‫ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺑﺎﻃﻨﻲ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‬

‫‪www.tabatabaie.net‬‬
 ‫ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ در ﻗﺮآن‬
‫ﻧﮕﺎرﻧﺪه در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻗﺼﺪ دارد ﺗﺎ درﺑﺎرة وﺟﻮد ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺑﺎﻃﻨﻲ در ﻗﺮآن و ﻣﻘﺼﻮد از ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﺰﺑﻮر‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺑﺎﻃﻨﻲ در ﻗﺮآن ﻣﻲﺗﻮان ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ در ﻇﻮاﻫﺮ آﻳﺎت ﺗﻮﻗّﻒ ﻛﺮد؟‬
‫‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺸﻬﻮري از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ارﺟﻤﻨﺪ اﺳﻼم )ص( ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪
:‬‬
‫     ‬
‫
 ﻳﻌﻨﻲ‪» :‬ﻗﺮآن داراي ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ و ﻣﺮز و ﻃﻠﻮعﮔﺎﻫﻲ اﺳﺖ«‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫   ‬
‫    ‬ ‫  ‬
‫  ‬
‫‪1‬‬
‫ﺣﺪﻳﺚ در ﺑﺮﺧﻲ از ﻛﺘﺐ ﺷﻴﻌﺔ اﻣﺎﻣﻴ‪‬ﻪ آﻣﺪه وﻟﻲ آن را ﺑﻪ اﻫﻞ ﺳ‪‬ﻨّﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺻﻞ ﺣﺪﻳﺚ را اﺑﻦ ﺣﺒ‪‬ﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺪ‪ّ‬ث و ﻓﻘﻴﻪ ﺷﺎﻓﻌﻲ )ﻣﺘﻮﻓّﻲ در ‪ 345‬ﻫـ ق( در ﺻﺤﻴﺢ ﺧﻮد از ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ـ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﻣﻌﺮوف ـ ﮔﺰارش ﻛﺮده و ﻣﺆﻳِّﺪاﺗﻲ ﺑﺮاي آن از ﻃﺮﻳﻖ اﻣﺎﻣﻴ‪‬ﻪ ﻧﻴﺰ در دﺳﺖ دارﻳﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫‪    #$%‬‬
‫" !‬ ‫  ‪   *+,$‬‬
‫)('&  ‬
‫ ‬ ‫آﻧﭽﻪ در اﺻﻮل ﻛﺎﻓﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم ص ﻣﺄﺛﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد
    ‬
‫‪    &' 2-‬‬‫‬ ‫('&   ‬ ‫(‪   /‬‬
‫ ‬
‫)&‪ .2‬ﻳﻌﻨﻲ‪» :‬ﭼﻮن ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬‫‪4 1‬‬
‫‬ ‫ ‪ 4     #‬‬ ‫‪4  1  000‬‬
‫‪4   3‬‬ ‫‪    &-.‬‬
‫ﭘﺎرهﻫﺎي ﺷﺐ ﺗﺎرﻳﻚ ﺷﻤﺎ را ﻓﺮا ﮔﻴﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺮآن روي آورﻳﺪ‪ ...‬ﻛﻪ داراي ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ آن‬
‫ﺣﻜﻢ و ﺑﺎﻃﻨﺶ داﻧﺶ اﺳﺖ« و ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ در ﻧَﻬﺞاﻟﺒ‪‬ﻼﻏﻪ از ﻋﻠﻲ
رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫‪4   1‬‬
‫)‪ 35(6‬ﻳﻌﻨﻲ‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮش ﻧﻴﻜﻮ و ﺷﮕﻔﺖآور و ﺑﺎﻃﻨﺶ ژَرف‬ ‫‬ ‫‪4  2‬‬
‫‪   5(78‬‬ ‫‬
‫ ‬
‫  ‬‫
‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﻣﻘﺼﻮد از ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻗﺮآن ﭼﻴﺴﺖ؟‬

‫ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻨﺎن ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮاد از ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﺮض ﻣﻌﻨﺎي ﻇﺎﻫﺮي‬
‫اراده ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ دﻻﻟﺘﻲ در ﻇﺎﻫﺮ آﻳﺎت ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﺘﻮان ﻳﺎﻓﺖ! و اﻟﺒﺘّﻪ ﭘﺬﻳﺮش اﻳﻦ‬
‫رأي آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﻛﺴﻲ اد‪‬ﻋﺎ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد از آﻳﺔ‪:‬‬

‫ ‪) 4 tβρáÝàΨs? óΟçFΡr&uρ tβöθtãóÏù tΑ#u !$oΨø%{øîr&uρ öΝà6≈uΖøŠpgΥr'sù tóst7ø9$# ãΝä3Î/ $uΖø%tsù øŒÎ)uρ‬ﺑﻘﺮه‪(50 :‬‬

