodoks kilisesine karqr giittiikleri politika, imparatorlulun sebebi aErktrr. Osmanhlar, Ortodoks kilisesine karqr koruyucu bir politika
kilisesinin biitiin imtiyazlannr tanlmrq, kilise hiyerarqisine devlet iEinde
Balkanh karakterini kuvvetle belirtir. itt<in. Osmanhlar. isl6mrn gayr-i mi.islimler iEin ler. Ortodoks
yer vermiqler, manastrrla.nn balrqrkfik ve ayncafiklannr, Osmanft oncesi devletlerde
tanrdrlr :intnf irukukunu en geniq anlamile uyguluyorlar, yani onlan ci;ye ddenmesi
drgrnda Mtisltiman tebaadan ayn tutmuyor; canlarrnr, mallannr korumayr Tann'nrn nasrlsa, o bigimde brrakmrqlatOtr. t 432 Arnavutluk timar defterindes metrepolidlere
Ortodoks
bir emri ve devletin baghca odevi biliyorlardr. Osmanh hoqgdriirltilti, devletin Mtis- timar verilmiq oldulunu gormek, tarihEi igin bir si.irpriz olmugtur. Fdtih'in
Patrik'in tayin beratrnda patrikligi Bizans dbne-
lim ve gayr-i Mtislim biittin tebaayr korumayr odev bilmesi, Osmanh egemenliginin Kilisesi hiyerarqisini ko.urnusr ve
bir makam olarak tanrmr$ olmast bir yenilik degildir'
hrz\a yaytlmastnt salhyan faktorlerin baqrnda gelir. Bu siyaset, Kur'an'da te'lifu'l- mindeki imtiyazlan ile resmi
kulitb ve osmanh kaynaklarnda istimdlet adryla ifade edilmiqtir. Osmanflar, baqlangrgtan beri Ortodoks kilisesine karqr bu politikayr giidiiyorlardt'
Osntanh imparatorluk rejimi, din ve rrk ayrrhlr gdzetmeyen, biittin tebaayr Bu rurum imparatoilui rejimi igin btiyi.ik yararlar getirmiqtr. EvvelA, kciylii kitleleri,
Or-
Osmanh devleti gemsiyesi altrnda birleqtiren siyasi bir dtizendi ve XIX. ytizyrlda Miisliiman devletinin kendi dinlerini ortadan kaldrrmak igin gelmedi[ini, aksine
Halbuki, Macaristan ve Venedik ile
Bulgarlar, Srrplar, Yunanhlar mill? bilingle milli devletler kurmak iEin ayaklanlncaya todoks kilisesini korudulunu gormiiqlerdir.
Hagllar, Balkanlar'da Kaiolikli[i egemen lcrlyorlar, kilise ve manastrr vaktflarlna
el
kadar, Balkanlr halk kitleleri tarafrndan bciyle kabul edilmiEtir.
Qarigrad'da koyuyorlardr.
(istanbul'da) oturan Qarr (Sultan), onlar en son adalet ve himaye mercii olarak gijrij-
yorlardr. Bir kelime ile, Osmanh imparatorlulu, Balkanlar'da Do[u Roma impara- 1396, 1443,1444 ve 1448 da Balkanlarr istila eden HaEh ordulart, umduklan
torlu!u'nun merkeziyetgi imparatorluk rejimini yeniden canlandrrmrq, sayrlabilir. gibi Hristiyan koyltilerin ropran ayaklanrp kendilerine katrlmalannt boquna bekledi-
Zaten. Fdtih'den bu yana Osmanh Sultanlarr Kayser tinvanrnr da kullanmaya baqla- i.r. Or"tt", biiyiik roprak sahibi feodaller ve hanedanlar gtizlerini Batrya gevirirken'
ve angaryalan
mtqlar, bu geleneli benimserniqlerdir. Rejimin en onemli bir yonti, Dolu Roma im- kciyli.i kitleleri bu toprakl an miri sistem ile devlet kontrolu alttna alan
yantnda yer almak iqin bir
paratorluEu'nda gortildi.igti gibi, devletin ktigtik koylii aile asgari diizeye indirln yeni rejime karqr bu feodallerin
Eiftligini ve koylti emelini bu nokta i.izerinde durmalarr
bilinqli ve si.irekli bigimde korumayr bir devlet gorevi olarak benimsemesidir. As- ,"i.p g6remiyorlardr. Balkanh Marksist tarihgilerin
imparator-
lrnda. kiiEiik koylii aile giftligi,geq Roma'da jugum-caput,Bizans'tazeugarion, beklenirken, onlar da milliyetEi tarihEilerin izinden giderek, Osmanlt
lu!u'nu, "geribir feodalizmi" temsil eden Ttjrk askeri feodallerin somiirti rejimi ola-
Osmanlr E'ift-hane'sinden baqka bir qey degildir.60-150 dcjntim arasrnda degigen bu
rail'yet Eiftligi, bir gift dktize sahip bir "kciylti ailesi" toprak iqletmesidir. imparator- rak yorumlamaya devam etmiqlerdir.
Osman| egemenlilinin Balkanlar'da htzla yayr|qrnr ve bir ytizyrl
iEinde
luk siyasi rejiminin ve temel vergi kaynaklannrn korunmasr, bu tip kciylti i.initelerinin
mlrkeziyetEi-biirokratik bir imparatorlulun kuruluqunu an-
korunmaslna balll idi. Nasrl ki, Bizans'ta Makedonya hanedanr imparatorlan, eya- Tuna'dan Frrat'a kadar
imparatorluk-
letlerde Jvnatoi (giiElrilere) karqr "yoksul" koyliiniin savunucusu ve koruyucularr lamak iEin tarihginin baqka bir aErklamaya ihtiyacr yoktur. Osmanhlar,
bilinEle izli-
olarak ortaya Erkmrglarsa, Osmanh Sultanlan'nrn biirokrasisi de daima "reAyd fuka- larrnr kurarken, kitleieri qeken bu uzlaqrcr, koruyucu. hoqgortilti siyaseti
raslnl", "zi-kudret ekAbire" kargr korumuglardrr. Osmanhlar, Balkan fetihlerinde VorfurAr. ilk Osmanl kroniklerinde Uir Eot< fetihlerin bu yolla, yani "istimdletle"
"toprak ve reAyA Sultanrndrr" prensibini ilAn ederek, topralr ve koylti emelini devlet yaprldr!r vurgulanmtqttr.
yalmz kiiylti
kontrolti altrne gegirmiq, feodal beyleri, voyvoda ve kefalyalarr ya bertaraf etmigler Vurgulanmasr gereken tinemli nokta, Osmanhlar'rn Balkanlar'da
feodaller igin de
veya timar rejimi alttna sokmuqlardrr. Bdylece zayrflayan Bizans ve Balkan devletle- kitleleri iEin degil, kilise ve yerli askeri srnrflar ve biiytik arazi sahibi
rinde toprapr ve koylii eme[ini kontrollan altrna alan yerel feodaller yerine eski mer-
kezi imparatorluk rejimini ihya etmiqlerdir. Bir bakrma bu geligme, Do[u-Roma im- 5 H. inalcrk, "Hicrf S35Tarihli Sirret-i Defter-i Santak-i Arvanid",Ankara 1954' index:
paratorlu!u'nun biirokratik-nterkeziletgi iclaresini yeniden canlandrrma, koylti kitle-
Metrooolitan
 l8 HALiL hlet_crx TURKLER VE BALKANLAR 19

