B i l b ao
Euskaltzaindia: hizkera
eta gizartea (I)
1918ko irailaren 5ean, Oñatiko Unibertsitatean, Foru Aldundien babesarekin, ikerketaz
eta hizkuntzaz jardungo zen lantaldea sortu zen, batetik linguistika kontuak jorratzeko
eta bestetik hizkuntzaren biziberritzea, aholkularitza, itzulpena, irakaskuntza,
argitalpenak eta abarrak sustatzeko. Euskaltzaindiaren ernamuinean berean zegoen
beraz “ekin” eta “jarrai”, ikerketari besteko garrantzia emanez egunerokoari
T
xillardegiren ekarpenak
euskara, nazio arazoa, li-
teratura zein gizartea
ukitzen ditu. Asko idatzi zuen,
eta ez da hainbeste idatzi eta bil-
du berataz. Korrikak, Euskal
Herriko Unibertsitateak eta Ja-
kinek oraingoan bat egin dute
bere figura sakon aztertzeko,
eta hiru liburu argitaratu dituz-
te Jakinek eta EHUk (Euskara
batua, Nazio auzia eta Hizkuntza-
ren filosofia). Donostiar pentsa-
lariaren 1.600 idatzi baino ge-
hiagoren artean hautaketa egin
du Alaitz Aizpuruk hiru lan ho-
riek osatzeko. Joan Mari Torre-
aldaik, Joxe Manuel Odriozo-
lak eta Iñaki Zabaleta Gorro-
txategik idatzi dituzte, hurre-
nez hurren, liburuetako hi-
tzaurreak.
Garaian garaikoa
Oiñatin oinarriak jarririk,
Arabako, Bizkaiko, Gipuzkoa-
ko eta Nafarroako Aldundiek
onartuko zuten ponentzia bat
osatu zen, eta Euskaltzaindia-
ren berariazko helburuak fin-
katu ziren Arautegi Akademikoan
(1920). Hasierako Arautegi hu-
ra behin eta berriz eguneratua
izan da, eta osatua ere bai, Bar-
ne Erregelen bidez, egoera ba-
koitzera eta hizkuntzaren bera-
ren beharrizanetara moldatuz.
Euskaltzaindiaren lehenen-
go Arautegian Erakundearen
xedeak honela ezarri ziren:
“Izkeraketz eta gizarteketz,
euskera ayolaz landu ta yagoten
zain egotea, Bazkun aunen el-
burua da: andik ere bere izena.
Zainbide bioi dagokienez,
Sail bitan ere bereizturik eus-
kaltzaiñak beren arloan diardu-
kete; euskal-ikerleen sailean, ta
yagoleenean, lagun bakoitza
bietan dagokelarik”.
Euskaltzaindia, beraz, hiz-
kuntzaren corpusaz arduratzen
da, baina, halaber, baita bero-
rren estatus sozialaz ere. Hor-
taz, handik hona bi Sail izan di-
tu Euskaltzaindiak (Iker eta Ja-
gon Sailak) bere jardueraren
baitan.
Aitzindariak
Oñatin izendatutako euskal-
tzainek, Resurrección María
Azkue, Arturo Campión, Luis
de Eleizalde eta Julio de Urqui-
jok, Euskaltzaindia osatuko zu-
ten beste euskaltzain batzuk
izendatu zituzten: Eguzkitza,
Inzagaray, Landerretxe, Lhan-
de eta Olabide. Azkuek lortu
zuen boto gehien lehendakari-
tzareko eta Elizalde egin zuten
Argazkia: Javier Mediavilla Ezquibela - CC BY 2.5
idazkari. Urte berean, Schu-
chardt, Vinson eta Uhlenbeck
ohorezko euskaltzain izendatu
ziren eta beste 44 euskaltzain
urgazle batu zitzaizkion Eus-
kaltzaindiari.
1920tik 1936rako lehen aro-
an Euskera aldizkaria izan zuen
zutabeetako bat, Akademiaren
akta, ikerketa eta lanak bilduz.
Espainiako Gerra Zibilaren
aurreko urteetan, Euskaltzain-
diak berak bere Historia laburre-
an dioen legez, “izapidea fin-
katzea” lortu zuen Euskaltzain-
diak, eta literatur euskara batu
bat sortzeko asmoari lotu zi-
tzaion bere zereginean, nahiz
eta ez zuen lortu gogo hura bi-
de akademiko finko eta ziur ba-
tetik eramatea (1922). Garaiko
lanetan, ordea, ibilera ona bete
zen euskararen jakite-arloan,
Azkueren irakaslanen ondo-
“
1920tik 1936rako lehen aroan
‘Euskera’ aldizkaria izan zuen
zutabeetako bat, Akademiaren
akta, ikerketa eta lanak bilduz
rioz eta hiztunei egindako in-
kesta zabalaren bidez (Erizki-
zundi Irukoitza, 1922an hasia).
