‫دار و دەوەنی هەرێمی كوردستان و عێراق‬

‫ئامادە كردن و كۆكردنەوەی‬

‫تۆفیق دەروێش مستەفا ئاكرەیی‬

‫بژاردە كردنی‬
‫د‪ .‬سەباح سەلیم ئەلكەواز‬

‫پێداچوونەوەی زانستی‬
‫د‪ .‬ئەردەالن ئەحمەد دزەیی‬

‫وەرگێڕانی بۆ كوردی‬
‫تاریق كارێزی‬

‫‪2009‬‬
 ‫وەزارەتی كشتوكاڵ‬
‫بەرێوەبەرایەتی گشتیی رەزگەری و دارستان و لەوەڕگاكان‬

‫ناوی كتێب‪ :‬دار و دەوەنی هەرێمی كوردستان و عیراق‬

‫زنجیرەی كتێب‪:‬‬
‫ناوی نووسەر‪ :‬تۆفیق دەروێش مستەفا ئاكرەیی‬
‫وەرگێڕانی‪ :‬تاریق كارێزێ‬
‫پیتچنین و نەخشەسازی ناوەڕۆك‪ :‬فرمێسك موئەید‬
‫چاپ‪2009 :‬‬
‫تیراژ‪ 1000 :‬دانە‬
‫چاپخانە‪ :‬وەزارەتی كشتوكاڵ‬
 ‫سوپاس و پێزانین‬

‫بۆ بەڕێز عەبدولعەزیز تەیب وەزیری كشتوكاڵ سەبارەت بە بایەخدانی بە‬

‫كەرتی كشتوكاڵ و پشتیوانی كردنی لە بەچاپ گەیاندنی ئەم كتێبە لەسەر ئەركی‬
‫وەزارەت‪ .‬دكتۆر سەباح سەلیم ئەلكەواز بەڕێوەبەری گشتیی كۆمپانیای رەزگەری‬
‫و دارستان لە وەزارەتی كشتوكاڵ لە حكومەتی عیراقی فیدراڵ‪ ،‬سەبارەت بەو‬
‫ئەركەی لە بژاردە كردنی ئەم كتێبەدا كێشای‪ .‬دكتۆر ئەردەالن ئەحەمەد دزەیی‬
‫مامۆستا لە بەشی بایۆلۆژیا لە كۆلیژی زانست لە زانكۆی سەالحەدین‪ ،‬سەبارەت‬
‫بە ئەركی پێداچوونەوەی زانستی و راست كردنەوەی زاراوەكانی ئەم كتێبە‪.‬‬
‫هەروەها سوپاسی كارمەندانی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی رەزگەری و دارستان‬
‫و لەوەڕگاكان لە وەزارەتی كشتوكاڵ لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەم‪،‬‬
‫سەبارەت بەو هاوكارییەی لە ئامادە كردنی ئەم كتێبەدا پێشكەشیان كردم‪ .‬هەروەها‬
‫سوپاسی كارمەندانی بەڕێوەبەرایەتیی رەزگەری و دارستان و لەوەڕگاكان لە‬
‫هەر یەك لە هەولێر‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬دهۆك و گەرمیانیش دەكەم‪ ،‬لە پای بە دەنگەوە‬
‫هاتنیان بۆ دۆزینەوەی ئەو جۆرە دارانەی لە ناوچەكانیاندا هەیە و وێنە گرتنیان‪.‬‬
‫سوپاسی دكتۆر رەسووڵ حەمەدیش دەكەم بۆ ئەو ئەركەی كە كێشای‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫پێشەكی‬

‫ئامادە كردنی پەرتووكێكی تایبەت لە بواری دارستاندا‪ ،‬بە تایبەتیش بە زمانی كوردی‬
‫پێویستییەكی گرنگ بوو بۆ دەوڵەمەند كردنی كتێبخانەی كوردی و ئاشنا بوونی زیاتری‬
‫خوێنەران‪ ،‬بە تایبەتی ئەو فەرمانبەرانەی لە بواری دارستان و ژینگەدا كار دەكەن‪ .‬ئەم‬
‫هەوڵەی بەڕێز ئامادەكاری ئەم پەرتووكە جێگەی دەست خوشی و ماندوونەبوونی لێ‬
‫كردنە‪ .‬لەبەر ئەوەی لە نزیكەوە ئاگادار بووم چەند ماندوو بوو بە كۆ كردنەوەی زانیاری‬
‫و گرتنی وێنەكان لە الیەن خۆیەوە لە كاتی سەردانەكانی بۆ پرۆژە و نەمامگەكان‪ ،‬هەمیشە‬
‫ئامادەیی هەبوو بۆ گرتنی وێنەی درەختێك كە پێوست بێت بۆ پەرتووكەكەی بگاتە ئەو پەڕی‬
‫سنوورەكان‪ ،‬وەك لە وێنەكاندا دەبێندرێت‪ .‬ئەوەش لە ئەنجامی دڵسۆزی و خۆشەویستی‬
‫و پەرۆشیی بوو بۆ پسپۆرییەكی و هەوڵێكی بەرپرسانەیە بۆ پڕ كردنەوەی كەلێنێك لە نێو‬
‫كتێبخانی كوردی لە بواری زانستەكاندا‪ .‬بە تایبەت بۆ ئەو نەوە نوێیەی ئێستا لە كۆلێج و‬
‫پەیمانگاكان دەردەچن و بە شێوەیەكی گشتی زانینی زمانی عەرەبییان لە ئاستی پێویستدا‬
‫نییە‪ .‬جگە لەوەی دارستان فاكتەرێكی سەرەكی و هاوبەشە لە نێو هەر سێ توخمی پێكهاتەی‬
‫ژینگە (خاك‪،‬ئاو‪،‬هەوا)وە‪ ،‬پەیوەندییەكی ئۆرگانیی هەیە و هۆكارێكی سەرەكی و گرنگە بۆ‬
‫پاراستنی هەر سێ پێكهاتەكە‪ ،‬كە لە سەر هەموو تاكێكی كورد پێوستە زانیاریی گشتی‬
‫هەبێت دەربارەی دارستانەكان‪ .‬لەبەر ئەوەی لە مێژەوە پەیوەندییەكی بەهێز و پتەوی‬
‫هەبووە لە نێوان شوناسی گەلەكەمان و دارستاندا لە زۆر رووەوە‪.‬‬
‫لە ئەدەبیات و كەلتوورماندا بە شێوەیەكی دیار و بەرچاو رەنگی داوەتەوە‪ ،‬تەنانەت لەو‬
‫پەرتووكانەی لە الیەن گەڕیدەی بیانی و رۆژهەالتناسەكانەوە نووسراوە‪ ،‬كە سەردانی‬
‫كوردستانیان كردووە‪ ،‬هەمیشە باسی دارستانەكانی كوردستانیان كردووە لە بابەتەكانیاندا‬
‫بئاماژە دان لە ڕووی ئابووری و كەلتووری و كۆمەالیەتی و تەنانەت رامیاریشەوە‪.‬‬
‫هەموومان ئەو دەستەواژەیە لە گوێماندا دەزرنگێتەوە و ماوەیەكیش پێش ئێستا چەند‬
‫بارەمان دەكردەوە كە دەڵێت (تەنها دۆستی گەلەگەمان چیاكانمان بوون)‪ .‬لە راستیدا مەبەست‬
‫چیاكان بە دارستانەكانەوە‪ .‬كە هەمیشە و بە تایبەتی لە دەیەكانی نیوەی دووهەمی سەدەی‬
‫رابردوودا گەورەترین هۆكاری مانەوەمان و بەرگری كردنی گەلەكەمان و شۆڕشەكانی بوو‬
‫لە شەڕی نابەرامبەر لەگەڵ حكوومەت و رژێمە یەك لە دوای یەكەكانی عێراقدا‪ .‬هەمیشە‬
‫چۆن رۆڵەكانی گەلەكەمان رووبەڕووی جینۆساید و ئەنفال و كیمیاباران بووەتەوە ژینگە و‬
‫دارستانەكانیشان بە هەمان شێوە ڕووبەرووی سووتاندن و فەوتان و بڕین بووەتەوە‪ ،‬لەبەر‬
‫ئەوەی دوژمنەكانیان باشیان زانیوە دارستانەكان فاكتەری سەرەكیی مقاوەمەت وبەرگری‬
‫كردنی پێشمەرگە بوون هەر بۆیە لە ئەدەبیاتماندا هەمیشە لێكچواندن كراوە لە نێوان (كورد‬
‫و داربەڕوو)دا لە رووی بەرگری كردنەوە‪ .‬هەموومان وێنە تراژیدیاكانی كۆڕەوەكەی ساڵی‬

‫‪4‬‬
‫(‪)1991‬ی گەلەكەمان لە بەرچاوە و لە یادە‪ ،‬كە چۆن داری دارستانەكان تەنها شوێنی خۆ‬
‫داڵدەدان و تەنها هۆكاری خۆگەرم كردنەوەمان بوو بۆ خۆپاراستن لەو ساڵە پڕ لە سەرما‬
‫و سۆڵە و پڕ باراناوییەدا‪ .‬هەروەها دوێنێی نەوەكانی سەدەی رابردوومان لە یادە كە لە‬
‫گەمارۆی ئابووری و سووتەمەنیدا بۆ سەر كوردستان‪ ،‬چۆن داری دارستانەكان فریادڕەسی‬
‫گەلەكەمان بە گشتی و گوندنیشینەكان و هەژاران بە تایبەتی بووە‪ .‬رەنگە كەم گەل و‬
‫نەتەوە هەبن لە مێژوودا هێندەی گەلی كورد دارستانەكان پاڵپشت و رەمزی بەرگری كردن‬
‫و هۆكاری مانەوەیان بوو بێت‪ .‬بۆیە جێگەی خۆیەتی داوا بكەین ( درەخت ) بە سونبووڵی‬
‫مانەوە و بەرگری كردنی گەلەكەمان دابندرێت‪ .‬ئەم پەرتووكە ببێتە دەروازەیەك بۆ زۆر لە‬
‫پسپۆران و شارەزایانی ژینگە‪ ،‬خامەی خۆیان بخەنە كار و ئەم بوارە دەوڵەمەندتر بكەن بە‬
‫نووسین و توێژینەوەكانیان‪ .‬لەبەر ئەوەی سەد مەخابن تا ئێستا نەمانتوانیوە هەق بدەین‬
‫بە دارستانەكان و لە هەمان كاتدا نەمانتوانیوە لە رووی ئابووری وژینگە و گەشت و‬
‫گوزارییەوە وەك پێویست سوودیان لێ ببیهندرێت ‪.‬‬

‫حسێن حەمە كەریم‬

‫بەڕێوەبەری گشتی رەزگەری و دارستان و لەوەڕگاكان‬ ‫ ‬

‫‪5‬‬
 ‫ناوچەكانی دارستانی سروشتی لە عیراقدا‬
‫‪Natural Forest Zone in Iraq‬‬

‫یەكەم‪:‬‬
‫ناوچەی دارستانی ئەحراش ‪Riverain Forest of the Plain (Ahrash( :‬‬
‫بریتییە لە دارستانی دەم رووبار و كەرتاوەكان‪ ،‬كە دار و دەوەنی هەردوو ناوچەی‬
‫ناوەڕاست و باشووری عیراق دەگرێتەوە‪ .‬دار و دەوەنی وەك‪ :‬گەز‪ ،‬بی و سپیندار بە‬
‫زۆری لەو ناوچانەدا دەڕوێن‪ ،‬دارستانی هەردوو ناوچەكەش ‪ 80‬هەزار دۆنم (‪200‬كیلۆمەتر‬
‫دووجا) زەویی داگیر كردووە‪.‬‬

‫دووەم‪ :‬ناوچەی دارستانی چیایی‪Mountain forest :‬‬

‫ئەم جۆرە دارستانە تەنیا لە هەرێمی كوردستان (باكوور و باكووری رۆژهەاڵتی عیراق)دا هەیە‪ .‬لە‬
‫چوارچێوەی هێڵی پانی (‪ )35.05-37.25‬پلە باكوور و‪ ،‬هێڵی درێژی‬
‫(‪ )46.20-42.2‬پلە رۆژهەاڵت‪ .‬رووبەری دارستانی چیایی بە ‪ 5‬ملیۆن ‪ 383‬هەزار دۆنم‬
‫(‪ 13457‬كیلۆمەتر دووجا) مەزندە دەكرێت‪ .‬دابەشیش دەبێتە سەر‪:‬‬

‫ا – دارستانی بەڕوو‪Oak Forest :‬‬

‫نزیكەی‪%85‬ی دارستانی كوردستان دەگرێتەوە و دابەش دەبێتە سەر‪:‬‬

‫‪ -1‬دارستانی بەڕووی ناوچەی نزم‪Lowest sub_zone Oak Forest:‬‬
‫ئەم ناوچەیە بارانی كەمە‪ ،‬گرنگترین ئەو جۆرە دار بەڕووانەی لەم ناوچەیەدا بەرچاو دەكەون‪:‬‬
‫بەڕووی ئاسایی ‪ ،Quercus aegilops‬قەزوان ‪،Pistacia khinjuk‬‬
‫گێوژ‪ ،Crataegus azarolus‬ئنجا سماق ‪Rhus coriaria‬‬

‫‪ -2‬دارستانی بەڕووی ناوچەی ناوەڕاست‪Medium sub zone of the Oak Forest :‬‬
‫ئەم جۆرە دارستانە رووبەرێكی فراوانی داپۆشیوە‪ ،‬كە بەرزییەكەی لە نێوانی ‪ 1400-700‬مەتر لە‬
‫ئاستی دەریایە‪.‬‬
‫گرنگترین جۆرە داری ئەم ناوچەیە‪:‬‬
‫بەڕووی مازوو ‪ ،Quercus infectoria‬بەڕووی ئاسایی ‪ ،Quercus aegilops‬ئنجا هەڤرست‪.‬‬
‫‪Juniperus oxycedrus‬‬

‫‪6‬‬
 ‫‪ -3‬دارستانی بەڕووی ناوچەی بەرز‪Highest sub zone Oak Forest :‬‬
‫دارستانی ئەم ناوچەیە گەلێ چڕە‪ ،‬دارەكانیشی زۆر چاكن و ناوچەكەش لە نێوانی ‪1400-‬‬
‫‪ 1800‬مەتر لە ئاستی دەریاوە بەرزە‪ .‬ئەم جۆرە دارستانە لە چیای گارە لە پارێزگای‬
‫دهۆك‪ ،‬قۆپی قەرەداغ لە پارێزگای سلێمانی و‪ ،‬چۆمان لە پارێزگای هەولێردا هەیە ‪.‬‬
‫گرنگترترین جۆرە داری ئەم ناوچەیە‪ :‬بەڕووی لوبنان‪ ،‬بەڕووی مازوو‪ ،‬بەڕووی ئاسایی‪،‬‬
‫كەوەت و قەزوان و چەندین جۆری دی‪ ،‬كە لە ناوچەی بەرزدا دەڕوێن‪.‬‬

‫ب‪ -‬دارستانی شیوی نێو چیا‪Riverain mountain forest :‬‬

‫گەلێ جۆرە دار و دەوەنی نێو دۆڵ و شیوی چیاكان دەگرێتەوە‪ ،‬وەك‪ :‬چنار‪ ،‬سپیندار‪ ،‬بی‪،‬‬
‫گوێز‪ ،‬تاوك و بناوی و گەلێ جۆرە دار و درەختی دیكە‪ ،‬كە حەز بە ئاو دەكەن‪.‬‬

‫سێیەم ‪:‬‬
‫دارستانی سنەوبەر(كاژ)‪Pine Forest :‬‬
‫ئەم جۆرە دارستانە دوو توخمە‪ ،‬توخمی كاژ‪ ،‬توخمی (هەڤرست)(عەرعەر)‪ ،‬كە لە هەردوو‬
‫ناوچەی ئەترووش و زاویتەی سەر بە پارێزگای دهۆكدا هەن‪ .‬ئەم جۆرە دارستانە ناوچەكەی‬
‫‪ 1100-900‬مەتری لە ئاستی دەریاوە بەرزە‪.‬‬
‫هەندێ ناوچەی چیاییش هەن كە زیاتر لە ‪ 1800‬مەتر لە ئاستی دەریاوە بەرزن‪ ،‬لە‬
‫سەرووی ناوچەی بەڕوو پێی دەگوترێت ‪ .Timber_line‬هیچ درەختی بەڕووی لێ نییە‪.‬‬
‫هەڵبەت بەفری زۆر و بەستەڵەك و شاخ‪ ،‬ئەو فاكتەرانەن كە رێ لە هەبوونی دار لە بەرزایی‬
‫چیاكاندا دەگرن‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫بەفر و بەستەڵەك هۆی نەبوونی دارستانە لە ناوچەی گەلێ بەرزدا _ چیای سەكران لە چۆمان‪ /‬هەولێر‬

‫دارستانی كەناری رووبار لە ناوچەی شیوی نێو چیادا _ ناوچەی بارزان ‪ /‬هەولێر‬

‫‪8‬‬
 ‫دارستانی شیوی نێو چیا لە ناوچەی تەوێڵە‪ /‬سلێمانی‬

‫پیرە دار گوێزێك لە دۆڵێكی ناوچەی پیران – مێرگە سوور‪ /‬هەولێر‬

‫‪9‬‬
‫چەند پیرە دار چنارێك لە ناوچەی چەمانكێ ‪ /‬دهۆك‬ ‫دارستانی چڕ لە ناوچەی قۆپی قەرەداغ ‪ /‬سلێمانی‬

‫دیمەنێكی دارستانی سروشتی لە ناوچەی بارزان‬ ‫پیرە دار بەڕوویەك لە شاری ئاكرێ‬

‫‪10‬‬
 ‫درەختی دارستان لە عیراق‬
‫‪Forest trees of Iraq‬‬
‫لێرەدا هەوڵ دەدەین وەسفی خێزان و توخم و جۆری ئەو دار و دەوەن و درەختە داریانە‬
‫بكەین و لێیان بكۆڵینەوە‪ ،‬بە تایبەتی ئەوانەی چ لە هەرێمی كوردستان یان لە تێكڕای عیراقدا‬
‫دێنە بەرهەم یان هاوردە دەكرێن و‪ ،‬دارستانی سروشتی پێك دەهێنن‪ ،‬یان بۆ بنیاتنانی‬
‫دارستانی دەسكرد بەكار دەهێندرێن‪.‬‬

‫ئەم لێكۆڵینەوەیە دوو كۆمەڵە دار و دەوەن دەگرێتەوە‪:‬‬

‫‪Gymnosperms Groups‬‬ ‫‪-1‬كۆمەڵەی قووچەكی تۆو لە دەر‪:‬‬
‫‪ -2‬كۆمەڵەی گەاڵ پان و تۆو داپۆشراو‪Angiosperms groups :‬‬

‫كۆمەڵەی قووچەكی‪Gymnosperms groups :‬‬

‫ئەم كۆمەڵەیە دابەش دەبێتە سەر دوو خێزانی سەرەكی‪:‬‬
‫‪ -1‬خێزانی كاژ ‪Pinaceae‬‬
‫‪ -2‬خێزانی سەروو ‪Cupressaceae‬‬

‫‪-1‬خێزانی كاژ ‪Pinaceae‬‬

‫بە گەورەترین خێزان لە نێو پلەی قووچەكییاندا دادەندرێت‪ )9( ،‬توخم و نزیكەی (‪)120‬‬
‫جۆر دەگرێتەوە‪ .‬لە سەرانسەری جیهاندا باڵوە‪ ،‬بەاڵم بە چڕی لە بەشی باكووری گۆی‬
‫زەویدا هەیە‪ .‬هەر لە دارستانی هێڵی یەكسانییەوە دەست پێ دەكات تا دەگاتە ئەو دیوی‬
‫بازنەی جەمسەری باكوور‪ ،‬كە سنووری الی باكوور‪،‬شوێنی گەشە كردن و هەبوونی ئەم‬
‫خێزانە دارەیە‪ .‬هەمەجۆر داری ئەم خێزانە بە درێژایی هێڵی گەشە كردنی داری گەاڵ دەرزی‪،‬‬
‫هەر لە ئەمریكای باكوور و ئەوروپا و ئاسیاوە دەست پێ دەكەن و‪ ،‬لە ناوچەی پێدەشت و‬
‫چیادا‪ ،‬چەم و دارستان دروست دەكەن‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫خەسڵەتی رووەكیانە‪:‬‬
‫بەشی هەرە زۆری ئەم خێزانە بریتین لە دار‪ ،‬بە دەگمەن هەیە دەوەن بێت‪ .‬گەاڵ دەرزی و‬
‫هەمیشە سەوزن‪ ،‬گەاڵكانیان تاك تاكن یان چین چین‪ .‬لقەكانیان بەرامبەر بە یەك ئەم دیو‬
‫و ئەو دیون‪ ،‬بە دەگمەن تاك و جووت ئاڵوگۆڕ دەبن‪ .‬داری ئەم خێزانە تەنیا یەك قەدیان‬
‫هەیە‪ .‬گوڵیان یەك رەگەزە و رووەكەكەش یەك ماڵە‪.‬‬
‫داری ئەم خێزانە دوو جۆرە قووچەكیان هەیە‪:‬‬
‫یەكەم‪ :‬قووچەكی دەرپۆقیو‪ ،‬كە لە گوڵی نێرینە دروست دەبێت‪ ،‬لە شێوەی قووچەكی‬
‫بچووكیش وایە‪.‬‬

‫دووەم ‪:‬‬
‫قووچەكی كەربەلی‪ :‬لە گوڵی مێیینە دروست دەبێت‪ ،‬لە ژمارەیەكی زۆر لە پوولەكی‬
‫هەمیشەیی پێك دێت ‪.‬‬
‫قووچەكی دارینە‪ :‬هەر بە داخراوی و پتەوی دەمێنێتەوە تا تۆوەكەی پێدەگات‪ ،‬تۆوەكەشی‬
‫باڵدارە‪ ،‬رووەكەكانی ئەم خێزانە ماددەی راتنجی (هێلم)یان تێدایە‪.‬‬

‫كاژ ‪Pinus‬‬
‫ئەم توخمە گرنگترین و گەورەترین توخمی قووچەكیە‪ ،‬كە پتر لە ‪ 90‬جۆر دەگرێتە خۆی‪،‬‬
‫هەر هەمووشیان لە نیوەی باكووری گۆی زەویدا دەژین‪.‬‬
‫كاژی دووپەلكە‪ ،‬تەنیا جۆرێكە كە لە كوردستان و عیراقدا هەیە‪.‬‬

‫كاژی زاویتە ‪Pinus brutia ten‬‬

‫ئەم جۆرە كاژە بە شێوەیەكی سروشتی لە هەردوو ناوچەی ئەترووش و زاویتە لە پارێزگای‬
‫دهۆكدا هەیە‪ .‬بە جوانترین دارستانی سروشتیی كوردستان دادەندرێت‪ ،‬سەرباری بایەخی‬
‫زانستییانەی‪ .‬لە عیراقدا بە تەنیا جۆرە دارستانێك دادەندرێت‪ ،‬كە تۆوی دارەكەی رووتە‬
‫‪ . Gymnospermae‬كاژی زاویتە دارێكی گەورەیە و بەرزییەكەی دەگاتە ‪ 35‬مەتر و‬
‫قەدێكی راستی هەیە‪ .‬دەتوانێ بەرگەی پلەی گەرمای نزم و سەهۆڵبەندان بگرێت‪ ،‬هەروەها‬
‫بەرامبەر بە پلەی گەرما و وشكاییش خۆڕاگرە‪ .‬لەو جۆرانەیە كە حەز بە رووناكی دەكات و‬
‫لە خاكی تەنك و كەم گڵیشدا دەڕوێت‪ .‬لە بەرزیی جۆربەجۆر (سفر _‪ )1600‬مەتر بەرزتر‬
‫لە ئاستی دەریادا گەشە دەكات‪ .‬بە گشتی لە دەوروبەری دەریای سپیی ناوەڕاست و‪ ،‬بە‬
‫تایبەتی لە فەرەنسا‪ ،‬ئیتالیا‪ ،‬یۆنان‪ ،‬توركیا و لوبناندا باڵوە‪ .‬باوەڕ وایە كە كاژی زاویتە درێژ‬