‫    ّ     ‬
‫
 )ﻓﻴﺾ‬ ‫   ‬
‫  ‬
‫‪   3‬‬ ‫)‪<   #‬‬
‫‪= 9,‬ص> ‬ ‫‬
‫
‪  :‬‬
‫;‪ 5‬‬
‫‪ -1‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺻﺎﻓﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪
:‬‬
‫
‪   #‬‬‫‬
‫ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺼ‪‬ﺎﻓﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.(30‬‬
‫‪ -2‬اﻻُﺻ‪‬ﻮل ﻣ‪‬ﻦَ اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﻛﺘﺎب ﻓَﻀﻞِ اﻟﻘُﺮآن‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.2‬‬
‫‪ -3‬ﻧَﻬﺞ اﻟﺒ‪‬ﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬ﺧﻄﺒﺔ ‪ ،18‬ص ‪.61‬‬
‫‪ -4‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ درﻳﺎ را ﺑﺮاﻳﺘﺎن ﺷﻜﺎﻓﺘﻴﻢ و ﺷﻤﺎ را ﻧﺠﺎت دادﻳﻢ و ﻓﺮﻋﻮﻧﻴﺎن را در ﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﻧﻈﺎرهﮔﺮ ﺑﻮدﻳﺪ ﻏﺮق ﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬

‫‪www.tabatabaie.net‬‬ ‫‪٢‬‬
 ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ درﻳﺎي داﻧﺶ را ﺷﻜﺎﻓﺖ و آﻧﻬﺎ را از ﻏﺮق ﺷﺪن در ﻣﺸﻜﻼت‬
‫ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻧﺠﺎت ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﻓﺮﻋﻮﻧﻴﺎن را ﮔﺮﻓﺘﺎر آن ﻣﺸﻜﻼت ﺳﺎﺧﺖ! اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ را ﺑﺪون وﺟﻮد‬
‫ﻗﺮﻳﻨﻪ و ﺷﺎﻫﺪي در آﻳﺔ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﻧﻴﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﺳﺘﺎوﻳﺰ اﻳﻦ ﺗﺄوﻳﻞ‪ ،‬ﻣﻌﺠﺰة ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ﺷﻜﺎﻓﺘﻦ درﻳﺎ را اﻧﻜﺎر ﻛﺮد ﭼﺮا ﻛﻪ واژة »اﻟﺒ‪‬ﺤﺮ« ﺑﺮاي اﻓﺎدة ﻣﻔﻬﻮم داﻧﺶ‪ ،‬وﺿﻊ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ‬
‫ﻫﻤﭽﻮن »ﺑﺤﺮ اﻟﻌﻠﻮم« ﻳﺎ »ﺑﺤﺮ اﻟﻤﻌﺎرف« ﺑﻪ ﻛﻠﻤﺎت دﻳﮕﺮي ﻛﻪ اﻓﺎدة ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻠﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﺎﻧﻌﻲ دارد ﻛﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻢ ﻣﻌﻨﺎي ﻇﺎﻫﺮي »ﺑ‪‬ﺤﺮ« را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻴﻢ و ﻫﻢ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫از اﻳﻦ ﻟﻔﻆ‪ ،‬ارادة ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ آن اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻌﻨﺎي دو‪‬م )ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ( ﺑﺮاي ﺑ‪‬ﺤﺮ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﻣ‪‬ﺠﺎزي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در »اﺻﻮل ﻓﻘﻪ« ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﻴﺪه‪،‬‬
‫@‪  *;8‬‬
‫‪)  ?8‬ﺷﻴﺮي را‬ ‫ﻣ‪‬ﺠﺎز و ﺣﻘﻴﻘﺖ در ﻳﻚ واژه ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪  :‬‬
‫دﻳﺪم( ﻧﻤﻲﺗﻮان اد‪‬ﻋﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺮادش از أﺳﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﻴﺮي درﻧﺪه اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻣﺮدي ﺷﺠﺎع! ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻴﺎس‬
‫واژة »اﻟﺒ‪‬ﺤﺮ« در آﻳﺔ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ﺑﺪون ﻗﺮﻳﻨﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪه و ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺻﻠﻲ و ﺣﻘﻴﻘﻲ آن ﺣﻤﻞ ﺷﻮد‬
‫و ﺑﻪ ﻓﺮض آﻧﻜﻪ در آﻳﺔ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﻗﺮﻳﻨﺔ ﺻﺎرﻓﻪاي وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ذﻫﻦ را از ﻣﻔﻬﻮم درﻳﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻠﻢ ﻣﻨﺼﺮف ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﻻزم ﻣﻲآﻣﺪ ﻛﻪ از ﻣﻌﻨﺎي اﺻﻠﻲ ﻟﻐﺖ ﻋﺪول ﻛﻨﻴﻢ‬
‫ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ را رﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﺎزي را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ و ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻣﺠﺎز را در ﻳﻚ‬
‫واژه ﺑﺎ ﻫﻢ ﮔﺮد آورد‪.‬‬
‫از اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﺬاﻫﺐ ﺗﺄوﻳﻞﮔﺮا ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﺔ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲِ ﻗﺮآن‪ ،‬از ﻇﺎﻫﺮ آن‬
‫ﻋﺪول ﻛﺮده و آراي ﺑﺎﻃﻠﻲ را ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آوردهاﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﺎﻳﻪ و اﺳﺎس وﻳﺮان اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آﻧﻜﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻛﺘﺎب‬
‫»اﻳﻘﺎن« ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻧﺴﺦ و اﺑﻄﺎل ﻫﻤﺔ ادﻳﺎن )و از ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻼم(« آﻳﺔ‪:‬‬

