4/ σαββατοκυριακο 9-10 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2019
Ανάλυση
Τέχνη και ιστορία
Ο ομότιμος καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης μΙΧΑΉΛ πΑΣΧΑΛΗΣ
γραφει για τις αναλογίες των ιστορικών προσώπων και των χαρακτήρων στην «Ευνοούμενη»
Ε
κατόν δέκα χρόνια διήρκεσε η δυνα-
στεία των Στιούαρτ (1603 - 1714), που
διαδέχθηκε τον οίκο των Τυδώρ. Ηταν
μια εξέλιξη προαναγγελθείσας μεταθα-
νάτιας εκδίκησης της τραγικής Μαρίας
Στιούαρτ, αφού ο Ιάκωβος Α’, γιος της
Μαρίας Στιούαρτ, διαδέχτηκε την άγαμη και άτεκνη Ελι-
σάβετ Α’, η οποία είχε διατάξει την εκτέλεση της μητέρας
του. Η Αννα, η βασίλισσα που βρίσκεται στο επίκεντρο της
ταινίας «Η ευνοούμενη» του Γιώργου Λάνθιμου, υπήρξε η
τελευταία βασίλισσα του οίκου των Στιούαρτ και η δεύτερη
γυναίκα μονάρχης μετά την Ελισάβετ, με την οποία έκλεισε
τον κύκλο της η δυναστεία των Τυδώρ – μάλιστα η Αννα
είχε ως πρότυπο την Ελισάβετ. Ηταν κόρη του έκπτωτου
Ιακώβου Β’ (1685 - 1688) και ανέβηκε στον θρόνο ως βα-
σίλισσα της Αγγλίας (1702 - 1707), για να συνεχίσει ως
βασίλισσα της Μεγάλης Βρετανίας (1707 - 1714) μετά την
ένωση των βασιλείων της Αγγλίας και της Σκωτίας. Αλλη
ιστορική ειρωνεία: όπως η Ελισάβετ έτσι και η Αννα δεν
είχε άμεσο διάδοχο, παρά τις δεκαεπτά εγκυμοσύνες της
(της πέθαναν δύο κόρες και ένας γιος). Ετσι τον οίκο των
Στιούαρτ διαδέχτηκε ο οίκος του Ανοβέρου (1714 - 1901) με
τον Γεώργιο Α’ (1714 - 1727). Οι Στιούαρτ θα επιχειρήσουν
αρκετές φορές στη διάρκεια του 18ου αιώνα να ανακτήσουν
τον θρόνο τους, αλλά το μόνο που θα καταφέρουν είναι να
τροφοδοτήσουν με μυθιστορηματική ύλη τον Γουόλτερ
Σκοτ και τον Ρόμπερτ Λούις Στίβενσον.
Η βασίλισσα Αννα υπέφερε από ποδάγρα, σε βαθμό που
δυσκολευόταν να περπατήσει, και από άλλες απροσδιόρι-
στες ασθένειες. Από τα πορτρέτα της και γραπτές μαρτυρίες
προκύπτει ότι κατά την άνοδο στον θρόνο ήταν υπέρβαρη.
Επιπλέον όμως η ταινία την απεικονίζει ως μια αξιοθρήνη-
τη προσωπικότητα, άβουλη και αδιάφορη για τα δημόσια
πράγματα, απόλυτα εξαρτημένη από τη Σάρα Τσόρτσιλ,
Δούκισσα του Μάρλμπορο, που διοικεί
τη χώρα αντί για αυτήν, ως τη στιγμή που
την αντικαθιστά η Αμπιγκεϊλ Χιλ. Η Σάρα
ήταν η παλιότερη και στενότερη φίλη της
Αννας, μια πολύ ισχυρή προσωπικότητα
που ήθελε να επιβάλλει την άποψή της στη
βασίλισσα, άνθρωπο ήπιο και συνεσταλ-
μένο· λόγω αυτού ακριβώς του χαρακτήρα
της ήλθε τελικά σε σύγκρουση με την Αν-
να – το ίδιο συνέβη και στις σχέσεις της
με άλλες προσωπικότητες στη διάρκεια
του μακρού βίου της (πέθανε 84 ετών).