‫‪12‬‬
‫بوونەوەیەكی تەریبە بۆ گەشە كردنی ئەم جۆرە دارە‪ ،‬كە لە ئەنادۆڵی توركیا و كەناری‬
‫دەریای سپیی ناوەڕاستەوە دەست پێ دەكات تا دەگاتە شوێنی باڵو بوونەوەی لە هەرێمی‬
‫كوردستاندا‪ .‬هەندێ لە زانایانیش الیان وایە‪ ،‬كە جۆرێكە لە كاژی حەلەبی‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫لە شێوەی دەرزی و هەمیشە سەوزە‪ ،‬رەنگی سەوزێكی تاریكە و قەراغەكانیشی ددانەی‬
‫بەرچاوە‪ .‬درێژییەكەی (‪ )16-12‬سم و پانیشی (‪ )1.3 - 1‬ملم‪ .‬گەاڵكەی تا سێ ساڵ‬
‫دەمێنێتەوە‪ .‬كاژ یەك ماڵە‪ ،‬قووچەكی نێرینەی بچووكە و رەنگی زەردە‪ ،‬قووچەكی مێیینەشی‬
‫بە زۆری لە شێوەی هێلكەییە‪ ،‬رەنگە زۆر جار بە تەواوی بە چڵ و لقەكانەوە نووسا بێت‪،‬‬
‫واتە ملی نییە یان ملۆكەیەكی هەیە‪ .‬بە دەوری هەر گرێیەكدا یەك یان چەند قووچەكێك‬
‫هەیە‪ .‬قووچەكەكانی بەرەو ژوور دەڕوێن یان بە شێوەیەكی ستوونی لە سەر چڵ و لقدان‪.‬‬
‫قووچەك لە سەرەتای سێیەمین ساڵدا دوای دروست بوون‪ ،‬ئەوجا پێدەگات‪ .‬لە گۆڕانی‬
‫رەنگەكەیدا دەكرێ هەست بە پێگەیشتنی بكرێت‪ .‬واتە لە سەوزەوە زەرد هەڵدەگەڕێت‪،‬‬
‫پاشان دەبێتە قاوەیی‪ ،‬ئەم رەنگەی دوایی نیشانەی پێگەیشتنە‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫تۆوەكەی باڵدارە‪ ،‬كیلۆگرامێك تۆو لە نێوانی (‪ )24-15‬هەزار دانە تۆوی تێدایە‪ .‬دەكرێ‬
‫تۆوەكەی بۆ چەندین ساڵ لە شوێنێكی سارددا هەڵبگیرێت‪ .‬رێژەی شین بوونی ( ‪)%80-75‬‬
‫یە‪ .‬دارەكە دوای چوار ساڵ تۆو دەدات‪ ،‬تۆوەكەشی لە مانگی ئەیلوولدا كۆ دەكرێتەوە‪.‬‬

‫زیاد بوونی‪:‬‬
‫تەنیا بە تۆو زیاد دەكات‪ .‬كاژ بۆ سەر لەنوێ رواندن و بنیاتنانەوەی دارستانی سروشتی و‬
‫دەسكرد‪ ،‬بەكار دێت‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫داری كاژ هێلم(سەمغ)ی تێدایە‪ .‬داری بەهارە و داری هاوینەی لە یەكدی جودان‪ ،‬لە كەرتی ئاسۆییدا‬
‫بازنەكانی سااڵنەی روونن‪ .‬بۆ بەرهەم هێنانی دار و ماددەی جۆربەجۆری كیمیاوی‪،‬‬
‫بەهایەكی بازرگانیی هەیە‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫‪Pinus halepensis mill‬‬ ‫كاژی حەلەب‬
‫دارێكە رەنگە بەرزییەكەی بگاتە (‪ )25-20‬م‪ .‬قەدەكەی بە زۆری ناڕێكە‪ .‬گۆپكەكانی شێوە‬
‫هێلكەیی و رەنگ قاوەیین‪ .‬ئەم جۆرە كاژە لە هەندێ ناوچەی دەریا سپیی ناوەڕاستدا هەیە‪.‬‬
‫لە سووریا‪ ،‬لوبنان‪ ،‬ئوردن‪ ،‬توركیا‪ ،‬قوبرس‪ ،‬یۆنان‪ ،‬ئیسپانیا و‪ ،‬باكووری ئەفریقادا باڵوە‪.‬‬
‫هێندراوەتە نێو عیراقیشەوە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫جووتە گەاڵیەك لە نێو یەك كاالندا دەبن‪ .‬هەر گەاڵیەكیش (‪ )20-10‬سم درێژە و (‪ )1‬ملمیش‬
‫پانە‪ .‬رەنگەكەی سەوزێكی كاڵە و لە دەست لێداندا نەرمە‪ ،‬ماوەی دوو ساڵ دەمێنێتەوە‪.‬‬
‫گەاڵكان لە كۆتایی لق و چڵدا لە شێوەی پەپوولە گرد دەبنەوە‪ .‬شێوەیەكی ناچڕ دەداتە تاج‬
‫و كەم سێبەری دەكات‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫گوڵی نێرینەی رەنگی زەردە و خاڵ خاڵی سووری تێدایە‪ .‬گوڵی مێیینەشی سەوزێكی مەیلەو‬
‫مۆرە‪ .‬قووچەكی بەرەكەی ملێكی درێژ و بەرەو خواری هەیە‪ ،‬قووچەكی شێوە الكێشەیە‪.‬‬
‫قووچەكەكانی یان تاك یان جووت دەبن‪ .‬قووچەكی كاژی حەلەبی لە پاییز یان لە زستاندا‬
‫پێدەگات‪ .‬كاتی پێگەیشتنی بە گوێرەی جیاوازیی شوێنی جوگرافی‪ ،‬دەگۆڕێت‪ .‬كاژی حەلەبی‬
‫بە چڕی قووچەك دەگرێت‪.‬‬

‫تۆوەكەی ‪:‬‬
‫هەر كیلۆگرامێك كاژی حەلەبی لە نێوانی (‪ )68-48‬هەزار دانە تۆوی تێدایە‪ .‬رێژەی روانی‬
‫‪%80‬یە‪ ،‬دەكرێ تا دوو ساڵیش دابكرێت‪ .‬تۆوەكەی باڵێكی درێژ و رەنگ تاریكی هەیە‪.‬‬
‫لە ساڵی دەیەمەوە بەر دەدات‪ ،‬بەاڵم تۆوەكەی پێناگات تا دارەكە نەگاتە تەمەنی دوازدە‬
‫ساڵی‪.‬‬

‫زیاد بوون‪:‬‬
‫هەر بە توخم واتە بە تۆو زیاد دەكات ‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫بۆ دروست كردنی هەویری سلیلۆز بۆ بەرهەم هێانی كاغەز بەكار دێت‪ ،‬هەروەها بەهایەكی‬
‫بازرگانیشی هەیە‪.‬‬

‫‪14‬‬
 ‫كاژی بەردار‪Pinus pinea L. :‬‬
‫دارێكی گەورەیە بەرزییەكەی دەگاتە (‪ )20‬مەتر‪ .‬تاجەكەی چڕ و تەختە و لە شێوەی‬
‫سەیوانە‪ .‬چڵەكانی بەرەو ژوور هەڵدەكشێن‪ .‬كاژی بەردار جۆرە دارێكی باكووری دەریای‬
‫سپیی ناوەڕاستە‪ .‬لە ئیسپانیا و ئیتالیادا هەیە‪ ،‬لەم دوو واڵتە بە فراوانی هەیە و رووبەری‬
‫زۆر فراوان لە خاكی ئەو دوو واڵتە بە دارستانی ئەم جۆرە كاژە داپۆشراوە‪ .‬هەروەها ئەم‬
‫جۆرە كاژە لە ئێران‪ ،‬پورتوگال‪ ،‬یۆنان‪ ،‬توركیا‪ ،‬سووریا و ژاپۆنیشدا هەیە‪ .‬لە لوبنانیشدا بە‬
‫زۆری هەیە‪ .‬لە هەندێ دارستانی دەسكردی كوردستان و پارێزگای نەینەواشدا هەیە‪.‬‬
‫ئومێد دەكەین لە نەمامگە و دارستانەكاندا زۆر بكرێت‪ ،‬بە تایبەتی كە كوردستان و هەندێ‬
‫ناوچەی عیراق‪ ،‬ژینگەیەكی گونجاون بۆ گەشە كردنی ئەو دارە‪ .‬پێویستی بە گەرمی و‬
‫تیشكی خۆر هەیە‪ ،‬لە خاكی تەنك و قوولیشدا دەڕوێ‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫گەاڵی ئەم دارە لە شێوەی دەرزییە‪ ،‬رەنگێكی كاڵە كەسك و بریقەداری هەیە‪ ،‬قەراغەكانی‬
‫تیژن‪ .‬درێژیی گەاڵكانی (‪ )10-8‬سم و پانییەكەشیان (‪ )25-15‬ملمە‪ .‬چڵی تازەی‬
‫خۆڵەمێشییەكی مەیلەو كەسكە‪ ،‬پاشان بەرەو زەردێكی مەیلەو ئەسمەر دەگۆڕێت‪.‬‬

‫گۆپكەكەی‪:‬‬
‫شێوەكەی لوولەكە‪ ،‬ماددەی راتنجی واتە هێلمی تێدایە‪.‬‬
‫گوڵی نێرینەی شێوە قووچەكە‪ ،‬بە پوولەكی رەنگ زەرد داپۆشراوە‪ .‬گوڵی مێیینە قووچەكی‬
‫رەنگ سەوزێكی پاتە‪ .‬تاك تاكە یان گرد و كۆن‪ ،‬ملێكی باریكیشی هەیە‪ .‬دوای ساڵی سێیەم‬
‫قووچەكەكان پێدەگەن‪ .‬شێوەیان هێلكەییە یان نیمچە خڕن‪ .‬لە چەندین پوولەك پێك هاتووە‬
‫و هەر پوولەكێك یەك دانە تۆوی تێدایە‪ .‬قووچەكەكان بە دەست لێ دەكرێنەوە یان لە سەر‬
‫زەوی كۆ دەكرێنەوە‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫تۆوی ئەم دارە باڵێكی بچووكی هەیە‪ .‬توێكڵێكی ئەستوور كە بە توێكڵی فستق دەچێت‪،‬‬
‫دەورەی تۆوەكە دەدات‪ .‬هەر كیلۆگرامێكی تۆو نزیكەی (‪ )1330‬دانە تۆوی تێدایە‪ .‬تۆوەكەی‬
‫تا دوو ساڵ لە بارودۆخی داكردنی ئاساییدا خۆی رادەگرێت‪.‬‬
‫بۆ دەرهێنانی تۆوەكەی‪ ،‬قووچەكەكانی دەدرێنە بەر تیشكی هەتاو‪.‬‬

‫شێوەی زیاد بوون‪:‬‬

‫بە تۆو زیاد دەكات‪ ،‬توێكڵی رەقی بەر لە چاندن پێویستی بە تەڕ كردن هەیە‪ .‬چاندنی ئەم‬
‫دارە زیاتر بۆ ئەوەیە تا تۆوەكەی بۆ خواردن بەكار بێت‪ ،‬نەك لەبەر سوودی دارەكەی‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫قووچەكی پێگەییو (كاژی حەلەب)‬ ‫قووچەكی بەر (كاژی زاویتە)‬

‫قووچەك ملی هەیە (كاژی حەلەب)‬ ‫قووچەكی نێرینە (كاژی زاویتە)‬

‫تۆوی (كاژی زاویتە)‬

‫‪16‬‬
 ‫كاژی بەردار لە ناوچەی حوجران _ هەولێر‬ ‫دار كاژی حەلەب ‪ /‬دهۆك‬

‫كاژی بەردار لە نەمامگەی سەرچنار _ سلێمانی‬ ‫دار كاژێكی زاویتە‬

‫دار كاژی حەلەبی ‪ /‬دهۆك‬ ‫دارستانی كاژی زاویتە لە پارێزگای دهۆك‬

‫‪17‬‬
 ‫ئرز ‪Cedrus (Trew) Link :‬‬
‫وا باوە كە ئرز لە ناوچەی بەرزی چیاییدا دەڕوێ‪ .‬ئەم توخمە چوار جۆری هەیە كە‬
‫لە حەوزی دەریای سپیی ناوەڕاستدا هەن‪ .‬ئەو جۆرەی هێندراوەتە كوردستانەوە‪ ،‬ئرزی‬
‫لوبنانە‪.‬‬

‫ئرزی لوبنان‪Cedrus libani A.Richard :‬‬

‫دارێكی گەورە و هەمیشە سەوزە‪ .‬بەرزییەكەی دەگاتە (‪ )40-25‬مەتر‪ .‬توێكڵەكەی‬
‫خۆڵەمێشییەكی رەنگ تاریكە‪ .‬لقەكانی بە زۆری ئاسۆیین‪ .‬چڵەكانی رەنگیان خۆڵەمێشییە ‪.‬‬
‫گۆپكەكانی تورت و خۆڵەمێشییەكی مەیلەو مۆرن‪ .‬رەگی بەهێزە و بە قووالیی زەویدا دەچێت‬
‫و زۆر بە چاكی دارەكە بە زەوییەوەوە قایم دەكات‪ ،‬ئەم جۆرە دارە لە چیاكانی لوبنان و‬
‫سووریا و چیای تۆرۆس لە باكووری كوردستان و توركیادا دەژی‪ .‬ناوچەی ساردی چیا و‬
‫كەشی سارد و شێداری پێ خۆش‪ .‬لە هەموو جۆرە خاكێكدا‪ ،‬تەنانەت لە خاكی لمیشدا دەژی‪،‬‬
‫تەنیا لە خاكی شۆرەكاتدا ناژی‪ .‬هێندراوەتە كوردستانی عێراقەوە و لە حاجی ئۆمەران لە‬
‫پارێزگای هەولێردا چێندراوە‪ .‬ئێستا لەو شوێنەدا دارستانێكی باشی دەسكرد پێك دەهێنێت‪.‬‬
‫بە هەمان شێوە لە ئامێدیی سەر بە پارێزگای دهۆك و نەمامگەی سەرچنار لە پارێزگای‬
‫سلێمانیشدا چێندراوە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫لە شێوەی دەرزییە و بە گرد و كۆیی وەك گورزەیەك لە كۆتایی چڵەكاندایە‪ .‬گەاڵكان كورتن‬
‫و درێژییان ( ‪ )30-10‬ملم و پانییان لە (‪ )7-4‬ملم دەبێت‪ .‬رەنگیشی سەوزێكی كاڵە و لە‬
‫هەندێ جۆردا زیوینە‪.‬‬
‫گەاڵی نێرینەی سەوزێكی زەردباوە‪ .‬گوڵی مێیینە یان قووچەكی‪ ،‬لە سەرەتادا رەنگێكی‬
‫ئەرخەوانیی مەیلەو مۆری هەیە‪ ،‬پاشان بەر لەوەی پێ بگات‪ ،‬رەنگی دەگۆڕێ بە خۆڵەمێشییەكی‬
‫مەیلەو سەوز‪.‬‬
‫قووچەكی ئرز لە پاش دوو ساڵ پێدەگات‪ .‬ماوەی نێوانی تشرینی دووەم و كانوونی یەكەم‪،‬‬
‫رەنگی قووچەك دەبێتە قاوەیی‪ ،‬ئەو ماوەیەش باشترین كاتە بۆ كۆ كردنەوەی‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫باڵدارە و هەر كیلۆگرامێك تۆو (‪ )13700‬دەنكە تۆوی تێدایە‪ .‬بۆ دەركردنی تۆوەكە‪،‬‬
‫قووچەك دەدرێتە بەر تیشكی هەتاو‪ ،‬دوای جیا بوونەوەی تۆو لە توێكڵی قووچەك‪ ،‬تۆوەكە‬
‫كۆ دەكرێتەوە‪ .‬ئەم كارە لە دار ئرزەكانی حاجی ئۆمەراندا دەكرێ‪ ،‬بۆ ئەوەی دواتر تۆوەكە‬
‫بە سەر نەمامگەكانی دارستاندا دابەش بكرێت‪ ،‬بە مەبەستی زیاد كردنی ئەم جۆرە دارە‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫ئرزی لوبنان لە ئامێدی _ دهۆك‬ ‫دار ئرزی لوبنان لە حاجی ئۆمەران _ هەولێر‬

‫قووچەكی ئرز‬ ‫دارستانێكی دەستكرد ئرزی لوبنان لە حاجی ئۆمەران‬

‫‪19‬‬
 ‫زیاد كردنی‪:‬‬

‫ئەم دارە بە تۆو زیاد دەكرێت‪.‬‬

‫تۆوی باڵدار(كاژی حەلەب)‬ ‫تۆوی باڵدار(ئرزی لوبنان)‬

‫تۆوی كاژی بەردار‬ ‫قووچەكی كاژی بەردار‬

‫‪20‬‬
 ‫خێزانی سەروو‪Cupressaceae :‬‬
‫دار و دەوەنێكە گەاڵكەی هەمیشەیی و بەرامبەرە‪ ،‬زۆربچووكە و رووەكێكی پوولەكەدارە‪،‬‬
‫هەندێ جۆری یەك ماڵە و هەندێكیشی جووت ماڵە‪ .‬قووچەكی نێرینەی بچووكە و لە كۆتایی‬
‫چڵدا دەبێت‪ .‬قووچەكی مێیینەشی لە كۆتایی یان لە ال تەنیشتی چڵدایە‪ ،‬قووچەكی بەرەكەی‬
‫بچووك و ناوكدارە‪ ،‬تۆوەكەشی بە زۆری باڵێكی تەنكی هەیە‪.‬‬
‫ئەم خێزانە لە سەرانسەری جیهاندا هەیە‪ .‬بە زۆرییش لە بەشی باكووری گۆی زەویدا هەیە‪،‬‬
‫پازدە توخمی هەیە‪ ،‬گەورەترین توخمیشی عەرعەرە‪ .‬ئەم خێزانە لە عیراق و كوردستاندا‬
‫سێ توخمی هەیە و لە زۆر شوێندا چێندراوە‪ .‬سێ توخمەكەشی ئەمانەن‪:‬‬
‫‪ -1‬هەڤرست‬
‫‪ -2‬سۆیا‬
‫‪-3‬سەروو‬

‫توخمی هەڤرست (عەرعەری شربین)‬

‫‪.Juniperus oxycedrus L.‬‬
‫ئەم توخمە (‪ )70‬جۆری هەیە‪ ،‬هەر هەمووشیان لە نیوەی باكووری گۆی زەویدا دەژین‪ ،‬كە‬
‫هەمەجۆر دار و دەوەن دەگرێتەوە‪.‬‬
‫گرنگترین ئەو جۆرەی بە زۆری لە كوردستانی عیراقدا باڵوە‪:‬‬
‫هەڤرست (عەرعەری شربین)‪Juniperus oxycednus :‬‬

‫ئەم جۆرە هەڤرستە بەرزییەكەی لە (‪ )10‬مەتر زیاتر نابێت‪ .‬لە كوردستانیشدا ئەم دارە لە‬
‫دارستانی كاژی برویتا و بە تایبەتی لە هەردوو ناوچەی زاویتە و ئەترووش‪ ،‬لە دارستانەكانی‬
‫دەوروبەری سوارەتووكە و سەرسەنگ و ئامێدی‪ ،‬هەروەها لە باتووفەی سەر بە زاخۆشدا‬
‫هەیە‪ .‬دیسان لە ناوچەكانی نزیك بە رووباری خابووریش هەیە‪ .‬هەموو ئەو شوێنانەش لە‬
‫پارێزگای دهۆكدان‪.‬‬
‫بەرزیی ئەم شوێنانەش لە نێوانی(‪ )1500-700‬مەترە لە ئاستی دەریاوە‪ .‬لە ناوچەی‬
‫حوجران سەر بە ناحیەی پیرمەم لە پارێزگای هەولێر و‪ ،‬لە قۆپی قەرداغی سەر بە قەزای‬
‫قەرەداغ لە پارێزگای سلێمانی و‪ ،‬لە گەلێ ناوچەی دیكەی زنجیرەی چیاكاندا‪ ،‬ئەم جۆرە دار‬
‫هەڤرست هەیە‪ .‬لەو جۆرانەشە كە بە هێواشی گەشە دەكات‪ ،‬بەرگەی پلەی نزمی گەرما و‬
‫سێبەریش دەگرێت‪ .‬قەدی ئەم دەوەنە سوورێكی كاڵ یان قاوەییە‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫لە شێوەی دەرزی و هەمیشە سەوز و تەختە‪ ،‬كۆتاییەكەشی تیژە و لە شێوەی گۆدا ریز‬
‫دەبەستێت‪ .‬هەر سێ دەرزی لە ژێرەوە پێكەوە گرێدراون‪ .‬لە دەوەنی پیریشدا لە شێوەی‬
‫پوولەكە‪.‬‬

‫قووچەكی گوڵدار‪:‬‬
‫جووت ماڵە یان تاك ماڵ‪ ،‬لە هەردوو مانگی نیسان و ئایاردا گوڵ لەسەر لقی جودا جودا‬
‫پەیدا دەبێت‪ .‬پیتاندنی بە هۆی باوەیە‪ .‬لە سەرەتای دروست بووندا‪ ،‬قووچەكی پێگەییو‬
‫كاڵە‪ ،‬پورگی سەوزی هەیە‪ ،‬دواتر لەگەڵ تەواو پێگەیشتندا رەنگەكەی دەگۆڕێ بە ئاراستەی‬
‫قاوەییەكی سوورباوی گەش‪ .‬هەر قووچەكێك لە نێوانی (‪ )3-2‬دەنكە تۆوی ناباڵداری‬
‫تێدایە‪.‬‬

‫قووچەكی بەر‪:‬‬
‫لە ماوەی دوو ساڵدا پێدەگات‪ ،‬لە هەر كیلۆگرامێكی تۆودا (‪ )44‬هەزار دەنكە تۆو هەیە‪ .‬لە‬
‫عیراقدا تۆوەكەی لە نێوان تشرینی یەكەم و كانوونی یەكەمدا پێدەگات‪.‬‬

‫زیاد بوونی‪:‬‬
‫بە تۆو زیاد دەكات‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫داری هەڤرست بەهێز و رەقە‪ ،‬بۆ دروست كردنی قەڵەم دەشێ‪ .‬لە هەندێ جۆرە قووچەكی‬
‫وردی‪ ،‬چەندین جۆرە بەهارات و هەندێ شلە رۆنی پزیشكی و هێلمی چەسپێنەری سالیدی‬
‫میكرۆسكۆپی دروست دەكرێت‪.‬‬

‫‪22‬‬
 ‫گەاڵ دەرزی وبەری هەڤرست‬

‫گەاڵ دەرزی وبەری هەڤرست‬

‫‪23‬‬
 ‫هەڤرست لە ناوچەی حوجران‪ /‬هەولێر‬

‫بەری هەڤرست‬

‫هەڤرست لە ناوچەی حوجران‪ /‬هەولێر‬ ‫هەڤرست لە ناوچەی زاویتە ‪ /‬دهۆك‬

‫‪24‬‬
 ‫سۆیا‪Thuja :‬‬
‫بریتییە لە توخمێكی بچووك و لە (‪ )6-5‬جۆرە دار و دەوەنی گەورە پێك دێت‪ ،‬كە لە‬
‫دارستانەكانی چین‪ ،‬تایوان‪ ،‬كۆریا‪ ،‬ژاپۆن و ئەمریكای باكووردا هەیە‪ .‬ئەو سۆیایەی لە‬
‫عیراقدا هەیە ناوی سۆیای رۆژهەاڵتە‪.‬‬

‫سۆیا‪Thuja orientalis :‬‬

‫دارێكی بچووكە بەرزییەكەی (‪ )15‬پێ زیاتر نییە‪ .‬لقی گەاڵداری بچووكە‪ ،‬چڵۆكەكان بە‬
‫شێوەیەكی ستوونیی تەخت لە شێوەی پانكە ریز دەبەستن‪ .‬هەر بەم سیفەتە دەكرێ سۆیا‬
‫لە سەروو جودا بكرێتەوە‪ .‬توێكڵەكەی قاوەییەكی سوورە‪ ،‬بەاڵم دەرەوەی بە هۆی كەشەوە‬
‫قاوەیی هەڵدەگەڕێ‪ .‬لە هەمەجۆر خاكدا و‪ ،‬بە تایبەتی لە خاكی كلسدا شین دەبێت‪ .‬لە هاویندا‬
‫پێویستی بە ئاودانە‪ ،‬چونكە بەرگەی وشكایەتی ناگرێت‪ .‬ئەم جۆرە رووەكە بە فراوانی لە‬
‫عیراق و بە تایبەتی لە ناوچەی پێدەشت و ناوچەی نزمی چیایی (گرد و هەڵەت)دا دەچێندرێت‪.‬‬
‫بە شێوەیەكی گشتییش لە پارك و باخچە و تەنیشە رێدا بۆ جوانی دەچێندرێ‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫هەمیشەیی و بچووك و شێوە پوولەك و یەكتربڕە‪ ،‬وا باوە تەخت و خاوەن گالندێكی‬
‫شریت ئاسایە‪.‬‬

‫قووچەكی گوڵدار‪:‬‬
‫یەك توخم و یەك ماڵە‪ .‬قووچەكی نێرینەی وەك گۆ وایە‪ .‬قووچەكی مێیینەشی لە‬
‫ترۆپكی چاڵندا پەیدا دەبێت‪ .‬هەر قووچەكێك لە (‪ )8-6‬پوولەكە‪ .‬قووچەكی پێگەیشتوو‬
‫قیتە‪ ،‬تۆوەكەشی ئەستوور و بێ باڵە‪ .‬بە گوێرەی شوێنی جوگرافی و هەلومەرجی ژینگە‪،‬‬
‫كاتی پێگەیشتنی قووچەكی سۆیا دەگۆڕێ‪ .‬ماوەی نێوان مانگی ئاب و تشرینی یەكەم كاتی‬
‫پێگەیشتنی قووچەكە‪ ،‬كە رەنگی لە كەسكەوە بۆ وەنەوشەیی دەگۆڕێ‪ .‬دوای ماوەیەكی كەم‬
‫(‪ )10-7‬رۆژ‪ ،‬قووچەكەكان دەم دەكەنەوە‪ .‬تۆوەكەشی دەكرێ تا پێنج ساڵ دابكرێت‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫لە كیلۆگرامێكی تۆوی جۆری رۆژهەاڵتیدا (‪ )50‬هەزار دانە تۆو هەیە‪ ،‬رێژەی شین بوونیشی‬
‫بە تێكڕا ‪ %70‬یە‪.‬‬