‫)اﻧﻔﻄﺎر‪(1 :‬‬ ‫ )‪ ôNtsÜxΡ$# â!$yϑ¡¡9$# #sŒÎ‬‬

‫را ﺷﺎﻫﺪ آورده و درﺑﺎرة آن ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻣﻘﺼﻮد‪ ،‬ﺳﻤﺎء ادﻳﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﻇﻬﻮر‪ ،‬ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺷﺪه و‬
‫‪5‬‬
‫ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﺑﻌﺪ ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﻣﻲﮔﺮدد ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﻨﺴﻮخ ﻣﻲﺷﻮد‪!«.‬‬
‫ﺑﺎ آﻧﻜﻪ آﻳﺔ ﻣﺰﺑﻮر از اﻧﻔﺠﺎر آﺳﻤﺎن )در ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ ﺟﻬﺎن( ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻧﻪ از اﻧﻔﺠﺎر ادﻳﺎن! اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ‬
‫ﺗﺄوﻳﻼت ﻧﺎﺻﻮاب از ﺑﻘﺎﻳﺎ و آﺛﺎر ﻓﺮﻗﺔ »ﺑﺎﻃﻨﻴ‪‬ﻪ« ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﭘﺎرهاي از ﻓ‪‬ﺮَق ﻧﻔﻮذ ﻛﺮده و ﺑﻪ‬
‫ﻣﺬاﻫﺐ ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻃﻨﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل »ز‪‬رﻗﺎﻧﻲ« در ﻛﺘﺎب »ﻣ‪‬ﻨﺎﻫ‪‬ﻞُ اﻟﻌ‪‬ﺮﻓﺎن«‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ -5‬ﺣﺴﻴﻨﻌﻠﻲ ﺑﻬﺎء‪ ،‬اﻳﻘﺎن‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ص ‪.34‬‬

‫‪www.tabatabaie.net‬‬ ‫‪٣‬‬
 ‫ﻣﻘﺼﻮد از آﺗﺶ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺧﺸﻢ ﻧﻤﺮود ﺑﺮ او و ﻣﺮاد از ﻋﺼﺎي ﻣﻮﺳﻲ‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ وي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .6‬ﻏﺰاﻟﻲ‬
‫در ﻛﺘﺎب إﺣﻴﺎء ﻋﻠﻮم اﻟﺪ‪‬ﻳﻦ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻫﻞ وﻋﻆ و ارﺷﺎد‪ ،‬در ﻣﻌﻨﺎي آﻳﺔ‬

‫)ﻧﺎزﻋﺎت‪(17:‬‬ ‫‪7‬‬
‫ ‪ 4xösÛ …çµ‾ΡÎ) tβöθtãóÏù 4’n<Î) ó=yδøŒ$#‬‬
‫اﺷﺎره ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﺧﻮد ﻛﺮده ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻣﻘﺼﻮد از ﻓﺮﻋﻮنِ ﻃﻐﻴﺎﻧﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻠﺐ ﻣﺎ اﺳﺖ! و ﺑﺎ اﻳﻦ روش‪،‬‬
‫‪   9 :(,‬‬
‫  ‬ ‫‬
‫‪ A.‬‬ ‫‪    C‬‬
‫‪16$+B‬‬ ‫ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ »ﺳﺨﺖ دﻟﻲ« ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ! ﺳﭙﺲ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ 
:‬‬
‫ ‬
‫‪ !8/,‬ﻳﻌﻨﻲ‪» :‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺄوﻳﻼت را ﺑﺎﻃﻨﻴ‪‬ﻪ در ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻓﺎﺳﺪ‬ ‫‪     H‬‬
‫‪    D
 9 &EF)G‬‬
‫‪&3,‬‬ ‫‪    J ?%‬‬
‫‪  ;I$‬‬ ‫  ‬

‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم را ﻓﺮﻳﺐ دﻫﻨﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺎﻃﻠﺸﺎن دﻋﻮت ﻛﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺣﺘّﻲ ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ از اﻧﺒﻴﺎء إﻟﻬﻲ ﻳﺎ ﻛﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻧﻘﻞ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ آن را ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻔﺎﺳﻴﺮي‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻔﺎﺳﻴﺮي ﻛﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ دﻻﻟﺘﻲ در ﻛﻼم ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد و از ﻗﻮل رﺳﻮل ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم‬
‫ص ﻧﻴﺰ ﺧﺒﺮي ﻣﻮﺛّﻖ از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺄوﻳﻼت در ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪا ﺑﺮاي ﺗﻔﻬﻴﻢ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬زﺑﺎن ﺗﺎزهاي اﺧﺘﺮاع ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن زﺑﺎن ﻗﻮﻣﺸﺎن ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﺺ‪ ‬آﻳﺔ‪:‬‬

‫‪) 9 öΝçλm; šÎit7ãŠÏ9 ϵÏΒöθs% Èβ$|¡Î=Î/ āωÎ) @Αθß™§‘ ÏΒ $uΖù=y™ö‘r& !$tΒuρ‬إﺑﺮاﻫﻴﻢ‪(4 :‬‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﻼم )ص( ﻫﻢ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻠّﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻋﺮب ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬و ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﻲ ﭘﻮﺷﻴﺪهاي را اراده ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻟﻔﺎظ ﻋﺮﺑﻲ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﺪارﻧﺪ!‬
‫از اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻇﺎﻫﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﻼك و ﻣﻴﺰاﻧﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻟﻐﺖ و إﻋﺮاب اﺳﺖ وﻟﻲ‬
‫اﮔﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻛﻼم را ﭼﻴﺰي ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ دﻻﻟﺘﻲ ﺑﺮ آن ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮج و ﻣﺮج ﭘﻴﺶ‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ و درﺳﺖ و ﻧﺎدرﺳﺖ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻤﻴﻴﺰ داده ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﻴﺰان و ﻣﻼﻛﻲ ﺑﺮاي ﺑﺎﻃﻦ در دﺳﺖ‬
‫ﻧﺪارﻳﻢ و ﻫﺮ ﻛﺲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮد را ﺑﻪ آﻳﺎت ﻗﺮآﻧﻲ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ و اﻳﻦ ﻛﺎر‪ ،‬ﻣﺎﻳﺔ ﻓﺴﺎد ﻋﻈﻴﻤﻲ در‬
‫دﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -6‬ﻣ‪‬ﻨﺎﻫ‪‬ﻞُ اﻟﻌ‪‬ﺮﻓﺎن ﻓ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﻠُﻮمِ اﻟﻘُﺮآن‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.543‬‬

‫‪) -7‬اي ﻣﻮﺳﻲ( ﺑﻪ ﺳﻮي ﻓﺮﻋﻮن ﺑﺮو ﻛﻪ او ﺳﺮﻛﺸﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -8‬ﻏﺰاﻟﻲ‪ ،‬إﺣﻴﺎء ﻋﻠﻮم اﻟﺪ‪‬ﻳﻦ ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.343‬‬
‫‪ -9‬ﻫﻴﭻ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي را ﺟﺰ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻗﻮﻣﺶ ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ ﺗﺎ )ﭘﻴﺎم ﺧﺪا را( ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪www.tabatabaie.net‬‬ ‫‪٤‬‬
 ‫ﺑﺮاي ﺗﻔﺴﻴﺮ »ﺑﺎﻃﻦ ﻗﺮآن« ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻴﻮة دﻳﮕﺮي در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ و راه ﺑﺎﻃﻨّﻴﻪ و ﺗﺄوﻳﻼت ﺑﻲدﻟﻴﻞ اﻳﺸﺎن را‬
‫دﻧﺒﺎل ﻧﻜﺮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ﺑﺎﻃﻦ ﻗﺮآن را ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ آﻧﻜﻪ ﻣﺮاد‬
‫از ﺑﺎﻃﻦ آﻳﺎت‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﻲ ژَرف و ﭼﻨﺪ ﺑ‪‬ﻌﺪي آﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﻣ‪‬ﻞ در اﻟﻔﺎظ ﻗﺮآﻧﻲ‪ ،‬آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﻫﻴﭽﻜﺪام از آن ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻧﺪارﻧﺪ و ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊاﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي در ﻗﺮآن ﻛﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻛﺪام از ﻣﻔﺴ‪‬ﺮان‪ ،‬وﺟﻬﻲ درﺑﺎرة آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺗﺄﻣ‪‬ﻞ ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻟﻔﺎظ آﻳﺎت‬
‫در ﺷﻜﻞ ﻛﻠّﻲ و ﺟﺎﻣﻌﻲ أدا ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺗﻤﺎم آن وﺟﻮه ﺗﻔﺴﻴﺮي را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫دو‪‬م آﻧﻜﻪ ﻣﺮاد از ﺑﺎﻃﻦ آﻳﺎت در ﺿﻤﻦ اﺣﺎدﻳﺜﻲ ﭼﻨﺪ از اﺋﻤ‪‬ﻪ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﻋ‪‬ﻠَﻴﻬِﻢ‪ ‬اﻟﺴ‪‬ﻼم ﺑﻴﺎن ﺷﺪه ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬
‫‪   #;D‬‬
‫)‪F6‬‬ ‫(‪   &3‬‬ ‫‪    #;D‬‬
‫‪    KL7‬‬
‫ ‪  1‬‬
‫در ﺧﺒﺮ ﺣ‪‬ﻤﺮان ﺑﻦ أﻋﻴ‪‬ﻦ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ
رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪   3
:‬‬
‫  ‬ ‫‬
‫‪  &MN)8‬ﻳﻌﻨﻲ‪» :‬ﻇﺎﻫﺮ ﻗﺮآن درﺑﺎرة ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎت ﻗﺮآﻧﻲ در ﺷﺄن آﻧﻬﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه و ﺑﺎﻃﻦ‬ ‫‬ ‫ ‬
‫‪/O6‬‬
‫‪PQ‬‬

