‫قازی محمد‬

‫قازی محەممەد‪ ،‬کوڕی قازی عەلی‪ ،‬لە بنەماڵەیەک کە ناوبانگی لە شاری‬

‫مەهاباد بۆ چوار سەدە پێشتر دەگەڕێتەوە‪ !.‬ئەوان نە تەنیا لەالی خەڵک بەڵکوو لەالیەن‬
‫دەسەاڵتداران و بەرپرسانی حکوومەتیش‪ !،‬جێگەی رێز و پێ‌زانین بوون‪ .‬هەر بە بنەماڵە‬
‫زانا و ئازادیخواز و نیشتمانپەروەر بوون‪ .‬لە شەڕی یەکەمی جیهانی‌دا پیاوی وەک میرزا‬
‫فەتاحی قازییان لە بەرەنگاریی راستەوخۆ دەگەڵ ڕووسەکان لێ شەهید بوو‪ ،‬کوڕە‬
‫الوەکانیشی (ساالر و محەممەد) بە دیل گیران و بۆ شوێنە دوورەکانی رووسیەی ئەو‬
‫کات بەڕێ کران و تا شۆڕشی ئۆکتۆبر هەر لە دیلی‌دا بوون‬
‫قازی عەلی باوکی‪ ،‬لە ‪ ١٩٣٠‬لە مەهاباد رێکخراوێکی کوردی بە ناوی بزووتنەوەی‬
‫محەمەد پێک هێنا‪ .‬ناوبراو لەگەڵ جوواڵنەوەی شێخ محەمەد خیابانی لە تەورێز پێوەندی‬
‫‪.‬هەبوو‪ ،‬تا ساڵی ‪١٩٣٤‬یش کە کۆچی‌دوایی کرد لەسەر ئەو کارە بەردەوام بووە‬
‫قازی عەلی‪ ،‬دوو کوڕی هەبووە‪ ،‬یەکیان ئەبوالقاسم قازی (ناسراو بە سەدری قازی) بووە‬
‫کە دوو دەورە لە الیەن خەڵکەوە کراوەتە نوێنەری پەڕلەمان و جێ‌بڕوا و کاریگەرێتی!‬
‫تایبەتی هەبووە‪ .‬دوای تەواوبوونی کاری پەڕلەمان لەسەر ڕاسپاردەی باوکی‪ ،‬بۆ‬
‫‪.‬ڕاپەڕاندنی کارە سیاسییەکان و یاری‌دانی خەڵک هەر لە تاران مابۆوە‬

‫قازی محەممەدیش کە ساڵی ‪١٩٠٠‬ی زایینی لەو بنەماڵە دا لەدایک بووە‪ .‬قازی محەممەد‬
‫لە منداڵی و الوی دا زۆر خولیای زانست و فێر بوونی زمانە بیانیەکان بووە و جگە لە‬
‫عەرەبی و فارسی‪ ،‬دەگەڵ زمانی فەڕنسی و ئینگلیزی و تا ڕادەیەکیش ڕووسی ئاشنایەتی‬
‫کردووە‪ .‬قازی محەممەد زۆری حەز بە تێکەاڵوی دەگەڵ زانایانی زەمان‪ ،‬کەسایەتیە‬
‫‪.‬گەورەکان‪ ،‬کوردانی نیشتمانپەروەر و سەرۆک عەشیرەتەکان هەبووە‬

