B i l b ao
Euskaltzaindia: hizkera
eta gizartea (II)
Aldizkari honen azken aurreko zenbakian genioen Resurreccion Maria Azkue
(1919-1951), Inazio Maria Etxaide (1952-1962), Jose Maria Lojendio (1963-1966)
eta Manuel Lekuona (1967-1970) Euskaltzainburuen etapa bakoitzak
izan zituela bere gabezi, esperantzak. Eta bagenioen, baita, euskararen akademia
Euskal Herriak nozitu zituen aldaketen erdian suertatu zela. Koldo Mitxelenaren
eta beste bidegile askoren garaia zetorren Euskaltzaindiarentzat
1
968a urte klabea izan zen
Euskaltzaindiarentzat eta
bere obra behinenaren-
tzat. Urte horietako udazkene-
an, Arantzazun, erakundearen
Urrezko Ezteiak profitatuz, ba-
tasunaren kongresua ospatu
zen. Bilkura haren fruitu eta
ponentziak argitaratu ziren
1969an, eta eztabaida gogo-
rra, beharrezkoa, historikoa
zabaldu zen euskaltzaleen arte-
an. Eta ez soilik euskaltzaleen
artean.
Baiona, mugarri
Aurretik zetorren mugimen-
dua: José Luis Álvarez En-
parantza ‘Txillardegi’ euskal-
tzain urgazleak dimisioa eman
zuen, akademiara gutuna bida-
lita. Euskara batua bultzatzeko
behar adina ahalegin ez egitea
leporatu zion Euskaltzaindiari.
Ez zioten dimisioa onartu.
1963ko abuztua zen.
1963ko azaroan, batua sor-
tzeko bilera sail bat hasi zuten
Baionan. “Txillardegik bildu
gintuen ia ikasturte batez. Hu-
ra zen gidaria”, azaldu zion
oraintsu Berriako kazetaria den
Garikoitz Goikoetxeari Jean
Louis Davant euskaltzain eme-
rituak. Zortzi lagun elkartu zi-
ren hasierako bilkura haietan:
ETAtik, Txillardegi bera eta
Eneko Irigarai; EAJtik, Telesfo-
ro Monzon eta Jesus Solaun;
Elizatik, Roger Idiart, Piarres
Andizabal eta Jean Hiriart-
Urruti; eta Enbatatik, Davant.
“Txillardegik egin zuen hauta-
keta. Euskal alderdien gain fin-
katu zuen, eta liturgian aritzen
zirenen gain”.
Davanten esanetan, bilera
haietan Txillardegi zen hiz-
kuntzalari aditua. “Gainerako-
ak idazleak ginen”. Bilerak “ha-
lako euskara hibrido batean”
egiten zituzten. Euskalki des-
berdinekoak ziren bileretako
partaideak, baina, Davantek
dioenez, moldatu ziren, ohitu-
ta zeuden eta.
1964ko udan Batzar zabalago
bat egin zuten Baionan bertan,
erabakiak hartzeko batzarra.
Arau zerrenda labur bat onartu
zuten. Lehen zedarria izan zen.
Arantzazu, helmuga
1964ko urrian eman zen Eus-
kaltzaindiaren Osoko bilkuran
Baionako erabakien berri. Or-
duan Euskaltzaindiak batzorde
bat eratu zuen erabaki horiek
balioesteko, lau euskaltzain
izendatuz: Fernando Mendiza-
Koldo Mitxelena ordezkaezina. A. Valverdek eginiko olio-pintura (CC BY-SA 3.0)
bal, Santi Onaindia, Luis Vi-
llasante eta Koldo Mitxelena.
Gerogarrenean argitaratutako
txosten batean aita Luis Villa-
santek zioen: “Eta azkenik, Eus-
kaltzaindiak legezko indarra
eman bear ote die Erabaki hoei
[Baionakoei, alegia]? Hori be-
arbada geigitxo izango litzake.
Oraingo erabaki batzuk, lehe-
nago, Euskaltzaindiak berak ar-
tutako erabakien kontra baitau-
de. Gaiñera, Euskaltzaindiak
erabakitzea aski izaten da ba-
tzuk kontra jarri ditezen. Men-
turaz onena izango da begi
onez ikusten ditugula esatea
“
1963ko azaroan, Baionan,
Txillardegik gidari zela zortzi bat
lagun elkartu ziren batuaren
sorrera mintzatzeko
edo gomendatzea, eta utzi ea
denborakin indarra artzen du-
ten”.
Eta hartu zuten indarra, ho-
rratik, batasunaren alde egin-
dako hasierako pausu duda-
mudatiek.
Eta hor sartzen da, lema-
zain, Koldo Mitxelena: “Ezin-
bestekoa, il-edo-bizikoa, dela
uste dugu euskera batua bata-
sun-bidean jartzea. Haur eta
gazteei euskera irakasten bal-
din bazaie, eta euskeraz iraka-
tsi behar euskera biziko baldin
bada, premiazkoa da guztiei
batera edo bateratsu irakastea.
