MÜHJEO’2015: Ulusal Mühendislik Jeolojisi Sempozyumu, 3-5 Eylül 2015, KTÜ, Trabzon

Yamaç Tüneli Portal Tasarımı: Kürtün Tüneli Örneği, GümüĢhane

Portal Design of Slope Tunnel: Example of Kürtün Tunnel, Gümüşhane

N. Kılıç1,*, A. Sayın1, A. ġirin2

1
Karayolları 10.Bölge Müdürlüğü, Ar-Ge Başmühendisliği, 61310, Yıldızlı, Trabzon
2
Karayolları Genel Müdürlüğü, Ar-Ge Daire Başkanlığı, 06790, Etimesgut, Ankara
(*nesejeo@gmail.com)

ÖZ: Doğrultusu yamaca paralel olan yamaç tünellerinin portali özel tasarım gerektirir. Bu özelliklere
sahip Kürtün Tüneli, Kuzeydoğu Türkiye’de Trabzon-Gümüşhane Devlet Yolu üzerinde yer
almaktadır. Tünelin tasarımına yönelik olarak açılmış olan araştırma sondajlarında basınçlı su testleri
ve presiyometre deneyleri yapılmıştır. Bu sondajların korelasyonu sonucunda tünel portalinin yatayda
sol tüpte 120 m’si, sağ tüpte ise 98 m’sinin tamamen yamaç molozu içerisinde açılacağı belirlenmiştir.
Sondaj verileri ışığında, portaldeki olumsuz zemin koşullarının bulunduğu bölgede enjeksiyon
yöntemi ile zemin iyileştirmesi yapılmasının açık kazı ve destek uygulamasından daha ekonomik ve
uygulanabilir olduğuna karar verilmiştir. Yamaç tünelinde yükler, tünelin dağ tarafındaki şevine
toplanmıştır. Bu yüklerin tünel çeperlerinde dağılımını ve sönümlenmesini sağlamak amacıyla
kademeler halinde yamaç destek betonu tasarlanmıştır. Böylelikle tünel portal kesimlerinin maruz
kalmış olduğu yük tünel çeperine dağıtılmış, deformasyon ve göçük riski en alt düzeye indirilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Kürtün Tüneli, Portal, Yamaç Tüneli, Enjeksiyon, Destek Betonu

ABSTRACT: Direction that is parallel to the slope of the hillside tunnel portals require special
design. The Kürtün tunnel is located on Trabzon–Gümüşhane Road at North–East Black Sea Region
in Turkey. For the design of the tunnel; opened exploratory drilling in water pressure tests and
pressuremeter tests were performed. Interpretation of these borehole results illustrate that the 120 m
length in left tube and 98 m in right tube are located in slope debris material. It has been decided that
the ground improvement with injection method is became more economic and applicable than
removing and supporting all slope debris material from portal structures. Ground stress is usually
concentrated at toe of the mountain slope side where the tunnel is located parallel to natural slope. In
order to distribute the loads at tunnel circumstances and damping it properly, portal slope was
designed by concrete support by stages. By doing this, slopping tunnel portal was supported and risk
of collapse was minimized before entering the bored tunnel section.

Keywords: Kürtün Tunnel, Portal, Slope Tunnel, Injection, Support Concrete

1. GĠRĠġ

Doğrultusu yamaca paralel olan karayolu ve otoyol tünellerinin portalleri, özellikle heyelanlı veya
litolojik olarak şev duraylılığı sorunu olan birimlerden (yamaç molozu, alüvyon, killi-siltli zeminler
vb.) oluştuğunda ve örtü kalınlığının az olduğu durumlarda, genel olarak tünel proje tasarımının ve
inşasının en güç gerçekleştirildiği kesimler olarak ortaya çıkarlar. Kürtün Tüneli’nin tasarımından
önceki yol güzergahı 70 m yarıçaplı kurp içermektedir. Trabzon-Gümüşhane yol güzergahının baraj
gölü kıyısında oldukça sarp bir arazide yer alması, yolun geometrik standardının düşük olması ve buna
bağlı olarak trafik kazalarının sıklıkla meydana gelmesi bu tünelin yapımını gerekli kılmıştır (Şekil 1).
Kürtün Tüneli, Kuzeydoğu Türkiye’de Trabzon-Gümüşhane Devlet Yolu üzerinde iki tüplü olarak
projelendirilmiştir. Sağ tüp 650 m, sol tüp 850 m olarak projelendirilen tüneller, 5.00 x 8.00 m’lik
gabariye sahiptir. Tünellerde iç kaplama iç yüzeyine göre tünel yarıçapı 530 cm, kazı hattına göre
yaklaşık yarıçapı 620 cm’dir.

