Aronija je autohtona biljka ekosistema Sjeverne Amerike i vrsta jagodastog voća koja se u

zadnje vrijeme sve više gaji u Evropi za proizvodnju plodova. Pripada porodici ruža –
Rosaceae, podfamiliji Maloideae. Generalno, nazivom aronija (Aronia ssp.) obuhvaćene su
biljke uobičajeno poznate pod engleskim nazivom „chokeberries“ i to: crna aronija (Aronia
melanocarpa) i crvena aronija (Aronia arbutifolia), te aronija purpurno obojenih plodova
(Aronia prunifolia), koja je nastala ukrštanjem prethodne dvije vrste. Engleski naziv
„chokeberries“ za aroniju u prevodu bi značio gorke bobice, tj. bobice koje prilikom
konzumacije izazivaju grčenje organa osjetila u usnoj šupljini. Sve navedene vrste aronije
imaju i dekorativne osobine, s obzirom da se odlikuju privlačnim grozdovima bijelih cvjetova
krajem proljeća i purpurno-crvenim listovima u jesen. U Evropi se najviše uzgaja u Rusiji i
baltičkim zemljama, zatim u Poljskoj, Češkoj, Slovačkoj, te na sjeveru Njemačke i Francuske,
gdje se razvila industrijska prerada plodova. Procjenjuje se da na svjetskom nivou površine
pod zasadima aronije iznose oko 20.000 ha, a proizvodnja varira u rasponu od 150.000 do
200.000 t. U pomenutim zemljama aronija se uspješno gaji u oblastima oštre kontinentalne
klime, na siromašnim, pjeskovitim, kiselim i vlažnim zemljištima, koja nisu pogodna za
većinu voćarskih kultura. Razlog tome je izražena otpornost na hladnoću – aronija uspijeva da
raste u uslovima kada se zimske temperature spuštaju ispod – 35°C, uz veliku količinu
padavina. Biljka se lako prilagođava i blažim klimatskim uslovima: vrlo dobro uspijeva u
Bugarskoj, Mađarskoj i Južnoj Karolini. Treba istaći da se prilagođava i terenima koji su
veoma zagađeni industrijskim otpadom: listovi i plodovi biljaka koje su rasle u takvim
uslovima imaju nižu akumulaciju toksičnih ostataka i teških metala. Istraživanja su pokazala
da su plodovi aronije prema bogatstvu prirodnih izvora antioksidanasa u samom vrhu među
vrstama jagodastog voća, ali sadrže i niz drugih ljekovitih komponenti, zbog čega se ova vrsta
svrstava u ljekovite biljke. Od svih prethodno navedenih vrsta , crna aronija ili crnoploda
aronija se smatra kulturom čiji su plodovi najprijatniji za konzumiranje i veoma su bogati
antioksidansima. Biljku ove vrste čini grm od 1,5 do 1,8 m visine sa izobiljem izdanaka koji
mogu rasti čak i do 3 m. Prilagođena je većini uslova za uzgoj, samooplodna je vrsta, a
oplodnja je poboljšana ukoliko se uzgaja više od jednog kultivara u zasadu. Veoma je
jednostavna za uzgoj, s obzirom da zahtijeva veoma malo brige u pogledu đubrenja, zaštite i
rezidbe. Najrodnije grane su one starosti od 2 do 6 godina, dok je na starijim granama
potencijal rodnosti umnogome smanjen. Prema tome u pogledu rezidbe potrebno je samo
izvršiti uklanjanje nekih od starijih grana. Plodovi aronije dozrijevaju u periodu juli -
septembar. Moraju biti potpuno zreli kada se beru, inače su jako trpki. Zreli plod aronije je crn
i sjajan te se lagano otkida od peteljke. Ako zreli plodovi ostanu na biljci, oni se neće
pokvariti ili otpasti, stoga se branje plodova može produžiti. Plod je opor, slatko kiselog okusa
i dobro podnosi manipulaciju zahvaljujući debelom epidermisu. Prve su berbe moguće u
trećoj godini uzgoja,