‫‪1‬‬
 ‫دەستپێکی فەرهەنگی‬

‫دوای کۆچی‌دوایی باوکی‪ ،‬بوو بە دادوەر(قازی)ی شار‪ .‬لە بەر ئارەزووی خۆی بۆ کاری‬
‫فەرهەنگی و بردنەسەرەوەی زانیاری خەڵک‪ ،‬لە ساڵەکانی بەر لە ‪ ١٩٤١‬و دوای ئەوەش‬
‫بەرپرسایەتی دایەرەی فەرهەنگ و ئەوقافی شاری مەهابادی بە ئەستۆوە گرتووە و‬
‫خزمەتی بەرچاوی فەرهەنگی کردوە و لە کاتی بەرپرسایەتیی ئەودا‪ ،‬یەکەم قوتابخانەی‬
‫کچان لە مەهاباد کراوەتەوە‪ .‬هەر لەبەر ئەوە دەگەڵ زۆرێ لە خوێندکاران‪ ،‬رۆشنبیران و‬
‫‪.‬مامۆستایان پەیوەندی نزیکی بووە‬
‫لە چەند ساڵ ماوەی نابەسامانی دەوڵەتی ناوەندیی تاران‪ ،‬واتە لە سااڵنی‪ ١٩٤١‬تا ‪١٩٤٥‬‬
‫کە کۆماری کوردستان پێک هاتووە‪ ،‬بەڕێوبەرایەتی! ئەو لە پێش‌بردنی کاروبارەکان‌دا و‬
‫بە تایبەتی لە چارەسەریی کێشە عەشیرەی‌یەکاندا دەورێکی بەرچاو بووە‪ .‬زۆر لە‬
‫گرفتەکانی کاری ڕۆژانەی خەڵک لە دیوانی ئەودا کە مەحکەمەیان پێ‌دەوت‪ ،‬چارەسەر‬
‫‪.‬بووە‬
‫قازی محەممەد ڕێزی تایبەتی بۆ دامەزرێنەرانی کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد (ژ‪.‬ک)‬
‫هەبووە‪ .‬زۆر لە دامەزرێنەرانی ژ‪.‬ک ڕاوێژیان لەگەڵ کردووە و زۆریان خۆش ویستوە‬
‫‪.‬و گەلێکیان هەوڵ دەگەڵ داوە تا ببێتە ئەندامی ئەو کۆمەڵە‬
‫قازی لە ڕوانگەی نوێنەرانی بیانی‌شەوە کە ئەوکات ئێرانیان لەنێو خۆیان دا دابەش‬
‫کردبوو‪ ،‬ڕێزی تایبەتی هەبووە‪ .‬هەر کەس چۆتە مەهاباد تێکۆشاوە بەر لە هەموو کەس‬
‫چاوی بە ئەو بکەوێ‪ .‬بانگ کرانی بۆ سۆڤیەت هەر لەم پەیوەندیەدا بووە‪ ،‬کە دەگەڵ‬
‫‪.‬وەفدێکی گەورە سەردانی باکۆیان کرد‬

‫‪2‬‬
 ‫ژیانی سیاسی و کۆمار‬

‫قازی محەممەد کە بوو بە ئەندامی کۆمەڵەی ژ‪.‬ک و ناوی نهێنی بینایی بۆ دانرا‪،‬‬
‫هیوایەکی زیاتری بۆ بەرپرسان و خەڵک پێک هێنا‪ .‬لە ئاکامی تێگەیشتنی بە وەخت و‬
‫ئازایەتی سیاسی ئەو و بە قەناعەت گەیشتنی بەرپرسانی کۆمەڵەدا بوو کە ژ‪.‬ک بوو بە‬
‫حیزبی دێموکراتی کوردستان و وەک حیزبێکی دێموکرات و پێشکەوتوو دەستی کرد بە‬
‫‪.‬تێکۆشان و خەباتی سیاسی‬
