1

Εκπαιδευηική δράζη εθνοηικών ομάδων ζηο β΄ μιζό ηου 19ου αιώνα ζηην
Αδριανούπολη.
Το παράδειγμα ηων Ελλήνων και ηων Βουλγάρων

Κιενλίθε Γξνύγθα

Ζ πνιπεζληθή Αδξηαλνύπνιε, ε πξώηε επξσπατθή πξσηεύνπζα ηνπ

νζσκαληθνύ θξάηνπο, παξέκελε ζην β΄ κηζό ηνπ 19νπ αη. ε πην κεγάιε πόιε ηεο
νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο κεηά ηελ Κσλζηαληηλνύπνιε θαη ην θέληξν επηθνηλσλίαο
κεηαμύ Αλαηνιήο θαη Γύζεο1. ΢ην αζηηθό εθείλν πεξηβάιινλ θάζε εζλνηηθή νκάδα,
θαηά ηελ εμεηαδόκελε πεξίνδν, ζηόρεπε κε ηνπο εθπαηδεπηηθνύο κεραληζκνύο πνπ
ζπγθξνηνύζε λα θαιιηεξγήζεη ηελ εζληθή γιώζζα ηεο, λα πξνσζήζεη ηελ εζληθή
ηδενινγία ηεο θαη λα δηακνξθώζεη ηελ επηδησθόκελε εζληθή ζπλείδεζε ζηα κέιε ηεο2.
Ζ ζπγθξόηεζε ησλ εθπαηδεπηηθώλ κεραληζκώλ, ε εμέιημε θαη ε αληαγσληζηηθόηεηά
ηνπο παξνπζηάδεη ελδηαθέξνλ, θαζώο απνηππώλεη ηηο κεζνδεύζεηο πνπ έγηλαλ,
πξνθεηκέλνπ θάζε εζλνηηθή νκάδα λα επηηύρεη απνηειεζκαηηθόηεξα ηνπο ζηόρνπο ηεο
θαη λα ζεκειηώζεη πνιηηηθά εξείζκαηα.
΢ηε ζπγθεθξηκέλε εξγαζία πεξηγξάθνληαη νξηζκέλεο αληαγσληζηηθέο
εθπαηδεπηηθέο θηλήζεηο Διιήλσλ θαη Βνπιγάξσλ ζην αζηηθό πεξηβάιινλ ηεο
Αδξηαλνππόιεσο, νη νπνίεο άιινηε εληζρύνληαλ θαη άιινηε έθζηλαλ, αλάινγα κε ηηο
ζπγθπξίεο, ηηο πνιηηηθέο πνπ ράξαδαλ νη εζλόηεηεο θαη ηε ζηάζε ηεο Πύιεο ζηα
πιαίζηα ηεο νπνίαο δηαβηνύζαλ.
Οη ειιεληθέο εθπαηδεπηηθέο θηλήζεηο πξνζδηνξίζηεθαλ ζην β΄ κηζό ηνπ 19νπ
αη. από ηνλ ειιεληθό κεγαιντδεαηηζκό3 θη έλαλ ιαλζάλνληα αληαγσληζκό αλάκεζα
ζηα δύν θέληξα εμνπζίαο, ηελ Αζήλα θαη ηελ Κσλζηαληηλνύπνιε ζηε ράξαμε ηεο
εμσηεξηθήο πνιηηηθήο4. Φνξείο παηδείαο θη εθπαίδεπζεο ηνπ ειιεληζκνύ απνηέιεζαλ
εθείλν ην δηάζηεκα πνηθηιώλπκνη θηιεθπαηδεπηηθνί ζύιινγνη, ειιεληθά ζσκαηεία θαη
ηδξύκαηα, εκπλεπζκέλνη ιόγηνη, ηεξείο θαη έκπνξνη. Οη ηειεπηαίνη απέθηεζαλ
νηθνλνκηθή δύλακε, νξγαλώζεθαλ ζε ζπληερλίεο ή έδξαζαλ ζην εμσηεξηθό θαη
επέδεημαλ ηε βνύιεζε λα παξέρνπλ ρξεκαηηθή ελίζρπζε ζε ηαθηά δηαζηήκαηα ζηνπο
‘Έιιελεο ηεο Αδξηαλνππόιεσο5.

1
Castellan, G. 1991. Θζηορία ηωλ Βαιθαλίωλ, 14ος-20ος αηώλας. Γθνβόζηεο, ζ. 58 θαη Βνγηαηδήο, Γ.
1988. Η πρώηκε Οζωκαλοθραηία ζηε Θράθε. Άκεζες δεκογραθηθές ζσλέπεηες, Θεζζαινλίθε:
Ζξόδνηνο, ζ. 174.
2
Μπειηά, Δ. 1995. Εθπαίδεσζε θαη αισηρωηηθή ποιηηηθή. Η περίπηωζε ηες Θράθες 1856-1912.
Θεζζαινλίθε: ΗΜΥΑ, ζ. 21.
3
΢βνξώλνο, Ν. 1973. Επηζθόπεζε ηες Νεοειιεληθής Θζηορίας. Αζήλα: Θεκέιην, ζ. 80.
4
Σόηε ην παηξηαξρείν θαη νη εύπνξνη Έιιελεο ηεο Πόιεο νξακαηίδνληαλ ηε δηακόξθσζε ελόο
«νζσκαληθνύ θξάηνπο ηνπ ειιεληθνύ έζλνπο», όπνπ ην ειιεληθό ζηνηρείν ζα απνηεινύζε ηελ
θπξίαξρε δύλακε, κε θπζηθό ηξόπν ζα δηαδερόηαλ ην νζσκαληθό θαη ζα αληηκεηώπηδε απνηειεζκαηηθά
ηελ νινέλα απμαλόκελε εζληθή βνπιγαξηθή πξνπαγάλδα. Καξδαξάο, Υ. 1996. Το οηθοσκεληθό
παηρηαρτείο θαη ο αιύηρωηος ειιεληζκός. Μεηά ηο ζσλέδρηο ηοσ Βεροιίλοσ (1878). Αζήλα:
Δπηθαηξόηεηα ζ. 387, Βαθαιόπνπινο, Κ. 2006. Ο ελδηάκεζος ειιεληθός θόζκος ζηο γεωποιηηηθό τώρο
ηωλ θσρίαρτωλ ηδεοιογηώλ. Θεζζαινλίθε: Αλη. ΢ηακνύιεο, ζ. 49 θαη ΢θνπεηέα, Δ. 1988. Το «πρόησπο
βαζίιεηο» θαη ε Μεγάιε Θδέα. Αζήλα, ζζ. 137 θαη 154 θαη Εαθπζηλόο, Γ. 1965. Η ποιηηηθή ηζηορία ηες
λεοηέρας Ειιάδος (Β΄ έθδνζε). Αζήλα, ζζ. 44-47.
5
Bαθαιόπνπινο, Κ. 2004. Θζηορία ηες Μείδολος Θράθες. Θεζζαινλίθε: Αλη. ΢ηακνύιεο, ζζ. 340-
341.
 2