kada može dati 0,3-0,5 kg/biljci ploda. Od 5. do 7. godine prinos je 8-10 kg/biljci, a od 9. do
10. godine i dalje, ako je zasad u dobrom stanju, daje 15 kg/biljci. Plodovi aronije su veoma
bogati vitaminima E, B2, B6, a posebno su važni pigmenti, među kojima se izdvajaju
antocijani, koji plodovima daju tamnu boju, a imaju i snažnu antioksidativnu aktivnost.
Antioksidansi obezbjeđuju više energije, inhibiraju proces starenja i štite organizam od
negativnih uticaja slobodnih radikala, koji mogu dovesti do raznih infekcija, kardio-
vaskularnih bolesti, zatajenja jetre ili čak pojave raka. U pogledu sadržaja ukupnih fenola,
Mikulic Petkovsek et al. (2012), navode da je među 25 proučavanih divljih i kultivisanih
vrsta jagodastih voćaka aronija ispoljila najveću vrijednost (10.132 mg/kg sv.m.pl.), čak dva
puta veću u poređenju sa sadržajem ukupnih fenola u šumskoj jagodi, šumskoj borovnici,
oskoruši i plodu riže. Zbog visoke razine pektina, plodovi aronije predstavljaju izvrsnu
sirovinu za preradu u džemove, sokove, želee i likere. Zahvaljujući visokom sadržaju
antocijana u plodu, navedeni proizvodi imaju intenzivno do tamno crvenu boju, dok velika
količina vitamina P čini tu boju vrlo stabilnom. U centralnoj Evropi aronija se koristi u
farmaceutskoj industriji i travarstvu kao ljekovita biljka.

Bez obzira da li se radi o dekorativnoj, ljekovitoj ili voćnoj biljnoj vrsti, aronija ima veliku
komercijalnu vrijednost koja još uvijek nije prepoznata u proizvodnji na području Bosne i
Hercegovine (Kurtović et al., 2012).

Nikolić (2015) sugeriše da svi oni koji imaju prostora (zemljišta) na okućnici ili šire treba da
posade određen broj žbunova aronije, kako bi imali potpuno zdrave plodove značajne sa
aspekta očuvanja ljudskog zdravlja.

Historijat i geografska rasprotranjenost aronije

Aronija vodi porijeklo iz sjevernoistočne Amerike gdje je poznata pod nazivom „chokeberry“,
tj. gorka bobica, preciznije, sa područja Kanade i Floride, gdje raste kao divlja vrsta, i to na
vlažnim i kiselim zemljištima, sa godišnjom sumom padavina od 1.000 do 1.200 mm. Ova
voćna vrsta bila je dobro poznata domorodcima, ali se nije komercijalno uzgajala u SAD-u
sve do dvadesetog stoljeća (Smith i Ringenberg, 2003).

Prvobitni stanovnici Sjeverne Amerike prvi su prepoznali njenu hranjivu i ljekovitu vrijednost
te je upotrebljavali kako u ishrani, tako i u liječenju. Nažalost, nakon osnivanja rezervata za
Indijance, upotreba aronije na američkom kontinentu je zanemarena i gotovo zaboravljena
(Hat, 2013).

U 18. stoljeću aroniju su istraživači i moreplovci carske Rusije prenijeli iz Sjeverne Amerike i
zasadili na području Sibira, a u 19. stoljeću prenijeta je u istočne, a zatim i u zapadne dijelove
Evrope (Bossert, 2012).

Upotreba aronije kao voćne vrste počela je u bivšem SSSR-u. Još na početku 20. stoljeća
ruski selekcionar i biolog Mičurin je počeo ukrštati aroniju sa rodovima Sorbus i Mespilus.
Posao na ukrštanju i selekciji nastavio je Lisenko (Alter, 2010). Četrdesetih godina je
otpočelo gajenje selekcionisanog materijala na Altaju, u okolini Moskve (oblast Petrograda),
kao i na sjeverozapadu tadašnjeg Sovjetskog Saveza. Danas se u zemljama nasljednicama
aronija gaji na približno 6.000 ha, prije sve u sjeverozapadnim republikama, poput Estonije,
Letonije, Litvanije i Rusije. Iz Rusije se proširila u zemlje istočne Evrope (Poljska, Češka,
Slovačka), ali i u Njemačku, gdje su naročito u istočnim pokrajinama podignuti zasadi na
nekoliko stotina hektara. Procjenjuje se da na svjetskom nivou površine pod zasadim aronije
iznose 20.000 ha, a proizvodnja varira u rasponu od 150.000 do 200.000 t. Pored Rusije i
baltičih zemalja, aronija se dosta gaji u Poljskoj i Njemačkoj, gdje se razvila industrijska
prerada plodova. Dobijenim proizvodima trguje se u Evropskoj Uniji, ali i u SAD-u, gdje se
konzumira pretežno u vidu soka (Nikolić, 2015).