KMren zinema –eta
“
Euskara batua
eraikitzerakoan,
soziolinguistikaren
ekarpenak gogoan
izan ziren
Nahi eta behar dugun batasun
hori, lehen urratsetan behin-
tzat, euskera idatziarena, izkri-
buzkoarena, da. Eta, euskera
idatziaren barrutian, irakaste-
lanean dugu beharrenik bata-
sun hori, irakurlearen atsegine-
rako egiten den literatura ‘ede-
rrean’ baino areago”. Salaman-
can eskolak ematen hasi zen ga-
rai bertsuan, Euskaltzaindiak ar-
dura handiko mandatua eman
zion Mitxelenari: euskara ida-
tzia batzea. Eztabaida handiko
garaia izan zen hura, batez ere
“H” letraren erabilerak piztu zi-
tuen tirabirak zirela medio. Eus-
kara batua eraikitzerakoan, bere
ikuspegia ez zen hizkuntzalari
huts batena izan, soziolinguisti-
karen ekarpenak ere gogoan
izan baitzituen. Argi ikusi zuen
euskara batua erdialdeko eus-
kalki erabilienen gainean eraiki
behar zela. Era berean, etorkizu-
na nondik joan zitekeen ikusi
zuen eta orduko gazte euskaltza-
leek zuten sentsibilitatearekin
bat egiten jakin zuen.
Batasunaren adreiluak
Lehenengoz eta behin, aditza-
ren bateratzeari ekin zitzaion,
euskararen euskalkien lurralde
guztietatik etorritako jakintsuen
batzorde bat izendatuz eta gero-
ago jardunaldi bi ospatuz, lehe-
nak Bilboko Ribera kaleko antzi-
nako egoitza akademikoan eta
bitarrenak Arantzazun. Azken
hauek 1972ko uztailaren 28 eta
29an ospatu ziren, euskaltzain
urgazle eta osoak hizkuntza lite-
rarioarentzako itu bat izan zen
orotariko aditz-sistema estandar
bati buruzko adostasun batera
iritsi zirela.
Hurrengo kongresua, ge-
rraosteko zortzigarrena, 1978ko
irailean, Bergaran, ospatu zen.
Agian hortik aurrerakoak beste
artikulu bat mereziko luke.
Igor Estankona
11
liburu-kritiketako
diskurtso–
estrategiak
A gurtzane Azpeitiaren Kol-
do Mitxelenaren zinema- eta
liburu-kritiketako diskurtso-estrate-
giak: enuntziatu parentetikoak li-
burua (Iker bildumaren 29.
Zenbakia, 2012. urtea) akade-
miaren beraren eta Mondra-
gon Unibertsitatearen arteko
hitzarmena-
ri esker argi-
taratu zen.
2010ean
aurkeztuta-
ko tesiaren
bertsio uki-
tua eta la-
burtua da.
Elixabete
Perez Gazte-
luren zuzendaritzapean egin-
dako tesi horren helburua da
Koldo Mitxelenak bere diskur-
tsoa modu komunikagarri ba-
tean atontzeko darabiltzan zen-
bait diskurtso-baliabide edo es-
trategia aztertzea: “egitura pa-
rentetikoak”, edota zenbait au-
torek “intziso” edo “tarteki”
izendatu izan dituztenak, hain
zuzen. Agurtzane Azpeitiaren
hitzetan, “esatariak norentza-
koari, edo mezua irakurtzean
buruan zuen irakurle poten-
tzialari, egiten dizkion keinuak
dira enuntziatu parentetikoak,
testutik bertatik mezuaren in-
terpretazioa bideratu eta gida-
tzeko erabiltzen dituenak”.
‘Linguae Vasconum
Primitiae’
E uskaldunen hizkuntzaren
hastapenak ezaguna dugun
lehen euskal liburu inprimatua
da, 1545. urtean argitaratua,
Bernart Etxeparek idatzia.
Etxeparek lehen euskal idazlea
izatearen kontzientzia nabar-
mena zuen, eta horretaz harro
ageri da liburuan, izenburutik
bertatik hasita. Erlijioa, maita-
suna eta emazteen gaineko
olerkiak
biltzen ditu,
baita kartze-
laldiaz ari
direnak ere,
eta euskara-
ri gorazarre
egiten dio-
t e n a k .
2014an Eus-
kaltzaindiak
apailatuta-
ko edizio honetan galizierara,
katalanera, errumanierara, ki-
txuara, arabierara eta txinata-
rrera itzuli zen. Joan Martík eta
Manuel Gonzálezek itzuli zu-
ten katalanera eta galizierara,
errumanierara Delia Mihalea
Cristeak, txinatarrera Fang
Xiaok, kitxuara Hilda Chaluisa
eta Cesar Pilatatxik eta arabie-
rara Joseph eta Shaalan Hares
anaiek. Liburuak 480 orrialde
ditu. Laburbilduz, 14 olerki di-
ra, oso luzeak batzuk.