bir uzlaqrcr-gekici istimdlet politikasr gi.itmiiq olmalandrr. Hem kciylti hem feodaller baq vergileri
1528',e dolru osmanh Rumeli'sinde gayri Mtislimlerin tidedigi
karqrsrnda uzlaqma politikasrnrn geliqkiii oldulu sanrlr. Gergekte, Osmanhlar, karqr yiikseliyor' buna karqt
cizyeve ispence toplamr 42 milyon akqa veya 164 bin alttna
koyan ve tehlikeli olan hanedan ve senydrleri tereddtitsiiz ortadan kaldrrmrqlar, an- vanyordu. Bu vergiler genel biit-
Anadolu'da bu vergiler ancak l.ZO mityon akqaya
cak kendilerine itaat eden ve gelip katrlanlan Osmanh merkeziyetgi timar sistemi yerde hane baqrna bir altrn veya onun akEa
genin yiizde 8'ini oiuqtu rur. Cizye, Eogu
igine alarak osmanhlagtrrmrqlardrr. Osmanh hanedanrna balhhk, hanedanrn simge- kiqibaqrna altnrr oldu. Cizye, akqanrn enflasyo-
karqrhlr alnrrdr. t691'den sonra
ledigi imparatorluk rejiminin koqullanna uyumluluk, demekti. 1603'de 360 akqeye, nihayetXVII' yi'izyrl boyunca 2
nunu izleyerek 1592'de 160,
OUtir taraftan Osmanh imparatorluk rejimi, biiytik kdylii kitlelerini ilgilendiren ve hizntet akqasr adryla
altrna kadar ytikseldi. Buna, cizye toplayaniarn maiset
Osmanh-oncesi kan0nlan, cirf ve 0detleri, vergileri, Osmanh kan0n-nAmeleri igine bir vergi oldulundan'
yaptrklan ilAveleri katma|clrr . Cizye nakden fidenmesi,gereken
alarak bu uzlaqrcr politikayr en genig kapsamryla uygulamrqtrr. Boyle ce, ozelhukuku koylUsii iEin tidenmesi gtiE bir vergi haline geldiT' Balkanlar'da'
6zellikle Balkan
kapsayan islAm hukuku yanrnda, ofi-sultdni kan0nlar. baprmsrz bir imparatorluk kurtulmak'igin
6zellikle topralr verimsiz fanr UOtgeterde, Hristiyanlann bu ''ergiden
hukuk sistemi olarak merkeziyetgi btirokratiii ydnetimin iemelini olugturmu$rur, ettikleri ileri si.irtilmtigtilr. Bununla beraber, Osmanl
roptan islAmileti kabul
Kdylii, kendisini en yakrndan ilgilendiren vergilemede de, feodal keyfi vergilerin ve toplu bir miktar
htik0meti reAyAyr korumak iEin, bir kasaba veya bolge vergisinin
hazineye teslimi
angaryalann kalktr[rnt, fakat yiizyrllardn ahqtr[r temel imparatorluk vergi sisteminin
tizerinden cemaat reisi tarafindan kendi aralarrnda toplanlp
geri geldigini gciri.iyordu. iqte btitiln bunlar, Balkanlar'da Osmanli imparator- kciyliistiniin odedili
metodunu gittikEe geniq olEiide uygulamaya baqlamrqtrr' Balkan
lupu'nun nasrl kuruldulu ve bu siyasi yaprnrn neden beq yiizyrl yaEayabildigini Uize uergilerdir' Ozellikle savaq zarnu:n alman
oteki vergiler, mi.isl-timanlann cidedigi ayni
agrklaF. $unu memnuniyetle eklemek gerekir ki, son krrk yrl iginde Osmanl argiv-
olapan ii;tii vergiler, avdrtz, her iki grup halhiEin beklenmedik alrr vergilerdir ve
lerine gelerek gahqan yeni nesil Balkan tarihgileri arasmda artrk pragmatik-doktriner rejimine karqtt
1590'dan sonra her yrl altntr ol-uqiut. Hristiyan hallan Osmanh
yaklaqrmr brakarak, Osmanh imparatorluk rejiminin, objektif temellerini incelemeye bu koqullartn
olmaya baqlamasr, eqkryahlrn yayglnlaqmasr, isyanlar, degigen
yonelenler vardrr. Bunlar arasrnda, H.
$abanovic, H. Hadjibegic, A. Suceska, D. sonucudur
Bojanic, N. Todorov, M. Maxim, M. Guboglu, E. zachanadou ve A. Balta'yr an- ntifus ve vergr
Omer L0tfi Barkan 1520-1535 tarihleri arasrna diiqen Osmanl
mak gerektir. hane/aile olarak hesap-
defterlerine gore o bu dcinemde Balkanlar'da ntifus saylslnt
bir gostermigtiC' Bu hari-
5. Osmanh Fiituhatrnrn Sonuglarr lamrq ve bir haritada Mi.isliiman ve Hristiyan ntifusu arada
kesinlikle qofunluktadrr' Buna
Osmanh istilAsrnrn, Balkan tarihinin dogal geliqiminde ani bir kesintiye sebep taya balahnca, Balkanlann dolusunda Mtisltimanlar
Strbistan, Arnavutluk ve Bosna'da Mtis-
oldulu karqr batr Balkanlar'da, yani Makedonya,
ancak bir diizeyde doirudur. Balkan milletlerinin, kendi milli hanedanlannr Bu durum, xvIII. yiizyrldakinden
liimanlar o zaman ktiEiil azrnhklar haiindedir.
ve ycinetici srntflartnr kaybettili do[rudur. Balkanh devletlerin ortadan kalluqr ile,
segkinlerin simgeledigi "ytiksek ktiltiir" geliqimi de durmuqtur. Buna kargr, Osmanl q;[ iurkf,Orr ve islamiaq-unrn XVII.-XVIII. yiizyrllarda, yani Osmanh devleti'nin
Eoktiq dcinemind. 1n.ydunu
geldigini kesinlikle ortaya koymaktadrr' XVI' ytizytl
dcineminde halk ktiltiirti ve kiliseye balh edebiyat ve sanatlar, canhhlrnr ve geliEi- XIV' ve XV'
mini stirdiirmtiqttir. Obtir yandan Osmanh kiilttirtiniin, dilde, sanatlarJa, giinltik ya- baqlannda dogu Balkanlar'daki Miisl1iman gogunlugu, Anadolu'dan
Osmanh Devleti'nin
yiizyrllarda kitle halinde gelen siirekli bir goqiin sonucudur'
$ayr$ta kuvvetli etkisi olmugtur. Yerli halk ktiltiiri.intin bciylece, Orta-Do[u isldm Rumeli'ye geEirip stratejik yollar bo-
ki'iltiirii ile temasa gelerek zenginleqtigi ileri siirtilebilir. Bu kiilriir etkisinin en agrk dzellikle goEebe gruplan lorhAnadolu'dan
Bu goEtirme ve yerleq-
belgesi Balkan dilleridir. Ti.irkEe'den ahnmrq ktiltiir srizciiklerinin sayrsr, bugtiniti yunca belli bdlgei-ere^yerleqtirdigini kaynakla'mrz sciyliiyor-
tirmenin bir nedeni, ieth bolgeieri ve ana yollan gtivenlik altrna almak ve
Balkan dillerinde bile, bdlgesine gdre 2000-5000 kelime arasmda dl[igmektedir; "Oit"n Anadolu'da kanqrkhk qrka-
giyim-kugam, halk mi.izi[i, yeme-igmede ve davranrqlarda bugiin bile Osmanl mi- uclardaakrncr kuvvetleri saglamaktri. Baqka bir nedeni,
Rumeli hudut boylanna
rasr gcize garpar bir kertededir. ran ve koyltiyi.i zararasokan hayvan yetiqtirici gogebeleri'
Yeni rejimin Hristiyan kitleler iEin alrr bir farklhk getiren bir kurumu olarak
cizye vergisi ileri siiriiltir. 7 Bok. "Djizya" (H. inalcrk). Enctc'lopaedia of Islam,2' eclisyon, Il' 563-566'
dans I'Empire-OnoXnln au XVe et
8 "Essat ,u,i., donn6es statistiques des reglsfres de recensement
(19-57);,o' L' Barkan'
XVI e siecle s",Journal of Eitnomic aid Social History of the Orienr,,I
6 Genel olarak bak' Istanbul unit'
H. inalcrk, "L'empire Ottonnn",Actes du Premier Congrds lntemational des
"osmanlr Imparatorlugunau ui, iskan ve kolonizasyon meiodu^olarak siirgtinler" '
Etudes du Sud-Est Europ6ennes, III, Sofia 1969,75-104: ikinci baskr: Hl inal ctk, C'
Studies in Ikrisat Fakiiltesi Mecmuasr,C. XVI-4, 1949-50' i' sz+-ssg; C' XIII' lg5l-52' s' 56-58 ve
Ottoman Social and Economic History,London: Variorum Reprints, 19g5, No. II.
XV. 1953-54. s. 209-23'l .