18
 MÜHJEO’2015: Ulusal Mühendislik Jeolojisi Sempozyumu, 3-5 Eylül 2015, KTÜ, Trabzon

Şekil 1. Tünel güzergahını ve sondaj noktalarını gösteren plan

Portalde destek betonu uygulaması, Türkiye’de ilk kez Doğu Karadeniz Sahil Yolu’nun yapımında
Çayeli Tüneli’nde uygulanmıştır (Vardar vd.,2005). Benzer özelliklere sahip Kürtün Tüneli’nin de
doğrultusu yamacı verev kestiği için, tünel giriş geometrisi verev girişi gerektirmektedir. Ayrıca
tünelin portal kesimi duraylılık sorunu oluşturabilecek bloklu, andezit kökenli kil ve çakıl boyutunda
malzeme içeren yamaç molozu biriminden oluştuğu için yamaç tüneli tasarlanmıştır (Şekil 2). Bu
çalışmada, tünel giriş portali için yapılan analizler ile kazı ve destekleme aşamaları irdelenmiştir.

Şekil 2. Kürtün Tüneli yamaç destek betonu uygulamalı tünel tip kesiti

2. BÖLGESEL JEOLOJĠ

Doğu Pontidler içerisinde yer alan inceleme alanında Üst Kretase dönemi boyunca kuzey zonunda
gelişen aktif volkanizma sonucu volkano-tortul bir istif birikmiştir. Tünel hattı boyunca, bu istifin ilk
evredeki bazik lavlarını oluşturan Çatak Formasyonu ve asidik lavlarını oluşturan Kızılkaya
formasyonları yüzeylenmektedir. Bunun yanı sıra, tünel girişinde Çatak Formasyonu içerisinde
gelişmiş köşeli taneli, molozlu-bloklu-kumlu çakıl özelliğinde yamaç molozları bulunmaktadır (Şekil
3a,c). Çağlayan Formasyonu ise ağırlıklı olarak andezit ve bazaltlardan oluşmaktadır (Şekil 3b).

19
 MÜHJEO’2015: Ulusal Mühendislik Jeolojisi Sempozyumu, 3-5 Eylül 2015, KTÜ, Trabzon

Şekil 3. (a) Bölgesel jeolojisi, (b) andezitik ve bazaltik lavlar, (c) yamaç molozu

3. ARAġTIRMA VE ZEMĠN ĠYĠLEġTĠRME ÇALIġMALARI

Giriş portali yamaç molozu birimi içinde açılacak olan tünel projesinin tasarımına yönelik olarak;
sahanın jeolojik-jeoteknik modelinin ortaya koyulması ve zeminin jeomekanik özelliklerini belirlemek
amacıyla, öncelikli olarak, tünel sağ ve sol tüp portal kesiminde 11 adet sondaj yapılmıştır. Sağ tüpte
ilk iki sondajda, sol tüpte ise ilk üç sondajda tünel kırmızı kotunun 10 m altına kadar kayaya
rastlanılmamıştır. Diğer sondajlarda ise 24 m, 14.5 m ve 10 m’de orta-sert dayanımlı, parçalı-kırıklı
andezit birimi kesilmiştir (Şekil 4).

Şekil 4. Arazi ve sondaj verilerine göre Kürtün Tüneli sol ve sağ tüp jeolojik kesiti

Tünelin sol ve sağ tüp giriş portalinde ilk kazının yapılacağı kesimde yersel olarak bazalt ve andezitler
ve devamında ise yamaç molozları yüzlek vermektedir. Portaldeki bu olumsuz zemin koşullarının
bulunduğu bölgede zemin iyileştirmesi yapılmasının açık kazı ve destek uygulamasından daha
ekonomik ve uygulanabilir olduğuna karar verilmiştir. Zemin iyileştirilmesi amacıyla konsolidasyon
enjeksiyonu projesi hazırlanmıştır. Konsolidasyon enjeksiyonu, birbirini takip eden kesitlerin her
birinde 10-11 adet olmak üzere şaşırtmalı olarak konumlanan (1,5 m x1,5 m dizilimle) ve 56 mm
çapında açılan enjeksiyon kuyularından yapılmıştır.