Η Anne Somerset, στην πρόσφατη (2012),
«Δικαιώματα» δεν έχει
μόνον η τέχνη (η Αννα
του Λάνθιμου) αλλά και
η ιστορία (η βασίλισσα
Αννα) ή καλύτερα
γνωρίζοντας την ιστορία
αντιλαμβάνεται κανείς
τη σατιρική
προσέγγιση της ταινίας
εξαιρετικά τεκμηριωμένη βιογραφία της Αννας με τίτλο
The Politics of Passion: A Biography, συνοψίζει τα δεδομένα
ως εξής: «Η άποψη ότι η Αννα ήταν απελπιστικά αδύναμη
και αναποτελεσματική και ότι βρισκόταν μόνιμα υπό τον
έλεγχο άλλων, δεν αντέχει στον συστηματικό έλεγχο». Η
«καρικατούρα» βασίλισσας που βλέπουμε στην ταινία του
Λάνθιμου δεν ανταποκρίνεται στις σύγχρονες ιστορικές
εκτιμήσεις. Αποτελεί μυθοπλασία που οικοδομήθηκε πάνω
σε παλιότερες αντιλήψεις, επηρεασμένες από περιφρονητικά
σχόλια της Σάρας για την Αννα στα απομνημονεύματά της
και από φήμες προερχόμενες από πηγές μη φιλικές προς
τη βασίλισσα ή την Αμπιγκεϊλ.
Η εικόνα της Αννας που στην ταινία μένει άφωνη ενώπιον
της Βουλής δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια, αφού εκφώ-
νησε πολλούς λόγους εκεί στη διάρκεια της βασιλείας της.
Παρά την ισχυρή συμπάθειά της για το κόμμα των Tories
και την αντιπάθειά της για τους Whigs, δεν προσπάθησε
να μειώσει τη δύναμη του Κοινοβουλίου προκαλώντας
συνταγματική κρίση, όπως έκαναν σχεδόν όλοι οι βασιλείς
της δυναστείας των Στιούαρτ με επακόλουθο εμφύλιους
πολέμους. Λόγω του Πολέμου της Ισπανικής Διαδοχής
(1701 - 1714) η Αγγλία / Μεγάλη Βρετανία κατέλαβε στη
διάρκεια της θητείας της μια θέση ανάμεσα στις ισχυρές
ευρωπαϊκές δυνάμεις (ο Δούκας του Μάρλμπορο κατήγαγε
περιφανείς νίκες ηγούμενος συνασπισμού ευρωπαϊκών
δυνάμεων). Τέλος, υποστήριξε ένθερμα την ένωση του
βασιλείου της Αγγλίας με το βασίλειο της Σκωτίας, που
δημιούργησε τη σημερινή Μεγάλη Βρετανία.
Γυναικών πάθη
Στην ταινία η Αννα απεικονίζεται εξωτερικά «αποκρουστική».
Εντούτοις διατηρεί ερωτικές σχέσεις αρχικά με τη Σάρα και
αργότερα με την Αμπιγκεϊλ ή ακριβέστερα οι δύο γυναίκες
την εξουσιάζουν και ερωτικά. Αληθεύουν οι φήμες και οι
υπαινιγμοί ότι η Αννα ήταν λεσβία και μπορεί να ίσχυαν το
1708, οπότε τοποθετούνται χρονικά (αλλά συμπυκνωμένα)
τα γεγονότα της ταινίας; Η Αννα ήταν παντρεμένη από το
1683 με τον πρίγκιπα Γεώργιο της Δανίας, που όμως δεν
εμφανίζεται στην ταινία. Ηταν αγαπημένο και ευτυχισμένο
ζευγάρι και κοιμόντουσαν μαζί. Οι δεκαεπτά εγκυμοσύνες
της Αννας, που χρονολογούνται στο διάστημα 1684 έως 1700,
αποδεικνύουν ότι είχαν τακτικές ερωτικές συνευρέσεις.