20 FrAt.it- ix.-rLctrc
gonderme siyasetidir. Sebep ne olursa olsun, clevletin Rumeli'y'i Ttirkle;tirmecle
<inct bir rol ovnadt!rna kuqku yoktLrr. Fakat bunun yanrnda, ozeilikle XIV. ytizyrlda
Rumeli'nin zengin topraklarrncla yerleqmek amacile, Anadolu'dan kendiliginden bri-
yi.ik bir goq hareketi olnruq eoriinmektcdir. Bu goge katrlanlar. golunlukla, Batr
Anadolu'ya Dolu ve Orta Anadolu'dan Mogol baskrsr altrnda gelip yrgrlan Tiirkmen
boylarrdrr. Oyle goruniiyor ki, bizztit Batr Anaclolu'da Bizans topiaklannrn iEgali ve
Ti-irkmen beyliklerinin ortaya qrkmasr, bu Tiirkmen gcig hareketinin sonucuclur.
XVI. yiizyrl argiv kayrtlanna gore, 1520'lercle bile Batr Anadolu'da YorLikler, tlim
niifusun dokuzda birini oluqtLrrmakta idi. Biteviye dofudan batr Anadolu'ya gogeden
Tijrkmen goEebele ri bir ni.ifus baskrsrna sebep olmakta icli. Yeni otlaklar aramak zo-
runda olan gdEebeler iqin Balkanlar qekici bir alandr.
Koy niifusunu aynntth veren mufassal tahrir defterlerinde, Dolu-Balkan-
lar'da, Varna'dan Tuna'ya kadar uzayan bol-eede Yonik koylerini, yerli Hristiyan
Bulgar koylerinden aylrt etmek gtig defildir. Herqeyden once, ash Anadolulu Tiirk
koylennde, k6y adlan. baba-oful adlan, Miislijman-Tiirk adlandr ve bu koyler yerli
Hristiyan-Bulgar kdylerine gore, genellikle. ufak, fakir koylerdir. Bulgar koylerinde
de tek ttik miisiijmana rasthyoruz. Bunlann yeni isldmiyeti kabul eden yerli Bulgar-
lar oldulu baba adrnn Abdullah yazrlmasile anlaqrhyor. Genel olarak, Miisltiman
olan Bulgar, yine kendi koyiinde yaqryor.
Istranca dallan, Balkan da! silsilesi, Deli-Orrnan ve Dobruca-Krn'na XIV.
yijzyrl sonlanna dofru, ozeltikle Timur'un Anadolu seferlerinden sonra, Yoriik
gruplanrun gelip yayrldr$rna tanrk olmaktayrz. Yize'den, Tuna'ya, Trakya'dan Sel-
Anik bolgesine kadar bu yofun Yoriik gruplannr Tayyib Gokbilgin arqiv kayrtlanna
gdre, saptamrq bulunmaktadrr9. Osmanh devleti bu Yoriikierin onemli bir krsmrnr
askeri hizmetler igin orgtitlemiqtir. 1530'a dog* Rumeli'de biittin Yortikler 50 bin
aile olarak sayrlmrqtrr. Bunun 35 bini askeri ocak-lar halinde devletce drgiitlenmiq
bulunuyordu. Barkan'tn haritasrna bakelusa, bu tarihe kadar bu sayrrun gok i.isti.inde
Yortik'iin koylerde yerleqtifi, Batr Anadolu'daki gibi yerleqik hayatr segtiEi
anlaqrhyor.
islAmlaqmanrn ilk iki yiizyrlda gok krsrth oldugu cizyedefteri kayrtlarile de or-
taya grkan bir gerEektir. 1489'de bir yrlda mtisliiman olmuq 94 hane ve onu izieyen
iig ytl iEinde yalnrz 255 hane hesaplanmlgtrlO. ik islamlaqmalar, Osmanh ordu-
sunda hizmet gorenler, ozellikle Hristiyan timar sipahileridir. Osmanh devletinin
ozel bazt hizmetler ytikiedigi gruplar, genellikle miisliimanlar arasrnda yaqayan veya
onlarla stkr temasr olanlar arasmda isldmlaqmalar daha srktrr. Bu ddnemde isldm-
laqma, kesinlikle sosyal bir olaydu. sosyal faktorler etkisile olmuqtur.
9
Rumeli'de Ytiriikler,Tatarlar ve Evtdd-i Fdtihdn,istanbul 1957.
10 eak. O. L. Barkan, "894 (t488/1489) yrh Cizye Tahsildtrna ait Muhasebe Bilangolan" , Belgeler
0964. TTK). I. r-1t7.
i
i
TITRKLER VE BALKAI.''LAR 2l
Hristiyan aileler arasrnclan Yenigeri Ocalr veya Saray'cla hiz-met iqin toplanan
devqirme ollanlalna gelince. bunlar XVII. yiizyrt ba;larrna kadar yrlda ortalama
3000 sa.n-rsrnau iai. Bazr tarihciler. XVII. yi-izyrldan sonra Balkanlar'da kitle halinde
islamlaqmalal, cizve miktannrn artrnlmr; olmastna yormaktadrrlar. Bu nokta heniiz
yeterince ara;tlrllmaml$ttr. islirrl, ihticlada zoru kabul etmez. Qocuk, ma'sftmdvt'
yani dinini rayinde bilinq sahibi sayrlmaz. Osmanhlar, diinyevi bir amaqia N{iisliinian
olanl:in ahriyan adr alturda gerEek mllsliimtLnlardan ayn tutmuqlaLrdrr'
yaqama, Osmanlr
$ehirlerde ve koylerde, Tiirklerle uzun yiizyrllar beraber
altyapr kurumlannrn etkisi, ve nihavet. Osmanh yiiksek kiiltiiri-i-
devletinin kan0n ve
niin bir prestij-klilrtir olarak taklidi, Balkan yerli halkr arastnda kiiltiirleqmenin baq-
ve ddet-
hca yoliannr oluqturmulrur. w. Hasluck, Hristiyan ve isldm halk inanrElan
lerinin her iki toplum i-iyelerince ne kadar -qenig olgtide paylaqrldrgrnr gostermi$.tir'
Bunda. Bektaqilik gibi haik ilini tankatlannrn eklektizmi onemli rol oynamtqtrr.
Obiir
yandan, Rumeli Ti-irkleri, Balkan yerli halklanndan tanm, gUnliik hayat ve sanat-
iarda birqok kiiltiir unsurian almrqlar, bdylece zamanla Rumeli'1i ile Anadolu'lu
ara-
srnda bir kerte kiilttir farkhh[r ortaya grJrmrgtr.'
Fakat Balkanlar'da ve Avrupa'da biimezlikten gelinen baqka bir gerqek, XIX'
ve XX. yiizyrlda Rus istilAlan ve yeni milli Baikan devletlerinin baskr ve hatta etnik
anndrma hareketlerile Mtisli.imanlann ortadan kaldLnlmasr giriqimleridir. Bunun so-
nucu yiizbinlerce Miisliiman ya soykrnmma kurban gitmiq, yahut Ttirkiye'ye muha-
cir olarak kaEmak zorunda kalmrqtrr. Yaklaqrk ikiytiz ytldrr siiregelen ve son kor-
kung tekranna, Bulgaristan ve Bosna'da tanrk oldulumuz dramrn belgelerini Bilal
yrldrr yurd tutmuq Tiirk-
$imqir yayrnlamrq bulunmaktadrll. Balkanlar'da beqytiz
ierin, ve Mtisltimanlann soykrnmr karqrsrnda, Batt Hristiyan diinyasrnrn tasvib dere-
cesine varan kayrtsrzfilr insanlk tarihi iEin bir lekedir. "Qadrlan ile geldiler, gadrr-
lannr toplayrp gidiyorlar" lafl XIX. yiizyrlda bir Avrupah devlet adamrnrn a[zrndan
Erkmrqtrl2
Balkanl yerli halk arasrnda isldmlaqma konusu, bugiin maalesef gi.incel onemi
olan bir sorun olarak ortaya qrkmrqtr.
Anadili Slavca, ArnavutEa, Yunanca olan ve Tiirkqe konuqmayan topluluklarLn
isldmlaqmrq yerli Hristiyan halktan olduklan genellikle ileri siirijltr. Fakat bugiin
bu
insanlan Miisltiman diye cezalandrmak, Ortagaliardaki HaE[ soykrnmlannr ha-
trlatan Ealdrqr bir davranrqtrr. 1870'de Bosna-Hersek'te Eolunluk olan Osmanhlar
boyle bir gey yapmamlqlardu'
1l gita $imqir, "Rumeli'den Tiirk Goqleri, Beigeler, l-3 Cilt, Ankara' 1989 (T' T' K')'
12 Encyc. Britannica'nin 1911 tarihli 11. baskrsrnda aynen gunlar yazrhdtr:
"The five cenruries of Turkish rule (1396-i878) form a dark epoch in Butgarian history' The
were sacked and
invaders camed fue and sword through the lands, towns, villages and monasteries
whole districts were conver[ed into desolate wastes" (bak.
"Bulearia"' s' 78)'
desrroved irnd
 ;
I
i