‫قازی لەبەر ڕێزی تایبەتی کە بۆ ژ‪.‬ک‌ی هەبوو‪ ،‬بناغەی دامەزرانی حیزبی‬
‫دێموکراتیشی هەر بە ‪٢٥‬ی گەالوێژ‪ ،‬ڕۆژی دامەزرانی ژ‪.‬ک دانا و هەر بۆیەش‬
‫سەرنجی زۆربەی نزیک بە تەواوی بەرپرسانی بۆ تێکۆشان لە نێو حیزبی دێموکراتی‬
‫کوردستاندا ڕاکێشا‪ .‬حیزب زۆر بە خێرایی پەل‌وپۆی سەند و تێکۆشانی لە هەموو‬
‫ناوچەی ئازادی کوردستان دا پەڕەی سەند‪ .‬قەیرانی بە زۆر لکاندنی کوردستان بە‬
‫‪.‬ئازەربایجانەوە حەل کرد و مەجبووری کردن حیسابی جیاواز بۆ کوردستان بکەن‬
‫لە یەکەم کۆنگرەدا‪ ،‬لە ‪٢٢‬ی ژانویە ‪٢( ١٩٤٦‬ی رێبەندانی ‪١٣٢٤‬ی کۆچیی هەتاوی)‬
‫بە بەشداریی نوێنەرانی پارچەکانی دیکەی کوردستان و مەال مستەفا بارزانی و سەرۆک‬
‫عەشیرەت و نوێنەرانی هەموو چین و توێژەکانی کوردستان پێکهاتنی یەکەم کۆماری‬
‫‪.‬کوردستان ڕاگەیێندرا‬
‫لە ماوەی دەسەاڵت‌داڕی کۆماری مەهاباد ئەوەی پێویست بوو زۆر بە ڕاشکاوی بە شای‬
‫ئێران و قەوام (سەرۆک وەزیرانی کاتی ئێران) ڕاگەیاندوە‪ ،‬قامکی لەسەر الوازییەکانیان‬
‫بەرانبەر بە گەلی کورد داناوە‪ .‬بە ئاشکرا پێی گوتون‪ ،‬ئێوە لە قسەکانی خۆتان‌دا دوودڵن‬
‫‪.‬و ناتانەوێ مەسەلەی کوردستان چارەسەر بکەن‬
‫کاتێک پێشەوا لەالیەن قوام السلگنەوە بۆ تاران بانگهێشت دەکرێ و لە ڕێکەوتی ‪٢٨‬ی‬
‫ژوئەنی ‪ ١٩٤٦‬دەچێتە تاران‪ ،‬لەالیەن ژمارەیەک لە وەزیران‪ ،‬نوێنەرانی پارلمان و‬
‫نوێنەری کوردەکانی تاران و نوێنەری حیزبەکان و یەکیەتی کرێکاران لە فڕۆکەخانە‬
‫‪:‬پێشوازی لێ دەکرێ‪ .‬ڕۆژنامەی ایران ما هەر ئەوکات دەنووسێ‬
‫ئێستا کە قازی محەممەد لە تارانە و ئازادیخوازان چاویان پێی کەوتوە‪ ،‬دەردەکەوێ کە‬
‫بیر و ڕای ئەو جێگیرکردنی! ئازادی و دێموکراسی لە تەواوی ئێران دایە و مافی‬
‫کۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئینسانی بۆ نەتەوەی کوردیش لە گۆڕێ دایە‪ .‬هەر کارێک بە‬
‫سوودی دێموکراسی بێ لەالیەن پێشەوای کوردستانەوە بە دڵەوە پێشوازی لێ دەکرێ‪.‬‬
‫‪.‬هیوادارین جەنابی قەوام لەو سەفەرە مێژوویی‌یە کەڵک وەرگرێ‬