‫ﻗﺮآن درﺑﺎرة اﻓﺮادي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﺳﺘﺔ او‪‬ل ﺑﻪ ﺟﺎي آوردهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ ‪  @,UV‬‬
‫‪RST‬‬ ‫ ‪ WX‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺷﺒﻴﻪ اﻳﻦ ﻗﻮل را از اَﺑﻮﻋ‪‬ﺒ‪‬ﻴﺪ رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪  
:‬‬
‫)‪  :4-‬‬
‫[‪  0#;U‬ﻳﻌﻨﻲ‪» :‬ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﺑﻴﺎن ﺷﺪه‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ آﻧﻬﺎ از ﻫﻼﻛﺖ ﻛﺎﻓﺮان‬ ‫‪  3‬‬
‫‪PP‬‬
‫‪   YZ‬‬
‫‬
‫ ‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﺪ )ﻫﻤﭽﻮن ﻗﻮم ﻧﻮح و ﻋﺎد و ﺛﻤﻮد‪ (...‬و ﺑﺎﻃﻨﺸﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺎﺻﺮان و آﻳﻨﺪﮔﺎن را اﻧﺪرز ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫)ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻴﻮة آﻧﺎن ﻋﻤﻞ ﻧﻜﻨﻨﺪ(«‪.‬‬
‫اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﭘﻴﺎﻣﻬﺎي ﻣﻌﻨﻮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر »اﺷﺎري« در ﻗﺮآن آﻣﺪه و ﺳﻴﺎق آﻳﺎت ﺑﺮ آﻧﻬﺎ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻛﻼم ﺧﺪا ﺑﻪ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ آﻧﻜﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻗﺮآن ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،12‬ﻻزﻣﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ و‬
‫دﻻﻟﺘﻲ ﺑﺮ آن در ﻇﺎﻫﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﻮد و اﮔﺮ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ دﻻﻟﺖ و ﺣﺘّﻲ اﺷﺎره ﻳﺎ ﻛﻨﺎﻳﻪاي در ﻛﻼم إﻟﻬﻲ‬
‫ﺑﺮ ﻣﻄﻠﺒﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻛﺠﺎ ﻣﻲﺗﻮان اد‪‬ﻋﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻓﻼن ﻣﻄﻠﺐ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻛﻼم اﷲ‬
‫اﺳﺖ؟!‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدآور ﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ در ﭘﺎرهاي از ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪاي ﺑﺎ ﻗﺮآن ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺄوﻳﻞ آﻳﺎت ﻳﺎ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻗﺮآن ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺎن اﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﻋ‪‬ﻠَﻴﻬِﻢ‪ ‬اﻟﺴ‪‬ﻼم ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ از ﻗﺒﻴﻞ‬

‫‪ -10‬ﻓﻴﺾ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺼ‪‬ﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.29‬‬

‫‪ -11‬ز‪‬رﻛﺸﻲ‪ ،‬اﻟﺒ‪‬ﺮﻫﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.310‬‬
‫‪ -12‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل دﻳﮕﺮي ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎره آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻇﺎﻫﺮ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺗﻼوت آن و ﺑﺎﻃﻨﺶ‪ ،‬ﻓﻬﻢ ﻣﺮاد اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺻﺎﻓﻲ از‬
‫‬ ‫‬
‫‪ #,‬‬
‫‪) &3%‬ج ‪ ،1‬ص ‪.(29 – 28‬‬ ‫‬ ‫‪ JS$‬‬ ‫ﻋﻠﻲ)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪  
:‬‬
‫‪  -‬‬