20
 MÜHJEO’2015: Ulusal Mühendislik Jeolojisi Sempozyumu, 3-5 Eylül 2015, KTÜ, Trabzon

Enjeksiyon karışım oranları ise (çimento/su oranı), hedeflenen refü basıncına göre 1/3 ile 7/5 arasında
gerçekleştirilmiştir. Tünel kesiti içerisinde enjeksiyon sınırı; tavanda minimum 4 m, omuzlarda 3 m ve
yan aynalarda 1,5-2 m olmak üzere, tünel cidarında bir kabuk oluşturacak şekilde tasarlanmıştır.
Enjeksiyon uygulaması öncesi yapılan sondaj verileri ve enjeksiyon sonrası zemin parametreleri
(birim hacim ağırlık, poisson oranı, içsel sürtünme açısı ve kohezyon ) Plaxis sonlu elemanlar ağında
analiz edilmiştir (Şekil 5). Enjeksiyon sonrası yapılan pressiyometre deneyleri sonucunda zeminin %
70 oranında iyileştirildiği, elastisite modülünün 30 MPa’dan 120 MPa’a ulaştığı belirlenmiştir.

Şekil 5. Sol tüp (Km 0+480) Plaxis sonlu elemanlar ağı ve enjeksiyon öncesi ve sonrası zemin
değerleri

4. JEOTEKNĠK DEĞERLENDĠRME VE KAYA KÜTLESĠ SINIFLAMALARI

Bu bölümde Kürtün Tüneli sol tüp giriş portalinin 90 metresi ve sağ tüp giriş portalinin 30 metresinde
yüzlek veren andezitik ve bazaltik kayaçlar için jeomekanik değerlendirme ve kaya kütlesi
sınıflamaları yapılmış ve bu sınıflamalara göre kazı ve destek sistemi belirlenmiştir. Aşağıda alt
başlıklar halinde bu sınıflama sonuçları verilmiştir.

4.1. Q Kaya Kütle Sınıflaması

Q sınıflama sistemine göre (Barton vd., 1974) tünel portal bölgesindeki kayaçlar zayıf kaya
özelliğindedir (Çizelge 1).

Çizelge 1. Kürtün tüneli sol ve sağ tüp giriş portali Q kaya kalite sınıflaması
Eklem Eklem Eklem Gerilme
Kaya kalite Eklem takım
pürüzlülük ayrışma suyu azaltım
Litoloji göstergesi sayısı Q
durumu durumu durumu faktörü
(RQD) (Jn)
(Jr) (Ja) (Jw) (SRF)

Andezitik, 8 0.66
2x12 Kil Orta 2.5
bazaltik 3 0.02-
5-15 4 eklem dolgulu, dereceli Düşük
kayaçlar pürüzlü 0.06
takımı çok su basınçlı
altere içeriği

4.2. Kaya-Kütlesi Puanlama (RMR) Sistemi

Kaya kütlesinin RMR değeri portal girişi için yerinde yapılan ölçüm ve gözlemlerle kaya kütlesinin
RMR değeri portal girişi için Çizelge 2’de verilen şekliyle süreksizliklerin konumuna bağlı değer
düzeltmesi yapılarak hesaplanmıştır (Bieniawski, 1989). Buna göre RMR değeri 45, süreksizliklere

21
 MÜHJEO’2015: Ulusal Mühendislik Jeolojisi Sempozyumu, 3-5 Eylül 2015, KTÜ, Trabzon

bağlı düzeltilmiş RMR değeri ise 40 olarak hesaplanmıştır. Bu değere göre, giriş portalinde jeolojik
ortam zayıf kaya niteliğindedir.