‫زیاد بوونی‪ :‬ئەم جۆرە دارە بە تۆو زیاد دەكات‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫سەروو‪Cupressus L.(cypress( :‬‬
‫سەروو بریتییە لە (‪ )15‬جۆرە دار و دەوەن‪ ،‬كە لە رۆژاوای ئەمریكای باكوور‪ ،‬رۆژاوای‬
‫چین و‪ ،‬چیای هەمەالیادا هەیە‪.‬‬
‫گەورەترین و گرنگترین داری ئەم جۆرەیە كە لە حەوزی دەریای سپیی ناوەڕاستدا باڵوە‪.‬‬

‫سەرووی هەمیشە سەوز‪Cupressus sempervirens L. :‬‬

‫دارێكە لە نێوان (‪ )30-20‬مەتر بەرزە‪ ،‬لەگەڵ ئەو شوێنەدا دەگونجێ كە بڕی بارانی لە‬
‫(‪ )1300-300‬ملمە‪ .‬بەرگەی وشكایەتی و بەستەڵەكیش دەگرێت‪.‬‬
‫لە ناوەڕاستی عیراقدا بە شێوەیەكی چاك لە نەمامگەی بەراودا گەشە دەكات‪ .‬هەروەها لە‬
‫كوردستاندا زۆر چاك گەشە دەكات‪ .‬ئەم جۆرە دارە لە بەرزایی هەزار مەتر زیاتر لە ئاستی‬
‫دەریاوە‪ ،‬لە هەموو جۆرە خاكێكی تێكەڵە و گڵە سووریشدا دەڕوێت‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫تەنك و رەنگ قاوەییە‪ .‬بە دیوی دەرەوەدا بە شێوەی پوولەكی ناڕێك و ورد شەقار شەقار‬
‫دەبێت‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وردە و بە چڵەوە دەنووسێت‪ ،‬وەك پوولەكە لە سەر یەكە و شێوە هێلكەییە و قەراغەكانی‬
‫مشارین‪.‬‬

‫قووچەكەكەی‪:‬‬
‫بچووكە و درێژییەكەی (‪ )4-2‬سم‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫یەك توخم و یەك ماڵە‪ .‬قووچەكی نێرینەی لوولەییە‪ ،‬لە (‪ )6-2‬نێرك پێك دێت‪ ،‬و لە ترۆپكدا‬
‫دەرپۆقیوە‪ .‬گوڵی مێیینەشی نیمچە گۆییە‪ ،‬لە نێوانی شوبات و نیساندا گوڵ دەدات‪.‬‬

‫‪26‬‬
 ‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قووچەكی دارین یان پێستینە كە لە شێوەی گۆدایە‪ ،‬پێویستی بە دوو وەرزە تا پێدەگات‪ .‬لە كاتی‬
‫پێگەیشتندا رەنگی قووچەكەكەی لە سەوزەوە بەرەو قاوەیی دەگۆڕێت‪ .‬بە گوێرەی جیاوازیی شوێنی‬
‫جوگرافی و جیاوازیی جۆرەكەی‪ ،‬كاتی پێگەیشتنی قووچەكی سەروو دەگۆڕێت‪ .‬بە شێوەیەكی‬
‫گشتی قووچەكی سەروو لە ماوەی نێوان هەر دوو مانگی تشرینی یەكەم و تشرینی دووەمدا‬
‫پێدەگات‪.‬‬
‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫شێوەی جیاجیای هەیە‪ ،‬بە زۆری الكێشەییە‪ ،‬باڵێكی بچووكیشی پێوەیە‪ .‬سااڵنە ئەو دارە‬
‫ژمارەیەكی زۆر قووچەك دەگرێت و بۆ چەندین ساڵ دەمێنێتەوە‪ .‬هەر كیلۆگرامێكی تۆو‬
‫(‪ )154-110‬هەزار دانە تۆوی تێدایە‪ .‬تۆوی سەروو رێژەیەكی زۆر تۆوی پووچی تێدایە‪.‬‬
‫رێژەی شین بوونیشی نزمە‪ ،‬نزیكەی‪ % 40-15‬دەبێت‪.‬‬

‫زیاد بوون‪:‬‬
‫بە تۆو زیاد دەكات‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫داری ئەم جۆرە درەختە نەرم و ناسك و لە پێكهاتەدا پێكەوە گونجاوە‪ .‬ساغە دارەكەی رەنگی‬
‫قاوەییە‪ ،‬داری گواستەشی رەنگی سپییەكی زەردباوە‪ .‬دارەكەی بۆ مەبەستی جیاجیا بەكار‬
‫دێت‪ ،‬چونكە بەكار هێنانی لە پیشەسازیدا ئاسانە‪ ،‬هەروەها سیفەتی باشی میكانیكیانەشی‬
‫هەیە‪ .‬بۆ دروست كردنی دەرگا و پەنجەرە و كەلوپەلی ناوماڵ و ستوونیش بەكار دێت‪.‬‬
‫هەروەها بۆ داپۆشینی زەویی مااڵن و بواری دیكەش بەكار دێت‪.‬‬

‫‪-1‬جۆرە سەرووی سەوزی ستوونی‪Cupress sempervirens ver. Pyramidali :‬‬

‫سەروویەكی هەمیشە سەوزی ستوونی یان هەرەمییە‪ .‬چڵەكانی بەرەو ژوور هەڵدەكشێن‪.‬‬
‫ترۆپكەكەشی لە شێوەی ستوونی یان رم وایە‪.‬‬

‫‪ -2‬جۆرەی سەرووی سەوزی ئاسۆیی ‪Cupress sempervirens ver. horizontalis‬‬

‫چڵەكانی ئەم جۆرە سەرووەش ئاسۆیین یان نیمچە ئاسۆیی‪ .‬ترۆپكەكەشیان شێوە‬
‫هێلكەییە‪.‬‬
‫هەردوو جۆرە سەرووەكەش ( سەوزی ستوونی‪ ،‬سەوزی ئاسۆیی) لە عیراقدا دەچێندرێن‪،‬‬
‫كە بۆ چاندن لە دارستانی سروشتی و بۆ جوانی سوودیان لێ وەردەگیرێ‪ .‬لە باخچەی‬
‫گشتیدا و‪ ،‬وەك باگێڕەوە و بۆ جوان كردنی شاران و ال ڕیی گشتییش‪ ،‬بەكار دێن‪.‬‬

‫‪27‬‬
 ‫سەرووی زیوین ‪Capressus arizonica Greene‬‬
‫ئەم جۆرە سەرووە بە رەنگی جوان و زیوینی گەاڵكەی لە سەرووی ئاسایی جیا دەكرێتەوە‪.‬‬
‫بەرزیی دارەكەی دەگاتە ‪ 25‬مەتر‪ .‬یەكێكە لەو جۆرە دارانەی كە بەرگەی سەختیی كەش و ناسازیی‬
‫خاك دەگرێت‪ .‬هەروەها بەرگەی ساردی‪ ،‬وشكایەتی‪ ،‬پلەی بەرزی گەرما و بای تیژیش دەگرێت‪.‬‬
‫دەشتوانێ لە خاكی وشكی كلسیشدا بژی‪ ،‬بەاڵم بەرگەی خاكی شۆرەكات ناگرێت‪ .‬چیای ئەریزۆنا‬
‫و باكووری رۆژاوای مەكسیك‪ ،‬نیشتیمانی رەسەنیەتی‪ .‬هەروەها لەو دارستانە سروشتییانەی لە‬
‫بەرزایی (‪ )2200- 1500‬مەتر لە سەرووی ئاستی دەریاشدان هەیە‪.‬‬
‫لە دارستانی دەسكردی ناوچەی چۆمانیشدا دەبیندرێ‪ ،‬چونكە بەرگەی ساردی و بەستەڵەك دەگرێت‪.‬‬
‫هەروەها لە هەردوو نەمامگەی بازیان و سەرچنار لە پارێزگای سلێمانیدا هەیە‪ .‬قووچەكەكەی لە‬
‫مانگی ئەیلوولدا پێدەگات‪ .‬لە هەر كیلۆگرامێك تۆوی سەرووی زیویندا (‪ )130-88‬هەزار دانە تۆو‬
‫هەیە‪ .‬سەنگی هەزار دانە تۆوی دەگاتە (‪ )11‬گرام‪.‬‬

‫بە تۆو زیاد دەكرێت‪.‬‬

‫ئەم جۆرە سەرووە بۆ دروست كردنی باگێڕەوە بەكار دێت‪ ،‬چونكە بەرگەی رەشەبا دەگرێت‪ ،‬بە تایبەتی لە‬
‫ناوچەی وشك و نیمچە وشكدا‪ .‬دارەكەشی بۆ دروست كردنی كەلوپەل و خانووبەرە بەكار دێت‪ ،‬هەروەها‬
‫وەك سووتەمەنیش‪.‬‬

‫‪28‬‬
 ‫دەوەنی سۆیا‬ ‫گەاڵی سۆیا‬

‫سەرووی زیوین لە نەمامگەی بازیان _ سلێمانی‬ ‫سەرووی زیوین لە نەمامگەی سەرچنار _ سلێمانی‬

‫نەمامی سۆیا لە نەمامگەی ناوەندی _ هەولێر‬ ‫سەرووی سەوزی ستوونی لە نەمامگەی‬

‫سەرچنار _ سلێمانی‬

‫‪29‬‬
 ‫قووچەك و تۆوی سۆیا‬

‫قووچەكی سەرووی زیوین‬ ‫قووچەكی سەروو‬

‫قووچەكی سەروو لەگەڵ تۆوەكەی‬

‫‪30‬‬
 ‫سەرووی سەوزی ئاسۆیی لە نەمامگەی ناوەندی‪ -‬هەولێر‬ ‫سەرووی سەوزی ئلسۆیی لە نەمامگەی بەرزێوە‪/‬سۆران‬
‫هەولێر‬

‫سەرووی زیوین لە پاركی سامی عەبدولڕەحمان‪ -‬هەولێر‬ ‫سەرووی زیوین لە نەمامگەی دارستانی زاخۆ ‪ -‬دهۆك‬

‫‪31‬‬
 ‫‪ -2‬گرووپی تۆو داپۆشتراو‪Angiosperms Groups :‬‬
‫داری تۆو داپۆشراو وا باوە بە رووەكی گەاڵ گوڵین و بنەگەی گەاڵ پان ناسراون‪ .‬بە بااڵترین‬
‫و تازەترین گرووپی رووەك لە سەر رووی زەوی ناسراون‪ .‬بەشی هەرە زۆری سەوزایی‬
‫سەر گۆی زەوییش دەگرێتەوە‪ .‬زۆربەی رووەكی باخ و باخچە و كێڵگە و داری دارستان و‬
‫دەوەن و پووش و رووەكی بیابان و رووەكی سەر ئاوی دەریاش‪ ،‬رووەكی گوڵدارن‪.‬‬
‫ئەم جۆرە رووەكە قەبارەی جیاجیای هەیە‪ ،‬هەر لە رووەكی میكرۆسكۆپی و سەر ئاوەوە‬
‫بیگرە تا دەگاتە دەوەنی قەبارە جیاجیا‪ ،‬ئنجا داری زەبەالحی وەك بەڕوو‪ .‬سووڕی ژیانی‬
‫هەندێكیان چەند هەفتەیەكە‪ ،‬هی هەندێكیشیان یەك یان دوو ساڵە‪ ،‬بەشێكی دیكەشیان‬
‫سووڕی ژیانیان دەگاتە سەدان ساڵ‪.‬‬
‫ژمارەی رووەكەكانی ئەم گرووپە دەگاتە پتر لە (‪ )10‬هەزار توخم و نزیكەی (‪ )285‬هەزار‬
‫جۆر‪ .‬گرووپی تۆو داپۆشراو دابەشی سەر دوو بەش دەبێت‪:‬‬

‫‪ -1‬یەك لەت ‪Monocotyledonae‬‬

‫‪ -2‬جووت لەت ‪Dicoty ledonae‬‬
‫زۆربەی داری دارستانەكان خاوەنی جووتە لەتی دارینن‪.‬‬

‫خێزانی هەڵگری پوورگە (جووت لەت)‪Amentiferae :‬‬

‫خێزانی بی‪)willow family) Salicaceae :‬‬

‫تەنیا دوو توخمی بی و سپیندار دەگرێتەوە‪.‬‬

‫أ‌‪ -‬توخمی بی‪Salix :‬‬

‫پتر لە (‪ )200‬جۆر دەگرێتەوە‪.‬‬

‫ب‪ -‬توخمی سپیندار‪Populus :‬‬

‫پتر لە (‪ )50‬جۆر‪ ،‬كە لە بەشی باكووری گۆی زەویدا هەن‪ ،‬دەگرێتەوە‪.‬‬

‫‪32‬‬
 ‫‪ -1‬بی‪salix :‬‬
‫گرنگترین ئەو جۆرانەی لە كوردستان و عیراقدا باڵون‪:‬‬
‫‪-1‬بیی غەرەب ‪Salix acomphylla boiss :‬‬
‫‪ -2‬بیی سپی یان زیوین ‪Salix alba L.‬‬
‫‪ -3‬شەنگە بی یان شۆڕە بی‪Salix babylonica L :‬‬

‫لە كوردستانیشدا چەند جۆرێكی دیكەش هەن‪ ،‬وەك‪:‬‬

‫‪ -1‬بیی پەمبە‪.Salix purpurea L :‬‬
‫‪ -2‬بیی داقلیشاو‪.Salix Fragilis L :‬‬

‫ب‪ -‬توخمی سپیندار‪Populus :‬‬

‫ئەم توخمە (‪ )50‬جۆر دەگرێتەوە‪ ،‬كە لە بەشی باكووری گۆی زەویدا هەن‪ ،‬لە دارستانەكانی‬
‫باكووری ئەفریقاوە دەست پێ دەكەن تا دەگاتە ئەو دیوی بازنەی جەمسەر لە ئاسیا و‬
‫ئەوروپادا‪.‬‬

‫گرنگترین ئەو جۆرانەی لە عیراق و كوردستاندا هەن‪:‬‬

‫سپینداری فورات پەڵك‪Populus euphratica :‬‬

‫سپی چنار‪ ،‬سپیندار‪Populus nigra L. :‬‬
‫سپینداری سپی یان زیوین ‪Populus alba L.‬‬
‫سپینداری ئەوروپی ئەمریكی‪Populus euramericana (Dode) guinier :‬‬

‫‪ -1‬توخمی بی ‪Salix‬‬
‫بیی غەرەب‪Salix acomphylla Boiss :‬‬
‫جۆری هەر باڵوە لە عیراقدا‪ .‬لە دۆڵ و چیاكانی كوردستاندا هەیە‪ .‬هەروەها لە كەناری‬
‫رووبار و جۆگاكانیشدا هەیە‪ .‬جۆرێكی زۆر باشە بۆ داچاندن لە كەناری رووباردا‪ ،‬بۆ ئەوەی‬
‫كەنار لە داڕووتانەوە بپارێزێت‪ .‬بە شێوەیەكی سروشتی لە عیراقدا شین دەبێت‪ .‬دەكرێ ئەم‬
‫جۆرە دارە بە بیی سپی موتوربە بكرێت‪ ،‬تا جۆرە دارێكی دووڕەگی لێ بێتە بەرهەم‪ .‬ئەم‬
‫جۆرە دارە ئاوی زۆری دەوێ‪.‬‬

‫‪33‬‬
 ‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫گەاڵكەی دەوەرێ و درێژیشی لە نێوان (‪ )15-10‬سم‪ .‬لە شێوەی شریت یان تیر وایە‪،‬‬
‫كۆتاییەكەشی لە شێوەی شریتێكی درێژ وایە‪ ،‬لووسە و لە ناوەڕاستدا دەمارێكی دیاری‬
‫هەیە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫رووەكەكە جووت ماڵە‪ ،‬گوڵەكەشی پوورگە پشیلەی زەردی هەیە‪ .‬پیتاندنی بە هۆی‬
‫مێرووەوەیە‪ ،‬پوورگەكانیش لەسەر چڵۆكەدا دەبن‪.‬‬

‫زیاد بوونی‪:‬‬
‫بە قەڵەم زیاد دەبێت‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫گوالجێكە بە دوو الدا دەكرێتەوە‪ .‬ژمارەیەكی زۆر تۆوی بچووك و تەمەن زۆر كورتی‬
‫تێدایە‪ ،‬كە بە دەزووە موو یان مووی ئاوریشمین داپۆشراوە‪ ،‬كە یارمەتیدەرە بۆ ئەوەی بە‬
‫هۆی باوە باڵو ببێتەوە‪ .‬هەر بۆیە زیاد بوونی بە تۆو زۆر كەم روو دەدات‪ ،‬زیاد بوونی تەنیا‬
‫بە قەڵەم دەبێت‪.‬‬

‫قاوغەكەی‪:‬‬
‫رەنگی قاوغەكەی قاوەییە یان خۆڵەمێشی‪ ،‬بە هۆی درزی قوولی بە دەم یەكەوە‪ ،‬دابەش‬
‫دەبێت‪ .‬چڵەكانی بچووك و سوورخنن‪.‬‬

‫بیی سپی یان زیوین‪Salix alba L. :‬‬

‫ئەم جۆرە بییە بەرزییەكەی دەگاتە (‪ )25‬مەتر‪ ،‬بۆی هەیە هەتا (‪ )120‬ساڵ بژی‪ .‬ئەم‬
‫جۆرە بییە لە عیراقدا لە جۆری یەكەم كەمترە‪ .‬لە ناوچەی گەرم و وشكدا ناژی‪ .‬دابەش‬
‫بوونی لە نێو چیادا بە هەمان شێوەی جۆرە بیی پێشترە‪ .‬بە یەكێ لە جۆرە رەسەنەكانی‬
‫بی دادەندرێت و‪ ،‬بە شێوەیەكی سروشتی لە عیراقدا دەڕوێت‪ .‬بیی سپی (زیوین) لە ئێران‪،‬‬
‫توركیا‪ ،‬سووریا‪ ،‬ئەوروپا و ناوەڕاستی ئاسیاشدا هەیە‪.‬‬

‫‪34‬‬
 ‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫لە جۆری وەریوە و درێژیی هەر گەاڵیەكی دەگاتە(‪ )7.5-5‬سم‪ .‬لە شێوەی رمە و لێواری‬
‫خوارێی گەاڵكەی مشارییە‪ ،‬الچكی گەاڵكەشی كورتە‪.‬‬
‫گەاڵكە بە هەردوو دیویدا لووسە‪ ،‬بە تایبەتی دیوی خوارەوەی رەنگێكی مەیلەو سپیی هەیە‬
‫و چەشنی ئاوریشم نەرم و لووسە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫ئەم رووەكە جووت ماڵە‪ ،‬گوڵەكەشی لە شێوەی پوورگە پشیلەی زەردی سەوزباوە‪ .‬بەر لە‬
‫گەاڵ كردن یان هاوكاتی ئەو‪ ،‬گوڵیش دەكات‪ .‬پیتاندنی بە مێرووە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قاوغێكە بە درێژی دەبێتەوە‪ ،‬لینج و الكێشەییە‪ ،‬تۆوی بچووكی مووداری پێوەیە‪.‬‬

‫قاوغەكەی‪:‬‬
‫خۆڵەمێشییە‪ ،‬شەقاری قوول و پێچاوپێچی تێدایە‪ ،‬رەنگی وەنەوشەییە‪ ،‬لقەكانی بچووكن و‬

‫بە قەڵەم دەچێندرێت‪.‬‬

‫شۆڕە بی‪ ،‬شەنگە بی‪Salix babylonica L. :‬‬

‫دارێكە بەرزییەكەی دەگاتە (‪ )12-8‬مەتر‪ .‬بە لقی باریك و درێژ و شۆڕی هەر زوو‬
‫دەناسرێتەوە‪ .‬گەاڵكەی لە شێوەی رم و باریكە‪ ،‬بێ مووە و بە هەردوو دیودا لووس و‬
‫نەرمە‪ .‬الچكێكی كورت و كوتراوی هەیە‪ .‬قەراغی گەاڵكەشی ددان مشاریی بچووكە‪.‬‬
‫ئەم جۆرە بییە زوو گەشە دەكات‪ ،‬ئاوی زۆری دەوێ‪ .‬لە عیراقیشدا بۆ جوانی دەچێندرێ‪.‬‬
‫بە قەڵەم زیاد دەكرێت‪ ،‬لە ناوچەی چیادا باڵوە‪ .‬ئەم جۆرە دارە لە بنەچەدا لە ژاپۆن و چینەوە‬
‫هێندراوە‪ .‬دەكرێ لە ناوچەی چیایی‪ ،‬كە بەرزیی لە ئاستێكی مام ناوەندیدا بێت‪ ،‬بچێندرێ‪.‬‬
‫جگە لەو جۆرانەی باسمان كردن‪ ،‬جۆری دیكەش هەن كە بە شێوەی دەوەنن‪ .‬بە دەگمەن‬
‫قەبارەیان هێندەی داری لێ دێت‪ .‬لەوانە‪:‬‬
‫‪ -1‬بیی پەمبە‪Salix purpurea L :‬‬

‫‪ -2‬بیی داقلیشاو‪Salix Fragilis L :‬‬

‫‪35‬‬
 ‫دار بیی بە تەمەن لە ناوچەی حاجی ئۆمەران‪-‬هەولێر‬

‫داری شۆڕەبی (شەنگەبی)‬ ‫شۆڕەبی لە ناوچەی شێرەسوار _ هەولێر‬

‫‪36‬‬
 ‫داری بی لە ناوچەی چەمانكێ – دهۆك‬ ‫بیی زیوین لە ناوچەی هەڵەبجە ‪ -‬سلێمانی‬

‫شۆڕەبی لە ناوچەی شێرەسوار _ هەولێر‬ ‫بیی زیوین لە ناوچەی هەڵەبجە ‪ -‬سلێمانی‬

‫دار بی و گەالكەی‬ ‫بی لە ناوچەی چەمانكێ – دهۆك‬

‫‪37‬‬
 ‫ب‌‪ -‬تۆخمی سپیندار‪Populus . :‬‬
‫سپینداری فورات (پەڵك)‪Populus euphratica L.‬‬
‫دارێكی بەژن مام ناوەندییە‪ .‬زۆر بە دەگمەن بەژنی دەگاتە (‪ )15‬مەتر‪ .‬ئەم دارە بە شێوەیەكی‬
‫سروشتی لە عیراقدا هەیە‪ ،‬لە قەراغی هەردوو رووباری دیجلە و فورات و لقەكانیان‪ ،‬لە دۆڵی‬
‫نێو چیاكان و لە دوڕگەی نێو رووبارەكاندا‪ ،‬لە گەلێ شوێنی جیاجیای عیراق و هەرێمی‬
‫كوردستاندا هەیە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوی مۆمییە یان نەرم و شلە‪ .‬جووت پێكهاتەیە‪ ،‬گەاڵكانی لەسەر چڵی بچووكدا دەبن‬
‫و پەپكەش لەسەر لقەكانی الی خوارەوە دەبن‪ ،‬كە لە شێوەی رمن و قەراغەكەشیان رێكە‪،‬‬
‫تا رادەیەكی زۆریش بە گەاڵی كالیپتۆس دەچێت‪ .‬گەاڵی سەر چڵی تازە یان چڵی پیر‪ ،‬لە‬
‫شێوەی هێلكەیی یان سێگۆشەیە‪ .‬قەراغی گەاڵكەشیان رێكە‪ ،‬هەندێ جاریش مشاری یان‬
‫خوار و خێچە‪ ،‬ئەو سەریشی خڕە یان كوتراو‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫ئەم رووەكە جووت ماڵە‪ .‬داری نێرینەی لە مانگی ئاداردا بە ئاسانی دەناسرێتەوە‪ ،‬بە هۆی‬
‫پوورگەكەیەوە‪ ،‬كە سوورێكی بریقەداری گەشە‪ ،‬كە بەر لە گەاڵ پەیدا دەبێت‪ .‬داری مێیینەشی لە‬
‫مانگی حوزەیراندا بە ئاسانی دەناسرێتەوە‪ ،‬ئەویش بە هۆی بەرەكەیەوە‪ .‬پیتاندنی لە رێی باوە‬
‫دەبێت‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قاوغێكی دوو لەتە (جووت لەتە) و ژمارەیەكی زۆر تۆوی بچووكی تێدایە‪ ،‬كە لە نێو قۆپەنێ‬
‫مووی سپی لە چەشنی پەموو چەقیون ‪.‬‬

‫تەاڵشەكەی‪:‬‬
‫رەنگی خۆڵەمێشییە و لە داری بچووكدا سەوزە‪ .‬ئەم جۆرە بۆ چاندن لە نێو دارستانی دەستكرددا‬
‫بەكار نایەت‪ ،‬چونكە لە نزیكی قەدەكەی گەلێ پەپكە دەدات‪ .‬خاكی دەم رووباریش راگیر دەكات ‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫بۆ گەلێ مەبەست‪ ،‬وەك دروست كردنی كەلوپەل و سندووقی پێچانەوە و بواری دیكەش‪،‬‬
‫بەكار دێت‪.‬‬