3.2 Botanička pripadnost aronije

Savremena botanička klasifikacija svrstava aroniju u familiju Rosaceae unutar reda Rosales,
gdje je ista izdvojena u poseban rod označen kao Aronia. Prema navodima pojedinih autora,
isti je dalje klasificiran u podfamiliju Maloidae, zajedno sa rodovima Pyrus, Malus i Sorbus.
(Scott i Skirvin, 2007)

Generalno, nazivom aronija obuhvaćene su biljke uobičajeno poznate pod engleskim nazivom
"chokeberries", i to: crna aronija (A.melanocarpa) i crvena aronija (A.arbutifolia), te vrsta
koja je nastala ukrštanjem prethodne dvije – aronija purpurno obojenih plodova (Aronia x
prunifolia).

3.3 Morfologija aronije

Crna aronija (Aronija melanocarpa) predstavlja višegodišnji žbun koji, ako je dobijen iz
sjemena, dostiže i 4m visine. Kultivisane biljke, razmnožene vegetativno rastu do 1-1,5 m
visine na pjeskovitim terenima, odnosno 2-3 m na bogatijim zemljištima. Prečnik žbuna
iznosi oko 2 m, u početku zbijen, da bi kasnije kad prorodi počeo da se širi (Nikolić, 2015).
Za razliku od crvenih aronija koje imaju tendenciju bujnijeg rasta, crne aronije se tipično
opisuju kao niži grmovi (Rehder, 1940; Krussmann, 1986; Dirr, 2009; Brand, 2010).
Jednogodišnji izdanci su tanki, maljavi i tamnosive boje. Vegetativni pupoljci su zašiljeni i
priljubljeni uz granu, dok su oni generativni blago zaobljeni i ne prijanjaju uz granu. U
prirodi, žbun starosti nekoliko godina čini više desetina izdanaka, koji usljed velike
sposobnosti za regeneraciju imaju snažnu tendenciju da se zgusnu. Kora izdanka je glatka,
sive do crvenkasto - smeđe boje, koja sa starošću postaje tamnija i u osnovi hrapavija
(Rusnak, 2013).

3.3.1 Korjenov sistem

Korjenov sistem aronije se sastoji od drvenastog razgranatog glavnog korijena, što istoj daje
mogućnost uspijevanja na nešto lošijim zemljištima. Žiličast je i veoma razvijen, a pretežno
ga čine tanki površinski korjenčići. Najveći dio korjenovog sistema nalazi se na dubini od oko
50 cm i koncentrisan je ispod žbuna (Nikolić, 2015).

Kako navodi Hat (2013) korijen aronije za devet godina na kvalitetnom zemljištu dostigne
dubinu i do 130 cm. Korjenčići tanji od 1 mm u promjeru čine 90-95%, od 1 do 3 mm oko
4%, dok korijenje deblje od 3 mm čini svega 1%, što korjenovom sistemu aronije omogućuje
jaku usisnu moć, budući da biljka usvaja vodu i hranjiva uglavnom preko korjenovih dlačica.

3.3.2 List aronije

Listovi aronije su debeli, eliptični ili duguljasti do izduženi, zaoštrenih ili zaobljenih vrhova,
na bazalnom dijelu klinasti i kožasti. Aronia melanocarpa ima potpuno glatke (Graves, 1956;
Dirr, 2009; Brnd, 2010) ili slabo maljave listove (Rehder, 1940; Krussmann, 1986) za
razliku od crvenih i ljubičastih aronija. U prosjeku, listovi su dugi 6-8 cm , a široki 4-6 cm.
Rubovi listova su sitno nazubljeni, jednostavni, naizmjenični s lisnim drškama dužine 0,6 cm
ili manje. Nazubljenost lista se ponekad koristi kao svojstvo za utvrđivanje vrste. Listovi se
pojavljuju na gornje 2/3 žbuna. Listanje počinje u aprilu. Kako vegetacija protiče, tako i
listovi prelaze u tamnozelenu boju. U jesen poprimaju crvenkastu do žarko-crvenu boju što
žbun čini izuzetno dekorativnim (Mehrwald, 2007).