22 T.IALIL INAI-CIK TURrcLER VE BALKANLAR 23

Osmanlr doneminde islanriyeti kitle halinde kabul cclen verli halk, en gok Bal-
kanlltr'rn batr krsmtnda, Arnetvutluk, Kosova ve Bosna'da bulLrnur. Roclop daflrk
bcjl-qesinde Pomaklar da bu erup iqindedir. Buna karqr, Balkanlann dolu boli.imiin-
deki Vliis liimanlann ana-diii Tiirkgedi r. Onlar Anadolu'l u Tijrklerdir.
6. Ticaret, Yollar Ve $ehirter
Balkanlarda bugiinki.i yol ve qehir agr, ana hatlan ile Osmanlr doneminde or-
taya Erkmrqtrr. Bugiin baqlrca Balkan qehirleri ve devlet rnerkezleri Filibe, Tatarpa-
zarcrk, Sofya, Belgrad. Sarayova, Usktip (Skopje), yeniqehir (Larissa), ilbasan,
Manastr, Kostence, Ruscuk (Ruse) birer kiigrik kasaba veya koy iken, Osmanh do-
neminde biiytik qehirler halinde geliqmiqlerdir. Osmanlr-oncesi qehirler, ornelin
Edirne, Seldnik, Nigbolu, Silistre biiytik geliEmeler gostermiqtirls. Yeniden geliqen
qehirlerin, Osmanh yayrlrqLnda birbirini rzleyen rc bolgelerinde, uc merkezleri olarall
Osmanllar gelince, Balkanlarda daha once geliqmiq ticaret hayatr, gehirleqme ve ta-
nm ekonomisi gerilemiq, Avrupa'dakine eE geliEmeye ayak uyduran bir ileri-feoda-
lizm yerine parazit bir geri-feodalizm rejimi yerleqtinniqtir. XIII. ytizyrlda Par Mon-
golica ruy"iind", krtalar-arasl ticaretin geiiqmesi sonucu, Karadeniz, istanbul, Bal-
lanlar vg, italya'nrn gortilmemiq bir ticari-ekonomik geliqme ve zenginlik donemine
eriqtigi dogrudur. Fakat, XIV. ytizyrl ortalannda Osmanhlar gelmeden Qin ve Orta-
Asya-ticaret yollannrn engellenmesi ve biiyiik veba salgrnl sonucunda, Levant'ta,
Baikanlar ve italya'da uzun bir iktisadi bunahmrn baqladrlr da dogrudur. Bu diiqiiq-
ten Osmanhlar sorumlu de[ildir. Aksine, Osrnanlt imparatorlulu doneminde Bal-
kanlar'da goze garpar bir eyileqme ve geiiqme donemini baqlamrqtu.
Tablo L
1520-1530'da Batkanla/ da baqhca gehirlerin niifmu (O- L Ba*an'a giire)l 5

kuruldulunu arumstmak gerekir. (Hane olarak)