‫‪38‬‬
 ‫سپیندار (سپی چنار)‪populus nigra L. :‬‬
‫دارێكی گەورەیە رەنگە بەرزییەكەی بگاتە (‪ )30‬مەتر‪ ،‬چڵەكانی وەستاون‪ .‬سپیندار لە ناوچەی چیادا‬
‫گەشە دەكات‪ ،‬كە بە بارانی زۆر و سەرما و سۆڵە‪ .‬هەروەها لە بەغدا و باقووبە و كەربەال و حللە‬
‫و روومادیشدا هەیە‪ .‬لە دۆڵی نێو چیاشدا لە الیەن جووتیارانەوە بە رووبەری فراوان دەچێندرێ‪،‬‬
‫بۆ سوود وەرگرتن لە دارەكەی‪ .‬بەر لە چەند سەدەیەك هاتووەتە عیراقەوە‪ ،‬لە توركیاشدا بە‬
‫شێوەیەكی سروشتی هەیە‪ .‬لەو ناوچانەشدا دەژی كە رووناكییان لێ دەدات‪ .‬ئاوی نەوەستاوی پێ‬
‫خۆشە‪ ،‬بەرگەی قوڕە سوورەش ناگرێت‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریو و نیمچە الرە‪ ،‬یان لە شێوەی سێگۆشە یان دڵدایە‪ .‬پانییەكەی لە درێژییەكەی زیاترە‪ .‬بە هەردوو‬
‫دیودا سەوزێكی بریقەدارە‪ .‬قەراغی تیغەكەی تووكنە‪ ،‬واتە قەراغەكانی موودارن‪ ،‬هەروەها مشاریشن‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫رووەكێكی جووت ماڵە لە شێوەی پوورگە پشیلە‪ ،‬تەنیا داری مێیینەی لە عیراقدا هەیە‪،‬‬
‫هەموو بنەچەكانی نەزۆكن‪ .‬گۆپكەكانی بێ موون‪ ،‬بە ماددەیەكی راتنجی داپۆشراون‪ .‬لقەكانی‬
‫گەورەن‪.‬‬

‫تەاڵشەكەی‪:‬‬
‫لە نەونەمامدا رەنگی سپی یان خۆڵەمێشییە‪ .‬ئەم جۆرە لە عیراقدا دوو نموونەی هەیە‪:‬‬
‫خاتوونی‪ :‬دارێكی بچووكە‪ ،‬چڵەكانیشی بچووكن‪ ،‬لە زۆربەی حاڵەتەكانیشدا ستوونین‪ ،‬بە توێژێكی سپی‬
‫داپۆشراون‪ .‬گەاڵكانیشی بچووكن‪.‬‬
‫شاتان‪ :‬لە شەقاڵوەی سەر بە پارێزگای هەولێردا هەیە‪ ،‬خێرا گەشە دەكات‪ .‬لەوی یەكەم گەورەترە‪،‬‬
‫گەاڵكەشی پانتر و گەورەترە‪ .‬توێكڵەكەشی رەنگ قاوەییە‪.‬‬

‫زیاد بوونی‪:‬‬
‫بە قەڵەم و بە خەڵفە زیاد دەكات‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫چاندنەكەی بۆ ئەو مەبەستەیە كە دارەكەی بۆ بینا كردن بەكار بێت‪ .‬هەروەها دارەكەی بۆ‬
‫دروست كردنی هەویری كاغەز گونجاوە‪ .‬لە پیشەسازیی دروست كردنی سندووق و پارچە‬
‫دار و داری پەستراویش‪ ،‬بەكار دێت‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫سپینداری سپی یان زیوین ‪Populus alba L. :‬‬
‫دارێكی بەرزە‪ ،‬رەنگە بڵندییەكەی بگاتە (‪ )30‬مەتر و زیاتریش‪ .‬ئەم جۆرە دارە لە ئەوروپا و ئاسیادا‬
‫هەیە‪ ،‬بە شێوەیەكی ناسروشتی لە ئەمریكاشدا هەیە‪ .‬لە گۆماوی وەستاودا ناژی‪ ،‬هەروەها لە نێو‬
‫گڵی قورس لە نموونەی قوڕە سوورەشدا ناڕوێ‪ .‬پێویستی بە رووناكی و شێ هەیە‪ .‬ئەم جۆرە لە‬
‫بنەچەدا هی عیراق نییە‪ ،‬لە كوردستانیشەوە تا دەگاتە بەغدا‪ ،‬لە دارستانی دەسكرددا دەچێندرێ‪.‬‬
‫توێكڵەكەی سپیی رەنگ ئەسمەری مەیلەو شینە‪ .‬تا ماوەیەكی درێژ بە لووسی دەمێنێتەوە‪ ،‬كە‬
‫دارەكەشی پیر بوو‪ ،‬شەقار شەقار دەبێت ‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوی رەنگ سەوزە‪ ،‬نەرم و بێ تووكە‪ ،‬رووكاری سەرەوەی سپییە‪ ،‬موویەكی لە چەشنی‬
‫خوریی لە سەرە‪ .‬لە رووكاری خوارەوەدا شێوەی گەاڵكان جیاوازن‪ .‬گەاڵی سەر چڵی‬
‫كورت و لە ال تەنیشتدا لە شێوەی هێلكەییە‪ ،‬یان الكێشەی هێلكەییە‪ .‬قەراغەكەی مشارییە و‬
‫ددانەكانی كەوانەیین یان پارچەپارچە‪ .‬تووكە خورییەكەی كەمە و رەنگی دەبێتە خۆڵەمێشی‪.‬‬
‫ئەو گەاڵیانەی دەكەونە سەر چڵەكانی الچەپ‪ ،‬لە شێوەی ناو لەپ پارچە پارچەن‪ ،‬ددانەی‬
‫ناڕێكیان هەیە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫ئەم رووەكە جووت ماڵە‪ ،‬پوورگی نێرینەی(‪)5‬سم درێژە‪ ،‬پوورگی مێیینەشی كورتە‪ ،‬پیتاندنی‬
‫بە هەوایە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قاوغێكی دووالییە‪ ،‬پڕە لە تۆوی ورد‪ ،‬كە كەوتوونەتە بن تووكەوە‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪:‬‬
‫بە قەڵەم زیاد دەكرێت‪ ،‬گەر ئاودانی باش بێت‪ ،‬خێرا گەشە دەكات‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫نەرمە و بۆ دروست كردنی هەویری سلیلۆز و سندووق‪ ،‬بەكار دێت‪.‬‬

‫‪40‬‬
 ‫(پەڵكی فورات)‬ ‫تۆوی پەلك لە نێو تۆپەڵە موویەكی سپیدا‬

‫سپیندار لە ناوچەی حوسەینیە _ دهۆك‬ ‫سپینداری خاتوونی‬

‫شاتان لە زاویتە‬ ‫(پەڵكی فورات)‬ ‫گەاڵی سپیندار‬

‫‪41‬‬
 ‫سپینداری سپی لە ناوچەی حاجی ئۆمەران_ هەولێر‬ ‫گەاڵی سپینداری سپی بە دیوی سەرەوەی سپی و نەرمە‪ ،‬بە‬
‫دیوی خوارێشدا سپییە و تووكێكی لە چەشنی خوریی هەیە‬

‫سپینداری ئەوروپی ئەمریكی لە ناوچەی هەریر _ هەولێر‬

‫دار سپینداری سپی لە ناوچەی حاجی ئۆمەران _ هەولێر‬ ‫پەڵك( سپینداری فورات )‪ :‬گەاڵ لەسەر چڵی الی خوارەوە لە‬
‫شێوەی رمە‪ ،‬نەمامگەی دارستانی ناوندی _ هەولێر‬

‫‪42‬‬
 ‫سپینداری ئەوروپی ئەمریكی‪:‬‬
‫‪Populus euramericana (Dode) guinier‬‬
‫بریتییە لە رووەكێكی دووڕەگ‪ ،‬كە لە موتوربە كردنی بیی رەشی ئەوروپی ‪P.nigra L‬‬
‫لەگەڵ بیی ئەمریكی‪ P .deltoides‬دروست دەبێت‪.‬‬
‫ئەم دووڕەگی و موتوربە كردنە بە شێوەیەكی سروشتی رووی داوە‪ .‬ئەویش لە ئاكامی‬
‫چاندنی بیی رەشی ئەوروپی و ئەمریكی بە تەك یەكەوە لە كەناری رووبارەكانی ئەوروپادا‪.‬‬
‫ئەم جۆرە دارە لە فەرەنسا و گەلێ دارستانی دەسكرد لە واڵتانی جیهاندا هەیە‪ .‬هەروەها‬
‫رەچەڵەكی(‪ )populus euramericana FT214‬یە‪ .‬ئەم دارە بە زۆری دەچێندرێ‪،‬‬
‫چونكە خێرا گەشە دەكات و دارەكەشی باشە‪ .‬هاتووەتە نێو عیراق و گەلێ واڵتی دیكەشەوە‪.‬‬
‫نموونەی ئەم دارە لە دارستانەكانی مووسڵ و كەركووك و هەولێر و ناوەڕاستی عیراقدا‬
‫هەیە‪.‬‬
‫داری بێ لە رۆخی رووبار و جۆگا و كەرتاوەكاندا‪ ،‬هەر لە كوردستانەوە تا دەگاتە باشووری‬
‫عیراق دەچێندرێ‪ .‬هەروەها لە دەوروبەری ئاوی هەمیشەییدا هەیە‪ .‬بە شێوەی سەوزە زیاد‬
‫بوون (قەڵەم و گرێ) زیاد دەكات‪ .‬ئەم توخمە دارە خاك و ئاو دەپارێزی‪ .‬دارەكەشی بە‬
‫شێوەیەكی فراوان لە پیشەسازیی جۆربەجۆردا بەكار دێت‪ ،‬وەك دروست كردنی هەویری‬
‫سلیلۆز بۆ بەرهەم هێنانی كاغەز و تەختەی فایبەر و تەختەی بینا كردن و دروست كردنی‬
‫كەلوپەلی ناوماڵ‪.‬‬

‫گەاڵی سپینداری ئەوروپی ئەمریكی‬ ‫گەاڵی سپینداری ئەوروپی ئەمریكی‬

‫‪43‬‬
 ‫خێزانی گوێز‬
‫‪The walnaut Family Juglandaceae‬‬
‫ئەم خێزانە (‪ )7-6‬توخم و نزیكەی (‪ )60‬جۆرە دار و دەوەنی قەبارە گەورەی هەیە‪ .‬لە‬
‫وشكایی ناوچەی مام ناوەندیی هەردوو بەشی باكوور و باشووری زەویدا وەك دار و‬
‫دەوەنی كێوی هەیە‪ .‬ئەم خێزانە دارە بایەخێكی زۆری هەیە‪ ،‬چونكە دارەكەی باشە و لە‬
‫گەلێ بواردا بەكار دێـت‪ ،‬بە تایبەتی لە بواری دروست كردنی مۆبیلیادا‪ .‬هەروەها بەشێكیان‪،‬‬
‫وەك گوێز و بێكان‪ ،‬وەك خۆراك سوودیان لێ وەردەگیرێ‪ .‬جگە لەوەی توێكڵی بەر و داری‬
‫هەندێ جۆری‪ ،‬بە یەكێ لە چاوگەكانی بۆیاغی زەرد و ماددەی راتنجی (هێلم) و پێكهاتەی‬
‫دەباغ كردن دادەندرێت‪.‬‬

‫گوێزی ئاسایی‪Juglans regia L. :‬‬

‫دارێكە بەرزییەكەی لە نێوان (‪ )30-20‬مەترە‪ .‬گوێز بە شێوەیەكی سروشتی لە كوردستاندا‬
‫دەڕوێ‪ .‬بە تایبەتی لە دۆڵەكانی ناوچەكانی سوارەتووكە‪ ،‬ئامێدی‪ ،‬شەقاڵوە‪ ،‬رەواندز‪،‬‬
‫هەروەها لە دۆڵەكانی چیای قەرەداغدا هەیە‪ .‬لە نزیك كانی و رێڕەوی جۆگاشدا دەڕوێ‪،‬‬
‫چونكە پێویستی بە خاكێكی قوول و بە پیت هەیە‪ .‬جگە لەوە بەرگەی هەبوونی كلسیش لە نێو‬
‫گڵدا دەگرێت‪ .‬لە چەقێن ( قوڕە سوورە)دا باش گەشە ناكات‪ ،‬لە نێو لمیشدا ناژی‪ ،‬بەرگەی‬
‫شۆری ناگرێت و بەرگەی سەرما و شێ دەگرێت‪ .‬گوێز لە ناوچەی شێداردا هەیە‪ ،‬كە رێژەی‬
‫بارانی سااڵنەی لە نێوان ( ‪ )800-600‬ملم دایە‪ .‬بەرگەی با و پلەی بەرزی گەرما ناگرێت‪.‬‬
‫توێكڵەكەشی خۆڵەمێشییە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬تاك و جووتە‪ ،‬تێك هەڵكێش و لە شێوەی پەڕەمووچە‪ .‬هەر گەاڵیەك لە (‪)6-5‬‬
‫گەاڵچكەی شێوە هێلكەییە‪ ،‬كە قەراغەكانی تەواون‪ ،‬لووتكەیەكی كوتراوە و لووسیشیان‬
‫هەیە‪ .‬تەنیا هەندێ وردە موو لە رووكاری سەرەوەیاندا هەیە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫لە مانگی نیساندا گوڵ دەدات‪ .‬گوڵی نێرینە لە شێوەی پوورگە پشیلە ال تەنیشتە‪ ،‬گوڵی مێیینەشی‬
‫تاك تاكن یان لە شێوەی بەرەكەی‪ ،‬پوورگە گوڵە گەنمی كورتدان‪ .‬قاوەغی گوڵەكەشی زۆر بچووكە‪.‬‬
‫پیتاندنی بە بایە‪.‬‬

‫‪44‬‬
 ‫بەری گوێز‬ ‫گوێز‬

‫بەری دار گوێز‬ ‫گوێز لە ناوچەی ئامێدی _ دهۆك‬

‫پیرە دار گوێزێكی ناوچەی پیران‪ ،‬مێرگەسوور‪ -‬هەولێر‬ ‫پیرە دار گوێزێكی ناوچەی پیران‪ ،‬مێرگەسوور‪ -‬هەولێر‬

‫‪45‬‬
 ‫بەرەكەی‪:‬‬
‫نیمچە گۆیە‪ ،‬نەرم و لووسە‪ ،‬توێژی دەرەوەی شێوە پێستێكی تەنك و لووسی رەنگ سەوزە‪،‬‬
‫توێژی ناوەڕاستی ئەستوور و گۆشتنە‪ .‬توێژی ناوەوەی رەق و بەردینە‪ ،‬یەك دانە تۆوی‬
‫بە توێژاڵ تەنكی تێدایە‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫چەور و بە تامە‬

‫زیاد كردنی‪:‬‬
‫بە تۆو زیاد دەكرێت‪ .‬تۆوەكەشی لە كۆتایی هاوین و سەرەتای پاییزدا پێدەگات‪ .‬رێژەی شین‬
‫بوونی بەرزە‪ ،‬بە تایبەتی ئەگەر یەكسەر دوای پێگەیشتنی بچێندرێ‪ .‬دوای ساڵێ لە چاندنی‪،‬‬
‫دەكرێ نەمامەكەی لە دارستانی دەسكرددا بچێندرێ‪ .‬وەك دارێكی رەسەن لە كوردستاندا‬
‫پەیدا بووە‪ .‬توێكڵی گوێز ماددەیەكی جەوتی تێدایە‪ ،‬بۆ دەباغی بەكار دێت‪ .‬داری گوێز لە‬
‫پێناو بەرەكەی و بۆ بەدەست هێنانی شلەڕۆن دەچێندرێ‪ .‬دارەكەشی بۆ دروست كردنی‬
‫مۆبیلیا بەكار دێت‪ ،‬بەهایەكی بەرزی بازرگانیشی هەیە‪.‬‬

‫رەشە گوێزی ئەمریكی‪Juglans nigra L. :‬‬

‫لە ئەمریكادا هەیە و دارەكەی هێندراوەتە عیراقەوە‪ .‬گەلێ لە جۆری یەكەم زیاتر بەرگەی‬
‫وشكی و سەرما دەگرێت‪ .‬بە گەاڵكەی دەناسرێتەوە‪ .‬هەر گەاڵیەكی (‪ )23-15‬گەاڵچكەی‬
‫هەڵترووشكاوی هەیە‪ ،‬قەراغی گەاڵكەشی مشارییە‪ .‬رەنگی زەردێكی سەوز پاتە‪ .‬بە دیوی‬
‫سەرێدا نەرمە‪ ،‬بە دیوی خوارێدا سەوزێكی كاڵ و زیبكەدارە‪.‬‬
‫قەدێكی راست و درێژتر لەوەی یەكەمی هەیە‪ .‬دارەكەشی رەنگی تاریكە و بە تەواوی لە‬
‫جۆرەكەی دی جودایە‪ ،‬تەاڵشەكەشی خۆڵەمێشییەكی تاریكە‪ ،‬یان قاوەییەكی مەیلەو رەشە‪،‬‬
‫كە قەڵەشی تەسك و قوولی تێدایە‪ .‬هەمان خەسڵەتە ژینگەی جۆری یەكەمی تێدایە‪ ،‬بۆ بەكار‬
‫هێنانیش هەمان خەسڵەتی ئەوی یەكەمی نییە‪.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫گوێزی رەش لە نەمامگەی سەرچنار ‪ /‬سلێمانی‬

‫گەاڵی گوێزی رەش‬

‫‪47‬‬
 ‫توخمی بێكان‪Corya matt .Syn Hicoria Rafn :‬‬
‫بە مەبەستی بەرەكەی‪ ،‬چاندنی ئەم جۆرە دارە لە عیراقدا برەوی پەیدا كرد‪ .‬دارێكیشی هەیە‬
‫كە بۆ پیشەسازی بایەخێكی زۆری هەیە‪ .‬گەاڵكەشی تێك هەڵكێش و لە شێوەی پەڕەمووچدایە‪،‬‬
‫كراوەیە و هەر گەاڵیەكی لە (‪ )17-3‬گەاڵچكەی هەڵترووشكاو یان نیمچە هەڵترووشكاوی هەیە‪،‬‬
‫لە شێوەی گەاڵی شێوە هێڵكەیی و قەراغ مشاری‪ .‬رەگی ناوەڕاستی گەاڵكەشی تووكن یان‬
‫زیبكەدارە‪ .‬گوڵی نێرینەی لەسەر چڵی تازە یان چڵی ساڵی رابردوو‪ ،‬لە شێوەی پوورگدایە‪.‬‬
‫بەرەكەشی لە شێوەی بندقە‪ .‬یەك جۆریشی هەیە كە بەرێكی باش دەدات وەك گوێز و‬
‫دەخورێ‪ .‬ئەویش ئەو بێكانەیە كە لە بەغدا بە ‪ carya olivat formis nat L‬ناسراوە‪.‬‬
‫هەروەها ئەو جۆرەی لە كوردستاندا بۆ بەرەكەی دەچێندرێ بە‬
‫‪ carya ovata (mill)k.koch‬ناسراوە‪ .‬گەاڵكەی بە گەاڵی گوێزی ‪jughans regia‬‬
‫دەچێت‪ ،‬بەاڵم لە شێوەی داسە و قەراغەكەشی مشارییە‪ .‬بەرەكەی لە شێوەی هێشووە‬
‫(‪ ) 12_3‬دانەیە‪ ،‬دڕكاوییە و چوار قەراغی باڵداریشی هەیە‪.‬‬

‫توخمی بندق‪corylus L. :‬‬

‫ئەم توخمە نزیكەی (‪ )15‬جۆری هەیە و لە بەشی باكووری گۆی زەویدایە‪ .‬تەنیا یەك‬
‫جۆری لە حەوزی دەریای سپیی ناوەڕاستدایە‪ ،‬كە ناوی (‪ ،)corylus avellana L.‬بە‬
‫پەرت و باڵوی لە نێو دارستانی بەڕوو بە شێوەیەكی سروشتی لە فەرەنسا و توركیادا‬
‫هەیە‪ .‬لە ناوچەی شێداری چیایی لە كوردستانیشدا چاندنی سەركەوتوو دەبێت‪ ،‬بەرەكەشی‬
‫بۆ خواردن بەكار دێت‪.‬‬

‫‪48‬‬
 ‫بەری بندق‬ ‫بندق لە نەمامگەی دارستانی ئاكرێ ‪ -‬دهۆك‬

‫داری بێكان لە شاری سلێمانی‬ ‫گەاڵی داری بێكان‬

‫بەری بێكان‬ ‫بەری بندق‬

‫‪49‬‬
 ‫خێزانی زان‪Fagaceae :‬‬
‫باسی ئەو توخم و جۆرە ناوخۆییانەی لە عێراقدا هەن دەكەین‪.‬‬

‫توخمی بەڕو‪Quercus L. :‬‬

‫كۆمەڵە دار و دەوەنێكە ژمارەیان بە (‪ )300-200‬جۆر مەزندە دەكرێت‪ .‬گرنگترین جۆرە‬
‫درەختی دارینە لە بەشی باكووری گۆی زەویدا‪ .‬گەاڵكەی وەریوە یان هەمیشەیی و تاك و‬
‫جووتە‪ .‬لە كورستاندا سێ جۆرە بەڕوو هەیە‪:‬‬

‫‪Quercus aegilops L.‬‬ ‫‪ -1‬بەڕوو‪:‬‬

‫‪ -2‬بەڕوو مازوو‪Quercus infectoria oliv L. :‬‬
‫‪Quercus libani oliv L.‬‬ ‫‪ -3‬بەڕووی لوبنان‪:‬‬

‫لە كوردستاندا بەڕوو نزیكەی رووبەری‪ %85‬ی دارستانی سروشتی پێك دەهێنێت‪ ،‬كە‬
‫دابەشە بەسەر ئەو ناوچانەی لە (‪ )2000-600‬مەتر لە ئاستی دەریاوە بەرزن‪ .‬بەم جۆرە‬
‫بەڕووە دەبێتە داری سەرەكیی دارستانی سروشتی لە كوردستاندا‪ .‬ئەم دارە بەردەوام تووشی‬
‫بڕینەوە و سووتان دێت‪ ،‬هەر بۆیە دەبینین بەشی زۆری لە خەڵفە دروست دەبێتەوە‪ .‬جۆرە‬
‫دار بەڕوویەكی دەگمەنیش لە كوردستاندا هەیە‪ ،‬كە پێی دەڵێن ماكرانتیرا‬
‫‪ ،Q .macranthera‬كە لە بەرزایی ‪ 1800‬مەتر لە ناوچەی سەراسان بەگ نزیك بە‬
‫سنووری ئێران دۆزراوەتەوە‪.‬‬

‫‪50‬‬
 ‫بەری بەڕوو‬ ‫گەاڵی بەڕوور‬

‫دار بەڕووی ئاسایی‬

‫دارستانی بەڕوو لە قەاڵسنج _ هەولێر‬

‫‪51‬‬
 ‫‪ -4‬توخمی شابەڕوو‪)Castanea mill( :‬‬
‫بەڕوو‪Quercus aegilops L. :‬‬
‫دارێكی قەبارە مام ناوەندییە و رەنگە بەرزییەكەی بگاتە (‪ )15‬مەتر‪ .‬تاجێكی خڕی كراوەی‬
‫هەیە‪ ،‬چڵ لەسەر چڵیش باڵو دەبێتەوە‪ ،‬گۆپكەی رەنگ زیوینی مەیلەو خۆڵەمێشیی هەیە‪ ،‬زۆربەی‬
‫دارستانەكانی ناوچەكە دەگرێتەوە‪ .‬جۆری هەرە باو بەڕووی ئاساییە كە لە بەرزیی (‪900-‬‬
‫‪ )600‬مەتر لە ئاستی دەریادا دەڕوێ‪ .‬پێویستی بە خاكی قوول هەیە‪ ،‬بەرگەی پلەی نزمی‬
‫گەرماش دەگرێت‪ .‬ئەم جۆرە بەڕووە لە هەموو جۆرەكانی دی زیاتر بەرگەی رەوشی سەخت‬
‫دەگرێت‪ .‬ئەم جۆرە بەڕووە لە شوێنانی دیكەی جیهانیشدا هەیە‪ ،‬وەك باشووری ئیتالیا‪ ،‬ناوچەی‬
‫بەڵكان‪ ،‬توركیا‪ ،‬ئێران‪ ،‬سووریا و فەلەستین‪.‬‬
‫دوو جۆری دیكەش تۆمار كراون‪).Q. aegilops L.،Subsp. Brantii(lind L( .‬‬
‫جۆری یەكەمیانە‪ .‬ئەمیان زۆرتر لە كوردستاندا باڵوە‪ ،‬وەك پیاڵەیەكیش وایە كە رەحەتییەكی بە‬
‫سەرەوە بێـت‪ .‬ملێكی كورتی هەیە و بەرەكەشی وەك لوولەك وایە و پانیشە‪ .‬جۆری دووەمیشیان‬
‫كەمتر لە كوردستاندا باڵوە‪ .‬پیاڵەكەی هەڵترووشكاوە و نیمچە خڕە‪ .‬لە ناوچەی هەورامان‬
‫لە پارێزگای سلێمانی‪ ،‬لە شەقاڵوە لە پارێزگای هەولێریشدا هەیە‪ ،‬ناویش نراوە ‪Q.verca‬‬
‫‪ Kotschy‬یان ‪ Q. aegilops sub_persica‬گەاڵكەی وەریوە‪ ،‬ئاڵوگۆڕ و نەرمە‪ ،‬دیوی‬
‫سەرەوەی بریقەدارە‪ ،‬شێوە هێلكەیی یان الكێشەییە‪ .‬قەبارەی جۆربەجۆری هەیە و درێژییەكەی‬
‫دەگاتە (‪)10‬سم‪ .‬وا باوە لە هەموو جۆرەكانی دیكەی بەڕوو گەورەترە‪ .‬گەاڵی تازەی بە گەاڵی‬
‫دار مازوو دەچێت‪ .‬قەراغی گەاڵكەشی شێوەی جیاجیای هەیە‪ ،‬رەنگە مشارییش بێت‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫درەختێكی یەك ماڵە‪ .‬گوڵەكەشی یەك توخمە‪ .‬گوڵی نێرینەی شێوە لوولەكە‪ .‬بە ژمارەی زۆر‬
‫لە شێوەی پوورگە پشیلە شۆڕ دەبێتەوە‪ .‬گوڵی مێیینەشی تاك تاك یان لە شێوەی كۆمەڵەی‬
‫بچووك ریز دەبەستێت‪ .‬پیتاندنی بە بایە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫شێوە بەڕووی دانیشتووە‪ ،‬تاكە یان هێشوو‪ ،‬هەر هێشوویەك (‪ )3-2‬بەری تێدایە و بە‬
‫پوولەكی ئەستوور داپۆشراوە‪.‬‬
‫ئەو پیاڵە یان رەحەتییەی بەرەكەی داپۆشیوە‪ ،‬زیبكەی لە چەشنی دڕك لە سەرە‪ .‬بەرەكەی‬
‫دوو یان سێ هێندەی پیاڵەكەی درێژە‪ .‬گەورەترین دەنكە بەری درێژیی دەگاتە (‪ )6-4‬سم‪.‬‬
‫پاییز وەرزی پێگەیشتنی بەری بەڕووە‪ ،‬بە تایبەتی ماوەی نێوان هەردوو مانگی ئەیلوول و‬
‫تشرینی دووەم ‪ .‬بەربوونەوەی بەرەكەشی نیشانەی پێگەیشتنیەتی‪.‬‬