Ζ εζληθή αθύπληζε ησλ Βνπιγάξσλ εθδειώζεθε αξρηθά σο ζξεζθεπηηθή

αληηπαξάζεζε κε ην νηθνπκεληθό παηξηαξρείν θαη νδήγεζε ζηελ ίδξπζε ηεο
βνπιγαξηθήο Δμαξρίαο ην 1870. ΢ην ηέινο ηεο ίδηαο δεθαεηίαο -κεηά από ην ζπλέδξην
ηνπ Βεξνιίλνπ (1878)- νη Βνύιγαξνη ελίζρπζαλ ηνπο εθπαηδεπηηθνύο κεραληζκνύο
ηνπο θαη ζηόρεπζαλ ζηελ θαιιηέξγεηα ηνπ εζληθνύ θξνλήκαηνο ζε ζιαβόθσλνπο
πιεζπζκνύο κε αδηακόξθσηε ή ζπγθερπκέλε ζπλείδεζε6. Γη΄ απηό ην ιόγν κεηά από
ηελ ίδξπζε ηεο βνπιγαξηθήο Δμαξρίαο ε βνπιγαξηθή εζλόηεηα θαηά ηε ζπγθεθξηκέλε
ρξνληθή πεξίνδν έδσζε έκθαζε ζηελ ίδξπζε λεπηαγσγείσλ θαη παξζελαγσγείσλ7,
ζηε δηεύξπλζε ηνπ εθπαηδεπηηθνύ ηεο έξγνπ θαη ζηνλ πνιιαπιαζηαζκό ηνπ αξηζκνύ
ησλ ζρνιείσλ ηεο. Παξάιιεια, ελζάξξπλε νηθνλνκηθέο επηρνξεγήζεηο από πινύζηνπο
Βνύιγαξνπο επηρεηξεκαηίεο, παλζιαβηζηηθά θνκηηάηα θαη ην ξσζηθό παξάγνληα8.
Οη κεηαξξπζκίζεηο θηιειεπζεξνπνίεζεο ζην ζπγθεληξσηηθό ηξόπν δηνίθεζεο
από ηελ Πύιε9 πνπ αθνξνύζαλ ηνπο ζύλνηθνπο πιεζπζκνύο ζηελ νζσκαληθή
απηνθξαηνξία νδήγεζαλ ζε εληαηηθνπνίεζε νξηζκέλεο πνιηηηζκηθήο θαη
εθπαηδεπηηθήο δξάζεο από ηνπο παξαπάλσ. Ο Π. Φνίβνο δίλεη ζε έθζεζή ηνπ ην 1858
ζαθή ζηνηρεία γηα ηα ειιεληθά εθπαηδεπηηθά ηδξύκαηα ζηελ Αδξηαλνύπνιε, ζην άζηπ
θαη ηα πξνάζηηά ηνπ, Γηιδηξίκη, Κηξηζραλέ, Κηγίθη. Δθεί ιεηηνπξγνύζαλ νθηώ ζρνιεία:
έλα «ειιεληθό», κε 140-150 καζεηέο, έλα «αιιεινδηδαθηηθό» κε 174 καζεηέο,
ηέζζεξα αιιεινδηδαθηηθά ζηα πξνάζηηα, κε 160-180 καζεηέο, 125-140 καζεηέο θαη
122-130 καζεηέο αληίζηνηρα θαη δύν παξζελαγσγεία10. Ζ γπλαηθεία εθπαίδεπζε ζηελ
Αδξηαλνύπνιε νξγαλώζεθε ζπζηεκαηηθόηεξα θαη ην 1854 ην θνηλνηηθό
παξζελαγσγείν κεηνλνκάζηεθε ζε Κεληξηθόλ παξζελαγσγείν, ελώ παξάιιεια
ηδξύζεθαλ δύν αθόκε ζρνιεία ζειέσλ.
΢ηελ Αδξηαλνύπνιε, ηελ ίδηα πεξίνδν, ιεηηνπξγνύζε έλα βνπιγαξηθό
δεκνηηθό ζρνιείν ζην νπνίν θνηηνύζαλ 60-70 καζεηέο11. Αλ θαη ε ίδξπζή ηνπ
αλάγεηαη ην 1852,12 ε βνπιγαξηθή εθπαηδεπηηθή δξαζηεξηόηεηα αλαπηύρζεθε κεηά
από ην ηέινο ηνπ Κξηκατθνύ πνιέκνπ θαη πην ζπγθεθξηκέλα ζηε δεθαεηία ηνπ 1860-
1870. Σόηε νη Βνύιγαξνη πξνώζεζαλ ην ζέκα ηε δηάδνζεο ηεο βνπιγαξηθήο γιώζζαο
ζηα ζρνιεία κεηαμύ ησλ ζιαβόθσλσλ ηεο Θξάθεο, θίλεζε πνπ πξνθάιεζε έλαλ
πξνβιεκαηηζκό ζηελ ειιεληθή εγεζία, όρη όκσο επαξθή -απ΄ όηη θάλεθε- γηα ηελ
αληηκεηώπηζε ηνπ αληαγσληζκνύ πνπ μεθηλνύζε. Δμαηηίαο ηεο κηθξήο αξηζκεηηθήο
ηνπο δύλακεο νη Βνύιγαξνη ηεο Αδξηαλνππόιεσο δελ είραλ ηε δπλαηόηεηα λα

6
Ζ ζπκκεηνρή θαη δξαζηεξηνπνίεζε ζε ζπγθεθξηκέλν ζρνιηθό δίθηπν απνηεινύζε βαζηθό θξηηήξην
γηα ηελ έληαμε ζηελ αληίζηνηρε εζληθή νκάδα. Βνύξε ΢. «΢ρνιηθνί κεραληζκνί θαη εζληθνί
αληαγσληζκνί ζηε Β.Γ. Μαθεδνλία 1870-1930», ζην Σεξδή Π. Ν. – Εηώγνπ, ΢. (επηκ.). 1997. Η
εθπαίδεσζε ζηε Μαθεδολία θαηά ηελ Τοσρθοθραηία. Πρώηε προζέγγηζε θαη απογραθή. Θεζζαινλίθε:
Κπξηαθίδεο, ζ. 103.
7
Ζ δπλαηόηεηα ησλ καζεηώλ λα θνηηνύλ δσξεάλ ζηα βνπιγαξηθά πξσηνβάζκηα εθπαηδεπηηθά ηδξύκαηα
είρε ζαθή ζηόρεπζε ηελ πξνζέιθπζε κεγάινπ αξηζκνύ καζεηώλ ζηε βνπιγαξηθή εθπαίδεπζε, βαζηθή
κέξηκλα ηεο νπνίαο ππήξμε ε δηάδνζε ηεο βνπιγαξηθήο γιώζζαο. Ζ θίλεζε εθείλε ππήξμε πνιηηηθά
εύζηνρε, ηε ζηηγκή πνπ, αθελόο, ήηαλ ππνρξεσηηθή, πιελ ειαρίζησλ εμαηξέζεσλ, ε θαηαβνιή
δηδάθηξσλ ζηα αληίζηνηρα ειιεληθά πξσηνβάζκηα ζρνιεία θαη, αθεηέξνπ, κεγάιε ε νηθνλνκηθή απνξία
ησλ Διιήλσλ θαηνίθσλ ηεο Θξάθεο.
8
Μπειηά, Δ. Ό.π., ζ. 32.
9
Πξόθεηηαη γηα ηελ έθδνζε ηνπ Υάηηη ΢εξίθ Γθηνπιραλέ (1839) θαη ηνπ Υάηηη Υνπκαγηνύλ (Νόκνη
επεξγεηηθνί) (1856). Findlay, C. 1980. Bureaucratic reform in the Ottoman Empire. The Sublime Porte
(1789-1922). Princeton: Princeton University Press, ζ. 8.
10
Βαθαιόπνπινο, Κ. 2004. Ό.π., ζ. 363.
11
Μπειηά, Δ. Ό.π., ζ. 35 θαη Νηθνιαΐδεο, Ν. 1993. Η Αδρηαλού κας, ζζ. 104 θαη 285.
12
Φνίβνο, Π., Πξόμελνο Αδξηαλνππόιεσο πξνο ΤΠΔΞ, αξ. 55, 24.12.1856: Α Υ Ε/ Κ Υ, θαθ. 37/13,
1856.
 3

ζρεκαηίζνπλ λόκηκε θνηλόηεηα γεγνλόο πνπ ηνπο νδήγεζε ην 1873 λα κεηαηξέςνπλ

κία αίζνπζα ηεο ζρνιήο αξξέλσλ πνπ δηαηεξνύζαλ ζε εθθιεζία θαη λα πξνζιάβνπλ
σο ηεξέα ηνλ Έιιελα ηεξνκόλαρν Υαξίησλα πνπ γλώξηδε ηε ξσζηθή γιώζζα. Ζ
απνζθίξηεζε ηνπ ηεξέα νθεηιόηαλ ζε νηθνλνκηθνύο ιόγνπο. Οη Βνύιγαξνη ηεξείο
κπνξνύζαλ λα απνιακβάλνπλ εθηόο από επθαηξηαθά έζνδα θαη κόληκν κηζζό, ελώ νη
Έιιελεο ηεξείο αξθνύληαλ ζηα επθαηξηαθά έζνδα. Ζ ιεηηνπξγία ηνπ πξνεγνύκελνπ
λανύ, σζηόζν, παύηεθε από ηηο ηνπξθηθέο αξρέο, νη νπνίεο δελ έδσζαλ άδεηα γηα
αλέγεξζε άιινπ. Σελ θίλεζε εθείλε επέξξηςαλ νη Βνύιγαξνη ζηελ ειιεληθή
θνηλόηεηα θαη πξνέβεζαλ ζε αληίπνηλα. Πην ζπγθεθξηκέλα, όηαλ πιεξνθνξήζεθαλ
όηη ν ζύιινγνο Διιελίδσλ γπλαηθώλ, ε «Οκόλνηα» επξόθεηην λα θηίζεη εθεί
λεπηαγσγείν θαηόξζσζαλ λα ιάβνπλ ηε δηαβεβαίσζε από ηελ ηνπξθηθή θπβέξλεζε
όηη δελ ζα ην επέηξεπε13.
΢ύκθσλα κε έθζεζε ηνπ πξνμέλνπ Κ. Βαηηθηώηε, ην 1875 ιεηηνπξγνύζαλ
ζηελ Αδξηαλνύπνιε δέθα ζρνιεία: δύν «ειιεληθά» έλα από ηα νπνία ζειέσλ, δύν
δεκνηηθά, δύν παξζελαγσγεία, έλα αιιεινδηδαθηηθό ζρνιείν ζηε ζπλνηθία ηνπ Αγ.
Γεσξγίνπ θαη αλά έλα αιιεινδηδαθηηθό ζρνιείν ζηα πξνάζηηα Κηξηζραλέ, Κηγίθη θαη
Γηιδηξίκη. ΢ηα ζρνιεία απηά ππεξεηνύζαλ 19 δάζθαινη θαη θνηηνύζαλ 1207
καζεηέο14. Σν 1877 ηδξύζεθε ζηελ πόιε, επίζεο, ην πξώην ειιεληθό λεπηαγσγείν θαη
θάλεθε νξηζκέλε πξόζεζε γηα ηελ ίδξπζε θαη ελόο δεύηεξνπ15, ελώ ην ειιεληθό
Κεληξηθό ζρνιείν ζην ηέινο ηνπ 1878 αλαβαζκίζηεθε ζε Γπκλάζην16. Μέρξη ην ηέινο
ηεο δεθαεηίαο 1870-1880 ηα ειιεληθά παξζελαγσγεία ζηελ Αδξηαλνύπνιε έγηλαλ
επηά θαη ην 1880 ην Κεληξηθόλ παξζελαγσγείνλ έγηλε αλώηεξν κε ηε ζπκπιήξσζε
ηξηώλ γπκλαζηαθώλ ηάμεσλ. Από ην 1885 ζηεγάζηεθε ζε ηδηόθηεην θηίξην ζηελ πόιε,
κε δαπάλε ηνπ εζληθνύ επεξγέηε Κσλζηαληίλνπ Εάππα -ε ζπκβνιή ηνπ νπνίνπ
ππήξμε θαηαιπηηθή γηα ηε εθπαίδεπζε ησλ γπλαηθώλ ζηελ πόιε- θαη ιεηηνύξγεζε
επίζεο σο δηδαζθαιείν. ΢΄ εθείλν δηεηέιεζε δηεπζύληξηα θαη δίδαμε ε Καιιηξξόε
΢ηγαλνύ-Παξξέλ, ε νπνία πξσηνζηάηεζε ζηελ θίλεζε ρεηξαθέηεζεο ηεο γπλαίθαο θαη
ζπλεηέιεζε ζηε κεηαξξύζκηζε ηνπ πξνγξάκκαηνο ηνπ ζρνιείνπ θαηά ηα επξσπατθά
πξόηππα17. Τπάξρνπλ, εμάιινπ, νξηζκέλεο πιεξνθνξίεο γηα ηα ειιεληθά
εθπαηδεπηηθά ηδξύκαηα, νη νπνίεο αλεβάδνπλ ην ζπλνιηθό αξηζκό ηνπο ζε 15 θαηά ηηο
παξακνλέο ηνπ ξσζνηνπξθηθνύ πνιέκνπ (1878)18.
Ζ βνπιγαξηθή αληαγσληζηηθόηεηα κεηά από ην ζπλέδξην ηνπ Βεξνιίλνπ
(1878) εθθξάζηεθε ζε δύν θαηεπζύλζεηο: δεκηνπξγία βνπιγαξηθώλ ππξήλσλ ζηα
αζηηθά θέληξα κε ζηόρν ηελ ίδξπζε θνηλνηήησλ ζ΄ απηά θαη κάιηζηα ζηελ
Αδξηαλνύπνιε, ίδξπζε ζρνιείσλ θαη ζπλσκνηηθή νξγάλσζε19. Υάξε ζηελ
νηθνλνκηθή ζηήξημε ηεο Βνπιγαξίαο ηδξύζεθε έλα δεύηεξν βνπιγαξηθό ζρνιείν ζηελ
Αδξηαλνύπνιε, ην βνπιγαξηθό γπκλάζην κέζα ζηελ πεξηνρή ηνπ θάζηξνπ θαη