‫‪www.tabatabaie.net‬‬ ‫‪٥‬‬
 ‫آﻧﻜﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ﻓﺤﺸﺎء و ﻣﻨﻜﺮ و ﺑﻐﻲ در ﻗﺮآن‪ ،‬ﺳﻪ ﺗﻦ از ﺧﻠﻔﺎء ﻫﺴﺘﻨﺪ!‪ 13‬ﻳﺎ ﻣﻘﺼﻮد از ﺧَﻤﺮ و ﻣ‪‬ﻴﺴﺮ و‬
‫أﻧﺼﺎب و أزﻻم‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺗﻦ از رﺟﺎل ﻋﺮباﻧﺪ! و از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ‪ ...‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺄوﻳﻠﻬﺎ ﻛﻪ در ﭘﺎرهاي از اﺧﺒﺎر‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ دﻟﻴﻞ ﻣﺮدودﻧﺪ‪:‬‬
‫او‪‬ﻻً‪ :‬ﺧﻮد اﻣﺎﻣﺎن ﻋ‪‬ﻠَﻴﻬِﻢ‪ ‬اﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ،‬رواﻳﺎت ﻣﺰﺑﻮر را اﻧﻜﺎر ﻧﻤﻮده و ﻧﺎدرﺳﺖ ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺗﻔﺴﻴﺮ‬
‫‬ ‫‪  178‬‬ ‫‬
‫^‪   6‬‬
‫‪ ](.‬‬ ‫‪  8‬‬ ‫‪   1  /(C‬‬
‫@_  ‬
‫)'& ‬ ‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻋﻴ‪‬ﺎﺷﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ 
\ ,) 98 #)
:‬‬
‫‪    N 1U‬‬
‫‪ .14F;b‬ﻳﻌﻨﻲ »از اﻣﺎم اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ‬ ‫‬
‫
" \ ( ‬
‫‪   fg‬‬ ‫‬ ‫‬ ‫‪4  abcZ‬‬
‫@`‪
K !K‬‬ ‫‬ ‫‪ dX7Z‬‬
‫‬
‫ﺻﺎدق
رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬از ﺷﻤﺎ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻳﺪ ﺷﺮاب‪ ،‬ﻗﻤﺎر‪ ،‬ﺑﺘﻬﺎ و ﺗﻴﺮﻫﺎي‬
‫ﻗﺮﻋﻪ )ﻛﻪ ذﻛﺮﺷﺎن در ﺳﻮرة ﻣﺎﺋﺪه آﻣﺪه( ﻣﺮداﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ! اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ‬
‫درك ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ!«‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق
در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ در ﺷﻜﻞ »ﻗﺎﻋﺪه ﻛﻠّﻲ« أدا ﺷﺪه و اﻃﻼق‬
‫و ﺷﻤﻮل دارد ﻳﻌﻨﻲ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻣﻮارد ﻣﺬﻛﻮر )ﺷﺮاب و ﻗﻤﺎر‪ (...‬ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺗﻤﺎم ﺗﺄوﻳﻞﻫﺎي ﻧﺎروا و‬
‫‪  WXhb‬‬
‫‪!G@F‬‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي ﺑﻲﺟﺎ را درﺑﺮﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻋﻠﻤﺎي اﺻﻮل‪ 
:‬‬
‫‪ <   G @F.‬‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ :‬اﺧﺒﺎر ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪ و ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﺴﺎد اﻛﺜﺮ آﻧﻬﺎ ﻇﺎﻫﺮ اﺳﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻋﻠﻲ‪ ‬ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻗﻤﻲ از اﻣﺎم ﺻﺎدق
آﻣﺪه ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد از   ‬
‫‪=) :iF‬‬
‫‪   D‬‬
‫ ‬ ‫ﭘﺸﻪ( در ﻗﺮآن )ﺑﻘﺮه‪ ،(26 :‬ﻋﻠﻲ
اﺳﺖ! و ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ 98 #)
:‬‬
‫‪    /O.‬‬
‫‪\ 1j‬‬ ‫)‪
\ ,‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪   1CF‬‬ ‫‪   l
8 :iF,‬‬ ‫‪m  98 #‬‬
‫)‪ 9‬‬‫‬ ‫    ‬
‫@?‪  \ KF‬ﻳﻌﻨﻲ‪» :‬اﻳﻦ ﻣﺜﻞ را ﺧﺪا‬
‫‪Pn‬‬
‫‪   
 Y
k.‬‬
‫‬ ‫‪     
f‬‬ ‫‪<  Y
k.l
Z‬‬
‫‬
‫درﺑﺎرة اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ‪ ‬ﺑﻦ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ
زده اﺳﺖ ﻣﺮاد از ﭘﺸﻪ‪ ،‬اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن و ﻣﻘﺼﻮد از ﻓﻮق آن‪ ،‬رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا اﺳﺖ!« ﺑﺎ آﻧﻜﻪ آﻳﺔ ﻣﺰﺑﻮر در ﻣﻘﺎم ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺗﻜﺮﻳﻢ! و ﻧﻴﺰ ﻧﻈﻴﺮ آﻧﭽﻪ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺻﺎﻓﻲ از اﻣﺎم‬
‫ﺑﺎﻗﺮ
آﻣﺪه ﻛﻪ ﻣﺮاد از ﻟَﻴﻞ )= ﺷﺐ( در آﻳﺔ‬