Çizelge 2. Kürtün tüneli sol ve sağ tüp giriş portali için (RMR) puanları
Sol tüp Sağ tüp
RMR
0+280-0+580 0+580-0+720
Tek eksenli sıkışma dayanımı
1-Sağlam kayanın 35 MPa 35 MPa
( c)
dayanımı
Puan 4 4
2- Kaya Kalite derecesi- Özellik 5 15
RQD Puan 3 3
Özellik 60-200 mm 60-200 mm
3-Süreksizlik aralığı
Puan 8 8
Az pürüzlü yüzey, Az pürüzlü yüzey,
4- Süreksizlik durumu Özellik Yumuşak duvar Yumuşak duvar kayası,
kayası, açıklık < 1mm açıklık < 1mm
Puan 20 20
Özellik Nemli Nemli
5-Yeraltı suyu
Puan 10 10
Orta Orta
Süreksizliklerin Konumuna göre değer düzeltme
-5 -5
RMR Puanı 45 45
RMR Final Puanı 40 40

4.3. Jeolojik Dayanım Ġndeksi (GSI)

Kayaçların yerinde dayanım parametrelerinin belirlenmesinde kullanılan GSI (Hoek ve Brown,1988)

değerleri Kürtün Tüneli için Çizelge 3’de verilmiştir. 35 olarak hesaplanan GSI değeri birbirini kesen
çok sayıda süreksizliğin oluşturduğu köşeli bloklar içeren, kıvrımlanmış ve/veya faylanmış kaya
kütlesini ifade etmektedir.

Çizelge 3. Kürtün tüneli sol ve sağ tüp giriş portali GSI sınıflaması
Tek eksenli Kaya Örselenme Kaya modül
Derinlik
Km sıkışma dayanımı sabiti faktörü oranı GSI
(m)
(σb) MPa (mi) (D) (mr)
Sol tüp (0+280-0+580)
35 20 0.5 300 23 35
Sağ Tüp (0+580-0+720) 35 20 0.5 300 20 35

5. JEOMEKANĠK DEĞERLENDĠRME

Roc Lab Programı ile Hoek-Brown sınıflama parametreleri (serbest basınç dayanımı, GSI indeksi,
kayaç sabiti, yenilme ölçütü parametreleri (mb, s ve a) ve kaya kütlesi için eşdeğer Mohr-Coulomb
parametreleri (kohezyon ve sürtünme açısı) değerleri kullanılarak her iki tüp bölgesi için kaya
kütlesinin makaslama dayanımları hesaplanmıştır (Çizelge 4, Şekil 6).

Çizelge 4. Kürtün tüneli sol ve sağ tüp giriş portalindeki kaya kütlelerinin makaslama dayanımları
Def.
Km
(σb)
GSI mi mb s a c  c

Mod.
MPa çekme (MPa) Es
(MPa)
Sol tüp
(0+280-0+580) 35 35 20 0.905 0.0002 0.516 0.400 -0.007 0.138 52 599.99

Sağ Tüp
35 35 20 0.905 0.0002 0.516 0.400 -0.007 0.129 53 599.99
(0+580-0+720)

22
 MÜHJEO’2015: Ulusal Mühendislik Jeolojisi Sempozyumu, 3-5 Eylül 2015, KTÜ, Trabzon

Şekil 6. Sol tüp giriş portali stabilite analizlerine yönelik kaya kütlesi dayanımları
(Hoek ve Brown, 1980 a,b)

Daha güvenli tarafta kalmak amacıyla, Hoek-Brown ölçütüyle hesaplanmış kaya kütlesi dayanımları
düşürülmüş ve stabilite analizlerinde kullanmak üzere Çizelge 5’deki jeomekanik büyüklükler
alınmıştır. Kürtün tünelleri için yapılan kaya kütlesi sınıflamaları, tünel portallerinin genellikle düşük-
orta kaliteli kayaçlar içerisinde açılacağını göstermektedir.

Çizelge 5: Stabilite analizlerine esas yerinde kaya dayanımları

Elastisite modülü c γ
Km Litoloji
E (kPa)
v
(kPa)  (kN/m3)
GSI
Yamaç 0.3
70.000 10 30 22 -
Sol tüp (0+280-0+580) molozu 0
Sağ Tüp (0+580-0+720) Andezitik, 0.2
bazaltik 600.000 130 40 26 35
5
kayaçlar
Tünelde uygulanacak olan destek elemanlarının ve kaya destek sınıfları Bieniawski (1989)’ye göre
belirlenmiştir. Ayrıca RMR ve Q sistemlerinin değerlendirmesine göre Kürtün tünellerinde
uygulanması için önerilen Karayolları Teknik Şartnamesi (KTŞ, 2013) destek sınıfı da Çizelge 6'da
verilmiştir