13
Σν λεπηαγσγείν θηίζηεθε θαη άξρηζε λα ιεηηνπξγεί θαηά ην 1900 αιιά νπδέπνηε θαλνληθά, δηόηη
πάληνηε επηθξεκόηαλ ε απεηιή θαηεδαθίζεώο ηνπ. Aδξηαλνππνιίηεο. 1902. «Οη Βνύιγαξνη ελ
Αδξηαλνππόιεη θαη ηε ινηπή Θξάθε», ζην Ειιεληζκός 5, ζζ. 616-617.
14
Φάιηεο, ΢η. 1919. Η Θράθε θαη ε δύλακης ηοσ ελ ασηή ειιεληθού ζηοητείοσ, Αζήλα, 1919, ζ. 178.
15
Γελλάδηνο, Ν. , Πξόμελνο Αδξηαλνππόιεσο, πξνο ΤΠΔΞ, 26.2.1877: ΑΥΕ/ΚΥ, θαθ. 77/3, 1877.
16
΢πλέδξηνλ ησλ ειιεληθώλ ζπιιόγσλ. 1878. Πξαθηηθά ηεο πξώηεο απηνύ ζπλόδνπ ζπγθξνηεζείζεο
ελ Αζήλαηο, (Πεξί ηεο ελ Αδξηαλνππόιεη ειιεληθήο εθπαηδεύζεσο. Έθζεζηο ηνπ Α. Κξεηή,
αληηπξνζώπνπ ηνπ «ελ Αδξηαλνππόιεη Φηιεθπαηδεπηηθνύ ΢πιιόγνπ»), ζζ. 226-237.
17
Γαιαθνύξα, Κ. 2004. Η εθπαίδεσζε ηωλ γσλαηθώλ ζηης ειιεληθές θοηλόηεηες ηες οζωκαληθής
ασηοθραηορίας (19ος αη.-1922). Σκήκα Φηινζνθίαο θαη Παηδαγσγηθήο. Α.Π.Θ. Θεζζαινλίθε, ζζ. 50-
52, 130.
18
Βαθαιόπνπινο, Κ. 1990. Θζηορία Β. Ειιεληζκού. Θράθε, ζ. 370.
19
Μπειηά, Δ. Ό.π., ζ. 75.
 4

εληζρύζεθε αξηζκεηηθά κε καζεηέο από ηε Βνπιγαξία. Σν ζρνιείν δηέζεηε θαη

νηθνηξνθείν. Γελ θαηάθεξε, σζηόζν, λα μεπεξάζεη ηα ηξία ρξόληα ιεηηνπξγίαο,
εθόζνλ ζηελ πεξηνρή δελ ππήξρε ηθαλόο αξηζκόο ζιαβόθσλσλ καζεηώλ20. Από ην
1882, σζηόζν, νη Βνύιγαξνη επαλίδξπζαλ ην γπκλάζην ζηελ Αδξηαλνύπνιε –αλ θαη ε
πόιε δελ είρε βνπιγαξηθό πιεζπζκό- καδί κε νηθνηξνθείν θαη ππόηξνθνπο καζεηέο,
ηνπο νπνίνπο κεηέθεξαλ από ηελ Βνπιγαξηθή Ζγεκνλία. Πξνζέιθπαλ ζ΄ εθείλν θαη
Έιιελεο καζεηέο, παξέρνληάο ηνπο δσξεάλ εθπαίδεπζε, βηβιία, ελδύκαηα θαη ζηέγε.
Ζ εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή ησλ Βνπιγάξσλ είρε εθαξκόζεη απιέο δηδαθηηθέο κεζόδνπο,
θαηάιιεια εθπαηδεπκέλνπο δαζθάινπο ρξεζηκνπνηνύζε απιή γιώζζα, έδηλε
πξνηεξαηόηεηα ζηε γπκλαζηηθή θαη εμαξηνύζε ηελ επηηπρία ηεο από ηνπο
Δπηζεσξεηέο. Ζ Δμαξρία κε ηελ αξσγή ηεο Ρσζίαο θαη ηεο Απζηξίαο, θαηεύζπλε ηε
βνπιγαξηθή πξνζειπηηζηηθή ελέξγεηα, ε νπνία είρε πξνζιάβεη εθηόο από
ζξεζθεπηηθό θαη ζαθή εζληθνπνιηηηθό ραξαθηήξα. κε βαζηθό ζηόρν ηεο ηελ πύθλσζε
ησλ ηάμεσλ ηεο βνπιγαξηθήο εζλόηεηαο21.
Ζ εληαηηθνπνίεζε ηεο βνπιγαξηθήο θίλεζεο αλεζύρεζε ηνπο εθπαηδεπηηθνύο
παξάγνληεο ησλ Διιήλσλ22 θαη ελεξγνπνίεζε ην ειιεληθό θξάηνο ζηελ θαηεύζπλζε
ηεο αλαδηνξγάλσζεο ηεο ειιεληθήο εθπαίδεπζεο, ε νπνία, άιισζηε έγηλε θαη ε
βαζηθή κέξηκλα ησλ ηξηώλ θηιεθπαηδεπηηθνύ ραξαθηήξα ζπιιόγσλ, πνπ είραλ ηδξπζεί
εληόο θαη εθηόο ησλ νξίσλ ηεο Αδξηαλνππόιεσο23. Σν 1879-80 ρηίζηεθε εθ ζεκειίσλ
ην θηίξην πνπ ζηέγαδε ην εμαηάμην δεκνηηθό θαη ην πεληαηάμην γπκλάζην ζην θέληξν
ηεο Αδξηαλνππόιεσο, ην νπνίν κεηά ηελ νινθιήξσζή ηνπ, ην 1885, κε βαζηιηθό
δηάηαγκα, ραξαθηεξίζηεθε σο ηζόηηκν κε ηα γπκλάζηα ηεο Διιάδαο. Ζ πξνζέιεπζε
καζεηώλ από ηηο γύξσ πεξηνρέο επέβαιιε ηελ αλάγθε δηακόξθσζεο ρώξσλ γηα ηε
ζηέγαζή ηνπο θη έηζη πξνέθπςαλ θαη ηα πξώηα ειιεληθά νηθνηξνθεία24. Ζ θηηξηαθή
ππνδνκή είρε ζεκαζία, γηαηί αλαδείθλπε ζαθέζηαηα ηελ πιηθή θαη εζληθή θαηίζρπζε
ησλ εζληθώλ νκάδσλ ζην αζηηθό πεξηβάιινλ. Γη΄ απηό θαη έπξεπε λα δηαηεξεζεί θαη
λα πξνβιεζεί, ώζηε ην ζρνιείν λα ιεηηνπξγεί σο θέληξν άζθεζεο επηξξνήο.
΢ύκθσλα κε πίλαθα ζρνιείσλ επηδνηνύκελσλ από ηελ Δθπαηδεπηηθή θαη
Φηιαλζξσπηθή Αδειθόηεηα «Αγαπάηε Αιιήινπο» θαηά ην ζρνιηθό έηνο 1885-1886
ζηελ Αδξηαλνύπνιε θαη ηα πξνάζηηά ηεο ιεηηνπξγνύζαλ 17 ειιεληθά ζρνιεία έλαληη
ησλ 15 ηεο δεθαεηίαο ηνπ 187025.Πξόθεηηαη γηα έλα πιήξεο θη αλαγλσξηζκέλν
γπκλάζην, από ην ειιεληθό θξάηνο, πνπ ιεηηνπξγνύζε θη σο δηδαζθαιείν αξξέλσλ, ην
Εάππεην Κεληξηθό παξζελαγσγείν πνπ ιεηηνπξγνύζε θη σο δηδαζθαιείν, Κεληξηθή
Αζηηθή ζρνιή θαη δπν λεπηαγσγεία. ΢ηα πξνεγνύκελα εληάζζνληαλ ηα ηέζζεξα
αζηηθά ζρνιεία ησλ ζπλνηθηώλ Κηγηθίνπ, Κηξηζραλέ, Γηιδηξηκίνπ, Κνπκ Μαραιέ θαη
Γελή Ηκαξέη, ε Μαζζαιησηηθή ζρνιή, σο αλώηεξν ηκήκα ηνπ αζηηθνύ ζρνιείνπ