‫‪3‬‬
 ‫ڕووخانی کۆمار‬

‫دوای وتووێژی زۆر‪ ،‬تاران و کۆماری مەهاباد بە خاڵێکی هاوبەش نەگەشتن و گرفتەکان‬
‫چارەسەر نەکران‪ .‬هەر بۆیە بەشوێن ماوەیەک هەڕەشە‪ ،‬و بە دوای وەر گرتنی هێندێ‬
‫بەڵێن بۆ یارمەتیدان لە ڕووخاندنی کۆماری مەهاباد لە الیەن بڕێک سەرۆک‬
‫عەشیرەتەکان‪ ،‬تەنانەت چەن کەس لەوانەی دەگەڵ قازی سەفەری باکۆیان کردبوو‪ ،‬تاران‬
‫لە پێش‌دا هێرش دەکاتە تەورێز بۆ ڕووخاندنی کۆماری ئازەربایجان و پاشان هێرش‬
‫‪.‬دەکاتە سەر کوردستان‬
‫ئەرتەشی ئێران کە قورسترین ئامێری شەریان چەن تانکی کۆن و قۆڕازە بوو‪ ،‬ڕۆژی‬
‫‪ ٢٠‬سەرماوەزی ساڵی ‪١٣٢٥‬ی هەتاوی (‪١٩٤٦‬ی زایینی) گەیشتە دەرۆی شاری‬
‫تەورێز و ڕۆژی ‪٢١‬بە هەاڵتنی سەرۆکانی کۆمار بۆ سۆڤیەت کۆماری ئازەربایجان‬
‫ڕووخا و ئەرتەش شاری تەورێزی داگیر کرد‪ .‬دوای ئەوە ئەرتەش لەوێڕا بەرەو مەهاباد‬
‫ڕێ کەوت‪ .‬لەو ئەو ناوچانەی دیکە لە باشوری مەهاباد‌دا کە خۆیان بە بەشی کۆمار‬
‫دەزانی و دەسەاڵتی تارانیان بە حکوومەتی ناوەندی نادەزانی‪ ،‬واتە لە شارەکانی سنە‪،‬‬
‫دیواندەرە‪ ،‬مەریوان هەتا نزیکی سەقز‪ ،‬لە چەن مانگ پێش ئەوە‪ ،‬هێزیان ئامادە کردبوو؛‬
‫بەاڵم دوای تەورێز ئەرتەش هێزی نوێی لە ڕێگای قەزوێن بۆ سەقز نارد کە لە ‪٢٠‬ی‬
‫سەرماوەز گەیشتنە سەقز و‬
‫لە ڕێگەی بۆکان بە یارمەتی هێندێ لە کوردەکانی سەربە حکوومەتی شا‪ ،‬ڕێگەی‬
‫مەهابادیان گرتە بەر‪ .‬قازی وەک سەرۆک کۆمار دەستوور دەدات هەتا دەکرێ لە شەڕ‬
‫خۆ بپارێزن چون ماڵوێرانی پێوەیە‪ .‬ئەگەرچی لە پێناوی واڵت هەمووان تێدەکۆشن بەاڵم‬
‫بە هۆی جوواڵنەوەی سەرنجڕاکێشی هێزەکانی سۆڤیەت‪ ،‬زۆر بە خێرایی‪ ،‬لە ماوەی چەن‬
‫ڕۆژ کوردستان داگیر دەکرێ‪ .‬ئەگەر چی ئەو ڕەخنە لە قازی‪ ،‬وەک سەرۆک کۆمار و‬
‫جێی متمانەی جەماوەر دەگیرێت کە بۆ ئەوندە پشتی بە یارمەتی سۆڤیەت بەستبوو کە بە‬
‫دەست‌‌کێشانی لە پاڵپشتی کۆمار ئاوەها بە خێرایی کۆمار تێدا چوو؛ بەاڵم لەوەدەچێ‬
‫گەورەترین هۆی ڕووخانی کۆمار یەک‌نەبوونی هەوموو دەستەکان ببێت‪ ،‬تا ئەو ڕادەیە‬
‫کە هێندێ هەتا سۆڤیەت کوردستانی چۆڵ کرد‪ ،‬نامەیان نارد بۆ تاران کە وەرن‪ ،‬ئێستە‬
‫کاتی هێرشە‪ .‬بە ئاگادار بوون لە داهاتووی کۆمار مەال مستەفا هەوڵی دا کە قازی دەگەڵ‬
‫خۆی بباتە دەرەوە‪ ،‬بۆ پاراستنی گیانی‪ ،‬بەاڵم قازی‌ بەوە ڕازی نەبوو‪ ،‬پێی وا بوو دەبێ لە‬
‫سەر بەڵێنی خۆی بمێنێتەوە‪ .‬قازی دەزانێ کە بە زوویی کۆمار دەڕووخێت؛ لە نێوان شەر‬
‫یان خۆبەدەستەوە دان‪ ،‬وەک بەرپرسیارێکی گیانی خەڵک‪ ،‬بۆ بەرگری لە کوشتن و‬
‫وێران کردن‪ ،‬وەک قارەمانێکی نەتەوەیی خۆ بەدەستەوە دەدات‪ .‬هەڵبەت سەبارەت بەوە‪‌،‬‬
‫ڕەخنەدەگرن کە ئایا ئەگەر قازی دەگەڵ مەال مستەفا بڕۆشتایە‪ ،‬دواتر نەیدەتوانی قازانجی‬
‫زیاتر بێت بۆ گەلەکەی؟‌ بەاڵم لە کاتی ماڵئاوایی لەگەڵ مەال مستەفا‪ ،‬قازی ئااڵی‬
‫کوردستان دەسپێرێ بە مەال مستەفا و وەک جوابی ئەو پرسیارە دەڵێ‪" :‬من خۆم فیدای‬
‫خەڵکی دەکەم و هیچ کات وەک پیشەوەری و سەرانی ئازەربایجان ناکەم تا واڵتەکەم لە‬
‫"‪.‬خوێن دا شەاڵڵ بێو هەزاران کەس بە کوشت بچن‬
‫‪4‬‬
 ‫ئەرتەش ڕۆژی ‪٢٩‬ی سەرماوەز دەگاتە مەهاباد وەک پایەتەختی کۆمار و وەک ئەو‬
‫شارەی دەسەاڵتی کۆماری تێدایە‪ ،‬کاتێ زیاتری بۆ دادەنێن‪ .‬ئەگەرچی هەر لە پێشدا هەم‬
‫قازی بۆخۆی و هەموان دەیانزانی سزای قازی و هەڵسووکەوتی حکوومەت دەگەڵ وی‬
‫چۆن دەبێ‪ ،‬بەاڵم دادگایەک ڕێ دەخرێت و تێیدا قازی و ئەندامانی کۆمار بە چەن تاوانی‬
‫‪.‬سەرەکی دادگایی دەکرێن‬
‫ئەگەرچی هەردوو کۆماری مەهاباد و ئازەربایجان لەسەر پاڵپشتی سۆڤیەت‬
‫دامەزرێندران‪ ،‬بەاڵم کۆماری مەهاباد ڕاستقینە ئارەزووی جەماوەری کورد بوو‪.‬‬
‫سۆڤیەت بۆ سوودی خۆی دەستی لە پاڵپشتی کێشاوە و دەسەاڵتی تاران هەردوو کۆماری‬
‫الوازی مەهاباد و ئازەربایجانی خنکاند‪ .‬درێژەی کۆماری مەهاباد ‪ ١١‬مانگ بوو‬