‫)ﻟَﻴﻞ‪(1 :‬‬ ‫ ‪ 4y´øótƒ #sŒÎ) È≅ø‹©9$#uρ‬‬

‫‪ -13‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ إﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻗﻤﻲ‪ ،‬ص ‪ ،364‬ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫‪ -14‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻴ‪‬ﺎﺷﻲ‪ ،‬ج‪،1‬ص ‪ ،341‬ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -15‬ﻋﻠﻲ‪ ‬ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻗﻤ‪‬ﻲ‪ ،‬ص ‪.31‬‬

‫‪www.tabatabaie.net‬‬ ‫‪٦‬‬
 ‫‪   l
8 9op‬‬
‫‬ ‫‪    D‬‬‫(‪ 9 /‬‬ ‫)‪
C, #‬‬
‫‪  KC‬‬ ‫ﺧﻠﻴﻔﺔ دو‪‬م اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ 
:‬‬
‫‪Y
k.‬‬
‫‬ ‫‪q  !iF.‬‬
‫‪   97O‬‬
‫
‪   9‬‬
‫‪ . 1$G‬ﻳﻌﻨﻲ »اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ
ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻘﺼﻮد از ﺷﺐ در اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬ﺧﻠﻴﻔﺔ دوم اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن را‬ ‫‬ ‫‪Pr‬‬

‫در دوﻟﺖ ﺧﻮد ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ!« ﺑﺎ آﻧﻜﻪ در اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺐ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﺷﺪه و ﺳﻮﮔﻨﺪ را ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي ﺧﺪا ﻳﺎ ﺑﻪ‬
‫اﻣﻮر ﻣﺒﺎرك ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﺮ ﻏﺎﺻﺐ ﺧﻼﻓﺖ!‬
‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ :‬رواﻳﺎت ﻣﻌﺪودي ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ از »اﺧﺒﺎر آﺣﺎد« ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻣﻮﺿﻮع آﻧﻬﺎ‬
‫ﻧﻴﺰ »ﺣﻼل و ﺣﺮام« ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﺣﺠﻴ‪‬ﺖ اﺧﺒﺎر ﻣﺰﺑﻮر ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع اﻳﻦ اﺧﺒﺎر‪ ،‬ﻣﻌﺎرف دﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪» ،‬أﺧﺒﺎر ﻇﻨّﻲ« ﺣﺠﻴ‪‬ﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫راﺑﻌﺎً‪ :‬اﮔﺮ اﻳﻦ اﺧﺒﺎر را از ﺑﻮاﻃﻦ ﻗﺮآن ﺑﺸﻤﺮﻳﻢ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ آﻧﻜﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ دﻻﻟﺘﻲ در ﻇﻮاﻫﺮ آﻳﺎت ﺑﺮ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﻓﻀﻴﻠﺖ و اﻣﺘﻴﺎزي از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﺑﺮاي ﻗﺮآن ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺸﺪهاﻳﻢ و اﮔﺮ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺷﺮط ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺣﺘّﻲ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﺒﺘﺬﻟﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑ‪‬ﻄﻮﻧﻲ ﺗﺼ‪‬ﻮر ﻛﺮد! در ﺣﺎﻟﻲﻛﻪ داﺷﺘﻦ ﻣﻌﺎﻧﻲ‬
‫‬
‫'& ‬ ‫ ‪   #‬‬
‫‪4  2-‬‬ ‫ﺑﺎﻃﻨﻲ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻗﺮآن ﺷﻤﺮده ﺷﺪه و در رواﻳﺖ ﻧﺒﻮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪4  1 
:‬‬
‫‪4   3‬‬
‫ ‬
‫)&  ﭘﺲ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﻳﺪ در ﻇﻮاﻫﺮ ﻗﺮآﻧﻲ دﻻﻟﺖ ﻳﺎ اﺷﺎرﺗﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻧﻲ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪4 1‬‬
‫‬ ‫‪Ps‬‬