20
Νηθνιαΐδεο, Ν. Ό.π., ζ. 292.
21
Μπειηά, Δ. Ό.π., ζζ. 83-84, θαη 87.
22
Μπειηά, Δ. Ό.π., ζ. 85. Ο Πξόμελνο Αδξηαλνππόιεσο Ν. Γελλάδεο ππνδεηθλύεη ηνλ θίλδπλν πνπ
ζνβεί γηα πόιεηο κε ζεκαληηθή γεσγξαθηθή ζέζε θαη ειιεληθό ραξαθηήξα θαη ζπληζηά ηελ ελίζρπζε ζ΄
απηέο ησλ ζρνιείσλ.
23
Πξόθεηηαη γηα ηνπο: «΢ύιινγν πξνο Γηάδνζηλ ησλ Διιεληθώλ Γξακκάησλ» (1869), «Διιεληθόλ
Φηινινγηθόλ ΢ύιινγνλ Κσλζηαληηλνππόιεσο» (1861), «Θξαθηθόλ Φηιεθπαηδεπηηθόλ ΢ύιινγνλ
Κσλζηαληηλνππόιεσο» (1872) θαη «Φηιεθπαηδεπηηθό ΢ύιινγν Αδξηαλνππόιεσο» (1872). Ο Φ΢Α
δηαδξακάηηζε ελνπνηεηηθό θαη εθπνιηηηζηηθό ξόιν ζηελ Αλαηνιηθή Θξάθε κε ηε δηάδνζε ηεο
ειιεληθήο παηδείαο ράξε θαη ζηε ζεκαληηθόηαηε Βηβιηνζήθε ηνπ. Βαθαιόπνπινο, Κ. 2007. Παηδεία
θαη Ποιηηηζκός ζηελ Αλαηοιηθή Θράθε. Ο Φηιεθπαηδεσηηθός Σύιιογος Αδρηαλοσπόιεως. Θεζζαινλίθε:
Αλη. ΢ηακνύιεο.
24
Κσλζηαληηλίδεο, Γ. 1944. «Ζ ελ Αδξηαλνππόιεη ειιεληθή θνηλόηεο. Δθπαηδεπηήξηα θαη ζσκαηεία».
Θραθηθά 19, ζζ. 39-71.
25
Μπειηά, Δ. Ό.π., ζ 116.
 5

Γηιδηξηκίνπ, ηξία παξζελαγσγεία θαη ηέζζεξα λεπηαγσγεία26. ΢ηα ζρνιεία απηά ζηα
ηέιε ηεο ίδηαο δεθαεηίαο ππεξεηνύζαλ 51 δάζθαινη θαη θνηηνύζαλ 2.275 καζεηέο θαη
καζήηξηεο27.
Χζηόζν, ν πξνζαλαηνιηζκόο ηεο εθπαίδεπζεο ήηαλ ζεσξεηηθόο κε έκθαζε
ζηα θείκελα ησλ αξραίσλ κε πξόζρεκα ηελ εζηθνπνηεηηθή ηνπο αμία.28 Ο
πξνβιεκαηηζκόο ηεο ειιεληθήο πιεπξάο ήηαλ, επίζεο, ε ηδενινγηθή ρξήζε νξηζκέλσλ
καζεκάησλ, ε επνπηεία ησλ ζρνιείσλ από ηα πξνμελεία θαη από επνπηηθά όξγαλα, ε
δηαηήξεζε εξεηζκάησλ ζε πεξηνρέο όπνπ θαηά παξάδνζε επηθξαηνύζε ην ειιεληθό
ζηνηρείν. Γόζεθε έκθαζε ζε δηδαθηηθά αληηθείκελα πνπ ζα ιεηηνπξγνύζαλ
ελνπνηεηηθά θαη ζα αλαδείθλπαλ ηε ζπλέρεηα θαη ηελ ππεξνρή ηνπ ειιεληζκνύ
(γιώζζα, γεσγξαθία, ηζηνξία, γπκλαζηηθή, σδηθή) θαη εληζρύζεθαλ νη πεξίπαηνη,
θαηά ηε δηάξθεηα ησλ νπνίσλ ζα κεηαθέξνληαλ εζληθέο ηδέεο ρσξίο ηελ άζθεζε
ινγνθξηζίαο από ηνπο Σνύξθνπο. Δκπόδην γηα ηελ πινπνίεζε ησλ ειιεληθώλ
εθπαηδεπηηθώλ ζηόρσλ ήηαλ, σζηόζν, ε ζύγθξνπζε αξκνδηνηήησλ αλάκεζα ζην
ειιεληθό θξάηνο θαη ην παηξηαξρείν, ε νπνία βαζηδόηαλ ζηε δηαθνξεηηθή νπηηθή
γσλία κε ηελ νπνία έβιεπαλ ην εζληθό δήηεκα29. Ζ αδπλακία ζπληνληζκνύ δξάζεο
ησλ ειιεληθώλ θνξέσλ εθπαίδεπζεο ζε κηα πεξίνδν πνπ ε βνπιγαξηθή θίλεζε είρε
δηεηζδύζεη κε επηηπρίεο ζην ζξαθηθό ρώξν θαη ε κπσπηθή αληηκεηώπηζε ησλ
πξαγκάησλ νδήγεζε ηνπο θηιεθπαηδεπηηθνύο ζπιιόγνπο ζε αλαδηπιώζεηο θαη ζην
δξακαηηθό πεξηνξηζκό ησλ επηρνξεγήζεσλ ηνπ ειιεληθνύ θξάηνπο ζηε Θξάθε30.
Οη ειπίδεο ησλ Βνπιγάξσλ γηα ηελ επηηπρία ησλ ζηόρσλ ηνπο
αλαπηεξώζεθαλ, όηαλ πξνζαξηήζεθε ε Αλαηνιηθή Ρσκπιία ζηελ βνπιγαξηθή
Ζγεκνλία. Σόηε πνιιαπιαζηάζηεθαλ ηα βνπιγαξηθά ζρνιεία ηόζν ζην άζηπ όζν θαη
ζηελ επαξρία ηεο Αδξηαλνππόιεσο θαη εληάζεθε ν βνπιγαξηθόο εζληθηζκόο. ΢ηελ
πξνζπάζεηα απηώλ ζπλέβαιιαλ θαη νη βνπιγαξηθνί ζύιινγνη πνπ είραλ ζπζηαζεί,
αλάινγνη κε ηνπο ειιεληθνύο, νη νπνίνη πξνέβαηλαλ ζε θηλήζεηο ζε βάξνο ηνπ
ειιεληζκνύ. Σαπηόρξνλα, νη Βνύιγαξνη δάζθαινη θαη ησλ δύν θύισλ ππνθηλνύληαλ
λα παληξεύνληαη κεηαμύ ηνπο ζηνλ ηόπν πνπ εξγάδνληαλ θαη λα πξνζειθύνπλ θη
άιινπο ζηα θξνλήκαηά ηνπο, γηα λα δηακνξθώλνπλ καδί κε εθείλνπο βνπιγαξηθή
θνηλόηεηα. ΢πλέρηζαλ κάιηζηα λα πξνζειθύνπλ καζεηέο άιισλ εζλνηηθώλ νκάδσλ
ζηα ζρνιεία ηνπο δσξεάλ έλαληη ηξνθήο θαη έλδπζεο. Οη βνπιγαξηθνί ζύιινγνη
απέθηεζαλ ζηαδηαθά δύλακε, ππνρξέσλαλ ηνπο θαηνίθνπο ηεο εγεκνλίαο λα δίλνπλ
ηαθηηθέο εηζθνξέο γηα επηηέιεζε ηνπ ζθνπνύ ηνπο θαη έζηειλαλ επόπηεο-επηζεσξεηέο
λα πξνπαγαλδίζνπλ ην βνπιγαξηθό αίζζεκα ή λα εμαλαγθάζνπλ ηε δεκηνπξγία ηνπ κε
εθθνβηζκνύο ησλ θαηνίθσλ31. Απόξξνηα ησλ πξνζεθηηθώλ βνπιγαξηθώλ θηλήζεσλ
ππήξμε ε πξννδεπηηθή αξηζκεηηθή αύμεζε ησλ βνπιγαξηθώλ ζρνιείσλ32, ην καζεηηθό

26
Βαθαιόπνπινο, Κ. 2004. Ό.π., ζζ. 340 θαη 365-368 θαη Μπειηά, Δ. Ό.π., ζζ. 114-116.
27
«Β. Διιελ. Πξνμελείνλ ελ Αδξηαλνππόιεη. Μηζζνδνηηθή θαηάζηαζηο ησλ ππό ηεο Δπηηξνπήο πξνο
Δλίζρπζηλ ηεο Διιεληθήο Δθθιεζίαο θαη Παηδείαο ζπληεξνπκέλσλ ζρνιείσλ». ΑΥΕ/ΚΥ, ά. αρ. θαη.
Φαθ. Β, 1888.
28 Terzis, N. 2000. Education in the Balkans. Thessaloniki: Kyriakides brothers, ζ. 380.
29
Μπειηά, Δ. Ό.π., ζζ. 111-112.
30 Bαθαιόπνπινο, Κ. 2004. Ό.π. ζ. 340, Πραθηηθά Φηιεθπαηδεσηηθού Σσιιόγοσ Αδρηαλοσπόιεως.