Ο Γεώργιος δεν ήταν μόνο σύζυγος αλλά και σύντροφος
και στήριγμα της Αννας, η οποία παρέμεινε δίπλα του σε
όλη τη διάρκεια της μακρόχρονης ασθένειάς του. Ο θάνα-
τός του, τον Οκτώβριο του 1708, της προκάλεσε αληθινή
συναισθηματική συντριβή. Παντρεμένη ήταν και η Σάρα,
με τον Τζον Τσόρτσιλ, τον προαναφερθέντα Δούκα του
Μάρλμπορο (πρόγονο του Ουίνστον Τσόρτσιλ, ο οποίος του
αφιέρωσε τετράτομη βιογραφία), από τον οποίο απέκτησε
επτά παιδιά. Τέλος η Αμπιγκεϊλ παντρεύτηκε το 1707 τον
Σάμιουελ Μάσαμ, τον Σεπτέμβριο του 1708 γέννησε το
πρώτο της παιδί και συνέχισε να τεκνοποιεί τα επόμενα
χρόνια. Η Σάρα υπαινίσσεται στα απομνημονεύματά της
ότι ευκαιρίες για κρυφές ερωτικές συναντήσεις της Αννας
με την Αμπιγκεϊλ υπήρχαν τα απογεύματα που ο Γεώργιος
κοιμόταν. Η Anne Somerset σχολιάζει και συνοψίζει σχε-
τικά: «Η όλη υπόθεση γίνεται δύσκολα πιστευτή. Η Αννα
ήταν εξαντλημένη από τους τοκετούς και πονούσε φοβερά
τον περισσότερο χρόνο· λαμβάνοντας επιπλέον υπόψιν τις
χρόνιες ασθένειες που την ταλαιπωρούσαν, απαιτείται να
έχει κανείς μεγάλη φαντασία για να διανοηθεί ότι η κυρία
Μάσαμ (= η Αμπιγκεϊλ) μπορούσε να τη διεγείρει σεξουαλικά.
Η γνωστή σεμνοτυφία της και η ισχυρή αίσθηση χριστιανικής
ηθικής που την διακατείχε κάνουν ακόμη πιο απίθανο το
ενδεχόμενο η σχέση της με την Αμπιγκειλ να ήταν σαρκική.
[…] Δεν είναι επομένως καθόλου παράξενο που η Αννα
δεν συγχώρεσε ποτέ τη φίλη της γιατί τη θεώρησε ικανή
[σε επιστολή που της έστειλε] όχι μόνο
να προδώσει τον άντρα της αλλά και να
εμπλακεί σε μια σχέση [με την Αμπιγκεϊλ]
που, σύμφωνα με την τρέχουσα ηθική, ήταν
διεστραμμένη και αμαρτωλή».
Στον πρόλογο του βιβλίου του Queen
Anne: Patroness of Arts, Οξφόρδη 2014,
ο James Anderson Winn γράφει μεταξύ
άλλων: «Η Αννα ήταν δημοφιλής, προστά-
της των τεχνών και των γραμμάτων και η
βασιλεία της υπήρξε επιτυχής. Υπήρξε δε-
ξιοτέχνης στην κιθάρα και στο τσέμπαλο
και στη νιότη της ήταν έξοχη χορεύτρια
και ηθοποιός, μιλούσε άπταιστα γαλλικά,
προώθησε την όπερα, είχε εξειδικευμένες
γνώσεις στη ζωγραφική και την αρχιτεκτο-
νική, ήταν έμπειρη κριτής της πολιτικής
και θρησκευτικής ρητορείας και μπορούσε
να παραθέσει από μνήμης τη σύγχρονή
της ποίηση». Ανάμεσα στους πιο γνωστούς
καλλιτέχνες και ανθρώπους των γραμμά-
των της εποχής συγκαταλέγονται ο Χένρι
Πέρσελ, o Αλεξάντερ Πόουπ, o Τζόναθαν
Σουίφτ, o Ντάνιελ Ντεφόε και ο Γκέοργκ
Φρίντριχ Χέντελ. Συμπερασματικά, «δικαι-
ώματα» δεν έχει μόνον η τέχνη (η Αννα
του Λάνθιμου) αλλά και η ιστορία (η βα-
σίλισσα Αννα) ή καλύτερα γνωρίζοντας
την ιστορία αντιλαμβάνεται κανείς τη
σατιρική προσέγγιση της ταινίας.