‫‪52‬‬
‫دەبێ ئەو بەرەی نەشكاوە كۆ بكرێتەوە‪ .‬هەزار دانە بەڕووی ئاسایی كێشی دەگاتە (‪)14‬‬
‫كیلۆگرام‪ .‬دەبێ لە شوێنی پاك و وشك چین چین بە بەرزیی (‪)20-15‬سم دابكرێت‪ ،‬نەك‬
‫لە شێوەی خەرمان هەڵچێندرێت‪ .‬بەری ئەم دارە دەخورێت‪.‬‬

‫زیاد كردنی ‪:‬‬

‫هەر سێ جۆرە بەڕووەكە بە تۆو زیاد دەكات‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫زەردێكی مەیلەو قاوەیی و چڕ و رەق و پتەوە‪ ،‬بەرگەی رزین دەگرێت‪ .‬پێداویستی دروست‬
‫كردنی خانووبەرە بۆ دانیشتووانی ناوچەی چیایی دابین دەكات‪ .‬بە شێوەیەكی سەرەكی لە‬
‫پیشەسازیی خەڵووز و وەك وزە‪ ،‬هەروەها بۆ دروست كردنی كەرەستەی كشتوكاڵ بەكار‬
‫دێت‪.‬‬
‫گەاڵكەی و بەشە نەرمەكەشی وەك ئالیك دەدرێتە ئاژەڵ ‪.‬‬
‫هەروەها شیلەی گەزۆش‪ Mann‬لە گەاڵی ئەم درەختە دەردەهێندرێت‪ ،‬كە بۆ دروست‬
‫كردنی شیرینی و بە تایبەتی گەزۆ بەكار دێت‪.‬‬

‫دار بەڕوو(مازوو) ‪Quercus infectoria oliv‬‬

‫دارێكی قەبارە مام ناوەندییە‪ ،‬بەرزییەكەی (‪ )20-10‬مەتر دەبێت‪ .‬دار مازوو لە بەرزایی‬
‫(‪ )1000-900‬مەتر لە ئاستی دەریادا باو و باڵوە‪ ،‬كە كەش سارد و شێدارە‪.‬‬

‫گۆپكەكەی‪:‬‬
‫رەنگی قاوەییە و بە پەڕپەڕ دەورە دراوە‪ .‬رەنگی گۆپكەكەی لە وەرزی زستاندا‪ ،‬دیارترین‬
‫خەسڵەتە بۆ جیا كردنەوەی مازوو لە جۆرەكانی دیكەی بەڕوو‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬تاك و جووتە‪ ،‬لەسەر ملێكی كورت گیر بووە‪ .‬بە دیوی سەرێدا بریقەدارە‪ ،‬بە دیوی‬
‫خوارێدا لە شێوەی دەرزییە‪ .‬شێوەی هێلكەیی یا الكێشەییە‪ .‬قەراغەكەشی گرێ گرێ یان خوار‬
‫و خێچ یان مشارییە و دڕكاوی نییە‪ .‬هۆیەكیشە بۆ جیا كردنەوەی ئەم جۆرە لە دوو جۆرەكەی‬
‫دی‪ .‬ئەم گەاڵیە وەك ئالیك دەدرێتە ئاژەڵیش‪.‬‬

‫‪53‬‬
 ‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫یەك ماڵە‪ .‬گوڵی نێرینەی شێوە لوولەكە‪ ،‬بە ژمارەی زۆر لە شێوەی پوورگە پشیلە گرد‬
‫دەبێتەوە‪ .‬گوڵی مێیینەشی تاك تاكە یان لە شێوەی كۆمەڵەی بچووك ریزبەند دەبێت‪.‬‬
‫پیتاندنی بە بایە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫شێوەی بندق و بەڕووە‪ ،‬لە نێو پیاڵە یان لە نێو رەحەتییەكدایە‪ ،‬هەڵترووشكاوە‪ .‬رەحەتییەكە‬
‫كورتە و خوارووی بەرەكە دەورە دەدات‪ .‬شێوەی بەرەكەشی لە هێلكەیی الكێشەوە‬
‫بەرەو لوولەك دەگۆڕێ‪ .‬درێژییەكەشی دەگاتە (‪ )5-3‬سم‪ ،‬كێشی هەزار دانە تۆوی (‪)15‬‬
‫كیلۆگرامە‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫بەهێز و رەقە‪ ،‬رەنگی زەردێكی خۆڵەمێشییە‪ .‬دارەكەی بۆ سووتاندن و دروست كردنی‬
‫خەڵووز بەكار دێت‪ .‬دار مازوو سەرچاوەیەكی سەرەكییە بۆ بەرهەم هێنانی مازوو ‪،Gall‬‬
‫كە لە رووی بازرگانییەوە وەك ماددەیەك بۆ دەباغی و دروست كردنی بۆیاغ و دەرمانی‬
‫كولێرا سوودی لێ وەردەگیرێت‪ .‬بەری مازوو لە ئاكامی ئەوەی مێرووی سینلیپس ‪cynlps‬‬
‫لە گۆپكەی دار مازوو دەدات‪ ،‬دروست دەبێت‪ .‬رەنگی مازوو زەردێكی كاڵە‪ ،‬شێوەكەشی‬
‫چەشنی گۆیە و تیرەكەشی (‪)2‬سم‪.‬‬
‫‪ % 60‬ی كێشی مازوو لە كاتی چنینی لە وەرزی پاییزدا ماددەی دەباغ كردنە‪ .‬لە رووی‬
‫پزیشكییەوە رۆڵێكی گرنگی هەیە‪ ،‬چونكە هەر لە كۆنەوە بۆ گەلێ بواری پزیشكی بەكار‬
‫هاتووە‪.‬‬

‫‪54‬‬
 ‫دار بەڕووی مازوو ‪ /‬مێرگەسوور – هەولێر‬ ‫مازوو‬

‫دار مازوو ‪ /‬ناوچەی چەمانكێ – دهۆك‬ ‫دار بەڕووی مازوو ‪ /‬مێرگەسوور – هەولێر‬

‫‪55‬‬
‫مازوو‬ ‫بەری دار بەڕووی مازوو‬

‫گەاڵی دار بەڕووی مازوو‬

‫‪56‬‬
 ‫بەڕووی لوبنان (دیندار)‪Quercus libani oliv :‬‬
‫دارێكە لە رووی بەرزییەوە مام ناوەندییە‪ ،‬قەدێكی هەیە لە قەدی جۆرەكانی دی راستترە‪.‬‬
‫قەدەكەی توێكڵێكی لووسی هەیە و كەم لقی لێ دەبێتەوە‪ .‬ئەم جۆرە دارە كۆمەڵە رەگێكی‬
‫گەورەی هەیە و بە قووالیی زەویدا رۆ دەچێت‪ ،‬لە پاڵ رەگی بەهێز و گەورەی ال تەنیشتی‪ .‬لە‬
‫ئاستێكی بەرتەسك و سنوورداریشدا باڵوە‪ ،‬لەو شوێنانەی بەرزییان لە (‪ )1200‬مەتر كەمترە‬
‫بەدی ناكرێت‪ .‬ئەم دارە پێویستی بە شێی بەرز و پلەی نزمی گەرما هەیە‪ ،‬لە ئاسیای بچووك‬
‫و سووریا و لوبناندا هەیە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫لە مانگی نیساندا گەاڵ دەكات‪ ،‬گەاڵكەشی وەك دوو جۆرەكەی دیكەیە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫شێوە بەڕووی تاك تاك و هەڵترووشكاوە‪ .‬لە سەرووی ئەو قاوغەی بەرەكەی داپۆشیوە‪ ،‬نەرمە‬
‫تووك (موو) هەیە‪ .‬بەرەكەی (‪ )3‬سم درێژە‪ ،‬سێ چارەكی بەرەكەشی بە قاوغ داپۆشراوە‪.‬‬
‫شێوەی لوولەكە‪ ،‬لە الی سەر و خواریدا تەختە‪ .‬لە كۆتایی پاییزیشدا بەرەكەی پێدەگات‪.‬‬
‫هەزار دانە تۆوی (‪ )14.3‬كیلۆگرام كێشیەتی‪ .‬دارەكەی لە چەشنی دوو جۆرەكەی دیكەیە‪ .‬بۆ‬
‫سووتەمەنی و بینا بەكار دێت‪ .‬گەاڵ و چرووی سەوزیشی لە وەرزی پاییزدا لێ دەكرێتەوە‪ .‬لە‬
‫زستانیشدا وەك ئالیك دەدرێتە ئاژەڵ‪.‬‬

‫بەڕووی ماكرانتیرا‬
‫‪Quercus macranthera Fischet Mey‬‬
‫ئەم جۆرە دارە بە دەگمەن لە كوردستاندا هەیە‪ .‬تاك تاك لە نێو دارستانی بەڕوودا بەدی‬
‫دەكرێت‪ .‬لە ناوچەی سەراسان لەسەر سنووری ئێران‪ ،‬ئەم جۆرە دارە لە بەرزیی (‪ )1800‬مەتر‬
‫لە ئاستی دەریادا دۆزراوەتەوە‪ .‬بەرزیی ئەم جۆرە دارە دەگاتە (‪ )14‬مەتر‪.‬‬
‫توخمی دیكەی خێزانی زان ‪Fagaceae‬‬
‫توخمی شاه بەڕوو ‪Castanea Mill‬‬

‫توخمێكی بچووكە و (‪ )10‬جۆر دەگرێتە خۆی ‪ .‬لە ناوچەی كەشی مام ناوەند لە بەشی باكووری‬
‫گۆی زەویدا هەیە‪ ،‬لە باشووری ئەوروپا‪ ،‬باكووری ئەفریقا‪ ،‬باشوور و رۆژهەاڵت و رۆژاوای ئاسیا و‪،‬‬
‫رۆژهەاڵتی ویالیەتە یەكگرتووەكاندا هەیە‪ .‬تەنیا یەك جۆری لە ناوچەی دەریای سپیی ناوەڕاستدا هەیە‪.‬‬

‫‪57‬‬
 ‫كەستانەی شیرینی ئیسپانی (شابەڕوو)‪:‬‬
‫‪Castanea Sativa Mill‬‬
‫یەكێكە لە گرنگترین جۆرەكانی ئەم توخمە‪ .‬دارێكی گەورەیە و بەرزیی دەگاتە (‪ )30‬مەتر‪.‬‬
‫لە سەرەتادا كاتێ دارەكە بچووكە‪ ،‬توێكڵەكەی لووسە‪ ،‬پاشان قەڵەشی تێ دەكەوێت و‬
‫رەنگی دەگۆڕێ بۆ قاوەییەكی تاریك‪ .‬گۆپكەكانی گەورە و لووسن‪ ،‬رەنگیان پەمبەی مەیلەو‬
‫قاوەییە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬سادە و درێژە و دەگاتە (‪ )25‬سم‪ ،‬پانییەكەشی (‪)5‬سم‪ .‬ملێكی كورتی هەیە‪،‬‬
‫ددانەی دەورە دراو بە دڕكیشی هەیە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫لە شێوەی پوورگ كۆ دەبێتەوە‪ .‬نێرینەی لە شێوەی پوورگە پشیلەیە‪ ،‬كە دەزووی درێژیان‬
‫پێوەیە‪ ،‬لە مانگی تەمووزیشدا دەكرێتەوە‪ .‬گوڵی مێینەشی لە الی خوارەوە بێ ملە‪ .‬گوڵی‬
‫نێرینە و مێیینەی لەسەر هەمان مل دەبن‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫گەورەیە و قاوغێكی رەق و راستەقینەی هەیە‪ ،‬رەنگی قاوەییە‪ ،‬تەاڵش یان رەحەتی دەوری‬
‫داوە‪ ،‬كە دڕكاویشە‪ .‬بەرەكەی لە مانگی ئەیلوولدا دەكرێتەوە و پێدەگات‪ .‬واتە دوای دوو‬
‫مانگ لە گوڵ كردن‪ .‬لە هەر رەحەتییەكدا (‪ )3-1‬دەنكە بەری تێدایە‪ .‬داری كەستانە سااڵنە‬
‫بە شێوەیەكی رێك و پێك و لە پاش (‪ )20‬ساڵییەوە‪ ،‬بەر دەدات‪.‬‬
‫هەندێ جۆریش هەیە وەك مارۆن دی لیۆ ‪ ”Marron de Lyon “ Paragon‬لە پێنجەمین‬
‫ساڵی دوای چاندنییەوە‪ ،‬بەر دەدات‪ .‬بەرەكەی بەهایەكی خۆراكیانەی هەیە‪ .‬زێدی رەسەنی‬
‫باشووری ئەوروپا و بە تایبەتی ئیسپانیا و باكووری ئەفریقایە‪ .‬لە جەزایر‪ ،‬توونس‪ ،‬سووریا‬
‫و توركیادا هەیە‪ .‬لە هەندێ شوێنێ شێداری كوردستانیشدا چاندراوە‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪ :‬بە تۆوە‪.‬‬

‫‪58‬‬
 ‫دارەكەی‪:‬‬
‫رەق و بەهێزە‪ .‬بۆ دروست كردنی كەلوپەل بەكار دێت‪ .‬هەروەها لە هەندێ پیشەسازی‬
‫و بۆ دروست كردنی كەرەستەی ناوماڵ و بەرمیل و ستوون و سووتەمەنی و شتی‬
‫دیكەش بەكار دێت‪ .‬ماددەیەكی تێدایە بۆ بۆیاغ كردنی كوتاڵ بەكار دێت‪.‬‬

‫گەاڵی بەڕووی لوبنانی(دیندار)‬

‫پیاڵە بەڕووی لوبنانی(دیندار)‬ ‫بەر و پیاڵە بەڕووی لوبنانی(دیندار)‬

‫تۆو شا بەڕوو‬

‫‪59‬‬
‫بەرەكەی رووپۆشێكی دڕكاویی هەیە(شا بەڕوو)‬ ‫دارێكی بەریی كەستانە لە نەمامگەی ناڵپارێز لە ناوچەی‬
‫پێنجوێن سلێمانی‪ ،‬كە دوای پێنج ساڵ بەری داوە‬

‫گەاڵی شا بەڕوو‬ ‫بەڕووی لوبنان لە ناوچەی چەمانكێ _ دهۆك‪ ،‬قەدەكەی‬

‫لە جۆرەكانی دی راستترە‬

‫‪60‬‬
 ‫خێزانی ئەلم (‪Ulmaceae (The elm family‬‬
‫لە عیراقدا چەند جۆرێكی رەسەن بە خاكی هەیە كە بە شێوەیەكی سروشتی دەژین‪ ،‬بە‬
‫هەردوو توخمی ئولموس ‪ Ulmus‬كە یەك جۆر نوێنەرایەتیی دەكات و‪ ،‬توخمی سیلتس‬
‫‪ Celtis‬كە دوو یان سێ جۆر نوێنەرایەتیی دەكەن‪.‬‬

‫توخمی ئیلم یان ئولموس‪Ulmus L. :‬‬

‫ئەم توخمە بەشێكە لە گرنگترین داری دارستان لە بەشی باكووری گۆی زەویدا‪20-18 .‬‬
‫جۆری هەیە‪ ،‬لە ناوچەی گەلێ فراوانی ئەمریكا و ئەوروپا و چیاكانی ئاسیادا پەرت و باڵوە‪.‬‬
‫لەو شوێنانەی كە جۆرە دارێكی گەاڵ پان هەیە‪ ،‬دارەكەی لە رووی بازرگانییەوە بایەخی‬
‫هەیە‪ .‬لە رێشووی زبری توێكڵەكەشی دەكرێ گوریس و كوتاڵی زبر دروست بكرێت‪ .‬داو و‬
‫دەرمانی لێ دەردەهێندرێ و بۆ جوانییش بەكار دەهێندرێ‪.‬‬

‫ئەلمەس‪Ulmus carpinifolia Gled :‬‬

‫دارێكی قەبارە مام ناوەندییە‪ ،‬بە شێوەیەكی سروشتی لە دۆڵ و دارستانی كوردستاندا هەیە‪.‬‬
‫ئەم جۆرە دارە لە كوردستاندا گەلێ زۆرە‪ ،‬هێندەش بەژن هەڵنادات‪ .‬ناوەڕاست و باشووری‬
‫ئەوروپا زێدی رەسەنیەتی‪ .‬لە ناوچەكانی دەریای ناوەڕاستیشدا هەیە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫بچووك و هێلكەییە‪ ،‬كۆتاییەكی كورتی مشاریی هەیە‪ .‬ژێرەكەیان الرە‪ ،‬وا باوە گەاڵكەی‬
‫تاك و جووت بێت‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫رەنگەكەی سەوزە و بەر لە گەاڵ پەیدا دەبێت‪ .‬لە شێوەی هێشووی ال تەنیشتە‪ .‬لە مانگی‬
‫شوبات یان سەرەتای ئاداردا گوڵ دەدات‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫باڵدار و نەكراوە و هێلكەییە‪ ،‬یەك دانە تۆوی تێدایە‪ .‬بەرەكەی لە وەرزی هاویندا پێدەگات‪.‬‬
‫دارەكەشی پتەوە‪ ،‬بەرگەی داڕزان دەگرێت‪.‬‬

‫‪61‬‬
 ‫توخمی تاوك (سیلتس)‪Celtis L. :‬‬
‫دارێكی قەبارە مام ناوەندییە و تاجی بازنەیی هەیە و (‪ )75‬جۆری هەیە‪ .‬لە ناوچەی خۆش‬
‫هەوا و نیمچە هێڵی یەكسانی و ناوچەی هێڵی یەكسانیی زەویدا دەژی‪ .‬بۆ دارستان بایەخێكی‬
‫ئابووریی هەیە‪ .‬بۆ جوانی لە نێو شەقام و لە شارانیشدا دەچێندرێ‪.‬‬
‫گرنگترین ئەو جۆرانەی لە كوردستاندا هەن‪:‬‬
‫‪Celties Orientalis Mill، Nonl . Celtis tournefortii L‬‬

‫تاوكی رۆژهەاڵت‪Celties tournefortii :‬‬

‫ئەم جۆرە دارە بە شێوەیەكی سروشتی لە كوردستاندا هەیە‪ .‬لە بەرزایی مام ناوەندیدا‬
‫هەبوونی باوە‪ .‬هەروەها لە دۆڵەكانی نێوان هەریر و باتاس‪ ،‬لە رەواندز و ئاكرێ و چیاكانی‬
‫ئامێدیشدا هەیە‪ .‬لە بەرزایی (‪ )1350‬مەتر لە ئاستی دەریاوە و لە چیای گارە لە پارێزگای‬
‫دهۆكدا هەیە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬سادە و تاك و جووتە‪ ،‬رەگی بچووك و دیاریشی هەیە‪ ،‬شێوەی هێلكەیی یان وەك‬
‫رم وایە‪ ،‬كۆتاییەكەشی شریت ئاسا و بە الی خوارێدا نایەكسانە‪ .‬بە دیوی سەرێدا بریقەدارە‪،‬‬
‫بە دیوی خوارێدا تووكی وردی هەیە‪ ،‬قەراغەكەشی مشارییە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫سەوزی مەیلەو زەردە‪ ،‬تاك و تەواوە‪ ،‬بە تایبەتی گوڵی نێرینەی‪ .‬پیتاندنی بە بایە‪ .‬لە‬
‫هەردوو مانگی ئادار و نیساندا گوڵ دەدات‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫نەرم و لووس و خڕە‪ ،‬توێكڵێكی شیرینی دەرەكی و توێكڵێكی رەقی ناوەكیی هەیە‪ .‬بە‬
‫ملۆكەیەكی درێژەوە بەندە‪ .‬لە شێوەدا بە گێالس دەچێت‪ .‬بەرەكەی لە مانگی ئاب و ئەیلوولدا‬
‫پێدەگات‪.‬‬

‫‪62‬‬
 ‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫رەنگێكی خۆڵەمێشیی تاریك یان رەشی هەیە‪ .‬لە داری تازەدا لووسە‪ ،‬دوای ئەوەی دارەكە‬
‫بە تەمەندا دەچێت و پیر دەبێت‪ ،‬توێكڵەكەی دەقەڵەشێ و لە شێوەی تەپەدۆری زبر دەبێت‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫رەق و زبرە‪ ،‬بۆ دروست كردنی دەسكی كەرەستەی كشتوكاڵ و بۆ سووتاندن بەكار دێـت‪.‬‬
‫گەاڵكەشی بۆ ئالیكی ئاژەڵ بەكار دێت‪.‬‬

‫تاوك (سیلتس)ی ئوسترالی‪Celtis australis L. :‬‬

‫دارێكی كێوییە‪ ،‬لە باشووری ئەوروپا و رۆژاوای ئاسیا و باكووری ئەفریقا لە ناوچەی دەریای‬
‫ناوەڕاست و لە عیراقدا هەیە‪ .‬لە بەغدا لە هەردوو ناوچەی هیندیە و رۆستەمیەدا دەچێندرێ‪.‬‬
‫هەروەها لە چەند شوێنێكی دیكەی عیراقیشدا بۆ جوانی دەچێندرێ‪ .‬بڕوایەكی واش هەیە كە‬
‫بە شێوەیەكی سروشتی لە چیاكانی كوردستاندا هەیە‪ .‬گیلیت ‪Gillett : 1948‬‬
‫بە جۆری یەكەم دەچێت‪ ،‬بەاڵم گەاڵكەی گەورەیە‪ ،‬چڵی درێژ و تاجێكی باڵوی هەیە‪،‬‬
‫بەرەكەشی رەش و نەرم و شل و شیرینە‪.‬‬

‫تاوك (سیلتس)ی قەفقاسیا‪Celtis Caucasica will :‬‬

‫بە شێوەیەكی سروشتی لە چیاكانی قەفقاسیا و ئاسیای بچووك تا دەگاتە ئەفغانستان‬
‫هەیە‪.‬‬
‫بە پەرت و باڵوییش لە چیای شنگال لە هەرێمی كوردستاندا بەدی كراوە‪ .‬بڕوایەكیش هەیە‬
‫كە لە شوێنانی دیكەی عیراقیشدا هەیە‪.‬‬

‫‪63‬‬
 ‫ئەلم(ئەلمس)‬

‫بەری تاوك‬

‫پیرە دارێكی تاوك لە پیران ‪ /‬مێرگەسوور _ هەولێر‬

‫گەاڵی دار تاوك‬

‫‪64‬‬
 ‫خێزانی توو ‪Moraceae‬‬
‫لە عیراقدا دوو توخمی هەیە‪ :‬توو‪ ،Morus L.‬هەنجیر ‪Ficus L.‬‬

‫توخمی توو‪Morus L. :‬‬

‫نزیكەی ‪ 13‬جۆر دەگرێتەوە‪ .‬زێدی رەسەنی ناوچەی خۆش هەوا و ئەو ناوچانەیە‪ ،‬كە لە‬
‫نزیك هێڵی یەكسانیی زەوی لە بەشی باكووری گۆی زەویدان‪ .‬بریتییە لە دار و دەوەنێكی‬
‫خاوەن بەری تێك هەڵكێش لە چەندین وش كە بە شلیك دەچن‪ .‬ئەم جۆرە بەرە باڵندە بۆ‬
‫الی خۆی رادەكێشێت‪.‬‬
‫دوو جۆری ئەم دارە لە عیراقدا هەن‪ ،‬كە بە هەزاران ساڵی بەر لە ئێستا بۆ عیراق هێندراون‪،‬‬
‫دوو جۆرەكەش‪:‬‬