‫ﺧﺎﻣﺴﺎً‪ :‬ﻣﻘﺼﻮد از ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻗﺮآن‪ ،‬در آﺛﺎر اﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رواﻳﺖ ﻣﺮوي‪ ‬از اﻣﺎم ﻋﻠﻲ‬
‫
و رواﻳﺖ ﺣ‪‬ﻤﺮان ﺑﻦ أﻋﻴ‪‬ﻦ از اﻣﺎم ﺻﺎدق
و رواﻳﺖ ﻓُﻀَﻴﻞ ﺑﻦ ﻳ‪‬ﺴﺎر از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ
‪ 18‬وﻟﻲ‬
‫آﻧﭽﻪ اﻣﺎﻣﺎن اﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ اﺧﺒﺎر ﻏﺮﻳﺐ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗﻨﺎﺳﺒﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫از اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻛﻪ ﺑﮕﺬرﻳﻢ در ﭘﺎرهاي از ﻛﺘﺐ ﺻﻮﻓﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺗﺄوﻳﻼت ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺒﻲ را ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺘﺎوﻳﺰ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻗﺮآن‪ ،‬از آﻧﻬﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺤﻘّﻘﺎنِ ﻋﻠﻮم ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﻨﺪرج‬
‫در اﻳﻦ ﻛﺘﺐ را در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻳﺎ ﺗﺄوﻳﻞ ﻗﺮآن ﻧﺸﻤﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺧﻮد ﮔﻮﻳﻨﺪﮔﺎن آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺼﺪي ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ أﻣ‪‬ﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻜﻢ »ﺗَﺪاﻋ‪‬ﻲِ ﻣ‪‬ﻌﺎﻧﻲ«‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ را ﺑﻪ ﻳﺎد‬
‫‪  ,‬‬
‫‪/(C‬‬ ‫‪  9 :(   FX‬‬
‫‪  l+%B‬‬ ‫آورده و اﻇﻬﺎر ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ! ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑ‪‬ﺪراﻟﺪ‪‬ﻳﻦ ز‪‬رﻛﺸﻲ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪  
u 
:‬‬
‫"‪q aS‬‬

‫‪ -16‬ﻓﻴﺾ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺼ‪‬ﺎﻓﻲ‪ ،‬ذﻳﻞ )واﻟﻠﱠﻴﻞ‪.(1 :‬‬

‫‪ -17‬اﻷﺻﻮل ﻣﻦ اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﻛﺘﺎب ﻓﻀﻞ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ﺷﻤﺎره ‪.2‬‬
‫ ‪   1‬‬ ‫‬ ‫‬
‫
‪
1‬‬
‫‪ ,1;uB‬‬
‫‬ ‫‪    23‬‬
‫‪    1;LB‬‬ ‫‪   KC‬‬
‫ ‪ ? #‬‬ ‫`‪4  1  1F  9; 
000>v=%‬‬
‫‪4   3‬‬ ‫?‪m   8 *u‬‬
‫‪ -18‬در رواﻳﺖ ﻓُﻀَﻴﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪  :‬‬
‫‬ ‫‪  6‬‬ ‫{_ "‪  N‬‬
‫  ‬ ‫‬
‫
‪  | 
1‬‬
‫‪) 0 !C‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﻴﺾ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬اﻟﻤﻘﺪ‪‬ﻣﺔ‬ ‫‪   x9y‬‬
‫
‪4  1‬‬
‫`‪ x‬‬ ‫"‪ N‬‬ ‫‪    z6o‬‬
‫{_  ‬ ‫;'‪  #‬‬ ‫
}‪  9‬‬
‫اﻟﺮّاﺑﻌﺔ‪ ،‬ص ‪ .(27‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻄﻦ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺗﺄوﻳﻞ آن ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﻣﻮارد ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫)ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺧﻮد( اﻧﻄﺒﺎق ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ از رواﻳﺖ ﺣ‪‬ﻤﺮان و ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ آن اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.tabatabaie.net‬‬ ‫‪٧‬‬
 ‫) < ‬‫{ ~  ‬ ‫‪m  F‬‬ ‫(‪   z‬‬
‫‪ 19!JS$‬ﻳﻌﻨﻲ‪» :‬اﻣ‪‬ﺎ درﺑﺎرة ﺳﺨﻦ ﺻﻮﻓﻴﺎن در ﺗﻔﺴﻴﺮ‬
‫‬ ‫
‪    (`F‬‬
‫‬ ‫
  ‬ ‫‪  N7  l+%B‬‬ ‫ ‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن از ﻧﻮع ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ و درﻳﺎﻓﺖﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺗﻼوت ﻗﺮآن آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ!« اﮔﺮ اﻳﻦ ﻋﺬر را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ و ﺳﺨﻨﺎن اﻳﺸﺎن را از ﻧﻮع »ﺗَﺪاﻋ‪‬ﻲ ﻣﻌﺎﻧﻲ«‬
‫ﺑﺸﻤﺮﻳﻢ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺗﺄوﻳﻼت ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎ ﻗﺮآن ﻗﻄﻊ ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﻤﻲﺗﻮان آﻧﻬﺎ را »ﻣﺮاد ﺧﺪاوﻧﺪ از‬
‫ﻧﺰول آﻳﺎت« داﻧﺴﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺳﺎﺳﺎً از ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﺑﻴﺮون ﻣﻲروﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻣﻨﺪرج در »ﻣﺠﻠﻪء ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﺳﻼﻣﻲ« ﺳﺎل ﻳﺎزدﻫﻢ )ﺷﻤﺎرة ‪ 1‬و ‪ 2‬ﺳﺎل ‪( 1375‬‬

‫‪ -19‬ز‪‬رﻛﺸﻲ‪ ،‬اﻟﺒﺮﻫﺎن‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.311‬‬

‫‪www.tabatabaie.net‬‬ ‫‪٨‬‬