1884. Λνγνδνζία ηνπ ΢πκβνπιίνπ ηνπ ελ Αδξηαλνππόιεη Φηιεθπαηδεπηηθνύ ΢πιιόγν π,

αλαγλσζζείζα θαηά ηελ 31 ελ Γεθεκβξίνπ ππό Γεσξγίνπ Γεσξγηάδνπ ελ Αδξηαλνππόιεη, ζζ. 5-7
θαη Βαθαιόπνπινο Κ. 2007. Ό.π., ζζ. 131-132 θαη 147-148.
31
Aδξηαλνππνιίηεο. Ό.π., ζ. 618.
32
Damjanov, I. - Nojkov, St. 1971. To εζληθοαπειεσζερωηηθό θίλεκα ζηε Θράθε, 1878-1903. ΢όθηα.
Παξνπζίαζε από Λακςίδε, Η. ζε Βαιθαληθή Βηβιηογραθία, η. 2νο, Παξάξηεκα 1973, ζζ. 98-118 θαη
Μπειηά Δ. 1995. Ό.π., ζζ, 87-88. Γηα ηελ πεξίνδν πξηλ από ην 1885 δελ ππάξρνπλ επαξθή κεηξήζηκα
 6

δπλακηθό ησλ νπνίσλ ην ελίζρπαλ κε καζεηέο από ηελ Αλαηνιηθή Ρσκπιία πνπ ηνπο
εγθαηάζηαηλαλ ζηα νηθνηξνθεία, πξνθεηκέλνπ λα θνηηήζνπλ ζην επηαηάμην γπκλάζην
αξξέλσλ θαη ην παξζελαγσγείν πνπ ίδξπζαλ, απόιπηα ζύκθσλα κε ηηο αξρέο ησλ
αληίζηνηρσλ ζρνιείσλ ζηελ βνπιγαξηθή Ζγεκνλία.
΢ύκθσλα κε επίζεκε ζηαηηζηηθή ηνπ 1898 νη Βνύιγαξνη δηαηεξνύζαλ ζηελ
Αδξηαλνύπνιε έλα ππνινγίζηκν αξηζκό ζρνιείσλ. ΢ην άζηπ ιεηηνπξγνύζαλ έλα
νηθνηξνθείν αξξέλσλ κε 120 καζεηέο θαη 12 δαζθάινπο θαη έλα νηθνηξνθείν ζειέσλ
κε 50 καζήηξηεο θαη δπν δαζθάινπο. ΢ην πξνάζηην Κηγηθίνπ ππήξραλ έλα
λεπηαγσγείν κε 115 λήπηα θαη κηα λεπηαγσγό, έλα παξζελαγσγείν κε 35 καζήηξηεο
θαη κηα δαζθάια θαη έλα αξξελαγσγείν κε 120 καζεηέο θαη δπν δαζθάινπο. ΢ην
πξνάζηην Κηξηζραλέ δηαηεξνύληαλ έλα λεπηαγσγείν κε 65 λήπηα θαη κηα λεπηαγσγό,
έλα αξξελαγσγείν κε 60 καζεηέο θαη έλα δάζθαιν θη έλα παξζελαγσγείν κε 42
καζήηξηεο θαη έλα δάζθαιν, ελώ ζην Γηιδηξίκη ιεηηνπξγνύζε έλα αξξελαγσγείν κε 28
καζεηέο θαη έλα δάζθαιν θαη έλα παξζελαγσγείν κε 35 καζήηξηεο θη έλα δάζθαιν.
Σέινο, ζην πξνάζηην ΢ηξίθ-Μετδάλ ππήξρε έλα αξξελαγσγείν κε 32 καζεηέο θαη έλα
δάζθαιν θη έλα παξζελαγσγείν κε 24 καζήηξηεο θαη έλα δάζθαιν. Μέζα ζε ζύληνκν
ρξνληθό δηάζηεκα νη Βνύιγαξνη πέηπραλ ηε ζύζηαζε θαη ιεηηνπξγία κέζα ζηελ
Αδξηαλνύπνιε θαη ηα πξνάζηηά ηεο 12 ζρνιείσλ κε 404 καζεηέο, δηπιάζηνπο από ην
πξνεγνύκελν ζρνιηθό έηνο, θαη 24 δαζθάινπο33.
΢ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο 1890-1900 ε ειιεληθή εθπαηδεπηηθή ελέξγεηα
δηαηεξνύζε ζηελ Αδξηαλνύπνιε θαη ηα πξνάζηηά ηεο 22 ζρνιεία (έλα γπκλάζην, ηξία
αζηηθά ζρνιεία θαη πέληε δεκνηηθά, πέληε παξζελαγσγεία θαη νθηώ λεπηαγσγεία)
έλαληη ησλ 17 ηεο πξνεγνύκελεο δεθαεηίαο ηνπ 1880, κε 71 δαζθάινπο, ην καζεηηθό
δπλακηθό ησλ νπνίσλ αξηζκνύζε 2.585 παηδηά.34.
Πνιύ πξηλ από ηελ έλαξμε ηεο επίζεκεο βνπιγαξηθήο πξνπαγάλδαο ζηε
Θξάθε γηα ηε δηάδνζε ηεο βνπιγαξηθήο γιώζζαο εξγάζηεθαλ Γάιινη θαη Γεξκαλνί
θαζνιηθνί ηεξαπόζηνινη, κε ζηόρν ην ζξεζθεπηηθό θη έπεηηα πνιηηηθό πξνζειπηηζκό.
Πξνζέγγηζαλ Βνπιγαξόπαηδεο, επεηδή εθείλνη ήηαλ πεξηζζόηεξν επεπίθνξνη ζε
επηδξάζεηο, ζε δηθά ηνπο νηθνηξνθεία, ζηα νπνία δηδαζθόηαλ θαη νκηινύληαλ ε
βνπιγαξηθή γιώζζα. Αλάκεζα ζηνπο ηεξαπνζηόινπο έληνλε πξνζειπηηζηηθή δξάζε
άζθεζαλ νη Παπιηθηαλνί (Οηλίηεο). Δθείλνη κε επηρνξεγήζεηο ηνπ πάπα θαη ηεο
γαιιηθήο θπβέξλεζεο ηεινύζαλ ππό ηελ πξνζηαζία ηνπ πξνμέλνπ ηεο Γαιιίαο θαη
γξήγνξα απέθηεζαλ νηθνλνκηθή δύλακε θαη θηεκαηηθή πεξηνπζία ζηελ
Αδξηαλνύπνιε. Υάξε ζ΄ εθείλε αλήγεηξαλ ζην θέληξν ηεο πόιεσο κνλή θαη έλα
επηβιεηηθό θηίξην πνπ ρξεζίκεπε σο νίθεκα θαη σο ζρνιείν κε γπκλαζηαθέο ηάμεηο, ην
νπνίν ήηαλ αλαγλσξηζκέλν από ηε γαιιηθή θπβέξλεζε. ΢΄ εθείλν δηέκελαλ,
ζηηίδνληαλ θαη καζήηεπαλ 150 Βνπιγαξόπαηδεο, ζηνπο νπνίνπο δίδαζθαλ 10
δάζθαινη. Σν ίδξπκα δηεύζπλε ν παηέξαο Αύγνπζηνο. Αληίζηνηρν παξζελαγσγείν ζην
άζηπ ήηαλ ην "Εxternat Francais pour jeunes filles St. Helène, preparation aux
axamens". ΢ε εθείλν ην ζρνιείν θνηηνύζαλ γύξσ ζηα 100 θνξίηζηα, ηα νπνία
δηδάζθνληαλ ηε γαιιηθή γιώζζα θαη πηάλν από 8 αδειθέο. Από ην 1900 ε ζρνιή
δηέζεηε θαη νηθόηξνθνπο θαη είλαη αμηνκλεκόλεπην όηη αλάκεζα ζηηο καζήηξηεο
ζπκπεξηιακβάλνληαλ θαη νξηζκέλεο Διιελίδεο, ζηηο νπνίεο επηβαιιόηαλ

ζηνηρεία γηα ηελ εθπαηδεπηηθή θίλεζε ησλ Βνπιγάξσλ ζηε Θξάθε πνπ λα επηηξέπνπλ ηε ζύλαςε
αζθαιώλ ζπγθξηηηθώλ ζπκπεξαζκάησλ.
33
Aδξηαλνππνιίηεο. Ό.π., ζ. 620.
34
Νηθνιάνπ, Ν. Πξόμελνο Αδξηαλνππόιεσο πξνο ΔΔΔΠ, αξ. 207/13, 3.7.1901: ΑΥΕ/ΚΥ, ά. αρ. θαη.,
θαθ. Η΄1901. Δ. Νηθάθεο, δηεπζύλσλ Πξνμελείνπ Αδξηαλνππόιεσο πξνο ΔΔΔΠ, αξ. 8, 4.7.1903:
ΑΥΕ/ΚΥ, ά. αρ. θαη., θαθ Ζ, 1903.
 7