‫‪ -1‬سپی توو‪Morus alba L. :‬‬

‫‪ -2‬سوور‪ ،‬یان رەش توو‪Morus nigra L. :‬‬

‫سپی توو‪Morus alba L. :‬‬

‫دارێكی قەبارە مام نەوەندییە‪ ،‬رەنگە بەرزیی بگاتە (‪ )15‬مەتر‪ ،‬گەلێ لق و چڵی لێ‬
‫دەبێتەوە‪ .‬ئەم جۆرە دارە لە زۆربەی ناوچەكانی عیراقدا هەیە‪ ،‬هەر لە ناوچەی چیاكانەوە‬
‫بیگرە تا دەگاتە پێدەشتی ناوەڕاست و باشوور‪ .‬جا یان وەك داری كێوی یان چێندراو‬
‫بەرچاو دەكەوێت‪ .‬لە ناوچەی چیادا لە بەرزاییدا‪ ،‬كە رەنگە هەندێ جار بگاتە (‪ )1500‬مەتر‬
‫لە ئاستی دەریاوە‪ ،‬هەیە‪ .‬لەو شوێنانە و لە نێو دۆڵ و شیو‪ ،‬هەروەها لە كەناری جۆگا و‬
‫كانیاویشدا دەڕوێ‪ .‬بەرگەی شۆرەكات دەگرێت و دەكرێ لە خاكی خوێداردا‪ ،‬دارستان بەم‬
‫جۆرە دارە بنیات بندرێ‪ .‬چین زێدی رەسەنیەتی‪ .‬رەنگە لە شوێنی دیكەشدا‪ ،‬بۆ نموونە‬
‫عیراق‪ ،‬بە شێوەیەكی سروشتی هەبێت‪ .‬بۆچوونێك هەیە پێی وایە‪ ،‬ئەم جۆرە دارە بەر لە‬
‫هەزار ساڵ هێندراوەتە عیراقەوە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫سادەیە‪ ،‬وەریوە‪ ،‬تاك و جووت و مشارییە‪ ،‬قەراغەكەشی شێوەی جیاجیای هەیە‪ .‬رەنگە لە شێوەی‬
‫دڵ و یەك پارچە بێت‪ ،‬یان كەرت كەرت‪ .‬رەنگیشی سەوزێكی تیر و بریقەدارە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬

‫‪65‬‬
 ‫قلە تووی سپی‬

‫سپی توو لە یەكێ لە باخچەكانی هەولێر‬

‫داری رەش توو لە یەكێ لە باخچەكانی هەولێر‬

‫گەاڵ توو‬

‫‪66‬‬
‫رووەكێكی تاك ماڵە‪ ،‬گوڵەكەشی سەوزێكی زەردباوە‪ ،‬لە شێوەی سەر یان گوڵە گەنم خۆی‬
‫دەنوێنێ‪ .‬بەر لە گەاڵ دان یان هەر لەگەڵ گەاڵ كردندا‪ ،‬گوڵ دەكات‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫نەرم و شل و تەڕ و بڕە‪ .‬هەر تاكە پوورگێكی چەند دانە بەرێكی پێوەیە‪ .‬بەری تێك هەڵكێشە‬
‫لە شێوەی توو وایە‪ ،‬كە دانەی بەری تێدا دەردەكەوێت‪ ،‬رەنگیشیان سپی یان شیرییە‪.‬‬
‫بەرەكەی لە مانگی ئایاردا پێدەگات و دەشخورێ ‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫لە پێناوی بەرەكەی دەچێندرێ‪ .‬هەروەها كرمی ئاوریشمی لەسەر بەخێو دەكرێ‪ ،‬تا‬
‫ئاوریشمی سروشتیی لێ بێتە بەرهەم ‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪:‬‬
‫بە قەڵەم و تۆو زیاد دەكات ‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫دارەكەی بۆ بینا و سووتەمەنییش بەكار دێت‪.‬‬

‫رەش توو (تووی شام)‪Morus nigra L. :‬‬

‫دارێكی بەژن مام ناوەندییە‪ ،‬گەاڵ وەریوە‪ ،‬دارەكەی لە سپی توو بچووكترە‪ .‬بە بەرەكەی‬
‫لە سپی توو جیا دەكرێتەوە‪ ،‬چونكە رەنگی بەرەكەی تاریكە یان سوورێكی مەیلەو رەشە‪.‬‬
‫بەرەكەی نیمچە هەڵترووشكاوە‪ ،‬بە قەبارەش نزیكەی دوو هێندەی بەری سپی تووە‪.‬‬
‫گەاڵكەی لە گەاڵی سپی توو گەورەترە‪ ،‬بەاڵم لە شێوەدا جودایە‪ .‬دەكرێ رەش توو موتوربەی‬
‫سەر سپی توو بكرێت‪ ،‬بە مەبەستی گۆڕینی جۆرەكەی‪.‬‬

‫سوورە توو ‪Morus rubra L.‬‬

‫لە جۆرە دارەكانی رۆژهەاڵت دادەندرێت‪ ،‬كە كۆتاییەكەی نیمچە بازنەییە‪ ،‬قەراغەكەشی‬
‫مشاری و كوتراوە‪ ،‬وردە مووشی لە سەرە‪ ،‬رەنگە كەرت كەرتیش بێت و (‪ 3-2‬كەرتی لە‬
‫یەك دابڕی هەبێت‪ .‬رەنگی بەرەكەشی پەمبەیەكی تیرە و دەشخورێ‪.‬‬

‫‪67‬‬
‫سوورە توو‬ ‫رەش توو‬

‫توو‬ ‫موتوربە كردنی رەش توو لەسەر سپی توو بۆ گۆڕینیی‬

‫جۆرەكەی ‪ /‬نەمامگەی بەرزێوە _ هەولێر‬

‫‪68‬‬
 ‫توخمی هەنجیر ‪Ficus L.‬‬
‫درەختەكانی ئەم توخمە بەندن بە ناوچەی هێڵی یەكسانی و نیمچە هێڵی یەكسانییەوە‪ ،‬كە دار‬
‫و دەوەنی گەورە دەگرێتە خۆی‪ .‬گەاڵكەیان سادە و شێوە هێلكەییە‪ ،‬بنەكەیان لە شێوەی دڵە‪،‬‬
‫قەراغەكەشیان لووسە یان كەرت كەرت‪ .‬گوڵەكەیان سەرە پوورگی هەیە‪ .‬بەرەكەشیان لە‬
‫چەندین چین هەنجیر پێك دێت‪ .‬ئەم توخمە (‪ )800‬جۆر لە خۆ دەگرێت‪ ،‬هەندێكیان بایەخێكی‬
‫گەورەی ئابوورییان هەیە‪.‬‬

‫هەنجیرە‪Ficus carica L. :‬‬

‫وەك دارێكی كێوی لە دۆڵ و الپاڵ و بانوودا هەیە‪ ،‬زۆربەشیان لە شێوەی دەوەنی‬
‫بچووكن‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬تاك و جووتە‪ ،‬بە الی سەرێدا زبرە‪ ،‬بە الی خوارێدا نەرمە‪ ،‬ملێكی درێژی هەیە‪ .‬هەر‬
‫گەاڵیەك (‪) 30-20‬سم دەبێت‪ .‬لە شێوەی هێلكەییە و بنەكەی لە شێوەی دڵە‪ ،‬كە لە (‪)5-3‬‬
‫كەرت پێك دێت‪ .‬لە هەندێ جۆریشدا گەاڵكەی كەرت كەرت نییە‪ ،‬بەڵكوو یەك پارچەیە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫چڕ كراوەتەوە‪ ،‬تاك یان جووت ماڵە‪ .‬گوڵ لەم جۆرە رووەكەدا بە دیواری تەختەوە نووساوە‪،‬‬
‫كە تەنێكی خڕ دروست دەكات‪ ،‬لە الی سەرەوەش كونێكی تێدایە‪ .‬پیتاندنیشی بە بایە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫بە تاك یان بە جووت لەسەر چڵدا هەیە‪ .‬ئەم رووەكە هەنجیر دەگرێ‪ ،‬كە لە رووی‬
‫خۆراكەوە گرنگە‪ ،‬بە زۆری شەكری تێدایە‪ ،‬بە تەڕی و وشك كراوییش دەخورێت‪ .‬دارەكەی‬
‫هێندە بایەخی نییە‪ .‬ئەم رووەكە جیاوازیی زۆر لە شێوەی گەاڵكەیدا هەیە‪ ،‬هەر بۆیە ناكرێ‬
‫لەسەر بنەمای گەاڵ لە رووی جۆرەوە پۆڵێن بكرێت‪.‬‬

‫‪69‬‬
 ‫گەاڵی هەنجیر‬

‫هەنجیری وشك كراو‬

‫بەری هەنجیر‬

‫هەنجیر لە ناوچەی تەویڵە ‪/‬سلێمانی‬

‫‪70‬‬
 ‫هەنجیر‪Ficus religosa L. :‬‬
‫هیندستان چاوگەكەیەتی‪ ،‬وەك دارێكی بەری لە نێو رەز و باخدا دەچێندرێ‪ .‬ئەم جۆرە دارە‬
‫بە گەاڵی بریقەداری لە شێوە دڵی دەناسرێتەوە‪ .‬درێژیی گەاڵكەی دەگاتە (‪ )18-15‬سم‪.‬‬
‫گەاڵكەی لە كۆتاییدا كلكێكی هەیە‪ ،‬هەر بە هۆی ئەو كۆتاییە كوتراوەوە‪ ،‬ئەم جۆرە بە ئاسانی‬
‫لە جۆرەكانی دی جودا دەكرێتەوە‪ .‬لە پێناوی بەرەكەیدا دەچێندرێ‪ ،‬چونكە هەنجیر لە رووی‬
‫خۆراكەوە بایەخدارە‪ .‬دارەكەشی بۆ دروست كردنی سندووق بەكار دێت‪ .‬لە توێكڵەكەشی‬
‫شیر هەنجیر دەگیرێ‪ ،‬كە بۆ دروست كردنی هەندێ جۆرە بۆیاغ و هەندێ جۆرە بنێشت‬
‫بەكار دێت‪.‬‬

‫‪71‬‬
 Ficus religosa ‫هەنجیر‬

Ficus religosa ‫هەنجیر‬

Ficus religosa ‫هەنجیر‬

Ficus religosa ‫هەنجیر‬

72
 ‫خێزانی چنار‬
‫(‪Platanaceae (Plane tree‬‬

‫یەك توخمی هەیە ئەویش چنارە (‪ )platanus‬كە لە ‪ 10-7‬جۆر پێك دێت‪ .‬لە ئەمریكا و‬
‫بەشێكی ئەوروپا و ئاسیادا هەیە‪ ،‬وەك دارێكی قەبارە گەورە و گەاڵ گەورە ناسراوە‪.‬‬

‫گرنگترین جۆرەكانی‪:‬‬

‫گەلێ جۆری هەیە‪ ،‬هەمووشیان لە باشوور و رۆژهەاڵتی ئەوروپا و لە رۆژاوای ئاسیا و‬

‫ئەمریكای باكووردان‪ .‬یەك جۆری سروشتیی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بە عیراقەوە هەیە‪،‬‬
‫كە چناری رۆژهەاڵتە‪.‬‬

‫چناری رۆژهەاڵت‪Platanus orientalis L. :‬‬

‫‪Platanus occidentalis L.‬‬ ‫چناری رۆژاوا ‪:‬‬

‫چناری رۆژهەاڵت ‪Platanus orientalis L.‬‬

‫دارێكە بەرزییەكەی دەگاتە (‪)30‬مەتر‪ ،‬قەدێكی راست و ترۆپكێكی شێوە باش و لە كرانەوە‬
‫گونجاوی هەیە‪ .‬ئەم جۆرە دارە بە شێوەیەكی سروشتی لە كەناری رووبار و جۆگا و نێو‬
‫دۆڵی چیاكانی كوردستان لە بەرزایی (‪ )1500-1000‬مەتر لە سەرووی ئاستی دەریاوە‬
‫هەیە‪ .‬یەكێكە لەو توخمانەی كە حەزی لە تیشك و شێیە‪ ،‬هەروەها پێویستی بە خاكی سووك‬
‫و نیشتەنییە‪ .‬گوندنشینان لە چوار دەوری زەوی لە شێوەی شریت پەرژین و لە نێو شیودا‬
‫دەیچێنن‪ .‬بۆ داچاندنی الڕێش بەكار دێت‪ .‬بە دارێكی تەمەن یەكجار درێژ دادەندرێ‪ ،‬كە‬
‫رەنگە تا چەند سەدەیەك بژی‪ .‬هەروەها زووش گەشە دەكات‪ .‬لە باشوور و ناوەڕاستی‬
‫عیراقدا هەوڵی چاندنی درا‪ ،‬بەاڵم سەركەوتوو نەبوو‪ ،‬چونكە هەر چەند ساڵێك دوای چاندنی‬
‫وشك دەبێت‪.‬‬

‫‪73‬‬
 ‫چناری رۆژهەاڵت لە دۆڵی نێو چیادا‬

‫چناری رۆژهەاڵت (دلب) لە چەمانكێ ‪ -‬دهۆك‬

‫‪74‬‬
 ‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫سادەیە‪ ،‬وەریوە‪ ،‬تاك و جووت و مل درێژە‪ ،‬پەلكی كەرت كەرتە و ژمارەی كەرتەكانی‬
‫دەگاتە (‪ )7-3‬كەرت‪ .‬كەرتی ناوەڕاستی درێژ دەبێت و لە دوو كەرتەكەی تەنیشتی جودایە‪،‬‬
‫چونكە گیرفانی قوولی هەیە‪ .‬دیوی خوارەوەی گەاڵكە سەرەتا تووكنە پاشان لووس دەبێت‪،‬‬
‫دیوی سەرەوەشی هەر لووسە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫یەك رەگەزە‪ .‬لە مانگی ئادار لەگەڵ گەاڵدا بەرێكی لە شێوەی تۆپی جیاجیا و بێ كاڵوە پەیدا‬
‫دەبێت‪ .‬گوڵەكەی زۆر بچووكە‪ ،‬پیتاندنی بە بایە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫گرد و كۆیە و هەر كۆمەڵەیەكی (‪ )4-2‬دانە بەرە‪ .‬وا باوە لە نێو تۆپی خڕدایە و بەسەر‬
‫چاڵندا شۆڕ دەبێتەوە‪ .‬تاك تاك بەر‪ ،‬لە شێوەی یەك بازنە بە الی سەرێدا هەڵدەگرێت‪ ،‬لە‬
‫ژێرەوەش وردیلە مووی خۆڵەمێشیی پێوەیە‪ .‬بەرەكەی وەك گوێز یان بندق وایە‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫بەرهەمی زۆری هەیە‪ ،‬لە مانگی تشرینی دووەمدا بەرەكەی پێدەگات‪ .‬رەنگە لە یەك كیلۆگرامدا (‪)100‬‬
‫هەزار دانە تۆو هەبێت‪ .‬رێژەی شین بوونی ‪ %36‬ە و‪ ،‬لە پاش دوو هەفتەش شین دەبێت‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫خوڵەمێشییەكی مەیلەو قاوەییە‪ .‬لەگەڵ بە سااڵدا چوون رەنگی دەگۆڕێ بە رەشێكی تاریك‪.‬‬
‫توێژ توێژ دەقلیشێ‪ ،‬پاشان لە دارەكە دەبێتەوە‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫زبر و بەهێز و پتەوە‪ .‬دارێكی زۆر دەدات‪ .‬دارەكەشی بۆ دروست كردنی شخارتە و‬
‫سندووق و پارچە تەختە و بۆ سووتاندن و شتی دیكەش بەكار دێت‪.‬‬

‫‪75‬‬
 ‫چناری رۆژاوا‪Platanus occidentalis L. :‬‬
‫بە مەستی چاندنی لە دارستان و لە نێو شار و لە رێگا و بانی دەرەوە‪ ،‬هێندرایە نێو عیراق‬
‫و كوردستانەوە‪ .‬چاندنیشی سەركەوتنی بەدەست هێنا‪ ،‬بە تایبەتی لە دارستانی بەراودا‪.‬‬
‫خێرا گەشە دەكات‪ ،‬بە قەدی راست و درێژی لە جۆری یەكەم جودا دەكرێتەوە‪ .‬لە كەشی‬
‫شێدار و خاكی كانزایی لە دەڤەری كراوەدا گەشە دەكات‪ .‬بۆ جوانی و رازاندنەوەی شارانیش‬
‫دەچێندرێ‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫پان و هێلكەییە‪ ،‬درێژییەكەی دەگاتە (‪)16-9‬سم و لە (‪ )5-3‬كەرت پێك دێت‪ .‬وەك جۆری‬
‫یەكەم كەرەتەكانی فرە لیك جوودان نین‪ ،‬وەك ئەوەی لە جۆری یەكەمیدا دەیبینین‪ .‬كەلەنەكانی‬
‫بچووكن و لە خوارێدا خڕن‪ ،‬دیوی الی دەرەوەی كەرتەكان گڕنی گڕنییە (مشارییە)‪،‬‬
‫و ددانەكانی راست و درێژن‪ ،‬ملی گەاڵكەشی درێژە‪ .‬بە الی خوارێدا تەنك و سەوزە‪،‬‬
‫خوارەوەكەشی شێوە دڵ و تەختە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫چڵۆكەی گۆپكەدارە و (‪ )2-1‬سەرە گوڵ هەڵدەگرێت‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫لە ترۆپكدایە و تیرەكەی (‪ )1.25-1‬ئینج دەبێت‪ .‬تاك تاك لەسەر قەد دەبن‪ ،‬بە درێژایی‬
‫وەرزی زستانیش هەر بە دارەكەوە دەمێنن‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫بچووكە و بە الی خوارێدا خڕە‪ .‬لە هەر كیلۆگرامێكیشدا (‪ )170‬هەزار دانە تۆو هەیە‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫ئەستوورە‪ ،‬ئەستوورییەكەشی دەگاتە پتر لە (‪)1‬سم‪ ،‬رەنگە لە الی خوارێدا ئەستووراییەكەی‬
‫بگاتە(‪)7-5‬سم‪ ،‬رەنگیشی ئەسمەرێكی مەیلەو سووری تاریكە‪.‬‬

‫‪76‬‬
 ‫گەاڵی كەرت كەرتی چناری رۆژهەاڵت‬

‫دار چناری رۆژاوا ‪ /‬باخی گڵكەند _ هەولێر‬

‫بەری چنار‬

‫گەاڵ چناری رۆژاوا‬

‫دار چناری رۆژاوا ‪ /‬باخی گڵكەند _ هەولێر‬ ‫بەری خڕی چنار‬

‫‪77‬‬
 ‫خێزانی گوڵدار‪Rosaceae :‬‬
‫لە كوردستان و سەراپای عیراقدا‪ ،‬چەند توخمە دارێكی ئەم خێزانە هەیە ‪:‬‬
‫‪Rusbus، Sorbus، Prunus، Pyrus، Amelanchier، Cerasus، Crataegus،‬‬
‫‪،Ptentilla‬‬
‫لەبەر زۆری و فراوانیی خێزانەكە‪ ،‬دابەش كرایە سەر ژێرخێزان‪ .‬گرنگترین ژێر‬
‫خێزانەكانیش‪:‬‬

‫ژێر خێزانی قەیسی‪Sub_ Family Prunoideae :‬‬

‫‪Sub_ Family Pomoideae‬‬ ‫ژێر خێزانی سێو‪:‬‬

‫ژێر خێزانی قەیسی‬

‫هەڵووژە‪Prunus domestica L. :‬‬
‫ئەم جۆرە وەك دارێكی كێوی لە كوردستاندا هەیە‪ ،‬بەاڵم هەبوونی كەم و دەگمەنە‪ ،‬تاك‬
‫و تەرا بە پەرت و باڵوی لە نێو دارستانی بەڕوو‪ ،‬بە تایبەتی لە الپاڵی چیاییدا هەیە‪ .‬لە‬
‫دەشتاییشدا بە زۆری دەچێندرێ‪.‬‬

‫گێالس‪Prunus cerasus L. :‬‬

‫دارێكی قەبارە مام نەوەندییە‪ ،‬هەندێكیشی قەبارەی گەورەیە‪ ،‬لە پێناوی بەرەكەیدا‬
‫دەچێندرێ‪.‬‬

‫گێالسی كێوی‪Prunus avium L. :‬‬

‫دەوەنێكە و دەچێندرێ‪ .‬لە هەندێ شوێندا بە قەبارە هێندەی دارێكی لێ دێت‪ .‬بۆیەش‬
‫دەچێندرێ تا سوود لە بەرەكەی وەربگیرێ كە دەخورێ‪.‬‬

‫‪78‬‬
 ‫قەیسی(زەردەلوو)‪Prunus armeniaca L. :‬‬
‫دەوەن یان داری بچووكە‪ ،‬گەاڵ وەریوە‪ .‬لە گەلێ شوێنێ جیاجیای عیراق و كوردستاندا‬
‫دەچێندرێ‪ .‬لە رووی رێژەی بەرەكەیەوە‪ ،‬لە دوای دار خورما دێت‪ ،‬كە هەردوو مانگی‬
‫حوزەیران و تەمووز پێدەگات‪.‬‬

‫شواشینك (شفشینك)‪Prunus arabica (oliv) meikle :‬‬

‫دەوەنێكە گەلێ چڵ و شێوەی هەیە‪ .‬گەاڵ وەریوە‪ .‬لە ناوچەی وشكی شاخاوی و لە بانوودا‬
‫باڵوە‪ .‬هەروەها لە دارستانی نزم و لە الپاڵەكانیشدا چاندنی باوە‪ .‬لە نەمامگەی دارستاندا‬
‫دەچێندرێ بۆ ئەوەی شتڵەكەی لە الپاڵەكاندا بچێندرێ‪ ،‬تا رێژەی داخورانی زەوی كەم‬
‫بكاتەوە‪.‬‬

‫خۆخ‪Prunus Persica L. :‬‬

‫دار و دەوەنی بچووكە و دوو هەزار ساڵ بەر لە ئێستا لە عیراقدا چێندراوە‪ ،‬بۆ ئەوەی سوود‬
‫لە بەرەكەی وەربگیرێت‪ .‬لە نێو دۆڵ و شیوی كوردستانیشدا هەیە‪.‬‬

‫بادەمی كێوی ‪Prunus argen tea (lam) Rehd‬‬

‫دەوەنێكی قیت یان خۆهەڵواسە‪ ،‬گەاڵی سپی و موودارە‪ ،‬لە نێو دارستانی بەرزی كوردستاندا‬
‫هەیە‪.‬‬

‫بەاڵڵووك (هەلهەلووك) ‪Pruns microcarpa‬‬

‫دەوەنێكی قیت یان خۆهەڵواس یان خشۆكە‪ ،‬گەاڵكەی پێچاوپێچ موودارە‪ ،‬چڵەكانی دادەپۆشێ‪،‬‬
‫هەروەها لقی تازەشی‪ .‬بەرەكەی زەرد یان سوور و نەرم و شل و بریقەدارە و دەشخورێ‪.‬‬
‫وەك رووكێكی كێویلە لە چیاكاندا هەیە‪ .‬لە نێو داری بەڕوودا‪ ،‬هەروەها لە الپاڵیشدا بەرچاو‬
‫دەكەوێت‪.‬‬

‫‪79‬‬
‫قەیسی‬ ‫خۆخ‬

‫هەڵووژە‬ ‫بادەمی كێوی ‬

‫بەاڵلووك‬ ‫شواشینك ‬

‫‪80‬‬
 ‫كنێر‪Pruns mahaleb L. :‬‬
‫دارێكی بچووكە یان دەوەنێگەلێكە‪ ،‬كە گەلێ تاكە قەدی جیاجیای هەیە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫هێلكەییەكی نیمچە خڕە‪ ،‬لە ژێرەوە لە شێوەی دڵە و لە كۆتاییەكەیدا كوتراوەتەوە‪ .‬درێژییەكەی‬
‫(‪ )5-3‬سم و قەراغەكەشی مشارییە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫بچووك و نەرم و شلە و رەنگی رەشە‪ ،‬دیوی دەرەوەی تەنكە‪.‬‬
‫ئەم جۆرە دارە لە نێو دارستانی بەڕوو لە بەرزایی مام ناوەندی‪ ،‬نزیكەی (‪ )1200‬مەتر‬
‫بەرزتر لە ئاستی دەریاوە هەیە‪ .‬گوڵەكەی سپییە و لەسەر شانە پوورگ ریز دەبن‪ .‬ئەم‬
‫دارە بە شێوەیەكی سەرەكی بۆ پاراستن بەكار دێت‪ ،‬وەك پەرژینی سەوز و بۆ پاراستنی‬
‫خاك‪ .‬دارەكەی بۆ دروست كردنی سبیل یان دەسكی چەقۆ بەكار دێت‪ .‬هەروەها بۆ دروست‬
‫كردنی جاكوون‪ .‬دارەكەی بۆنێكی خۆشی هەیە‪ .‬رەق و بریقەدارە و تا ماوەیەكی درێژیش‬
‫دەمێنێتەوە‪ .‬تۆوەكەی بۆ داو و دەرمان بەكار دێـت‪ .‬دەكرێ تۆوەكەی لە نەمامگەی دارستاندا‬
‫بچێندرێ‪ ،‬بە مەبەستی چاندنی لە نێو دارستاندا‪ .‬هەروەها بۆ موتوربە كردنی داری گێالس‬
‫لە نەمامگەی ماڵتا لە دهۆك بەكار هاتووە‪.‬‬