3.3.3 Cvijet aronije

Cvjetovi su bijelo sivi, često ružičasto prebojeni, prečnika 10-15 mm. Hermafroditni su.
Sastoje se iz 5 okruglastih bijelih kruničnih listića, 5 crvenkasto-zelenih čašičnih listića, 16-20
prašnika i jednog tučka. Skupljeni su u racemoznim cvastima (gronjama) sa oko 20
pojedinačnih cvjetova, ali ih može biti i 30 u apikalnoj zoni izbojaka. Miris cvjetova podsjeća
na oskorušu i mada čovjeku nije baš prijatan, pčele i drugi insekti oprašivači rado ih posjećuju
(Nikolić, 2015).
3.3.4 Plod aronije
Aronia melanocarpa se najjednostavnije identifikuje sredinom i krajem ljeta na osnovu
prisustva crnih plodova. Boja ploda može da varira od čisto crne (Hardin, 1973;
Krussmann, 1986; Brand, 2010) do purpurno crne (Rehder, 1940; Graves, 1956; Dirr,
2009). Plod je tipično širi u odnosu na crvenu aroniju, dijametra 8-10 mm. Plodovi su glatke
pokožice, a isti sazrijevaju od jula do septembra (Hardin, 1973; Krussmann, 1986; Brand,
2010). Plodovi su u botaničkom smislu sinkrapne koštunice, okruglastog do spljoštenog
oblika. U periodu od juna do avgusta plod je prvo zelene boje, zatim crvene da bi na kraju
dostigao tamno plavu do crnu boju. Epidermis je bogat pepeljkom, a sok tamnocrven. Zbog
svoje sočne teksture, ogruglog oblika i male krupnoće svrstavaju se u bobice, pa se zbog toga
ova vrsta nalazi u grupi „Berry Fruit“. Grozd čini 15-20 plodova prečnika 5-12 mm i težine 1-
1,5 g (težina 100 plodova iznosi 110-130 g). U mezokarpu ploda se nalazi petokarpelni
plodnik sa nekoliko sitnih sjemeniki izduženog oblika i svijetlošmeđe boje. Masa 1000
svježih sjemenki iznosi oko 12 g, a suhih 4 g (Nikolić, 2015).

Slika 5. Razvoj ploda aronije

3.4 Fiziologija aronije

Dužina vegetacionog perioda aronije u prosjeku iznosi 170 dana, a da bi plodovi sazrili
potrebna je suma temperatura od 1.500 °C. U zemljama centralne Evrope, diferenciranje
cvjetnih pupoljaka počinje krajem avugsta i početkom septembra u godini koja prethodi
cvjetanju. Fenofaza cvjetanja počinje sredinom maja i traje u prosjeku 10-20 dana (3-4 dana
po jednom cvijetu). Medijalni pupoljci najčešće počinju da cvjetaju prije apikalnih. Poput
drugih voćaka koje cvjetaju kasno, cvjetovi aronije nisu izloženi opasnosti od kasnih
proljetnih mrazeva. Grane starosti od 2 do 5 godina su najproduktivnije i kod žbunova u punoj
rodnosti na njima se zameće oko 70% plodova.

Cvjetovi su samooplodni, a oprašivanje je entomofilno. Čak i u uslovima koji nisu povoljni za

oprašivače uspješno se zametne 40-60% plodova, čime se osigurava dobra berba. Osipanje
plodova je umjereno i kreće se oko 25-30% zametnutih plodova. Plodovi povećavaju masu
nakon 3 mjeseca od početka cvjetanja (80-90 dana), a sazrijevaju u periodu juli - septembar.
Masa ploda najbrže se uvećava posljednjeg mjeseca pred berbu (Nikolić, 2015).