Çizelge 6. Kaya kütle sınıflamalarına göre önerilen destek sınıfları

Destek Sınıfı
E c
Km Litoloji
(kPa) (kPa)  GSI RMR Q Bieniawski KTŞ (Önerilen
(1989) Klas)
Sol tüp Yamaç
70.000 10 30 - - - B3 B3 Special
(0+280- molozu
0+580) Andezitik,
Sağ Tüp bazaltik 0.02-
600.000 130 40 35 40 B3 B3 Special
(0+580- kayaçlar 0.0618
0+720)

23
 MÜHJEO’2015: Ulusal Mühendislik Jeolojisi Sempozyumu, 3-5 Eylül 2015, KTÜ, Trabzon

Kohezyonun ve kayaç dokusundaki kenetlenmenin az olmasından dolayı yüksek yer değiştirmeler

olabileceği sağ ve sol tüp giriş portallerinde, B3 özel destek sistemi uygulanacaktır. İç kaplama betonu
donatılı olarak imal edilecektir. Kazı ilerleme boyu üst yarıda 1.2 m, alt yarıda 2.4 m’dir. Tünel
imalatı ön sağlamlaştırmalı ve iyileştirmeli olarak ilerleyecektir. İç kaplama betonunun kazıyı takip
etmesi ve halka kapanımının hemen sağlanması önerilmektedir. Kürtün tüneli giriş portalinde önerilen
destekleme-sağlamlaştırma elemanlarını: NPI 160 çelik iksa, 25 cm, 14-15 adet L = 4-6 m
uzunluğunda, Ø 28 mm, 1.5 m x 1.2 m ara ile SN bulon, çift kat Q221/221 çelik hasır, 25 cm
püskürtme beton ve 40-69 cm kalınlığında iç kaplama betonu oluşturmaktadır.

6. STABĠLĠTE ANALĠZLERĠ

Kürtün tüneli stabilite analizleri, sonlu elemanlar yöntemini esas alan Plaxis adlı yazılım kullanılarak
yapılmıştır. Nümerik analizlerde kazı ve destekleme ayrı aşamalarda tanımlamış olup, her aşama için
gerilmeler ve yer değiştirmeler hesaplanmıştır. 290 m uzunluğundaki sağ tüp giriş portalinin 90 m’si
bazalt içerisinde inşa edilecek olup, tünelin üzerindeki enjeksiyon ile % 70 oranında iyileştirilmiş
yamaç molozu kalınlığı 40 m’dir.

Şekil 7. (a) Üst yarı kazısından sonra yer değiştirmeler, (b) kazı sonrası çekme gerilmeleri

Kazı sonrası yamaç molozunda bir gevşeme olmakta, ancak tüneli çevreleyen iyileştirilmiş zemin ve
andezit gevşemeleri karşılayabilmektedir. Kazı sonrası yer değiştirmeler 9.1 cm’ye ulaşmaktadır
(Şekil 7a). Tünel kazı alanı içerisinde tabanda 1830 kPa’lık çekme gerilmesinden dolayı yenilmeler
beklenmektedir (Şekil 7b). Plastikleşen noktalar ise, çoğunlukla yamaç molozu içerisindedir.

Şekil 8. (a) Üst yarı desteklemesi sonrası yer değiştirmeler, (b) üst yarı destekleme sonrası çekme
gerilmeleri

Tünel üst yarısında destek sisteminin uygulanmasından, denge koşulu oluncaya kadar yer
değiştirmeler 2.34 cm düzeyine kadar çıkmaktadır (Şekil 8a). Yer değiştirmeler ağırlıklı olarak tünel
tavanında ve yükün daha fazla olduğu sol duvarda etkili olmaktadır. Yamaç şevinde olabilecek yer
değiştirmeler ve yenilmeler yamaç molozu ile sınırlı kalmakta, dolayısıyla şev duraysızlığı ana kaya

24
 MÜHJEO’2015: Ulusal Mühendislik Jeolojisi Sempozyumu, 3-5 Eylül 2015, KTÜ, Trabzon

içerisine ve tünele ulaşamamaktadır (Şekil 8b). Tünel içerisinde plastikleşmeler daha çok iksa
tabanlarında oluşmaktadır (Şekil 8c). Bunun önlenmesi için halka kapanımının hemen yapılması, alt
yarı kazısının üst yarı kazısını kısa mesafelerde takip etmesi gerekmektedir.