Balkanlar'da Osmanh doneminde biiytiyiin ve geiiqen qehirler, baqlangrEra

Sehirler Miislim Hristivan Yahudi Yek0n
idari-askeri merkezler halinde iken, zarnanla geleneksel Osmanh el-sanatlan ve es-
522 201 4061
nafin (baqhca dokumacrhk, boyacrhk, dericilik) yerleqmesile, ticari-sinai merkezler Edime 3338
229',1
haline gelmiqlerdir. XV. yi.izyrlda Osmanhlann ticari bakrmdan dneminin aqrk bir Atina l1 2286
kanttt, Balkanlar'da. hatta Osmanhlann yofun ticari iliqkilere girdikleri Braqov Saraybosna (Saraievo) r02.1 tw4
(Erdel) grbi yabancr qehirlerde, Osmanh grimiiq akEasrnrn egemen bir para durumuna Manastr (Monastir) ff0 171 34 845
gelmesidir. Bu ticaret merkezlerindeki gi.imriik defterleri ve o bdlgelerde keqfedilen Uski.ip (Skopie) 630 200 t2 842
akEa defineleri bu gergefi ortaya koymaktadrla. 471 238 709
Sofua (Sofia)
XV. ve XVI. yizy:J Osmanh tahrir defterleri, btitiin Balkan qehirlerinde baq- Seldnik (Salonika) 1229 989 2645 4863
hca el-sanatlannrn, Osmanh Bursa'srndakinin aynr geqitlilik ve org[itlenme bigimini Serez (Siroz) 611 351 65 1093
gosterdigini belgeler. Baqka deyiqle, batr etk-isile XiX. yiizyrlda temelli yapr de[i- 301 J+J r81 825
Trhala ffriccala)
qimi kendini g6sterinceye kadar, Baikan qehirleri kuvvetli bir Osmanh qehir yaprsr 693 15
'768
Yenisehir Clarissa)
gosteriyordu. I I) 1243
NiEbolu (Nicopolis) 468
Ote yandan, Osmanh doneminde, XV. ynzyibaqrndan itibaren, Balkan-iEi ve
(Vergiden bagrqrk ntifu s ahnmamtqtr).
Balkan-drqr ticaret, goriilmemiq bir geliqme gdstermiqtir. Osmanh oncesi donemde
italyanlar, Balkanlardan deri, yiin, balrnu*u, bugday, peynir, bal, ig-ya!r, zeytin- XIX. ytizyrlda Balkan tarihEili[inin biiyilk bnciisii C. Jiredek ve onu izleyen
ya!r, garap gibi ham maddeler ve yiyecek maddeleri ve esir satm alrlardr. Yukanda btiytik Rumln tarihcisi N. Jorga (Iorga), Balkanlar'da Osmanh imparatorluk di.ize-
igaret etti[imiz gibi, Srrp ve Bosna gtimiigii XIII. yiizyrldan beri bir zenginlik kay- ninin, Balkanlar-iEi banqr sa[layarak ticaret ve qehirleqmeye yol aqn$rm belgeleriyle
na$ idi. Osmanhlar geldiklerinde, Bizans paralan yerine italyan altrn paralannln, ortaya koymuqlardr. Jirleek aynen der ki: "Ti.irk fetihleri iizerine Dubrovnik ticareti
yani Venedik ve Floransa altrnian ve gilmiiq grossi (kuruq)'lannrn btittin Balkan- kugkusuzbir geligme donemine girdi... O zamana kadar mevcut kiigiik devletlerin
lar'da, dolaqrmda egemen paralar oldulunu gormiiqlerdir. Balkan tarihgilerine gore, srnuian ve gilmrtikler kalktr. Onun yerine Balkanlar'da, diiqiik gtimrtik tarifesi uy-
gulayan guEiii birleqik bir imparatorluk di.izeni geldi".
i3 Suk. N. Todorov , "The Balkan Cit:t, 1400-1900", Seatrle 1983; lvli.isliiman niifus icin bak. Balkanlar'rn italya ve Avrupa ile ticaretinde en iqlek limanr haline gelen Dub-
Aqa$rdaki Tablo I.. rovnik (Raguza) cumhuriyeti, Macar ve Venedik niifuzundan grkarak daha 1433'de
14 M. B"tindei, "L'empire Ottoman et ia 'route Moldave' avanr la Gonqu€te de Chiiia er de Catatea
Alba (1484), Journal of Turkish Studies, X. 1986. Harvard. l) Bak. yukanda not 9.
2-r HALir. ixnlcrr
Osmanhlann bir tibii oldur. Batr Balkan bol-eesi ve Bul-qaristan qehirlerindeki Dub-
rovnik ticaret kolonileri en elveriqli koEullarla. (bu aracia yiizde 2 gibi aEagr bir giirn-
riik odeyerek), Venedik'le rekabet eder bir duruma yiikseldiler. Dubrovnikliler. Os-
manlt hi.ik0metine odedikleri 12.500 altrn harac kargrlrlrnda muazzam kazanqlar elclc
ettiler. Dubrovnik linranrnrn giirnriik geliri 1535'de 17.000 altrndan 1569'da
16.000'e ve 1-570'de Osmanlt-Venedik savalr srrasrnda 106.000 altrna ytikselmiq-
tirl6. Saraybosna, XVl. ytiz.yrl ikinci yarrsinda batr Balkanlann ticari merkezi duru-
muna yiikselnriq, Dubrovnik yerine Venedik'in Split (Spalato) limanrnrn geliqmesine
yardrm etmiqtir. Dubrclvnik ve Bosna'nrn geli;meleri, bi.itijn Balkan yanmadasr iEin
bir gosterge sayrlabiiir.
Dubrovnik'in refahr, 1460-1520 doneminde Balkan yanmadasrnr doludan ba-
ttya kesen btiyiik bir kervan yolunun oluqmasr ile iliqkilidir. Bu yol, Bursa'ya
iran'dan gelen ipe[i, Floransa'ya ulaqtrrmakta kullanrhyordu ve srkr devlet kontrolu
altrnda idi. Aynr zamanda Balkanlar'dan yiin, deri bu yolla italya'ya sevk edili-
yordu. Deniz'de Venedik tekeline karqr Osmanhlar, bu yolu geliqtirmiqierdi. Os-
manlt ddnemi iEin gimdiyedek herhangi olumlu bir hiikrim vermekten kaqrnan Bal-
kanh milli tarihgiler, son zamanlarda dikkatlerini ticari-iktisadi geliqmelere Eevirmiq-
lerdir. Markist geliqme teorisine gore sosyalist donem oncesinde bir burjuva-kapita-
list smrf bulma gereli, bunda yararir bir etki yapmlq goriinmektedir. Yugoslavya'da
J. Tadic, I. Bojic, V. Vinaver; Bulgaristan'da L. Berov, S. Panova; Arnavutluk'ta
St. Nagi, Z. Shkodra; Yunanistan'da N. Svoronos Osmanh doneminde ekonomik
geliqme iie iigili Onemli araqtrmalar yapan tarihEilerdir.
Osmanh doneminde, Balkan ticaretinin geliqmesinde rol oynayan tig ana do[-
rultudan biri, dofu-batr arasrnda Edirne-Dubrovnik ve Edime-Avlona yolu idi. Otekl
iki ana yol, Erdelb giden Edime-Nigbolu-Braqov yolu, iiqtinciisii deniz iizerinden
istanbul-Akkerman-Lwow (Lehistan'da dofu ticaret merkezi) yolu idi. Edirne, Bal-
kanlar'rn istanbul ve Bursa ile ulaqrmrnda odak noktasrnr oluqturan biiyi.ik askeri-
idari ve ticari merkezdi. Dolu mallan, yani Bursa ipeklileri, iran ipefi, Hindistan
baharat ve boyalan, Anadolu'dan Hamid-eli'nin pamuklu bogasileri, Safran-
bolu'nun safran, Ergani'nin ve Ki.ire'nin bakrn ve Kiitahya'nrn qapr, Edime'den ve
istanbul'dan Balkanlar'a ve Kuzey'e oradan dalrlrrdr. Vurgulanmasr gereken bir
nokta qudur: Osmanlilar, $am-Halep-Bursa-istanbul-Akkerman tizerinden Av-
rupa'ya dofu mallan ihracafl iEin milletler-arasr bir ticaret yolu meydana getirmiq-
lerdi. Lehistan'dan Moskova'ya kadar Dofu-Avrupa, dofu mallannr bu yoldan al-
makta idi. Bu yol, Beyrut veya iskenderiye-Venedik arasrnda horizental Akdeniz ti-
caret yolu ile rekabet ediyordu. XVI. yizyida, zarnan zaman bu yolla gelen baharat,
l6 J. Tudi., "Le commerce de Daimatie d Raguse et la d6cadence 6conomique de Venise au XVII
sidcle", Aspetti et Causa della Decadenza EconomicaVeneziana nel XVII, s: Ani, Venedik 1961,
238-214.
TURKT-ER VE BALK.\NL,AR 25
Lizbon'a geien baharat rniktarrnr buluyordu. f)srrranlr lrnparatorlulunun, dolayrsile
Balkarrlann, dunya ticaretinin onernli bir bollinrti iEin bir koriclor oluqturmasr, bol-
genin XVI. yi.izyrlda zensinlik ve re fahrnr acrklayan vc onemle belirtilmesi u.-r.-len
bir noktadrr.
XVII. yi.izyrlda imparatorlu$un siyasi bunaltr ve ekonomik gokiiqi.i, bunun
Balkan koylLisii Lizerinde etkileri i.izerinde aynntriar igin okuyucuyu iki aragtLrrnama
gondermekle yetinirinrlT. XVIll. yLizyrlda Avrupa ile trcaretin goriilmemiq bir bi-
Eimde biiytimesi ve imparatorluk idaresinde merkeziy'etEi sistemin brrakrlmasr, Bal-
kan halklannrn gelece!i bikrmrndan son derece onemli geliqrnelerin kayna!r olmuq-
tur. XVIII. ytizyrlda Avrupa pazannln grda maddeierine verdigi ytiksek fiyatlar ve
taqrmacrlr!rn geliqmesi sonucu, Balkanlar'da, drg pazar iqin tarrm iiri-inleri yetigtir-
mek, ozellikle bugday, pamuk, zeytinyaEr ihracatrnda biiyiik geliqmelerden Hristi-
yan koylii payrnl aldt. Bununla beraber, deviet topraklannr kontrolu altrna geqiren
dyan ve alalar, bu geliqmeden arslan payrnl almakta idiler. Yeni yiikselen bu egemen
stntf, geniqleyen tarlm topraklan iEin reAyd emelini alabildigine somiirme yolunu
tuttu. Sahile ve limaniara yakrn bolgeierde, cizellikle Bosna, kuzey ve dolu
Bulgaristan, Teselya, Makedonya ve Arnavutluk'ta, Balkan koyliisii ve koy
knezlerile toprak sahibi Mi.isltiman agalar arasrnda qiddetli bir karqrthk ve gekiqme
baqladrls. Eyaletlerde eski etkin kontroliinti kaybeden merkezi hiik0met ise, bozulan
dengeyi diizeltmekte giiEstiz bir durumda idi. Obtir taraftan, XVm. yilzyrlda Rusya
ve Habsburglarla feldketli savaqlar srrasrnda hazineye para ve asker yardrmr
saflanmasr ancak bu dyan ve alalar vasrtasile miimkiindii. Bu koqullar altrnda
merkezi hiik0met, onlara ayncahklar tammak, toprak ve koyiii iizerinde kontrollanm
onaylamaktan baqka bir qey yapamazdr. XV[I. yizyrl sonlannda, savag sonu iqsiz
kalan i.icretli askerler, Kircaaliler, Arnavutlar, haydut bOltikleri halinde Balkanlan
baqtan baqa tahribe girigtiler. igte bu genel koqullar altrnda Balkan koyli.isti,
milliyetci aydrnlarla, komitecilerle iqbirligine girmekten Eekinmedi. XIX. yiizyrlda
Balkanlarda bu koqullann en kotfi bigimde kendini gdsterdigi bolgelerde, Kuzey-batr
Bulgaristan ve Bosna-Hersek'te gori.ilmemiq giddette Hristiyan k6ylii ayaklan-
malannr, temelde, bu sosyal yapr deligikli[i hazrlamrqtr. Son krk yrlda Marksist
Balkanh tarihEiler i.iretim iliqkilerindeki bu de[iqiklikleri esas almaktadirlarle. Fakat
I / "The Ottoman Decline and its Effects upon the Reaya", Aspects of the Balkans, Continuity and
change, H. Birnbaum ve S. Vryonis (yayn.), Lahey 1912,338-354; ve "Military and Fiscal
Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700", Archivum Ottomanicum, VI (1980), 283-
338.
l8 gak. B. McGowan, Economic Life in Ottoman Empire, Cambridge University Press, USA
t982.
i9 F. Adunrr, "Tradition and Rurai Change in Southeastern Europe During Ottoman Rule".
University of Caiifornia Press, 1989, s. l3l-176; Chirot (Ed.), "Origins of Backwardness in
Eastern Europe";H. inaicrk, Tttn=imat v'e Bulgar ilIeselesi, 1992 istanbui, Eren Yayrnevi;
Nikolay Todorov. The Balkan: bak. not 12.