3.5 Ekologija aronije

Aronija se veoma lako prilagođava različitim klimatskim uslovima. Biljka dobro uspijeva
kako u uslovima nordijske, tako i kontinentalne klime, tipične za centralnu Evropu, pa čak i
sredozemne klime na jugu. Podjednako dobro uspijeva u ravnici i na većim nadmorskim
visinama od 1200 do 1500 m.

Nadzemni dijelovi stabla i korjenov sistem pokazuju priličnu otpornost na hladnoću. Rezultati
eksperimenata vršenih na istraživačkoj stanici Altaj ukazuju da niske temperature ispod –
23°C u novembru uslovljavju oštećenja na izbojcima aronije, dok u periodu decembar-januar
aronija podnosi do – 37°C. Korjenovi izmrzavaju ako se temperatura zemljišta snizi ispod –
12°C.

Aronija ima prosječne zahtjeve za vodom. Produktivnost je dobra ako godišnja količina
padavina dostigne nivo od 500-700 mm. Reakcija na veće količine vode je pozitivna. U
oblastima sa 1000-1200 mm padavina godišnje prinosi se mogu povećati i za 30%. Ipak,
tokom ljeta dugi periodi visokih temperatura i niske vlažnosti zemljišta i vazduha mogu
dovesti do pogoršanja kvaliteta plodova koji postaju sitniji, oporniji i manje sočni.

Aronija ima izraženu potrebu za svjetlošću: može izdržati manje plodna zemljišta, ali ne i
smanjenu osvjetljenost. Zato se nikako ne preporučuje sadnja u sjenci drugog drveća i grmlja.
Vjetar ne ometa razvoj aronije osim u vrijeme cvjetanja kada može isušivati žig tučka i
ometati let pčela.

Ova vrsta voćaka uspijeva na bilo kom tipu zemljišta, osim na pretjerano vlažnom i
močvarnom zemljištu (Rossel i Kesegen, 2003). U osnovi, prinos i kvalitet plodova rastu sa
povećanjem plodnosti zemljišta. Najpogodniji su tereni koji imaju blago kiselu reakciju (pH
5,5-6,0). Površinski korjenov sistem omogućava razvoj čak u zonama visokih podzemnih
voda, gdje drugo voće ne uspijeva. Međutim, ukoliko se voda u dužem periodu zadržava na
manjoj dubini od 50 cm, biljke mogu pretrpjeti velika oštećenja (Nikolić, 2015).

3.6 Sortiment aronije

Sortiment aronije nije tako brojan i u proizvodnji se nalazi mali broj sorti, koje su uglavnom
selekcionisane u zemljama istočne i sjeverne Evrope.

'Nero' – češka sorta, uvedena u proizvodnju krajem 60-tih godina u tadašnjoj Čehoslovačkoj i
Njemačkoj. Najviše se gaji u Njemačkoj, Rusiji, Litvaniji i Estoniji, a sve više se širi i u
Poljskoj. Žbun je uspravan i lako se razmnožava. Produktivnost je visoka. Plod je bogat
antocijanima i vitaminom C, i pogodan je za mehanizovanu berbu.

'Viking' - sorta dobijena u Finskoj i proširena u nordijskim oblastima i Poljskoj. Veoma je

bujnog i uspravnog porasta. Desetogodišnja biljka dostiže visinu oko 2 m visine, a poslije 15-
20 godina i cijela 3 m. Izražene je otpornosti na hladnoću. Rano ulazi u period rodnosti i daje
visoke prinose: u trećoj godini daje 3-4 kg plodova po žbunu, da bi se u dvanaestoj godini
prinos povećao na nivo od 8-10 kg. Sazrijeva ujednačeno. Plodovi su krupni i nisu skloni
osipanju, a čvrst epidermis omogućava mehanizovanu berbu.

'Moravska slatkoplodna' – takođe iz Češke, slična prethodnoj sorti. Žbun je uspravan, ali
manje bujan. Veoma je produktivna sorta, u punoj rodnosti daje i do 12 kg plodova po biljci.

'Altajska krupnoplodna' – selekcionisana 30-tih godina u Rusiji, na Altaju, gdje je aronija

široko rasprostranjena. Žbun je uspravan i veoma otporan na hldanoću. Produktivnost je
prosječna, a plod krupan i bogat antocijanima.