‫كنێر لە نەمامگەی ماڵتا‬

‫‪81‬‬
 ‫بەری كنێر‬

‫بەری گێالس‬

‫شواشینك‬

‫بەری گێالسی كێوی‬

‫گوڵی كنێر‬

‫‪82‬‬
 ‫بادەم‪Pruns amygdalus batsch :‬‬
‫دارێكە بەرزیی دەگاتە هەشت مەتر‪ ،‬لە چیاكانی كوردستاندا هەیە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫لە شێوەی رمی الكێشەییە‪ ،‬مشاری و موودار و سادەیە‪ ،‬ملێكی هەیە و كۆتاییەكەشی تیژە‪،‬‬
‫هەروەها وەریوە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬

‫سپی یان سوورێكی توخە‪ .‬هەر بۆیە لە كاتێكی زووی ساڵدا‪ ،‬لە مانگی شوبات یان ئادار‬
‫گوڵ دەدات و جوانی دەبەخشێت‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫كورت و نەرم و شلە‪ ،‬درێژیی دەگاتە (‪ )4-3‬سم‪ ،‬پانییەكەشی (‪ )3-2‬سم‪ .‬وەك بەری بادەم‬
‫دەناسرێ‪ ،‬وردیلە مووش بەرەكە دادەپۆشێ‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪:‬‬
‫بە تۆو (دنك) زیاد دەكرێت و دوو جۆریشە‪:‬‬

‫بادەمی تاڵ‪Prunus amygdalus var. amara Dc :‬‬

‫بادەمی شیرین‪Prunus amygdalus var. duleis Dc :‬‬

‫دەنك (تۆو)ەكەیان زبرە‪ ،‬بە تایبەتی بادەمی شیرین‪ ،‬كە بە شێوەیەكی فراوان لە چیادا یان‬
‫لە نێو دەشتدا دەچێندرێ‪ .‬ئەم جۆرە دارە لە كوردستانی عیراقدا كێوییە‪ .‬بە هۆی توێكڵی‬
‫رەش و بریقەداری‪ ،‬لە دوورەوە دەناسرێتەوە‪ .‬ئەم جۆرە دارە بەرگەی وشكایەتی و كەشی‬
‫سارد دەگرێت‪ .‬لە شوێنی شاخاوی و گەلێ وشكدا دەڕوێ‪.‬‬
‫دارەكەی بەهێز و پتەوە‪ .‬داری ناوەوەی سوورێكی مەیلەو خۆڵەمێشییە‪ .‬پتر لە پێناوی‬
‫بەرەكەی نەك دارەكەیدا‪ ،‬دەچێندرێ‪.‬‬

‫‪83‬‬
‫بادەم لە نەمامگەی هەریر ‪ -‬هەولێر‬ ‫بەری بادەم‬

‫تۆو(دەنك )ی بادەم‬

‫داری باوی لە نەمامگەی بەرزێوە ‪ -‬سۆران‬ ‫داری بادەم (باوی)‬

‫‪84‬‬
 ‫ژێر خێزانی سێو‪Sub family Pomoideae :‬‬
‫گرنگترین ئەو جۆرانەی بەهای ئابوورییان هەیە ئەمانەن‪:‬‬
‫كرۆسكە كێویلە‪Pyrus Syriaca :‬‬
‫سێو‪Pyrus malus :‬‬
‫بەهێ‪Pyrus communis :‬‬

‫سێو و بەهێ و كرۆسكە كێویلە لە هەندێ ناوچەی چیاییدا كە بەرزییان دەگاتە (‪ )1400‬مەتر‬
‫لە سەرووی ئاستی دەریاوە هەن‪ .‬ئەوانەی بە داری میوە دادەندرێن ئەمانەن ‪:‬‬

‫یەنگی دنیا‪Eriobotrya Japonica :‬‬

‫‪Cydonia Vulgaris‬‬ ‫بەهێ‪:‬‬
‫بالووك‪cotoneaster Sp. :‬‬
‫‪Crataegus Sp.‬‬ ‫گێوژ‪:‬‬

‫‪85‬‬
 ‫بەری كرۆسك‬ ‫سێو‬

‫گەاڵی كرۆسكە كێویلە‬

‫تۆوی كرۆسكە كێویلە‬ ‫موتوربەی تێك هەڵكێش (تێك هەڵكێش كردنی هەرمێ‬
‫ل��ەس��ەر ك��رۆس��ك��ە ك��ێ��وی��ل��ە) ل��ە دارس��ت��ان��ەك��ان��ی ناوچەی‬
‫مێرگەسوور _ هەولێر‬

‫‪86‬‬
 ‫كرۆسكە كێویلە‪Pyrus Syriaca :‬‬
‫لە هەندێ ناوچەدا هەیە كە بەرزیی دەگاتە (‪ )1400‬مەتر لە سەرووی ئاستی دەریاوە‪ .‬دارە یان‬
‫دەوەن و بە شێوەیەكی سروشتی لە چیادا هەیە‪ .‬بەرگەی وشكی و سەرمای سەخت دەگرێت و لە نێو‬
‫دارستانی بەڕوودا بەدی دەكرێت‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫سادەیە‪ ،‬وەریوە‪ .‬دەكرێ هەر بە گوێرەی گەاڵكەی بناسرێتەوە‪ .‬لە كرۆسكە كێویلەدا گەاڵ‬
‫درێژە و لە وەرزی نیساندا گوڵ دەدات‪ ،‬بەرەكەشی لە پاییزدا پێدەگات‪.‬‬
‫كرۆسكە كێویلە بەوە جیا دەكرێتەوە‪ ،‬كە بەرەكەی لە كرۆسكی ئاسایی بچووكترە‪ .‬دەكرێ‬
‫كرۆسكە كێویلە وەك داری رەسەن دابندرێ و بە جۆرەكانی دیكەی هەرمێ موتوربە بكرێت‪.‬‬
‫تۆوەكەی لە نەمامگەدا دەچێندرێ‪ ،‬پاشان نەمامەكانی بۆ دارستان دەگوازرێنەوە‪ ،‬یان دەكرێ‬
‫رەسەن بن و بە داری دی موتوربە بكرێن‪ .‬تۆوەكەی لە كرۆسكی ئاسایی بچووكترە‪.‬‬
‫تۆوەكەی لە نێو مەركان لە نەمامگەكەدا دەچێندرێ‪.‬‬

‫توخمی كاكیف (باڵووك)‪Contoneaster medie :‬‬

‫‪Contoneaster racemifloraus (Desf.) K.Koch‬‬
‫ئەم دارە بە شێوەیەكی سروشتی لە كوردستاندا هەیە‪ .‬دەوەنێكە لق و چڵی لێ دەبێتەوە‪،‬‬
‫بە دەگمەن لەسەر داری بچووكدا دەبن‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫تاك و جووت و وەریوە‪ ،‬ملێكی بچووكی كورتی هەیە‪ ،‬لە شێوەشدا بازنەییە یان هێلكەیی‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫گوڵەكەی بچووكە و پێنچ پەلكی سپیی هەیە و لە شێوەی پوورگە گوڵە گەنمە‪ ،‬لە التەنیشتشدا لە سەر‬
‫چڵی كورتدا هەیە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫لە كاتی پێگەیشتندا سوورێكی تاریكە‪ .‬ئەم جۆرە دارە لە شوێنی بەرزی چیاكاندا هەیە‪ .‬بە زۆری لە‬
‫چیای سوارەتووكە لە پارێزگای دهۆكدا هەیە‪ .‬دەكرێ وەك داری جوانی بەكار بێت‪.‬‬

‫‪87‬‬
 ‫بەهێ‬

‫هەرمێ لە پیران ‪ /‬مێرگەسوور‬ ‫یەنگی دنیا‬

‫هەرمێ‬ ‫گوڵی هەرمێ‬

‫‪88‬‬
 ‫تازە بوونەوەی سروشتییانەی كرۆسكە كێویلە ‪ /‬حاجی ئۆمەران _هەولێر‬

‫‪89‬‬
 ‫دەوەنی (كاكیف)‬

‫بالووك (كاكیف)‬

‫بەری بالووك‬

‫بالووك‬

‫‪90‬‬
 ‫گێوژی جوانی‪Pyracantha SP. :‬‬
‫لە خێزانی گوڵدارە‪ ،‬دارێكی هەمیشە سەوزە‪ .‬بە شێوەیەكی سروشتی لە باشووری‬
‫رۆژهەاڵتی ئەوروپا و لە باشووری رۆژهەاڵتی ئاسیادا هەیە‪ .‬دارێكە بەرزییەكەی دەگاتە‬
‫شەش مەتر‪ .‬لە كۆتایی بەهار یان سەرەتای هاویندا گوڵ دەدات‪ .‬گوڵەكەشی سپی‪ ،‬سوور‪،‬‬
‫پرتەقاڵی یان زەردە‪ .‬لە وەرزی هاویندا بەر دەگرێت و لە وەرزی زستانیشدا پێدەگات‪ .‬بۆ‬
‫جوانی لە نێو پارك و باخچەی كوردستان و عیراقدا دەچێندرێ‪ .‬دەكرێ بۆ دروست كردنی‬
‫پەرژین و هەڵواسینی درەختی دی بەكار بێت‪.‬‬

‫توخمی گێوژ‪Crataegus L. :‬‬

‫ئەم توخمە (‪ )50‬جۆری هەیە‪ .‬لە بەشی باكووری گۆی زەوی بە گشتی و‪ ،‬لە رۆژهەاڵتی‬
‫ناوەڕاست بە تایبەتی هەیە‪.‬‬

‫گێوژ‪Crataegus azarolus L. :‬‬

‫دەوەن یان دارێكی بچووكە‪ ،‬بەرزییەكەی دەگاتە هەشت مەتر‪ .‬ئەم توخمە لە نێو دارستانی‬
‫بەڕوو‪ ،‬بە زۆری لە كوردستاندا باڵوە‪ ،‬بە تایبەتی لەو ناوچانەی لە نێوانی (‪)2000-1000‬‬
‫مەتر لە ئاستی دەریاوە بەرزن‪ .‬لە كوردستاندا بە شێوەیەكی سروشتی دەڕوێ‪ .‬لە خاكی‬
‫سوورێن (گڵی قورس) كە بارانی سااڵنەی لە نێوان (‪ )1000-300‬ملم دەڕوێ‪ .‬بەرگەی‬
‫وشكی و پلەی بەرزی گەرما و بەستەڵەك و رەشەباش دەگرێت‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫سادەیە و قەراغەكەی مشاری یان كەرت كەرتە‪ .‬وەریوە و زیبكە و وردە تووكی هەیە و‬
‫لە (‪ )5-3‬كەرت پێك دێت‪ ،‬كۆتاییەكەشی دداندارە‪ .‬بە دەگمەن گەاڵكەی یەك پارچە و بێ‬
‫كەرت كەرت دەبێت‪ .‬گەاڵكەی ملدارە‪ ،‬چڵەكەی دڕكاوییە‪ ،‬دڕكەكانیش لە ئاكامی گۆڕانی‬
‫چاڵنی دیكەوە دروست دەبن‪ .‬هەر بە هۆی ئەو دڕكانەوە‪ ،‬ئەو دارە خۆی لە مەڕ و مااڵت‬
‫دەپارێزێ‪ .‬هەندێ جۆرە گێوژیش لە نێو باخدا دەچێندرێن‪.‬‬

‫‪91‬‬
 ‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫سپی رەنگ و دوو رەگەزە‪ ،‬لە نێو شانە تەختی پوورگیندا كۆ دەبێتەوە‪ .‬گوڵی شێوە جامی‬
‫تووكنە‪ ،‬لە مانگی نیساندا گوڵ دەدات‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫لە پاییزدا پێدەگات‪ .‬بەرەكەی خڕ و لە شێوەی سێوە‪ ،‬رەنگی زەرد یان سوورە‪ .‬قەبارەشی‬
‫هێندەی قەبارەی بەری گێالس یان گەورەترە‪ .‬ئەم جۆرە دارە بە بەرەكەی لە جۆرەكانی دی‬
‫جودا دەكرێتەوە‪ .‬بەری گێوژ لە ماوەی نێوان مانگی ئەیلوول و تشرینی دووەم پێدەگات‪ .‬كاتێ‬
‫بەرەكە لە سەوزەوە بەرەو زەردی مەیلەو قاوەیی دەگۆڕێ‪ ،‬واتە كاتی رنینی هاتووە‪.‬‬

‫تۆو‪:‬‬
‫ژمارەی تۆو لە هەر كیلۆگرامێكدا (‪ )15090‬دەنكە تۆوە‪ .‬تۆوەكەی ماوەیەكی مت بوونی‬
‫هەیە‪ ،‬كە بە هۆی توێكڵی رەقەوەیە‪ ،‬تا وەرزی بەهار لە نێو توێژە لمێكی شێداردا هەڵدەگیرێت‪.‬‬
‫تەڕ دەكرێت تا مت بوونەكەی بشكێندرێ‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫رەنگی پەمبەیە‪ ،‬كاتێ دەدرێتە بەر تیشكی هەتاو‪ ،‬بەرەو زەردی زێڕین دەگۆڕێ‪ .‬دارەكەشی‬
‫خەسڵەتێكی باشی هەیە بۆ كار كردن‪ ،‬كە بۆ دروست كردنی دەسك بۆ كەرەستە و ئامرازی‬
‫كشتوكاڵ و سووتەمەنی بەكار دێت‪ .‬بۆیە بایەخ بە چاندنی دەدرێت تا سوود لە بەرەكەی‬
‫وەربگیرێت‪.‬‬

‫لەو جۆرانەی دی كە لە كوردستاندا دەڕوێن و لە شێوەی دار و دەوەن بە پەرت و باڵوی لە نێو‬
‫دارستانی بەڕوودا هەن‪ ،‬ئەمانەن‪:‬‬
‫‪crataegus monogyna، Crataegus pentagyna‬‬
‫كە لە هەمان ئەو شوێنانەدا هەن و بە هەمان ئەندازەی چڕیی هەبوونی داری‬
‫‪ Crataegus azarolus‬هەیە‪ .‬ئەمی دواییان بە بچووكیی بەرەكەی كە رەنگی سوور یان‬
‫رەشە دەناسرێتەوە‪ .‬وا باویشە كە گەاڵكەی لووسە‪.‬‬

‫چەندین جۆرە دار و دەوەنی دیكەی خێزانی گوڵدار لە كوردستاندا هەن‪ ،‬كە بریتین لە‪:‬‬

‫‪92‬‬
 ‫داری گێوژ‬

‫‪93‬‬
 ‫هەاڵڵەی گێوژ‬

‫تێك هەڵكێش كردنی هەرمێ لەسەر گێوژ بە موتوربە‬

‫بەری گێوژ‬
‫ناوچە مێرگەسوور _ هەولێر‬

‫گوڵی گێوژ ‪crtataegus monogyna‬‬ ‫گێوژێك بەرەكەی سوورە لە ناوچەی مێرگە سوور‬

‫‪94‬‬
 ‫سۆربوس‪:‬‬
‫‪Sorbus umbella (Dest ) Frish. Exkeyner‬‬
‫یان بەو ناوەش دێت ‪sorbus aria (L.) .crantz p.p‬‬
‫ئەم جۆرانە لە شێوەی دار یان دەوەنی بچووكن‪ ،‬كە بەرزییان دەگاتە (‪ )5-3‬مەتر‪ .‬لە خاكی‬
‫كلسیشدا دەڕوێ‪ ،‬توێكڵەكەی لووس و قاوەییە‪ ،‬پاشان رەنگی بەرەو قاوەییەكی مەیلەو‬
‫سوور دەگۆڕێ‪ .‬گۆبكەكەی سەوز و لیقە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫ئیهلیجی یان هێلكەییەكی الكێشەییە‪ ،‬قەراغەكەشی مشارییە‪ ،‬دیوی الی خوارەوەی تووكی‬
‫سپیی هەیە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫گوڵەكانی سپین و بە شێوەیەكی چڕ لەسەر چڵ و بە شێوەی چڵۆكە‪ ،‬ریز كراون‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫سەرەتا سەوزە‪ ،‬لەگەڵ پێگەیشتندا سوور هەڵدەگەڕێ و شێوەی خڕە‪ .‬ئەم جۆرە دەوەنە‬
‫لە نزیك سنووری توركیا بەدی كراوە‪ ،‬لە بەرزیی (‪ )1200‬مەتر لەسەر ئاستی دەریاوە لە‬
‫سوارەتووكەدا بیندراوە‪ .‬دارەكەی زۆر چاكە‪ .‬جێی خۆیەتی كە لە دارستانەكانی كوردستاندا‬
‫بایەخ بە چاندنی بدرێت‪.‬‬

‫ئەمیالنچەر‪:‬‬
‫‪Amelanchier integrifolia‬‬
‫دەوەنێكی شێوە لوولەكی قەبارە بچووكە‪ ،‬لقی قاوەیی رەنگ زیوینی هەیە‪ .‬گەاڵكەشی شێوە‬
‫هێلكەییە و كۆتاییەكەی خڕە‪ .‬قەراغەكەی لووسە‪ .‬الی سەرەوەی لووسە‪ ،‬الی خوارەوەشی‬
‫تووكنە‪ ،‬ملێكی درێژی هەیە‪ .‬گوڵەكانی لە شێوەی چڵۆكەی رەنگ سپین‪ .‬هەر جووتە گوڵێك لە‬
‫شێوەی هێشووییە‪ .‬بەرەكەی لە شێوەی گۆیەكی لووسە لە الی خوارێ‪ ،‬لە الی سەرەوەشی‬
‫موودارە‪ ،‬كە لەسەر بەرەكەی سبلەی هەمیشەیی هەیە‪ .‬ئەم جۆرە دەوەنە لە هەندێ ناوچەی‬
‫دارستاندا بە تایبەتی لە ئامێدی هەیە‪ ،‬دەكرێ وەك داری جوانی بچێندرێ‪.‬‬

‫‪95‬‬
 ‫سیسن عەوك ‪crtataegus pentagyna‬‬

‫سۆربوس‬

‫سۆربوس‬ ‫سۆربوس‬

‫‪96‬‬
 ‫تووتڕك‪Rubus sp. :‬‬
‫رووەكێكی كێوییە لە خێزانی گوڵدار ‪ ،Rosaceae‬لەو رووەكانەیە كە دەچێتە ریزی داری‬
‫دارستانەوە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫ئاڵوگۆڕ و سادە و تێك هەڵكێشە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫نەرم و شل و تێك هەڵكێش و توو ئاسایە‪ ،‬چەندین دانە بەری لە یەك دانە پوورگدایە‪ .‬رەنگی رەشە و‬
‫لە كاتی پێگەیشتیندا بەرەكەی دەخورێ‪ .‬لە دۆڵی نێو چیادا لە نزیك كانی و رووبار و جۆگەدا هەیە‪.‬‬

‫شیالن‪Rosa moschata :‬‬

‫لە خێزانی گوڵدارە ‪ Rosaceae‬و نزیكە ‪ 150-15‬جۆر لە خۆ دەگرێت‪ .‬ئەم جۆرە دارە بە‬
‫شێوەیەكی سروشتی لە نێو چیاكانی كوردستاندا هەیە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫ئاڵوگۆڕ و شێوە هێلكەییە یان الكێشەییە‪ ،‬قەراغەكەشی مشارییە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫گوڵەكەی تاك تاكە و لە بەهاردا پەیدا دەبێت‪ .‬چێوەییە و پێنج گەاڵكەشی لە قەبارەدا چون‬
‫یەكن‪ .‬ژمارەی نێركەكانی زۆرن‪ ،‬قەڵەم یان هەاڵڵەكانی ئازادن‪ ،‬پیتاندنی تێكەڵە‪ ،‬چونكە‬
‫ماددەیەكی بۆنداری هەیە بۆ راكێشانی مێروو‪ ،‬یان پیتاندنی بە بایە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫بە گرد و كۆیی هەیە‪.‬‬
‫ئەم رووەكە لە ناوچەی دارستانی سروشتیدا هەیە‪ ،‬بە زەویدا دەكشێ‪ ،‬گەاڵكەشی سەوزێكی‬
‫تاریكە‪.‬‬

‫‪97‬‬
‫بەری تووتڕك لە دۆڵی حوجران ‪ -‬هەولێر‬ ‫بەری ئەمیالنجەر‬

‫تووتڕك لە دۆڵی حوجران ‪ -‬هەولێر‬ ‫ئەمیالنجەر‬

‫شیالن لە ناوچەی چەمانگێ‪ -‬دهۆك‬ ‫گوڵی شیالن‬

‫‪98‬‬
 ‫خێزانی پەپوولەیی‪Papilionaceae :‬‬
‫(‪)Fabaceae‬‬
‫زۆر بە فراوانی هەیە‪ ،‬نزیكەی (‪ )1000‬جۆر و (‪ )350‬توخمی لە سەرانسەری جیهاندا هەیە‪.‬‬
‫ئەم خێزانە دارە ئابوورییە لە كوردستان و عیراقدا نییە‪ ،‬بەڵكوو چەندین جۆرە درەختی دارین‬
‫یان پووشین هەیە و لە نێو دارستاندا هەن‪ ،‬وەك شیح‪،.Spartium junceum L‬دڕك‬
‫‪ ،Ononis Spinosa.‬حوشترالووك‪.. Alhagi Sp،‬سووس ‪.Ghyrnhiza glabra‬‬
‫هەروەها ئەو توخمە دارینانەی هاوردە كراون چێندراون‪:‬‬
‫رۆبینیا – دڵدار – سوفرا ‪ -‬سیسم‬

‫شیح‪Spartium junceum :‬‬

‫رووەكێكی دارینە و لە نێو دارستاندا هەیە‪ .‬رەنگی گەاڵ و چڵی سەوزە‪ .‬چڵی زۆری لێ دەبێتەوە‪ .‬بە‬
‫قەڵەم زیاد دەكات‪ .‬گوڵەكەی تاك ماڵە‪ ،‬نێرەمووكە و لە بەهاردا بە چڕی گوڵ دەدات‪ ،‬رەنگی گوڵەكەی‬
‫زەردە‪ .‬لە پارك و باخچەدا بۆ جوانی دەچێندرێ‪ .‬بەرەكەشی قووچە‪ ،‬لە مانگی شوباتدا قەڵەمی‬
‫لێ ئامادە دەكرێت‪ .‬لە نێو گۆل و دێراو‪ ،‬یان لە نێو مەركاندا دەچێندرێ‪ ،‬پاشان بۆ ساڵی داهاتوو‬
‫دەهێڵدرێتەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی ببێتە رەگە نەمام‪ ،‬ئنجا بۆ چاندن لە شوێنی مەبەست دەگوازرێتەوە‪.‬‬

‫سووس مێكۆك‪Ghyrrhize glabna :‬‬

‫بریتییە لە رووەكێكی تەمەن درێژی دارین و دەچێتە ریزی دارستانەوە‪ .‬لە عیراق و سووریادا دەڕوێ‪،‬‬
‫هەروەها لە گەلێ واڵتی جیهانیشدا بە تایبەتی لە واڵتانی ئاسیای ناڤین و ئەوروپا‪ .‬رەگی سووس‬
‫وەك چارەسەر بۆ برینی گەدە و دوازدە گرێ بەكار دێت‪ ،‬هەروەها باشترین دەرمانیشە بۆ ئەوانەی‬
‫شەكرەیان هەیە ‪.‬‬

‫حوشترالووك‪Alhagi sp. :‬‬

‫رووەكێكی پووشین و تەمەن درێژ و هەمیشە سەوزە‪ .‬دەچێتە ریزی دارستانەوە‪ ،‬دڕكاوییە‪ ،‬بەرزییەكەی‬
‫دەگاتە(‪ )60‬سم‪ .‬گوڵەكەی بچووك و سوورە و لە نێوانی دڕكەكانەوە دەردەچێت‪ .‬بەرەكەی رەنگ‬
‫تاریك و ئیسفەنجییە‪ ،‬لە شوێنی تۆوەكەیدا تەسك دەبێتەوە‪.‬‬