απνθιεηζηηθά ε βνπιγαξηθή γιώζζα. Σν 1898 ν παηέξαο Αύγνπζηνο ίδξπζε

παξάξηεκα ηεο ζρνιήο θαη ζην πξνάζηην Κηγίθη (Ecole de Cayk), ζην νπνίν
θνηηνύζαλ λέεο Βνπιγάξεο αιιά θαη Διιελίδεο καζήηξηεο. Σν ελδηαθέξνλ γηα ηηο
μέλεο γιώζζεο σζνύζε πνιιέο Διιελίδεο ησλ αλώηεξσλ θνηλσληθώλ ζηξσκάησλ ζηε
ζπγθεθξηκέλε ζρνιή. Πνιιέο από ηηο απόθνηηεο πξνζειπηίζηεθαλ ζην θαζνιηθηζκό ή
δίδαμαλ ζ΄ απηό ή πνιύ ζπρλά κεηά από πίεζε έγηλαλ θαιόγξηεο.35
Ζ ειιεληθή πιεπξά από ηε δηθή ηεο κεξηά αληηδξνύζε κε εκπινπηηζκό ησλ
εθπαηδεπηηθώλ ελεξγεηώλ θαη ηόλσζε ηνπ ζρνιηθνύ δηθηύνπ, ίδξπζε λέσλ ζρνιείσλ,
αλαβάζκηζε ησλ ζπνπδώλ θαη ρνξήγεζε νηθνλνκηθώλ πόξσλ. Χζηόζν, απηά δελ ήηαλ
ζπλερή θαη γη΄ απηό δελ απνηέιεζαλ επαξθέο αλάρσκα ηεο αληίζηνηρεο βνπιγαξηθήο
εθπαηδεπηηθήο ελέξγεηαο. Σα θελά πνπ ε πξνεγνύκελε άθεζε επηρείξεζαλ λα
θαιύςνπλ νξηζκέλα άιια ηδησηηθά ζσκαηεία πνπ ελίζρπαλ Έιιελεο νκνγελείο αιιά
θαη πάιη δελ ήηαλ ζε ζέζε λα θαιύςνπλ ην ζύλνιν ησλ ειιεληθώλ ζρνιείσλ. Έηζη,
δηαπηζηώλεηαη όηη ζηελ Αδξηαλνύπνιε, πνιινί Έιιελεο, πηεδόκελνη από ηελ
νηθνλνκηθή πελία, εμαλαγθάδνληαλ λα ζηείινπλ ηα παηδηά ηνπο ζηα βνπιγαξηθά
ζρνιεία ησλ πξναζηίσλ, ηα νπνία δέρνληαλ καζεηέο δσξεάλ ή κε πνιύ κηθξή
θαηαβνιή ρξεκάησλ. Σν παξάδεηγκα ηνπ Γηιδηξηκίνπ πηζηνπνηεί ην παξαπάλσ. Ζ
αδπλακία ηεο θεληξηθήο ζρνιηθήο εθνξίαο λα αληηκεησπίζεη ηελ νηθνλνκηθή αλέρεηα
ησλ γνλέσλ ησλ καζεηώλ νδήγεζε ηνπο ηειεπηαίνπο ζηελ αλαδήηεζε εθπαίδεπζεο
ζηα βνπιγαξηθά ζρνιεία, γεγνλόο πνπ πξνθάιεζε κεγάιε αλεζπρία ζηνπο θόιπνπο
ησλ Διιήλσλ θαηνίθσλ ηεο Θξάθεο θαη ζπλεηέιεζε ζηελ επίηαζε ησλ πξνζπαζεηώλ
εύξεζεο νηθνλνκηθώλ πόξσλ θαη ζηελ εηζαγσγή ηνπ ζεζκνύ ηνπ ζπζζηηίνπ γηα ηνπο
άπνξνπο λένπο. Αλ θαη ην ζπζζίηην άξρηζε λα ιεηηνπξγεί από ηελ 1ελ Μαξηίνπ 1901,
σζηόζν, ε θαηάζηαζε ζην πξνάζηην ηνπ Γηιδηξηκίνπ δηαξθώο επηδεηλσλόηαλ.
Μάιηζηα σο ην Φεβξνπάξην ηνπ ίδηνπ ρξόλνπ νη Βνύιγαξνη θαηάθεξαλ λα
απνζπάζνπλ από ηα ειιεληθά ζρνιεία ηνπ πξναζηίνπ 30 καζήηξηεο θαη 22 καζεηέο
θαη λα ηα εληάμνπλ ζην δηθό ηνπο καζεηηθό δπλακηθό. Όηαλ ε πξνζέιθπζε Διιήλσλ
καζεηώλ ζε βνπιγαξηθά ζρνιεία είρε πάξεη επηθίλδπλεο δηαζηάζεηο, ηόηε νξηζκέλνη
πνιίηεο θαη ν δηεπζπληήο ηεο Ρνδνθαλαθείνπ ζρνιήο δήηεζαλ ηε ζύληνλε δξάζε ηνπ
πξσηνζύγθεινπ ηεο Αδξηαλνππόιεσο. Δθείλνο κεηέβε ηελ 5ε Μαξηίνπ 1901 ζην
πξνάζηην Γηιδηξίκη θαη θαηάθεξε λα επαλαθέξεη 28 Έιιελεο από ηα βνπιγαξηθά ζηα
ειιεληθά ζρνιεία ηνπ πξναζηίνπ. Μεηά από απηνύο επέζηξεςαλ ζηαδηαθά θαη
νξηζκέλνη άιινη.36
Σελ ειιεληθή παξέκβαζε θαηήγγεηιε, όκσο, θαη ν Βνύιγαξνο Αξρηκαλδξίηεο,
ζηηο 7 Μαξηίνπ 1901, ν νπνίνο κίιεζε γηα απόζπαζε καζεηώλ από ηε κεξηά ησλ
Διιήλσλ από ηα βνπιγαξηθά ζρνιεία θαη γηα πξνθιεηηθέο ελέξγεηεο (ζπάζηκν
ηδακηώλ θηι) πνπ δηελήξγεζαλ Έιιελεο καζεηέο ζηα εθπαηδεπηηθά ηδξύκαηα ησλ
Βνπιγάξσλ. Οη θαηεγνξίεο ζπλερίζηεθαλ θαη νη Έιιελεο έζπεπζαλ λα θαηαγγείινπλ
ηνπο εθεί Βνπιγάξνπο γηα ηελ πξνζειπηηζηηθή δξάζε ηνπο θαη γηα παξάλνκε
αλέγεξζε εθθιεζίαο, επεηδή νη Βνύιγαξνη δελ δηέζεηαλ ηνλ απαηηνύκελν αξηζκό
νηθνγελεηώλ γηα αλέγεξζε λανύ. Σν έγγξαθν κε ην νπνίνη θνηλνπνηήζεθε ε θαηεγνξία
ππέγξαςε θαη ε ηνπξθηθή αζηπλνκία ζην Γηιδηξίκη αιά θαηεγνξήζεθε από ην
Ννκάξρε θαη ηεο δεηήζεθε λα κελ εκπιέθεηαη ππέξ ησλ Διιήλσλ. Πξνθεηκέλνπ λα
δηεξεπλεζεί ην ζέκα πεξαηηέξσ ε αζηπλνκία πξνέβε ζηελ αλάθξηζε νξηζκέλσλ
Διιήλσλ πνπ θνηηνύζαλ ζηα βνπιγαξηθά ζρνιεία. Δθείλα θαηέζεζαλ όηη
δηδάζθνληαλ όηη ζε κηθξό ρξνληθό δηάζηεκα ε Αδξηαλνύπνιε ζα θαηαιεθζεί από
ηνπο Βνπιγάξνπο θαη όηη όζνη γλώξηδαλ ηε βνπιγαξηθή γιώζζα ζα έπαηξλαλ κεγάιεο
35
Aδξηαλνππνιίηεο. Ό.π., ζζ. 620- 621.
36
Aδξηαλνππνιίηεο. Ό.π., ζ. 623.
 8