26 I-rALiL lxnlcrr
Balkanlarda. intpuatorlu[a karqr ayaklanmalarda ve Balkan milletlerinin aynlma ve
milii devlet kurma cabalannda oteki faktorleri de unutmamali gerektir.
XVIII. ytizyrl ikinci yansr, Balkanlar'da ticari geliqme-gehirleqme ve bir yerii
tLiccar srnrfrnrn doluquna paralel olarak, Aydrnlanrna Qa!r Avrupast'nrn etkisi al-
trnda, epitimin geliqmesi ve bir Yunan, Srrp ve Rumen intelligentsiastntn ortaya 9l-
krqrnr gormiiqtiir. Avrupa'da Viyana, Venedik, Paris, Cenevre, Leipzig, Odesa gibi
btiyilk qehirlerde XVIII. ytizyrldan beri Rum, Bulgar, Srrp hatta Ti.rrk Osmanh teba-
asrndan tiiccar koloniler meydana grkmrq; istanbul Rumlan, ozellikle Fenerli ntifuzlu
aileler gocuklannr Avrupa'da tahsile gondermeye baqlamrqlardr. Bdylece, Avrupa
Aydrnlanma Qa!r'nrn, ozellikle Fransrz Biiytik Devrimi'ni hazrrlayan fikir adtmlan-
nrn etkisi altmda, milletleri igin hiirriyet isteyen, bir devrimci Balkan intelligentsiasr
viicut bulmugtu. Romanya, Kuzey Bulgaristan, Srbistan, Arnavutluk, ozellikle deniz
taqrmacrh[r ile zenginleqmiq, YunanLlar artrk ekonomik bakrmdan Osmanh merkezine
delii, Avrupa'ya balh duruma geldiklenni Osmanh imparatoriu[undan aynlmakla
birgey kaybetmiyeceklerini gdrtiyorlardr. Osmanh devleti, Avrupa ile srkr ticari
iligkisi olan kendi gayr-i Miislim tebaasrna Avrupa Tiiccart adile bir talam ozel
imtiyaziar tanryarak, onlan devlete baflamak girigimlerinde bulundu ise de, yaran
olmadr. Onlar, konsoloslardan aldftlan belgelerle, bir bakrma, Avrupa devletleri hi-
mayesine giriyorlar ve kapitiilasyon imtiyazlanndan yararlanmayr tercih ediyorlardt.
Osmanir devleti kendi tticcar tebaasrm kaybediyordu. Bunun yamnda, imparatorlufa
komqu iki btiytik devlet, Avusturya ve Rusya, Balkanlar'da kendilerine balh uydu
devletier yaratmak igin diplomasilerini, o iqlemezse ordulannr, harekete gegirmekte
yanq halinde idiler. iqte XIX. yiizyrlda Balkan milletlerinin bkbid ardrndan impara-
torluktan aynhp kendi ba[rmsrz devletlerini kurmalan, bu ekonomik, sosyal ve dii-
qtinsei defigimlerin sonucudur. Bu, onlenmesi olanaksrz tarihi bir geliqim idi. Balkan
milletlerinin rcinesansr, Osmanh Ti.irkleri arasmda batrhlaqma hareketine iki bigimde
etki yapmrqtrr. ilkin, bu milletleri Osmanh idaresi altrnda tutmak iEin reform
hareketrni hrzlandrrmrq, obiir yandan batrJrlagmrq birgok gayr-i Mtislim Osmanh idare
ve ktiltiir hayatmda on safta yer almrgtrr. Osmanh devleti adrna sdylenebilecek birqey
varsa, o da bu milletleri beqyiiz yri, yok etmeye gahqmadan, kendi milli varhklannl,
ticaret ve k'iiltijrlerini geligtirmelerine elveriqli bir ortamr siirdiirmi.iq olmasrdrr.
1839'da, imparatorluk birlik ve biittinliigiin{i korumak iEin ildn edilen liberal
Tanzimat rejimi bu geliqmeyi kosteklememiq, aksine geliqtirmiqtk. Balkanh milletler
arasrnda her bakrmdan en ilende gortinen Yunanhlar, Osmanh devletine karqr btitlin
Avrupa'mn yaptmm ve baskrsr ile 1830'da ba[rmsrz devletlerine kavuqtular. Fakat
ondan yanm ytizyri sonra fiiien bafrmsrz haie gelen Buigaristan, Tanzimat donemi
idaresi altrnda elitim ve ekonomi bakrmrndan geliqmiq halile, o tarihte Yunanistan'-
dan daha ileri bir memleket manzarasr gosteriyordu. Balkanh milletler bafrmsrzhklan-
na kavuqunca, tekrar )CV. yiizyrldaki boguqma stirecine donmiiqlerdir. Yalmz birbir-
leri ile defil, kendi srmrlan iqinde beqyiiz yrlhk bir tarihin yaranrfr dini, etnik gruplan
-ILjRKLER
VE Bi\I_KANL,AR 2i
hunharca yok etmeye galrqmakla; Bijyijk Devletlcrin ve bloklann pllnlanna alct
olmakla, I. Diinya SavaEr'nda gori.ildu$rj gibi. ciuinya ban;rnr tehclit etnrekteciirler.
Osmanlr lehine belirlenmesi gereken baqka bir nokta, hiikiimetin, impara-
torlu!un birlik ve biitiinlijlunri korumak amrcile, i839-1877 donemincie reformlara
inanarak sanlmast ve nihayet islam dLinyasrnda ve Do!u-Avrupa'da ilk anayasa ve
parlamento rejimini ilAn etmiq olmasrdir ( 1876). Bugi-in Ti.irkiye demokrasi rejiminin
kuruluqunda Avntpa'nrn e;iginde, onde gelen iilkelerden biri durumunda ise, bunu
hergeyden once Tanzimatctlann giriqimlerine borqludur. Bu clonemde. Osmanh re-
formculannr Balkan milletlerini imparatorluga ballamak igin orraya artftlan ideoloji.
Osmanltl*'trr; bu hareket imparatorluk fiknne bir iEerik verrneye gahqryordu. Tan-
zimatctlar, ortak bir Osmanlr vatanr iginde, britiin Balkan Hristiyan milletlerine
Miisli.imanlarla eqit haklar tanryor, hatta cizye'yi bile kaldrrmayr di.igiiniiyorlardr.
Osmanhhhk, milli aynhk ideolojisine karqr bir impararorluk, veya bugiinkti bir re-
rimi kullanmak cAiz ise, bir common-wealth ideolojisi getiriyordu. Devlet idaresinde
ve kan0nlar oniinde Hristiyan-Mtisliiman herkes.eqit olacak ve Osmanh vatanr, bir
din veya halkrn imparatorluk egemenligi yerine, burada yaqayan milletlerin ortak
vatanl olacaktr.
Bu diiqtince, Leh devlet adamr Qartoriski tarafindan da, daha XIX. ytizyrlda
biiytik devletlerin kontrolunu gideren bir rejim olarak agrk bir bigimde ifade edilmiq-
tn. Balkan Birligi fikri, bugi.in her zamandan Eok onemini duyurmaktadr. Tarihi ve
dini yaprsrnr defiqtiremeyen Osmanh imparatorlu[u, tabii boyle bir ideolojiyi ger-
gekleqtirmekten uzaktr. Tiirkler kendileri, 1923'de milli ve laik bir cumhuriyet kura-
rak bu filffin gergekleqmesi igin en elverigli zemini yaratmrqlardu, inancrndayrz.
7. Balkan Araqtrrmalarl
B alkan tarihinin B alkan milletlerinin elbirligiyle araqtrnlmasr igin orgtitlenme.
ilkin 1963 yrhnda Nicola Jorga'nrn yurdunda, Bi.ikreq'te Balkanh delegelenn bir
araya geldigi bir toplantrda kararlaqtr. Unesco'nun destefiyle viicuda gelen orgi.it,
Association Internationale des Etudes du Sud-Est Europden (AIESEE) ciiinya'da
Balkan araqtrrmalan yapan her devletin i.iyeli$rne agrktr. Yapilan stafiiye gore iiyelik
igin bagvuran memleketlerde 6nce bir milii komitenin drgiitlenmiq olmasr gereki-
yordu. Balkanh milletlerin merkezi komitede iki oyla temsili, baqkanhk, genel sekre-
terlik ve baqka hususlarda Balkan memleketlerinin onceli$i, orgiittin Balkanlar-arasr
iqbirlifi karakterini vurgulamrq bulunuyordu. Ttirkiye, bir Balkan devleti srfarile,
tabii baqmdan beri bu drgi.itte aktif bir rol oynadr. Btikreq'teki ilk toplannda rahmetli
Faik Reqit Unat Tiirkiye'yi temsil etti. Ondan son-ra, memleketimizde Balkan araq-
trrmalan milii komitesini orgiitleyen Tiirk Tarih Kurumu adma bu satrlan yazan de-
lege gonderildi. Association, ilk kongresini 1968'da Sofya'da yaprr. Balkan Ara$-
trmalan, arkeoloji, tarih, etnografya, edebiyat, fbiklor, sanat tarihi gibi btitiin insan
bilimlerile konuyu en kapsamh bigimde ele ahyordu. Ondan sonraki kongreler, her
 rill
il
t