'F1/7 i F1/28' – novije selekcije, dobijene na Panonskom univerzitetu u Mosonmagyarovar u

Mađarskoj. U njihovim uslovima pokazale su da mnogo obećavaju. Produktivnost je slična
kao kod sorti Nero i Viking, ali su biljke manje bujne.

U druge, manje rasprostranjene sorte spadaju: engleska sorta 'Elliot', njemačka 'Rubina', i
danska sorta 'Aron'. Najzad, treba pomenuti 'Brillant', sortu engleskog porijekla, koja se
koristi kao ukrasna biljka za živu ogradu, a karakteriše je blistava boja listova koja se mijenja
tokom godine.

3.6 Sistem uzgoja i razmak sadnje

Aronija se gaji po sistemu žbuna i kao stablašica. Aronija gajena kao stablašica na oskoruši
(S. Aucuparia) kao podlozi, sa deblom visine od oko 25-40 cm, manje je bujnosti i ima slabiju
sklonost ka stvaranju izdanaka. Daje visok prinos i plodove dobrog kvaliteta, ručna berba se
lakše izvodi kod žbuna. Preporučeni razmak sadnje iznosi 3 x 1,5-2. Međutim, u proizvodnim
zasadima najrasprostranjeniji je oblik žbuna, budući da zahtijeva rjeđu primjenu agrotehničkih
mjera i manje troškove održavanja, ali je pretežno namijenjen mehanizovanoj berbi (Nikolić,
2015) (Slika 6).
 Slika 6. Sistemi uzgoja aronije: a) žbun b) stablašica

Razmak sadnje zavisi od tipa berbe. Tamo gdje se praktikuje ručna berba ili se koriste samo
sakupljačice, savjetuje se razmak sadnje od 4 x 1,8-2,5 m pri gustini od 1.000-4.000
biljaka/ha. U zasadima u kojima se koriste beračice – kombajni, preporučuje se razmak od 4-
4,5 m između redova i 0,5-1,5 m u redu, zavisno od plodnosti zemljišta, a pri gustini od
1.660-5.000 biljaka/ha. U mladim zasadima, posebno kada je zemljište slabije plodnosti i kao
takvo ne podstiče vegetativni razvoj voćke, najčešće se primjenjuje razmak od 3 x 1,5
(gustina 2.200 biljaka/ha) ili 2,5 x 2 m (gustina 2.000 biljaka/ha).

3.7 Prinos aronije

Aronija se odlikuje redovnom i dobrom rodnošći. Ukoliko se koriste sadnice stare godinu
dana, prve plodove moguće je očekivati u trećoj godini. Počinje da rađa u trećoj godini, dajući
prinos oko 0,3-0,5 kg po biljci. U periodu od 5. do 7. godine, prinos po žbunu dostiže 7-8 kg,
što preračunato po jednici površine sa gustinom sklopa od 1.660 biljaka iznosi 11,6 t/ha,
odnosno 13,3 t/ha. Od osme godine starosti biljaka u periodu pune rodnosti, prinos bi mogao
dostići i 10 kg po žbunu tj. oko 16 t/ha (Nikolić, 2015).

Nyman i Dalman (1986) vršili su istraživanje prinosa aronije sorte 'Viking' na području
Finske, pri različitim sklopovima sadnje, gdje su dobili da je u sklopu sadnje 3 x 1,5 m
prosječni prinos 12,9 t/ha, a u sklopu 3 x 2 m registrovali su niži prinos sa 11,6 t/ha.

3.8 Berba aronije

Plodovi aronije sazrijevaju istovremeno, pa se i berba može izvršiti u jednom prohodu. Berbu
treba obaviti kad plod dostigne punu zrelost. Nezreli plodovi imaju manji sadržaj šećera i
polofenola i upola manju količinu antocijana u odnosu na zrele i dobro obojene plodove. Zreli
plodovi ne otpadaju i ne trule, budući da je epidermis veoma čvrst, te zbog toga mogu ostati
na biljci i do mjesec dana po sazrijevanju, a da pri tom ne dođe do ugrožavanja proizvodnje.

Trenutno nema preporučenih industrijskih smjernica za berbu. Određivanje optimalnog

vremena berbe može se izvršiti mjerenjem količine šećera pomoću refraktometra.