ζέζεηο θαη αμηώκαηα ζην λέν θξαηηθό κόξθσκα, ελώ όζνη δελ γλώξηδαλ ηε
βνπιγαξηθή γιώζζα ζα δηώθνληαλ κε ζθιεξόηεηα.
Ζ ηνπξθηθή ζηάζε ήηαλ αλεθηηθή απέλαληη ζηε βνπιγαξηθή θίλεζε,
πξνζεθηηθή απέλαληη ζηε Ρσζία θαη δελ παξέιεηπε λα δηαβεβαηώλεη ηνπο Έιιελεο ηνπ
όηη ζα κπνξνύζε όπνηνο ήζειε λα θνηηήζεη ζηα βνπιγαξηθά ζρνιεία. Πηζαλόηαηα ε
ζπγθεθξηκέλε ζηάζε δηεπθόιπλε ηνλ Βνύιγαξν Αξρηκαλδξίηε ζηηο 8 Μαξηίνπ 1901
λα παξαθαιέζεη ηνπο γνλείο ησλ καζεηώλ ζην Γηιδηξίκη λα μαλαζηείινπλ ηα παηδηά
ηνπο ζηα βνπιγαξηθά ζρνιεία γηα λα εθπαηδεπηνύλ. Μάιηζηα ππνζρέζεθε λα
αγνξάζεη γηα εθείλα ξνπρηζκό γηα ηελ ενξηή ηνπ Πάζρα. Σα ζρνιεία επηζθέθηεθε κε
άκαμα ζηηο 11 Μαξηίνπ 1901 θαη ν πξάθηνξαο ηεο Βνπιγαξίαο κε ηελ νηθνγέλεηά ηνπ,
ηελ άκαμα ηνπ νπνίνπ αθνινπζνύζαλ λέεο θνπέιεο ηνπ νηθνηξνθείνπ ζην άζηπ κε ηηο
δαζθάιεο ηνπο.37 ΢ε πξνμεληθέο εθζέζεηο ηνπ 1901 θαη 1903 θαηαγξάθνληαη ζηελ
Αδξηαλνύπνιε 22 βνπιγαξηθά ζρνιεία κε 378 καζεηέο38.
΢πκπεξάζκαηα:
Ζ ειιεληθή εθπαηδεπηηθή θίλεζε ζηελ Αδξηαλνύπνιε ελεξγνπνηήζεθε
λσξίηεξα από ηελ αληίζηνηρε βνπιγαξηθή σο απνηέιεζκα, αξρηθά, αηνκηθώλ
πξνζπαζεηώλ θαη θνηλνηηθήο κέξηκλαο θη έπεηηα σο απνηέιεζκα ζύληνλσλ ελεξγεηώλ
ηνπ ειιεληθνύ θξάηνπο, ηνπ παηξηαξρείνπ θαη εύπνξσλ Κσλζηαληηλνππνιηηώλ,
θηιεθπαηδεπηηθώλ ζπιιόγσλ, ηνπηθώλ παξαγόλησλ, ηθαλώλ δαζθάισλ, ινγίσλ θαη
θνξέσλ ηεο ηδησηηθήο πξσηνβνπιίαο. Παξά ηηο πνιπζρηδείο δπζθνιίεο πνπ
αληηκεηώπηδε ν ειιεληζκόο, πνπ εγθιώβηδαλ ηελ εθπαηδεπηηθή πξάμε, ζε όιε ηελ
εμεηαδόκελε πεξίνδν ε ελέξγεηα ηνπ ειιεληθνύ ζηνηρείνπ ζηελ πνιηηηζηηθή αλόξζσζε
ησλ Διιήλσλ ππνδνύισλ ζεσξνύληαλ πνιύπιεπξε, ζπλερήο, δπλακηθή θαη νδήγεζε
ζηελ πξννδεπηηθή αύμεζε ησλ ζρνιείσλ. Ο ειιεληζκόο ήηαλ κηα δσληαλή εζλνηηθή
νκάδα ζηελ πόιε θαη δηέζεηε ζηέξεα εζλνινγηθά εξείζκαηα, θαζώο κεηά, από ηνλ
ηνπξθηθό πιεζπζκό, ήηαλ ν κεγαιύηεξνο αξηζκεηηθά.
Ζ ειιεληθή εθπαηδεπηηθή ελέξγεηα είρε λα ππεξθεξάζεη, σζηόζν, ηα
πξνζθόκκαηα πνπ παξελέβαιε ε Πύιε ζηελ εθπαηδεπηηθή πξνζπάζεηα ησλ Διιήλσλ
από ην 1880 θαη κεηά, ε νπνία, ακθηζβεηώληαο ηα παηξηαξρηθά πξνλόκηα κεηά από
ηελ θαηάθηεζε ηεο Κσλζηαληηλνππόιεσο, άξρηζε λα δηελεξγεί ειέγρνπο ζηελ
εθπαηδεπηηθή δξάζε, ην πεξηερόκελν ησλ ζρνιηθώλ εγρεηξηδίσλ θαη ηελ εζληθόηεηα
ησλ δαζθάισλ. Με εθείλεο ηηο θηλήζεηο επεδίσθε ηελ απνδπλάκσζε ηεο θεληξνκόιαο
δύλακεο πνπ αζθνύζε ην παηξηαξρείν ζηνλ ειιεληζκό θαη απέβιεπε ζηελ
παξαθώιπζε ηεο δξαζηεξηνπνίεζήο ηνπ. Δπίζεο, ε νηθνλνκηθή δπζπξαγία ηνπ
ειιεληζκνύ θαη νη πηεζηηθέο βηνηηθέο ηνπ αλάγθεο πξνθαινύζαλ δπζρέξεηεο ζην
εθπαηδεπηηθό πξόγξακκα39.
Σα πξνβιήκαηα, σζηόζν, δελ ζηακαηνύζαλ ζηελ παξεκβαηηθή δξαζηεξηόηεηα
ηεο Πύιεο, ε νπνία απμήζεθε κε ην θίλεκα ησλ Νεόηνπξθσλ αιιά νμύλνληαλ θαη από
ηηο αληηπαξαζέζεηο ησλ πξνμέλσλ ηνπ ειιεληθνύ θξάηνπο θαη ησλ κεηξνπνιηηώλ. Οη
δηακάρεο εθείλεο εμαπιώλνληαλ ζηνπο ζπιιόγνπο θαη πήγαδαλ από ηηο δηαθνξεηηθέο
πνιηηηθέο αληηιήςεηο ησλ δύν πόισλ ζρεηηθά κε ηε δηεθδίθεζε ηεο εμνπζίαο ζηε
δηαρείξηζε ησλ εθπαηδεπηηθώλ ζεκάησλ. Οη δύν θύξηνη θνξείο ηεο εθπαίδεπζεο,
εμππεξεηώληαο βξαρππξόζεζκνπο ζηόρνπο, εθθύιηδαλ κε ηνλ ηξόπν εθείλν ηνπο
37
Aδξηαλνππνιίηεο. Ό.π., ζζ. 623-625.
38
Νηθνιάνπ, Ν. Πξόμελνο Αδξηαλνππόιεσο πξνο ΔΔΔΠ, αξ. 207/13, 3.7.1901: ΑΥΕ/ΚΥ, ά. αρ. θαη.,
θαθ. Η΄1901. Δ. Νηθάθεο, δηεπζύλσλ Πξνμελείνπ Αδξηαλνππόιεσο πξνο ΔΔΔΠ, αξ. 8, 4.7.1903:
ΑΥΕ/ΚΥ, ά. αρ. θαη., θαθ Ζ, 1903
39
Βαθαιόπνπινο, Κ. 2004. Ό.π., ζζ. 234-239.
 9

νπζησδέζηεξνπο θαη δηαξξήγλπαλ ηελ ελόηεηα κεηαμύ ηνπο. Ζ δηακάρε δελ ήηαλ ηόηε
άκνηξε αληηθαηηθώλ ζπλεπεηώλ. Αθελόο, νδήγεζε ζηελ απνδπλάκσζε ηεο πιηθήο
ελίζρπζεο από ην ειιεληθό θξάηνο, αθεηέξνπ, ελεξγνπνίεζε ηε δξάζε εζσηεξηθώλ
κεραληζκώλ, αύμεζε ηνλ αξηζκό ησλ αλζξώπσλ πνπ ελδηαθέξνληαλ γηα ηελ
εθπαηδεπηηθή ιεηηνπξγία, πξνθάιεζε ηε ζύζηαζε λέσλ ζσκαηείσλ θαη
θηιεθπαηδεπηηθώλ ζπιιόγσλ θαη νδήγεζε ζηελ αύμεζε ησλ εθπαηδεπηηθώλ
ηδξπκάησλ θαη ηνπ αξηζκνύ ησλ καζεηώλ θαη καζεηξηώλ. Έηζη, θαηά ηελ εμεηαδόκελε
πεξίνδν παξαηεξήζεθε κεγάιε εθπαηδεπηηθή θηλεηηθόηεηα απ΄ όιν ην ζξαθηθό
ειιεληζκό, γεγνλόο πνπ απνδεηθλύεη ηελ επηζπκία ηνπ γηα πλεπκαηηθή θαιιηέξγεηα
θαη ηε ζπλεηδεηνπνίεζε ηεο αλαγθαηόηεηαο απόθηεζεο κόξθσζεο γηα ηε
ζθπξειάηεζε ηεο εζληθήο ηνπ ηαπηόηεηαο. Καηά ηηο δύν ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ
19νπ αηώλα κάιηζηα, παξαηεξήζεθε πνζνηηθή αύμεζε ησλ ειιεληθώλ ζρνιείσλ, ε
ππθλόηεηα ησλ νπνίσλ ήηαλ πνιύ κεγάιε ζην ζαληδάθη Αδξηαλνππόιεσο40.
΢ε απηό ζπλεηέιεζε θαη ν αληαγσληζκόο αλάκεζα ζηελ ειιεληθή θαη ηε
βνπιγαξηθή εθπαηδεπηηθή θίλεζε, πνπ αμηνπνηνύζε ηελ αληίζηνηρε εθπαηδεπηηθή
δηαδηθαζία, γηα ηελ επίξξσζε ηεο άζθεζεο ειέγρνπ θαη ηελ ηόλσζε ηεο εζληθήο
ζπλείδεζεο ησλ θαηνίθσλ. Σν ελδηαθέξνλ κάιηζηα ηεο βνπιγαξηθήο πιεπξάο
δηεπξύλζεθε κε ηε ρξήζε θαη άιισλ δπλακηθόηεξσλ κέζσλ γηα ηελ απόθηεζε
εξεηζκάησλ ζηελ πεξηνρή θαη κάιηζηα ζηελ ύπαηζξν, όπνπ ππήξρε ζπκπαγέζηεξνο
ζιαβόθσλνο πιεζπζκόο ζε θαηάζηαζε νηθνλνκηθήο δπζπξαγίαο, επεπίθνξνο ζε
πξνζειπηηζηηθέο θηλήζεηο41. Ζ βνπιγαξηθή θίλεζε ππνθηλήζεθε από ην ξσζηθό
παξάγνληα, ρξεκαηνδνηήζεθε θαη θηλήζεθε επηηπρεκέλα θαηαιακβάλνληαο ην ρώξν
πνπ άθελε ν ειιεληζκόο ιόγσ ησλ πξνβιεκάησλ ηνπ. Γηα παξάδεηγκα, ε Δμαξρία θαη
νη θνξείο πξνώζεζεο ηεο βνπιγαξηθήο εζληθήο ηδέαο ελίζρπαλ πιηθά ηνπο καζεηέο
πνπ δελ είραλ ηελ νηθνλνκηθή δύλακε λα ζπλερίζνπλ ηελ εθπαίδεπζή ηνπο,
αμηνπνηνύζαλ ηηο αληηπαιόηεηεο θαη έδεηρλαλ πεξηζζόηεξν επηζεηηθά ηηο βιέςεηο ηνπο
(δάζθαινη – πξάθηνξεο), ελεξγνπνηώληαο παξάιιεια θαη νξηζκέλε ηνπξθηθή
κεξνιεπηηθόηεηα ζε βάξνο ηνπ ειιεληζκνύ. Ζ επηηπρία ηεο βνπιγαξηθήο θίλεζεο πνπ
μεθίλεζε αξγά νθεηιόηαλ ζηε ξεαιηζηηθή πνιηηηθή πνπ εθάξκνζε, ην εληαίν
πξόγξακκα θαη ηνλ πξαθηηθό ηεο πξνζαλαηνιηζκό.
Δπξόθεηην γηα δπν παξάιιειεο εθπαηδεπηηθέο θηλήζεηο νη νπνίεο
δεκηνπξγήζεθαλ θαη ιεηηνύξγεζαλ ζε έλα πεξηβάιινλ ερζξηθό ζην β κηζό ηνπ 19νπ
αηώλα, ζπζηεκαηνπνηεκέλα θαη ζην ηέινο εκπόιεκα.
Βηβιηνγξαθία
Aδξηαλνππνιίηεο. 1902. «Οη Βνύιγαξνη ελ Αδξηαλνππόιεη θαη ηε ινηπή Θξάθε».
Ειιεληζκός 5, ζζ. 608-626.
Βαθαιόπνπινο, Κ. 1990. Θζηορία Β. Ειιεληζκού. Θράθε: Αθνη Κπξηαθίδε.
Βαθαιόπνπινο, Κ. 2004. Θζηορία ηες Μείδολος Θράθες. Θεζζαινλίθε: Αλη.
΢ηακνύιεο.
Βαθαιόπνπινο, Κ. 2006. Ο ελδηάκεζος ειιεληθός θόζκος ζηο γεωποιηηηθό τώρο ηωλ
θσρίαρτωλ ηδεοιογηώλ. Θεζζαινλίθε: Αλη. ΢ηακνύιεο.
Βαθαιόπνπινο, Κ. 2007. Παηδεία θαη Ποιηηηζκός ζηελ Αλαηοιηθή Θράθε. Ο
Φηιεθπαηδεσηηθός Σύιιογος Αδρηαλοσπόιεως. Θεζζαινλίθε: Αλη. ΢ηακνύιεο