‫په‌تی سێداره‬
‫‌‬
‫له‌ به‌ره‌ به‌یانی ‪ 10‬ی خاکه‌لێوه‌ی ساڵی ‪ 1326‬هاتوی (‪ 30‬مارسی‬
‫‪ )1947‬پێشه‌وا قازی‪،‬حه‌مه‌ حوسێن سه‌یف قازی (ئامۆزای پێشه‌وا)و‬
‫ئه‌بولقاسم سه‌دری قازی(برای پێشه‌وا) حوکمدران له‌ دوو دادگای‬
‫نایاسای و فه‌رمایشیدا به‌ده‌ستی دوژمنانی گه‌لی کورد له‌ چوارچرای‬
‫شاری مه‌هاباد‪،‬واتا هه‌ر له‌و شوێنه‌ی که‌ له‌ڕێکه‌وتی (‪ 22‬مانگی ژانویه‌‬
‫‪ )1946‬کۆماری کوردستانی لێ ڕاگه‌یاندرابوو ‪ ،‬له‌ سێداره‌ درانو شه‌هید‬
‫کران‬
‫هه‌ڵسوکه‌وتی قازی له‌کاتی له‌سێداره‌دان که‌ ڕۆژنامه‌نووسێکی‬
‫ده‌رباره‌ی شا ده‌گێڕێته‌وه‌ وه‌ک چیرۆکو ئه‌فسانه‌ی لێهاتووه‌‪.‬قازی له‌‬
‫پێشدا داواده‌کا که‌ تیرباران بکرێت چونکه‌ له‌ سێداره‌دان ئاینی نیه‌ به‌اڵم‬
‫ڕێگه‌ی پێنه‌درا‪ ،‬پاشان وه‌سێت نامیه‌ک ده‌نوسێت که‌ جێگه‌ی سه‌رنجه‌‬
‫له‌ باری کۆمه‌اڵیه‌تیه‌وه‌ و له‌ باره‌ی سیاسیه‌وه‌‪ ،‬قازی ئه‌و ئه‌و مردنه‌ی‬
‫به‌ سه‌رکه‌وتن ده‌زانی و هه‌ر بۆیه‌ به‌ ‪ 7‬هه‌نگاو ڕێگه‌ی بۆ الی‬
‫‪:‬سێداره‌که‌ پێوا‪،‬له‌ پای سێده‌را ڕێگه‌ی نه‌دا چاوی ببه‌ستنو وتی‬
‫حەز دەکەم لە ئاخرین چرکەی ژیانیشم دا بە سەربەرزی و چاوی‬
‫‪.‬کراوەوە لە نیشتمانی خۆشەویستم بڕوانم‬

‫‪5‬‬
 ‫ڕوو لە خوێنمژانی گەل دەڵێ‪ :‬ئێوە قازی محەممەدێک دەکوژن‪ ،‬بەاڵم‬
‫بزانن لە ھەر تنوکە خوێنێکی من‪ ،‬قازی محەممەدێکی دیکە شین‬
‫دەبێتەوە‪ .‬داوا لە گەلی کورد دەکەم خەباتی خۆی لەپێناو ڕزگاریی‬
‫کوردستان دا پەک نەخات‪ ،‬باوەڕ بە دەوڵەتی خۆفرۆشی تاران مەکەن‪.‬‬
‫‪.‬بژی کورد و کوردستان‬
‫تەرمی ئەو شەھیدانە ھەر ئەو رۆژە لەسەر شان و پیلی خەڵکی بە‬
‫شرەفی‪ ‬مەھاباد‪ ‬لە گۆڕستانی مەال جامی بە خاکی نیشتمانەکەیان‬
‫سپێردران‪ .‬شوێنی گۆڕەکەیان ئێستاش لە ژێر چاودێری‌دایە‬

‫‪6‬‬
 ‫قازی محمد‬
‫زانکۆی سلێمانی ‪/‬کۆلێژی په‌روه‌رده‌ی بنه‌ڕه‌ت‪/‬به‌شی‬
‫ئینگلیزی‬
‫‪ :‬ئامه‌ه‌ده‌کردنی‬
‫هاوناز احمد‬

‫‪:‬به‌ سه‌رپه‌رشتی‬
‫د‪.‬کوێستان جمال‬

‫‪2017-2018‬‬

‫‪7‬‬
8