28 HALIL INALCIK TURKLER VE BALKANLAR 29

Balkan memleketinde iig yrlda bir srra ile toplandr. Her Balkan memleketi bir Balkan
Araqtrrmalan Dergisi qrkarmaya baqladr. Tiirkiye'de rahmetli Cengiz Orhonlu'nun
giriqimile istanbul Universitesi Edebiyat Fakiiltesi tarafindan Giiney-Dolu Avrupa
EKLER
Arasttrmalart Dergisi Erkardr ise de, onun oliimti ile yayrn durdu. Bu dergi, Ti.irki-
ye'de Balkan araqtrrmalan tizerinde ilk ve son bilimsel periyodik olmugtur. Asso-
ciation'n baqkanhk srrasr l91l-1974 yrllannda Tiirkiye'ye geldi. Orhonlu'nun I
oliimii ve benim Chicago Universitesi'ne gitmemden son.ra, bu onemli kuruluq ile
ilgilenen olmadr, o kadar ki, Belgrad'da toplanan kongrede bir tek Ti.irk delege 1860- 1878 yrllarrnda Rumeli'de Miisliiman niifusu
yoktu.
$unu memnuniyetle belirtmek isterim ki, Ti.irkiye'de bu boqlulu bugtin (Kaynak: E. Akarlr. "Ottoman Population in Europe in the 19. cenrury",Tez,
-1985'den beri Tiirk-Arap iliqkileri aragtrrmalannr yapan ve 1992 baqrnda Balkan Wisconsin Universitesi, 1970)
araqtrrmalannr da i.istlenen- "Ortadolu ve Balkan incelemeleri Vakll" doldurmak-
tadrr. Vakrf, Balkanlar konusunda 26 eyliil 1992'de iik sempozyumunu istanbul'da Vilayetler Niif us
yapmrgtrr. $imdi de "Balkanlar" referans kitabrnr yaytmlamaktadrr. Daha sonra
ihgitizce yilhk dergiler gftaracaktr. Istanbul 342.200
Bugtin tarihi giinier yaqryoruz. Balkanlarda, yi.izyrllarca kader birLili yaptrfr- Edirne 597.100
mrz insanlan kendi talilerine buakamryacaSmrzr sonunda aniamrq bulunuyoruz. Bu-
Tuna 945.600
rada btittin vatandaglar ve Tiirk hiiktmetleri bugiin bu ortak bilinE igindedirler. XX.
ytizyrlda artrk Balkanh milletlerin, Tiirkiye Cumhuriyeti'ni Osmanh imparator- Sofya t54.240
lufu'nun devamr gibi gdrmemeleri zorunludur. Osmanir devleti, belli bir ga[m ger-
geklerine yarut vermiq bir tarihtir, gegip gitmigtir. Ti.irkiye Cumhuriyeti, imparator- Seldnik 264.800
iuktan sonra kurulmug bir milli devlettir, bir Balkan milli devletidir. Kuruldufundan Yanya 430.500
beri Ttirkiye Cumhuriyeti hiiktrmetleri oteki Balkan devletleriie igbirligi yapmak ve
ahenk iginde yaqamak igin Eaba gostermiqlerdir. Osmanh diiqmanh[r, Ttirk diigman- Manastrr 880.600
hgr bigimine doniigttiriilmemelidir. Tarihi olgulann saptrilmasile bir husumet ve 9a- Iskodra 141.000
tl$ma diinyasr yaratmaktan kaErnmak herkesin yarannadr. Aniayrq ve iqbirlifi ru-
hunu, beqytiz yrlhk ortak tarihimizin objektif bilimsel araqtrnlmasr ve ortaya gftan Bosna-Hersek 520.000
gergekler ge tirecektir. Girit 48.400
Ortak tarihimiz, istanbul'da milyonlarca belgeyi igeren Osmanh Arqivleri'nde
Ese Adalan 80.000
yarmaktadr. ilk defa bu arqivlerden onbinlerce belgeyi mikrofilm oiarak alan Bos-
nah ve Srrp tarihgiler, qimdiye kadar gok delerli incelemeler yayrnlamrqlardr. Bu- Yekiin 4.404.600
gtin Argiv'de belgeler hrda tasnif edilip araqtrncilann yararlanmaslna sunulmakta,
ara$hrma formaliteleri basitleqtirilmekte, her ttirlti fotokopi olanaklan safianmakta- Ozetle, bu bolgede 4.5 milyona yakrn bir Mtisliiman nufusu olup bunun 2
dr. Buniara ek olarak yapilmasr gereken, Arqiv binasrnda veya yakenrnda Osmanh milyonu etnik Tlirk, 1.300.000'i Arnavut, 600.000'i Boqnak, 400.000'i Qerkez idi.
arqiv belgelerini hakkile okumak ve de[erlendirmek igin bir uzman grubunun belli 1831 Osmanh tahririne gore Rumeli'de niifusun ytizde Vo 37.5'i Miisliimandr.
saatierde ogetim yapttgl bir arqiv semineri orgtitlemektir. Aynca aragttncrlar igin el- K. Karpat'a gcire (s. 70) yilzyrhn ikinci yansrnda 1877'ye dolru Milsliimanlar
veriqli koqullarla yaup kalacaklan ve birlikte gairqacaklan bir misafirhane kuruImasr, butiin ni.ifusun Vo 30'u lLe Vo 43'ii arasmdadu.
Balkanh genglerin daha gok sayrda istanbul arqivlerine gelip gairqmalanm teqvik ede-
cektir. Bir kelime ile, Balkanlann her k6qesinden gelecek araqtrnctlar, istanbul'da
kendilerini kendi evlerinde hissetrnelidir.
 ,l

TURKLER VE BALK{NLAR ll
JI
30 HALIL TNALCIK

2
1x
1894 0smanlr Sayrmrna gdre Ntifus
(K. Karpat, s. 155). Bosna EyAleti'nin 1870 yrlrnda Niifusu
Vilivet Miisliiman Yunanlr Ermeni Bulear Yahudi
Edime +-1+. _100 261.220 t6.642 102.245 t3.121
Manastrr 6t0.000 228.t21 5.012
Yanva 235.948 286.294 3.611 YilAvet Miisliiman Ortodoks Katolik Yahudi Cingene** Toplam
2.791
I$kodm 30.718 ).9iJ (Katolik)
3
Saray 98.92r 51.566 24.590 2.696 r.903 t19.67 5
Girit 7-1.150 175.000 500 200
Adalar 30.809 226.590 83 2 2.956 Izvomik t78.964 r3r.411 32.181 354 5.521 349.098
Caralca r 8.70 r 35.848 585 5.586 966
3'1.206 Travnik t22.25r
Seldnik 463.000 2'17.000 |.251 223.000 (2.3ll katoiik) 70.541 65.110 441 1.850 260.r99
29.393 2',74.826 1.706
Kosova 419.390
(5.588 LAtin) Bihke 127.027 t04.343 5.898 0 t.t24 238.393

Yenipazar t47.942 85.952 0 t12 2.086 236.093

Bu sayrmda Miisltiman nufus Edirne, Manastr, igkodra, SelAnik ve Kosova
bolgelerinde gofunluktadr. Etnik Tiirk Miisliiman nufus aynca gdsterilmemiqtrr. Banaluka 84.061 126.288 40.554 65 1.656 252.623

3 Hersek 110.964 66.04r 51.4t4 0 1.900 230.3r9

1889'da Rumeli'de bazt gehirlerin nufusu TOPLAM 870.r28 636.208 220.353 3.669 16.041 r.746.399
(Kaynak: $. Sami, Kamfis'ul-a'ldm,tr, t213)

Selanik 80.000 Kaynak : H. 1287 Bosna Vildyeti Salnamesi

Edime 62.000
Priznn 38.000
Iskodra 36.000
Manastir 35.000
Belsrad 35.000
Yanya 33.000
Sumnu 32.000
Saravbosna 30.000
Ruscuk 26.000
Usktip 25.000
Yenisehir 21.000 * Profescir Justin McCarthy, Bosna niifusu iizerinde Harvard Universitesi'nde
Sofya 20.000
8 $ubat 1993 tarihinde toplanmr$ olan sempozyumda sundufu 4 ve 5 numarah
tablolar.
*
Kemal H. Karpat, "Ottoman Population, Demographic and Social Characteristics, 1830-1914" ' ** Miisliiman olrnayan Qingene
Madison. Universiry of Wisconsin Press. 1985.
a1
-):, HALIi. ixru,crr