Esan dugun moduan, Eus-
kaltzaindiak bere bi atalei eutsi
zien hasierako urteetan, alegia,
ikerketa-atala –euskararen hiz-
kuntza arazoak bideratzeko–,
eta ariketa lana burutuko zuen
atala, hau da, gizarteko arlo
guztietan euskararen erabilera
bultzatuko zuena. Hasierako
urteetan, batzarrak gaztelaniaz
egiten ziren. Neologismoen ga-
raia izan zen Europako hainbat
naziotan, eta batuaren auzia
oraindik urrun barrundatzen
zen. Inés Pagolaren hitzak era-
biltzearren, Arana edo Larra-
mendiren fenomenoa “Euro-
pako hainbat herritan piztu
zen. Eta ondoren, gerra aurre-
ko garbizaletasuna gerra ondo-
rengo abertzaletasunak ezaba-
‘Euskalerriaren
“
Bi Sail izan ditu
Euskaltzaindiak
(Iker eta jagon
Sailak) bere
jardueraren baitan
tu zuen. Euskara Batua ezartze-
ko hizkuntzan iraultza sortu be-
har zen, gerra aurreko garbiza-
lekeria suntsitzeko”.
Hizkuntzaren biziberritze as-
moetan, Euskaltzaindiak Elerti
lehiaketak antolatu zituen, eus-
kara ikastegietan irakats zedin
saiatu zen, euskara neurtzeko
azterketak gertatu eta burutu
zituen, baita bertsolari txapel-
ketak antolatu ere. Hogei urte
luzeko gerraondo baten ondo-
ren, Euskaltzaindiak lortu zuen
Bertsolari Txapelketa bat
(“Campeonato Mundial de
Bersolaris” zioen afixak) anto-
latzeko baimena 1960an.
Lehen argitalpenak
Zerrenda luzeegia litzateke,
baina euren garrantziagatik
merezi du aipatzea hastapene-
ko lanen zerrendatxo bat, izan
ere, euskararen geroko lanketa-
rako eta are gaur egungo erabi-
lerarako lanabes itzelak dira Az-
kueren Morfología Vasca (1925)
edo Gipuzkera osotua (1935), Se-
ber Altuberen Erderismos
(1930), El Acento Vasco (1932)
zein La Vida del Euskera (1935),
Lardizabalen 1855eko Testa-
mentu berriko kondaira (1957),
Arrese-Beitiaren Olerkiak
(1957)…
Resurrección María Azkue
(1919-1951), Inazio María
Etxaide (1952-1962), José Ma-
ría Lojendio (1963-1966) eta
Manuel Lekuona (1967-1970)
izan ziren Euskaltzainburuak
maiz nahi eta ezinaren artean
ibili behar zen garaietan. Baina
zer edo zer aldatzen ari zen Eus-
kal Herrian, eta laster etorriko
ziren euskara batuaren aldeko
mugimendua, ereduaren bila-
keta, eztabaidak eta hausturak,
eta Mitxelena prozesu horren
ukendu eta argi. Baina hori bes-
te atal baterako utzi beharko
dugu.
Igor Estankona
9
Yakintza’
R esurrección María Azkue-
ren (1864 Lekeitio - 1951
Bilbo) lan itzel honen lau libu-
rukiak herri literaturan eta he-
rri ikuskeran murgiltzeko mo-
du itzela dira. Sancho el Sabio
Fundazioak digitalizaturik
dauzka denak, bestela Espasa
Calperena da azken argitalpe-
na, Euskaltzaindiarenarekin
batera. 1935 eta 1947. Urteen
artean idatzia, obra laukoitz
hau euskal folklore eta etnogra-
fiari buruzko ikerketa eta bildu-
ma lan sakona da. Jose Antonio
Arana Martija euskaltzainak
adierazi legez, “altxor izuga-
rria da,
etnologiaz-
ko hainbat
gauza bil-
du zituen:
atsotitzak,
ipuinak,
metereolo-
giako kon-
tuak... He-
rri jakintza
bildu zuten hor. Azkueren la-
nak lau zutabe izan zituen: hiz-
tegia, kantutegia, gramatika-
morfologia, eta Euskalerriaren
Yakintza. Ez da inoiz egon Eus-
kal Herrian, eta, nik uste, ezta
egongo ere Azkuek beste lan
egingo duena euskararen eta
euskal kulturaren alde”.
‘Olerkiak’
F elipe Arrese Beitiaren
(Otxandio 1841 - 1906)
Olerkiak harribitxiak dira. Eus-
kaltzaindiak argitara emanak
1957an, eta paperean topatze-
ko gaitz, sarean daude irakur-
gai, klasikoen gordailuan, bere
lan guztiekin, Bizkaiko Foru
Aldundiaren eta Otxandioko
Udalaren 1999ko bilketari es-
ker. Luis Mitxelenak hari bu-
ruz esanan-
dakoa inte-
resgarria
da, balio po-
etikoa zein
hizkuntza
aldetikoa ai-
tortuz: “Eza-
guna da gu-
re artean
Arrese eta
Beitia, eta ez
du aurkez-
pen beha-
rrik: zenbait bertso behintzat,
gutxi bederen, buruz dakizki-
gu gehienok. Bihotz sutsu ha-
ren garra ez da oraindik ilaun-
du: bizi-bizirik daude txinga-
rrak orrialde hotz hauetan.
Egia esan, poesiarako baino re-
torikarako ixuri gehiago zuen.
Esandakoak ez du beheratzen
ez gutxiesten. Retorika jatorra
du, goitarra, bihotz bero batek
indartua. Eta euskara eder, sen-
do eta ugarian mintzatzen da
beti. Hizkuntzaren aldetik ba-
dugu, beraz, zer ikasi Arrese-
gan, eta beste batetik ere bai.
Bertso horietan dauzkagu bil-
duak garai hartako gogoeta,
kezka, asmo eta burrukak, eus-
kaltzale gartsu batek ikusiak
eta adieraziak”.