7. YAMAÇ DESTEK BETONU UYGULAMASI

Kürtün tünelinde tünel doğrultusu yamacı verev yönde kestiği için bir alın şevi ve iki yan şev
oluşturularak kazıya başlanması mümkün değildir. Giriş portalinin büyük kısmında yüzlek veren
yamaç molozunun stabilite sorununa neden olması muhtemeldir. Giriş portalinin bir kısmında yüzlek
veren kayaçlar ise çok ayrışmıştır. Tünelin tavan ve omuz kesimlerinde et kalınlığının düşük oluşu,
kazı ve destekleme esnasında stabiliteyi etkileyen en önemli unsurlardan biridir. Ayrıca tünel girişinde
çok dik doğal şevlerin olması, kazı çalışmaları sırasındaki iş güvenliği riskini artırmaktadır.

Yukarıda belirtilen nedenlerden dolayı Kürtün Tüneli girişi için, portal bölgesi yamaç destek betonu
ile desteklenmiştir. NATM tünelcilik yönteminin felsefesine göre; kayanın kendi yükünü taşıyabilmesi
için tünel cidarına gelen yüklerin dağılımının homojen olması gerekir. Bu yüklerin eşit oranda
dağılmaması durumunda deformasyon ve göçük kaçınılmaz olur. Yamaç tünelinde yükler, tünelin dağ
tarafındaki şevine toplanmıştır. Bu yüklerin tünel çeperlerinde dağılımını ve sönümlenmesini
sağlamak amacıyla kademeler halinde yamaç destek betonu tasarlanmıştır. Böylelikle tünel portal
kesimlerinin maruz kalmış olduğu yük, tünel çeperine dağıtılmakta, deformasyon ve göçük riski en alt
düzeye indirilmektedir.

8. SONUÇLAR

Kürtün Tüneli güzergahında yapılan sondaj çalışmaları, arazi ve laboratuvar deneyleri, kaya kütlesi
sınıflamaları tünel portalinin bir kısmının zayıf-orta kaya kütlesi ortamında, bir kısmının da yamaç
molozu içerisinde açılacağını göstermiştir. Yamaç molozu içeren portal kesimi konsalidasyon
enjeksiyonu ile iyileştirilmiştir. Jeomekanik değerlendirmeler ve stabilite analizleri sonucunda tünel
portalindeki kazı ve destek sistemi "B3 Özel" olarak belirlenmiştir. Kürtün Tüneli’nde tünel
doğrultusunun doğal şevi verev yönde kesmesi, örtü kalınlığının az olması, litolojinin altere kaya ve
yamaç molozundan oluşması nedeniyle donatılı yamaç destek betonu tasarlanmıştır. Kademeler
halinde inşa edilen yamaç destek betonu uygulamasıyla tünel portal kesiminin maruz kalmış olduğu
yük, tünel çeperine dağıtılmış, deformasyon ve göçük riski en alt düzeye indirilmiştir.

9. KATKI BELĠRTME

Yazarlar, katkılarından dolayı TTS Müh. Müşv. Ltd. Şti’ne ve Cengiz İnşaat Köstere Deresi-
Gümüşhane Şantiyesi teknik personeline teşekkür ederler.

10. KAYNAKLAR

Barton, N., Lien, R., Lunde, J., 1974. Engineering classification of rock masses for the design of
tunnel support. Rock Mechanics, 6, 189-236.
Bieniawski, Z.T. 1989. Engineering Rock Mass Classifications. John Wiley and Sons, New York.
Hoek, E., Brown, E.T. 1980b. Empirical strength criterion for rock masses. Journal of Geotechical
Engineering, 106(GT9), 1013-1035.
Hoek, E., Brown, E.T. 1980a. Underground Excavations in Rock. Instn Min. Metalurgy, London.
Hoek, E., Brown, E.T., 1988. The Hoek–Brown failure criterion 1988a Update. Proceedings of the
15th Canadian Rock Mechanics Symposium. University of Toronto, 31-38.
KTŞ (Karayolları Teknik Şartnamesi), 2013. Karayolları Genel Müdürlüğü. 525.
Vardar, M., Karaoğlan, H. Koçak, C., 2005. Tunnel portal problems in landslide areas in Black Sea
Highway Project-Turkey, underground space use. analysis of the past and lessons for the future,
two volume set. Proceedings of the International World Tunnel Congress and the 31st ITA
General Assembly, Istanbul, Turkey.

25