*ornor,* '' BALKANLAR lgg2" SEVIINERiNDE

l-l -.]
F
oRroDoKS
J AqI$ KONU$NIASI
N f r 1
N I
z
:3 P.
F z
misruv*,x
f---l
:>
m 26 Eylul 1992 Giinu Yaprlan Seminerde
Vakfln Kurucusu Eski Drgi;leri Bakanlartndan,
Em. Biiyiikelgi Vahit Halefoglu'nun Konuqmast

q 8 yrl 6nce bu Vakfi kurdu[umuz zaman,400 yrl birlikte yaqadrlrmrz Arap til-
'/[ a
oo
keleri ile Tiirkiye arasmda geiiqmekte olan iliqkilere bilimsel yoldan destek sallamalt
(a amaglamrqtrk. Bu giriqimimiz Arap tilkelerinde sevinE uyandrmrqtr. Sekiz yrl iginde
X
z m lt
Araplarla anlayrq ve igbirligi yolunda az gok olumlu sonuglar aldrk. Bizim Vakfi-
mrzdan esinlenerek srrasryla, Tunus, Liibnan, Cezayir ve Urdi.in'de Osmanh Araq-
6l trrmalan Enstittileri kuruldu.
!J Zananlagordiik ki, Ttirkiye'nin, batrsrndaki Balkan iilkeleriyle iliqkileri tize-
rinde yeterli araqtrma ve yaym yapmtyoruz. Dolayrsryle tiniversitelerimizrn kendi
r-
ao biinyelerinde giriqtikleri araqtrrmalann otesinde, daha geniq ve ba[rmsrz bir inceieme
merkezinin bir an once kurulmasr, boylece ortadaki bogl,ufun dolduruimasr igin ha-
zulk-lara giriqtik. Drqiqleri Bakanhfr da bizi destekledi. Bakanhfrn Kiiltiir iqleri
n tl
q)

Ti ru
X
z q,
Genel Miidiirii Sayrn ismet Birsel ve arkadaqlanntn yardrmlannt burada qiikrania
beLirtmek isterim.
Buldulumuz formi.il qu oldu: Vakfimrz Ortadolu ve Balkan incelemeleri
t:]3 i:
ra
Merkezi haline getirilebilir, yani iki boliim olarak bir gatr aitrnda gahqabilirdi. Bu
vesileyle Ttirk-Arap iliqkilerinin otesinde, iran ve Filistin sorunlan onlardan soyut-
lanarak incelenemezdi.
Gerekli danrgma ve hazrrhklardan sonra, kuruluq senedinde degiqiklik yapa-
rak,1992 yrir baqrndan itibaren, Vakrf yeni hiiviyetiyle Eahqmalara baqladr. Bugiin-
kti toplantr ile, Balkanlar konusunda Ti.irkiye de siireHi ve geniq bilimsel Eahgmalan
baq latmak sevincin i yaglyoruz.
Boylelikle Osmanh imparatorlulundan kopup, balrmsrzhlrna kavuqan 24
ortadofu ve Balkan tilkesinin tam ortaslnda, bu gilzel istanbul'da, Tiirkiye'nin
koprii misyonuna uygun, banqgr, iqbirlikqi, insan haklanna saygrh bir havanrn
oluqmasrna katkrmrz olacafrna inaruyoruz.
 VAHIT HALEFOGLU
Bugiin Bosna-Hersek'te yaganan dram Tiirk ulusunu dehqete diiqiirmiiqtiir.
Bu dram tarihten kaynaklanan dnyargrlann ve saplantrlann hazin bir iirtiniidiir. Bu
bir bakrma gegmiqte imparatorluk kurmuq olan uluslann kaderidir. En azrndan bir
siire igin kagrnrlmazdrr, sabr gerektirir.
Ancak gergeklerden korkmadan tarihi diizeltmek ve onu yeni nesillere brrak-
mak tiim Balkan ara$trrmactlannrn hedefi olmahdrr. Herhalde Vakfimrz Ortadolu'da
oldu[u gibi, Balkan iilkelerinin de ilgiii araqtrma kurumlanyla arqivlere dayanan bir
" historiographie " yolunda
iqb irli gi kuru lm asr na cizen gosterecektir.
Kugkusuz Vakfimtz Balkan tilkeleriyle iqbirli[ini ozendirirken, o tilkelerdeki
milyonlarca Tiirk ve Miisliimanin durumu ile yakrndan ilgilenecek ve yabancr dilde
yayrmlayacalr kitaplarla onlann gi[nenen haklanru ve ozgiirliiklerini savunacaktr.
Tiirkiye'deki Balkan kdkenli yurttaqlanmrz Tiirk toplumunun belki en dinamik
ve reformcu unsurudur. Her yerde dernekler kurmuqlardrr. Bilim aianrnda, politi-
kada, sanat yaqamrnda qok delerli kiqiler yetigtirmiqlerdir. Onlan buradan igtenlikle
selamhyor ve bu toplantrya katkrsr olan bilim adamlanmrza teqekkiirlerimizi
sunuyorum.
2
Aqrs siloinisi
rUnxivE vE BALKAN GERQEGI
Prof. Dr. Usttn ERGUDER.
Sizlere hitab etme firsatrnr verdikleri igin Orta Dolu ve Balkan incelemeleri
Vakfi'na Universitem ve kendi adrma gok teqekkiir ederim. Tiirkiye'de onemli bir
Think Tank boqlugu var. Universiteler maalesef bu konuda istenileni verememig.
Vahf bu bagtamda gok dnemli bir misyonu yiikleniyor. Kendilerini kutianm-
Baikanlar ya da Balkan yanmadasr, iig Akdeniz yanmadasrndan en do[uda
olanr biiyi.ik bir lssmrru eski Yugoslavya Cumhuriyetleri, Arnavutluk, Bulgaristan,
Romanya ve Yunanistan kapsryor, dofu ucu ise Tiirkiye'nin Trakyasr.
Balkan yanmadasrmn niifus dalrhmr, y6renin dogal gevresinden doirudan
doiruya etkilenmiq insanlann yerleqimi, savuruna iggiidiileri ve siirekli goEler degt-
qik etnik ozellikleri yan yana getirmiq. ig havzalarda gok eski yerlegimlere rastlam-
yor. Makedonya ve Arnavutluk'un bazr bcilgelerinde, k6kii beiki de Yunan oncesine
kadar uzanan beqeri unsurlar var.
Baikaniara Avrupa'mn geri kalmrq bolgesi diyebiliriz. BirEok yore yakrn tarih-
lere kadar koyliiliik ve tanm ekonomisile balrmh kalmrq. Sanayileqmesine karqt go-
rece geri bir teknolojiyle donatrlmrq. Ancak yiizyrllann birikimi onemli bir begeri
sennayeye sahip.
Balkan yanmadasr gok eski zamandan beri, kuzey ve do[udan gelen akurlara
aqrk bir gegit yolu olageimiq. Bu aknlar, Tuna'dan itibaren Anadolu'ya, Yuna-
nistan'a ya da italya'ya yonelmig. Istria, Selanik ve Bolazlar [g yol kavgafr. Her
bolgede akrncriann oradan geEtiklerini kanitlayan insan grupian kalmrq. Bu gergek,
giiney dofu Avrupa ha]klanrun etnik geqitlililini aErkhyor.
*
Bog-iEi Universitesi Rektorti. Bu yazr Sayrn Ergiider'in26 Eyltil 1992'de OBIV'in d{izenledifi
"Balkaniar i992" adh seminerde yapuEr konu$mamn metnidir.
 ORTADoGU VE BALKAN iNcu,nnaBI-nni vAKFI ORTADOGU VN BALKAN iNCNINMELERI VAKFI
(oBiv;
YAYINLARI

iMTIyAz slHisl vE yAzr iglenl ruuoUnU

ortadolu ve Balkan lncelemeleri vakfi adrna Em. Btiytikelgi lsmail soysAI-

DANI$MA KURULU
BALKANLAR
hof. Dr. Halil INALCIK
hof. Dr. Erol MAMSALI
Orhan KOLOGLU

rsBN 975-7341-00-2
lstanbul 1993

Yavrmevi
EREN Yayrncrlrk ve Kitapgrhk Ltd. $ti.
Tiinel, Sofyah Sokak No: 34
BEYOGLU-ISTANBLIL
-
Tel: 251 28 58 252 05 60
Telefax: 243 30 t6
Baskr: Cetin Ofser EREN