40 Βαθαιόπνπινο, Κ. Ό.π., ζ. 169, Καξδαξάο, Υ. Ό.π., ζζ. 221-223 θαη 227-229, Βαθαιόπνπινο,
Κ. 2004. Ό.π., ζ. 239.
41
Μπειηά, Δ. Ό.π., ζζ. 113-114.
 10

Βνγηαηδήο, Γ. 1988. Η πρώηκε Οζωκαλοθραηία ζηε Θράθε. Άκεζες δεκογραθηθές

ζσλέπεηες, Θεζζαινλίθε: Ζξόδνηνο.
Βνύξε ΢. «΢ρνιηθνί κεραληζκνί θαη εζληθνί αληαγσληζκνί ζηε Β.Γ. Μαθεδνλία 1870-
1930», ζην Σεξδή Π. Ν. – Εηώγνπ, ΢. (επηκ.). 1997. Η εθπαίδεσζε ζηε Μαθεδολία
θαηά ηελ Τοσρθοθραηία. Πρώηε προζέγγηζε θαη απογραθή. Θεζζαινλίθε: Αθνη
Κπξηαθίδε.
«Β. Διιελ. Πξνμελείνλ ελ Αδξηαλνππόιεη. Μηζζνδνηηθή θαηάζηαζηο ησλ ππό ηεο
Δπηηξνπήο πξνο Δλίζρπζηλ ηεο Διιεληθήο Δθθιεζίαο θαη Παηδείαο ζπληεξνπκέλσλ
ζρνιείσλ». ΑΥΕ/ΚΥ, ά. αρ. θαη. Φαθ. Β, 1888.
Castellan, G. 1991. Θζηορία ηωλ Βαιθαλίωλ, 14ος-20ος αηώλας. Γθνβόζηεο.
Γελλάδηνο, Ν. Πξόμελνο Αδξηαλνππόιεσο, πξνο ΤΠΔΞ, 26.2.1877: ΑΥΕ/ΚΥ, θαθ.
77/3, 1877.
Γαιαθνύξα, Κ. 2004. Η εθπαίδεσζε ηωλ γσλαηθώλ ζηης ειιεληθές θοηλόηεηες ηες
οζωκαληθής ασηοθραηορίας (19ος αη.-1922). Σκήκα Φηινζνθίαο θαη Παηδαγσγηθήο.
Α.Π.Θ. Θεζζαινλίθε.
Damjanov, I. - Nojkov, St. 1971. «To εζληθναπειεπζεξσηηθό θίλεκα ζηε Θξάθε,
1878-1903», παξνπζίαζε από Λακςίδε, Η. ζε Βαιθαληθή Βηβιηογραθία η. 2νο,
Παξάξηεκα 1973. ΢όθηα, ζζ. 98-118.
Εαθπζηλόο, Γ. 1965. Η ποιηηηθή ηζηορία ηες λεοηέρας Ειιάδος (Β΄ έθδνζε). Αζήλα.
Καξδαξάο, Υ. 1996. Το οηθοσκεληθό παηρηαρτείο θαη ο αιύηρωηος ειιεληζκός. Μεηά
ηο ζσλέδρηο ηοσ Βεροιίλοσ (1878). Αζήλα: Δπηθαηξόηεηα.
Κσλζηαληηλίδεο, Γ. 1944. «Ζ ελ Αδξηαλνππόιεη ειιεληθή θνηλόηεο. Δθπαηδεπηήξηα
θαη ζσκαηεία». Θραθηθά 19, ζζ. 39-71.
Μπειηά, Δ. 1995. Δθπαίδεπζε θαη αιπηξσηηθή πνιηηηθή. Ζ πεξίπησζε ηεο Θξάθεο
1856-1912. Θεζζαινλίθε: ΗΜΥΑ.
Νηθνιάνπ, Ν. Πξόμελνο Αδξηαλνππόιεσο πξνο ΔΔΔΠ, αξ. 207/13, 3.7.1901:
ΑΥΕ/ΚΥ, ά. αρ. θαη., θαθ. Η΄1901. Δ. Νηθάθεο, δηεπζύλσλ Πξνμελείνπ
Αδξηαλνππόιεσο πξνο ΔΔΔΠ, αξ. 8, 4.7.1903: ΑΥΕ/ΚΥ, ά. αρ. θαη., θαθ Ζ, 1903.
Νηθνιαΐδεο, Ν. 1993. Η Αδρηαλού κας.
΢βνξώλνο, Ν. 1973. Επηζθόπεζε ηες Νεοειιεληθής Θζηορίας. Αζήλα: Θεκέιην.
΢θνπεηέα, Δ. 1988. Το «πρόησπο βαζίιεηο» θαη ε Μεγάιε Θδέα. Αζήλα.
΢πλέδξηνλ ησλ ειιεληθώλ ζπιιόγσλ. 1878. Πξαθηηθά ηεο πξώηεο απηνύ ζπλόδνπ
ζπγθξνηεζείζεο ελ Αζήλαηο, (Περί ηες ελ Αδρηαλοσπόιεη ειιεληθής εθπαηδεύζεως.
Έθζεζης ηοσ Α. Κρεηή, αληηπροζώποσ ηοσ «ελ Αδρηαλοσπόιεη Φηιεθπαηδεσηηθού
Σσιιόγοσ»).
Terzis, N. 2000. Education in the Balkans. Thessaloniki: Kyriakides brothers.
Findlay, C. 1980. Bureaucratic reform in the Ottoman Empire. The Sublime Porte
(1789-1922). Princeton: Princeton University Press.
Φνίβνο, Π., Πξόμελνο Αδξηαλνππόιεσο πξνο ΤΠΔΞ, αξ. 55,24.12.1856: Α Τ Δ/ Κ Τ,
θαθ. 37/13, 1856.
 11

Πραθηηθά Φηιεθπαηδεσηηθού Σσιιόγοσ Αδρηαλοσπόιεως. 1884. Λνγνδνζία ηνπ

΢πκβνπιίνπ ηνπ ελ Αδξηαλνππόιεη Φηιεθπαηδεπηηθνύ ΢πιιόγνπ, αλαγλσζζείζα
θαηά ηελ 31ελ Γεθεκβξίνπ ππό Γεσξγίνπ Γεσξγηάδνπ ελ Αδξηαλνππόιεη.
Φάιηεο, ΢η. 1919. Η Θράθε θαη ε δύλακης ηοσ ελ ασηή ειιεληθού ζηοητείοσ. Αζήλα,
1919.