‫‪99‬‬
‫شیح لە نەمامگەی خزمەتگوزاریی كشتوكاڵ‪ -‬هەولێر‬ ‫شیح‬

‫سوس مێكۆك لە حوجران‪ -‬هەولێر‬

‫گوڵی سوس مێكۆك لە حوجران‪ -‬هەولێر‬

‫رەگی سوس‬ ‫بەری شیح‬

‫‪100‬‬
 ‫توخمی رۆبینیا‪Robina L. :‬‬
‫ئەم توخمە نزیكەی ‪ 10‬جۆر دەگرێتە خۆی كە لە ئەمریكای باكووردان‪ ،‬ئەو جۆرەی لە‬
‫عیراق و كوردستاندا باڵوە ( روبینیا پسیودۆكیاسیا )یە ‪Robinia Pseudoacacia L.‬‬
‫دارێكی گەورەیە‪ ،‬بەرزییەكەی دەگاتە(‪ )20-15‬مەتر‪ .‬بە دارێكی دراستان دادەندرێ‪ ،‬بەاڵم‬
‫دەكرێ بۆ جوانی و سێبەریش بەكار بێت‪ ،‬لق و چڵی زۆری لێ دەبێتەوە‪ .‬توێكڵی قەدەكەی‬
‫قاوەیی و پڕە لە قەڵەش‪ .‬حەزی لە ژینگەیەكە كە رووناك و خاكەكەی سووك بێت‪ ،‬هەندێ‬
‫شێداریش بێت‪ .‬هەروەها دەتوانێ بە باشی لە خاكی وشك و لماوی و خاكی كلسیدا بژیت‪.‬‬
‫زوو گەشە دەكات‪ .‬لەبەر ئەوەی دڕكی زۆرە‪ ،‬دەكرێ بۆ دروست كردنی پەرژین بەكار‬
‫بێت‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬تاك و جووتە‪ ،‬تێك هەڵكێشە‪ ،‬تاك و پەڕەمووچییە‪ .‬هەر گەاڵیەكی لە (‪)12-5‬‬
‫جووتە گەاڵكۆكە پێك دێت‪ ،‬وێڕای تاكە گەاڵیەكی كۆتایی‪ .‬گەاڵكۆكەكانی شێوە هێلكەیی و‬
‫تیژن‪ ،‬لەگەڵ گەاڵكاندا دڕكی بەهێز و تیژیان هەیە‪ ،‬كە لە داری گوێچكۆكە دەچێت‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫رەنگی سپییە و هەندێ جاریش پەمبەیە‪ ،‬لە شێوەی هێشووی بەرەو خوار گرد دەبێتەوە‪ .‬بە‬
‫پێی شوێن و جوگرافیا لە مانگی نیسان یان ئایار گوڵ دەدات‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قووچەكی رەنگ قاوەیی و لووسە‪ ،‬درێژییەكەی (‪ )10-5‬سم‪ ،‬كە (‪ )6-4‬دەنكە تۆوی تێدایە‪،‬‬
‫جاری واش هەیە (‪ )12-10‬دەنگی تێدایە‪ ،‬كە بۆ خواردنی ئاژەڵ دەشێ‪ ،‬قووچەكەكەی لە‬
‫پاییزدا پێدەگات‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫لە هەر كیلۆگرامێكی تۆودا (‪ )52‬هەزار دانە تۆوی تێدایە‪ .‬دەكرێ تۆوەكەی لە شوێنی وشكدا‬
‫تا ماوەیەكی درێژ‪ ،‬كە دەگاتە ‪ 10‬ساڵ هەڵبگیرێت‪ .‬بەر لە چاندنی تۆوەكەی پێویستی بە‬
‫چەند شتێك هەیە‪ ،‬وەك بریندار كردنی یان تێكەڵ بە ترشی كبریتیك بكرێت یان بخرێتە نێو‬
‫ئاوی گەرمەوە‪ .‬بە گوێرەی چەند توێژینەوەیەك كە لە ئەمریكادا كراون‪ ،‬دەكرێ بە داخراوی‬
‫لە شوێنی سارددا تۆوەكەی تا ماوەی (‪ )68‬ساڵ هەڵبگیرێت‪.‬‬

‫‪101‬‬
‫تۆوی رۆبینیا‬ ‫بەری رۆبینیای قەرەنی لە نەمامگەی شایب سایب‬
‫رانیە ‪ -‬سلێمانی‬

‫گوڵی رۆبینیا لە شێوەی هێشوو‬

‫‪102‬‬
 ‫دارەكەی‪:‬‬
‫رەق و پتەوە‪ ،‬بەرگەی داڕزان دەگرێت و دەست دەدات بۆ دروست كردنی دیرەگ و ستوونی تایبەت‬
‫بە هێڵی ئاسن‪ ،‬وەك سووتەمەنیش بەكار دێت‪.‬‬

‫داری رۆبینیا‬

‫‪103‬‬
 ‫چەترە رۆبینیا (ئەقاقیا)‪:‬‬
‫‪Robinina pseudoacaci var‬‬
‫(‪umbracaliferia (DC‬‬
‫دارێكی جوانییە و لە رێی ئێرانەوە هاتووەتە كوردستانەوە‪ .‬ترۆپكی خڕ و بێ دڕكە‪ .‬لە پارك و‬
‫باخچە و الڕێدا‪ ،‬وەك داری جوانی دەچێندرێ‪ .‬بەرگەی سەرماش دەگرێت‪ .‬لە ئەمریكا و ئەوروپاشدا‬
‫دەچێندرێ‪.‬‬

‫رۆبینیای مۆر‪:‬‬
‫‪Robinina hispida L.‬‬
‫دەوەنێكە بەرزییەكەی دەگاتە( ‪ )3-1‬مەتر‪ .‬وردە دڕك لەسەر چڵ و قاوغی بەرەكەیدا هەیە‪ .‬گوڵەكەی‬
‫مۆرە‪ ،‬وەك داری جوانی لە باخچە و پاركدا دەچێندرێ‪ .‬لە رێی ئێرانەوە هاتووەتە كوردستانەوە‪ ،‬بە‬
‫زۆری لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەچێندرێ‪.‬‬

‫‪104‬‬
 ‫داری ئەقاقیا (چەترە رۆبینیا)‬

‫‪105‬‬
 ‫رۆبینیای مۆر لە نەمامگەی بەرزێوە‪ /‬سۆران‪ -‬هەولێر‬

‫هەبوونی دڕك لەسەر چڵ و قاوغی‬ ‫گوڵی رۆبینیای مۆر‬

‫رۆبینیای مۆر‬

‫‪106‬‬
 ‫توخمی سۆفۆرا‬
‫سۆفۆرای ژاپۆنی‪Sophora japonica L. :‬‬
‫ئەو جۆرەی لە كوردستاندا هەیە‪ .‬سۆفۆرای ژاپۆن(دڵدار)یە‪ ،‬لە عیراقدا بە كەمی هەیە‪.‬‬
‫دارێكی قەبارە مام ناوەندییە‪ ،‬جاری واش هەیە‪ ،‬گەلێ لق و چڵی لێ دەبێتەوە‪ ،‬بەرگەی‬
‫سەرماش دەگرێت‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬ئاڵوگۆڕ و تێك هەڵكێشە‪ ،‬شێوە هێلكەیی و پەڕەمووچییە‪ ،‬لە (‪ )17-7‬گەاڵی هەیە‪،‬‬
‫دیوی الی سەرەوەیان سەوز و لووسە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫لە شێوەی پەپوولەیە و رەنگی سپییەكی شیرییە‪ .‬لە رووی كاتی گوڵ كردنەوە بە رۆبینیا‬
‫دەچێت‪ ،‬لە حوزەیراندا گوڵ دەدات و لە مانگی تشرین یەكەمدا قووچەك دروست دەكات‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قووچەكەكەی درێژە‪ ،‬لە نێوانی هەر دوو دانە تۆو تەسكییەك هەیە‪ ،‬رەنگیشی بە تەڕی‬
‫سەوزێكی بریقەدارە‪ ،‬كە وشكیش دەبێتەوە‪ ،‬رەش هەڵدەگەڕێت‪ .‬لە رووی سوود و بەكار‬
‫هێنانەوە‪ ،‬بە هەمان چەشنی رۆبینیایە‪.‬‬

‫‪107‬‬
‫سۆفۆرا‬

‫‪108‬‬
 ‫دلبرگیا(سیسم)‪Dalbergia sissoo Roxb :‬‬
‫دارێكی ناوچەی گەرمە‪ ،‬بە رەسەن هی هیندستانە‪ ،‬لە ناوچەی بەراودا دەچێندرێ‪ .‬ئەم جۆرە‬
‫دارە لە پارێزگای هەولێر لە قەزای خەباتدا هەیە‪ .‬حەزی بە خاكی لم و چەگلی حەوزی‬
‫رووبارەكانە‪ .‬لە قوڕە سوور (گڵی قۆرس)دا ناڕوێ‪ ،‬بە هێواشیش گەشە دەكات‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫تێك هەڵكێش و پەڕەمووچییە‪ ،‬بریتییە لە چەند پێستە گەاڵچكەیەكی ئاڵوگۆڕ‪ ،‬بریقەدار و خڕ‪ .‬تیرەكەی‬
‫دەگاتە نزیكەی (‪ )5‬سم‪ ،‬كۆتاییەكەشی درێژە و بنكەی كوتراوە‪ ،‬قەراغەكەشی لووسە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫نێرەمووكە و رەنگی زەرد‪ -‬شیرییە‪ ،‬لە التەنیشتدا پەیدا دەبێت یان لە شێوەی كۆمەڵە یان پووگی‬
‫هێشوویی دەێت‪ .‬پیتاندنی بە بایە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قووچەكی نەكراوەیە‪ ،‬تەخت و تەنكە‪ ،‬هەندێ جاریش پێست ئاسایە‪ ،‬رەنگی زەردێكی قاوەییە‪.‬‬
‫یەك یان دوو دانە تۆوی هەیە‪ .‬لە وەرزی زستاندا تۆوەكەی كۆ دەكرێتەوە‪ .‬وا چاكە تۆوەكە بە‬
‫توێكڵەكەیەوە بچێندرێ‪ ،‬چونكە بە زەحمەت ال دەدرێ‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫لە داری پیردا رەنگی تاریكە‪ ،‬قەڵەشی قوول و درێژی تێدایە‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫رەق و قورسە‪ .‬دەكرێ بۆ دروست كردنی سندووق و كەلوپەل و بینا بەكار بێت‪.‬‬

‫كۆلوتیا‪Colutea cilicica Boisset :‬‬

‫بریتییە لە دەوەنی بچووك و لە بەرزیی هەزار مەتردا هەیە‪ .‬هەندێ دەوەنی لە چیای سوارەتووكە لە‬
‫پارێزگای دهۆكدا هەیە‪ .‬گوڵەكەی زەرد و بە گرد و كۆیی لە شێوەی پوورگی هێشووییە‪ .‬بەرەكەی وەك‬
‫جەڕابە و چەند دەنكێكی لە نێودایە‪.‬‬

‫‪109‬‬
 ‫گوڵی كۆلوتیا‬

‫گەاڵ دلبرگیا (سیسم)‬ ‫داری دلبرگیا (سیسم) لە باخچەی گڵكەند ‪ -‬هەولێر‬

‫نەمام دلبرگیا (سیسم)‬ ‫بەری دلبرگیا (سیسم)‬

‫‪110‬‬
 ‫(‪ )4‬خێزانی میمۆزی‪mimosaceae :‬‬
‫ئەم خێزانە لە(‪ )50‬توخم و (‪ )2000‬جۆر پێك دێت‪ ،‬زۆربەشیان لە ناوچەی گەرمدا دەژین‪ .‬گەاڵكەی‬
‫پەڕەمووچی و چەند پەڕە‪.‬‬
‫لە عیراقدا چەند جۆرێكی ئەو خێزانە هەیە‪ ،‬كە سەر بە توخمی ئاكاسیا ‪ ،Acacia mill‬مسكت ‪ prosopis‬ن‪.‬‬
‫مسكت چەند جۆرێكی هەیە‪:‬‬
‫‪Acacia Arabica‬‬ ‫‪ -1‬ئەكاسیای عەرەب‬
‫‪Acacia Nilotica‬‬ ‫‪ -2‬ئەكاسیای نیلۆتیكا‬
‫‪Acacia Faraesiana‬‬ ‫‪ -3‬ئەكاسیای شیرین‬
‫‪ -4‬ئەكاسیای سایانۆفیال ‪Acacia Cyanophylla‬‬
‫‪Acacia lraqensis‬‬ ‫‪ -5‬ئەكاسیای عیراق‬
‫‪Prosopis Juliflora‬‬ ‫‪ -6‬مسكت‬
‫‪Albizzia lebbek‬‬ ‫‪ -7‬ئەلبیزیا‬

‫توخمی ئەكاسیا‪Acacia Mill :‬‬

‫ئەم توخمە لە رووی ئەوەی ژمارەیەكی زۆر جۆری هەیە‪ ،‬بە توخمی كالیپتۆس دەچێت‪ ،‬كە لە دار‬
‫و دەوەنی گەاڵ دڕكاوی و نادڕكاوی پێك دێت‪ .‬بە زۆری تێك هەڵكێش و پەڕەمووچییە‪ .‬گوڵەكەشی‬
‫بە زۆری بچووك و زەرد یان سپییە‪ .‬بەرەكەی پانە‪ ،‬چەند دەنكێكی پانی تێدایە‪ .‬درەختەكانی‬
‫ئەم توخمە زۆر گرنگن بۆ باش كردنی خاك‪ ،‬چونكە رەگەكەیان گرێی تایبەتی بەكتریا دەگرێت‬
‫و نایترۆجین لە خاكدا دەچەسپێنێ‪ .‬قەدی هەندێ جۆری‪ ،‬داری زۆر چاكیان هەیە‪ ،‬بۆ چەندین‬
‫چەشنە پیشەسازی بەكار دێت‪ ،‬پتر بۆ بەدەست هێنانی بۆیاغە رووەكی جۆراوجۆر بەكار دێت‪.‬‬

‫سیفەتی رووەكیانە‪:‬‬
‫دار و دەوەنێكە گەلێ لق و چڵی لێ دەبێتەوە‪ ،‬گەاڵكەشی دڕكاوییە یان نادڕكاوی‪ ،‬بە زۆری تێك‬
‫هەڵكێش و پەڕەمووچییە‪ ،‬هەندێ جار لە داری تەواو پێگەیشتوودا دەگۆڕێ بە گەاڵی سادە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫بچووك و رەنگی زەردە یان سپی‪ ،‬ناپەپوولەییە‪ .‬نێركەكانی پێكەوە نووساون‪ ،‬بە گرد و كۆیی لە‬
‫شێوەی هێشوو یان گوڵە گەنم وان‪.‬‬

‫‪111‬‬
 ‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قووچەكە و تۆوی پانی تێدایە و (‪ )600‬جۆر دەگرێتە خۆی‪.‬‬

‫گرنگترین ئەو جۆرانەی لە عیراقدا هەن ئەمانەن‪:‬‬

‫ئەكاسیای عەرەب‪Acacia arabica (lam) wild :‬‬

‫دارێكی قەبارە بچووك یان مام ناوەندییە‪ ،‬بەرزییەكەی لە (‪ )12‬مەتر تێپەڕ ناكات‪ .‬لە چیادا‬
‫ناژی چونكە بەرگەی بەستەڵەك ناگرێت‪ ،‬لە بیابانی باشووری عیراقدا هەیە‪ .‬ئەم جۆرە دارە‬
‫لە نزیكی بەسرادا هەیە‪ ،‬لە نیمچە دورگەی عەرەبیش بە شێوەیەكی سروشتی هەیە‪ .‬لە‬
‫ناوچەی گەرم و كەشی وشكدا دەژی‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫تێك هەڵكێش و پەڕەمووچی و چەند پەڕە‪ .‬ژمارەی گەاڵچكە پەڕەمووچییەكانی لە نێوانی‬
‫(‪ )8-4‬جووتن‪ .‬هەر گەاڵ پەڕەمووچێك لە نێوانی (‪ )27-15‬جووتە گەاڵچكەی پێوەیە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫بچووك و دوو رەگەزە‪ ،‬بۆندار و رەنگی زەردە‪ ،‬لە مانگی ئاداردا گوڵ دەدات‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قووچەكە‪ ،‬لە ئاستی تۆوەكاندا تەسكە‪.‬‬

‫زیاد بوونی‪:‬‬
‫بە تۆو زیاد دەكات‪.‬‬

‫‪112‬‬
 ‫ئەكاسیای نیلۆتیكا‪Acacia nilotica del. :‬‬
‫ئەمەشیان بە جۆری یەكەم دەچێت‪ ،‬مەزەندە دەكرێت كە جۆرێك بێت لە جۆرەكانی ئەكاسیای عەرەب‪.‬‬
‫بە بەری قووچەكی كە لووسە‪ ،‬دەناسرێتەوە‪ .‬بە یەكێ لە چاوگەكانی بنێشتی عەرەب دادەندرێت‪ .‬لە‬
‫عیراقدا باڵوە و لە ناوچەی بیاباندا هەیە‪ ،‬واتە لە باشوور و باشووری رۆژئاوای عیراقدا هەیە‪.‬‬

‫توخمی ئەكاسیا‬

‫ئەكاسیای نیلۆتیكا‬ ‫ئەكاسیای نیلۆتیكا‬

‫‪113‬‬
 ‫ئەكاسیای شیرین(دڕكی شام)‪:‬‬
‫‪Acacia Farnesiana (L.)will‬‬
‫دەوەنێكی زۆر بە لق و چڵ و دڕكاوییە‪ .‬یەكێ لە سیفەتەكانی ئەوەیە بەرەنگاری بای دەریا‬
‫دەبێتەوە‪ .‬بەرگەی تەپ و تۆزی لماوی و خاكی كلسی دەگرێت‪ .‬ئەم جۆرە لە عیراقدا بە‬
‫رەسەن دادەندرێت‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫تێك هەڵكێش و پەڕەمووچی و پەڕپەڕە‪ ،‬ژمارەی گەاڵچكەكانی لە نێوانی (‪ )8-5‬جووتن‪ .‬ژمارەی‬
‫ئەو ریشااڵنەی گەاڵچكەكانیان هەڵگرتووە‪ ،‬لە نێوانی (‪ )20-15‬جووتن‪ .‬گەاڵچكەكان الكێشەیی یان‬
‫شریتین‪ .‬توێكڵی لووس و رەنگ تاریكە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫دووانە توخمە‪ ،‬لە شێوەی پوورگی خڕ و رەنگ زەرد گرد دەبنەوە‪ ،‬بۆنێكی باشی هەیە‪ .‬پیتاندنی‬
‫بە بایە‪ ،‬لە مانگی ئایاردا گوڵ دەدات‪.‬‬

‫بەرەكەی ‪:‬‬
‫قووچەكی شێوە لوولەكە‪ ،‬راست یان كەوانییە‪ ،‬درێژییەكەی ‪6‬سم‪ .‬قاوغەكەی لە مانگی ئاب و‬
‫ئەیلوولدا دەكرێتەوە‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫دارەكەی لە تەمەنی ‪ 5-4‬ساڵیدا تۆو دەدات‪ ،‬تۆوەكەشی رەشێكی تاریكە‪.‬‬

‫زیاد بوونی‪:‬‬
‫بە تۆوە زیاد دەبێت‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫رەقە و دەكرێ بۆ دروست كردنی پەرژینی دارین بەكار بێت‪ .‬بۆ سووتاندنیش بەكار دێت‪ .‬ئەم دارە‬
‫گەلێ سوودی هەیە‪ .‬شلە رۆنی ئەكاسیا لە گوڵەكەی دەگیرێ‪ .‬لەسەر تۆوی پیتاندنی‪ ،‬هەنگ پەروەردە‬
‫دەكرێت‪ .‬لە قووچەكەكەی بۆیاغی رەش و مەرەكەب و بنێشت دروست دەكرێت‪.‬‬

‫‪114‬‬
 ‫ئەكاسیا سیانوفیال‬
‫‪Acacia cyanophlla lind L.‬‬
‫دارێكی بچووكە یان دەوەنێكە رەنگە بەژنی بگاتە هەشت مەتر‪ .‬بە دارێكی هەمیشەیی یان دارێكی‬
‫بچووك دادەندرێت‪ ،‬چڵەكانی شۆڕ دەبنەوە‪ .‬وا باوە لە دارستانی بەراودا هەیە‪ .‬جۆرە دارێكە حەزی‬
‫لە رووناكییە‪ ،‬بەرگەی بەستەڵەكیش ناگرێت‪ .‬رووەكێكە لە ئوسترالیاوە بۆ عیراق هێندراوە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫هەمیشەییە و رەنگە گەاڵكەی بە ملە گەاڵ بگۆڕێ‪ .‬ئەو گەاڵیانەی لە الی خوارەوەی دارەكەدان‬
‫لەو گەاڵیانە گەوەرتر و پانترن‪ ،‬كە كەوتوونەتە الی سەرەوەی دارەكە‪ .‬شێوە شریتی و‬
‫الكێشە و قەبارە گەورە و درێژن‪ ،‬هەندێ جاریش لە شێوەی رمن و رەنگیان كەسكێكی‬
‫تاریكە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫لە شێوەی پوورگە هێشووی رەنگ زەردی زێڕینە و بۆنێكی خۆشی هەیە‪ .‬لە ئادار و نیساندا‬
‫گوڵ دەكات‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قووچەكێكی پانە‪ ،‬لە ئاستی تۆوەكەیدا تەسكە‪ ،‬درێژییەكەشی دەگاتە ( ‪ )14-7‬سم‪ ،‬پانیشی‬
‫دەگاتە (‪)0.5‬سم‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫الكێشەیی و كەسك و رەنگ تاریكە‪ ،‬تۆوەكەی لە كۆتایی پاییزدا كۆ دەكرێتەوە‪ ،‬لە هەر كیلۆگرامێك‬
‫تۆودا (‪ )70-65‬هەزار دەنكە تۆو هەیە‪.‬‬

‫زیاد كردن‪:‬‬
‫بە تۆو و خەڵفە زیاد دەكات‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫بۆ سووتاندن و دروست كردنی خەڵووز بەكار دێت‪ .‬دەرمانی دەباغی لە توێكڵەكەی دەردەهێندرێ‪،‬‬
‫كە رێژەكەی دەگاتە نزیكەی ‪ %25‬لە پێكهاتەی توێكڵەكەی‪.‬‬

‫‪115‬‬
 ‫گوڵی(دركی شام)‬ ‫داری ئەكاسیای سیانوفیال لە شەقامێكی دهۆك‬

‫بەری ئەكاسیا دڕكی شام (ئەكاسیای شیرین)‬ ‫گەاڵی ئەكاسیای سیانوفیال‬

‫بەری ئەكاسیای دڕكی شام‬ ‫تۆوی ئەكاسیای سیانوفیال‬

‫‪116‬‬
 ‫ئەكاسیای عیراق‪Acacia iraqensis Rech.f :‬‬
‫دارێكی بچووكە‪ ،‬گوێچكۆكەی دڕكاویی هەیە‪ ،‬كە درێژییان دەگاتە ( ‪ )2.5-2‬سم‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫سەوزی زەیتوونییە‪ ،‬تێك هەڵكێش و پەڕپەڕە‪ ،‬یان سێ پەڕی هەیە‪ ،‬هەر پەڕێكیش لە‬
‫(‪ )15-8‬جووتە گەاڵچكەی (‪ )4-3‬ملم درێژ و (‪ )1.5-1‬ملم پانی هەیە‪ .‬گەاڵچكەكانی شریتی‬
‫و الكێشەیین‪ .‬ملەكەشیان (‪ )3-1‬رژێنی هەیە كە دەكەونە الی خوارەوەی‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫بە گوڵی جۆرەكانی دی دەچێت‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قووچەكێكی تووكن و باریكی بە سەرەوەیە‪ ،‬هەروەها چوزری حەلەزوونیشی هەیە‪ ،‬یان لە شێوەی نیوە‬
‫مانگدایە‪ ،‬درێژییەكەشی دەگاتە (‪ )7-6‬سم‪ ،‬لە الی خوارەوەی تەسكە‪.‬‬
‫ئەم دارە لە عیراقدا دەچێندرێ‪.‬‬

‫ئەكاسیای عیراق‬

‫‪117‬‬
 ‫مسكت‬
‫‪Prosopis juliflora (sw) DC‬‬
‫دارێكی بچووك و دڕكاوی و فرە قەدە‪ .‬دوای بڕینی لە خەڵەفەوە دەوەن چێ دەكات‪ .‬رەگی‬
‫قوولە و لە هەمەجۆر خاكدا دەڕوێت‪ .‬تەنانەت لە خاكی لم و چەگلی وشكیشدا دەڕوێ‪ .‬لە‬
‫شاری بەغدا و بەسرا‪ ،‬هەروەها لە كەركووك و هەولێریشدا دەچێندرێ‪ ،‬چونكە دارێكی‬
‫دڕكاوییە و بەرگەی وشكی دەگرێت‪ .‬جگە لەوەی ژینگەیەكی لەبارە بۆ پەروەردە كردنی‬
‫هەنگ‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫تێك هەڵكێش و پەڕەمووچی و چەند پەڕە‪ .‬هەر پەڕێكی (‪ )13-9‬جووتە گەاڵچكەی پێوەیە‪ ،‬كە لە شێوەی‬
‫شریت دانیشتووە‪ .‬تووكنە و رەنگی سەوزێكی سەوزباوە‪ .‬هەر گەاڵچكەیەك جووتێ دڕكی هەیە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫جووت رەگەزە‪ ،‬رێك و بچووكە‪ ،‬دانیشتووە و لە شێوەی پوورگی گوڵە گەنمی لوولەك گەشە دەكات و‬
‫رەنگی زەردە‪ .‬پیتاندنی بە مێرووە‪.‬‬
‫بەرەكەی‪:‬‬
‫رەنگی قاوەییەكی تاریك و لووسە‪ .‬لە هەردوو مانگی ئایار و حوزەیراندا گوڵ دەدات‪،‬‬
‫بەرەكەشی لە كۆتایی هاویندا پێدەگات‪ .‬تۆوەكەی هەر لەگەڵ بەربوونەوەی لە دارەكە‪ ،‬كۆ‬
‫دەكرێتەوە‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪:‬‬
‫بە تۆو زیاد دەكرێت ‪.‬‬

‫ئەلبیزیا‪Albizzia lebbek L. Benth :‬‬

‫دارێكی قەبارە گەورەیە‪ ،‬بەرگەی بەستەڵەك ناگرێت‪ .‬بە شێوەیەكی سەرەكی لە بەسرادا دەچێندرێ‪،‬‬
‫چونكە سێبەری زۆرە و بۆ جوانییش دەشێ‪ .‬لە بەغداش هەیە‪ .‬لە هەندێ دارستانی دەسكردی‬
‫دەوروبەری هەندێ لە شارەكانی ناوەڕاستی عیراقدا برەو بە چاندنی دراوە‪ .‬هێندراوەتە كوردستان‬
‫و لە پارك و باخچە و الڕێدا چێندراوە‪ ،‬بەاڵم بەرگەی بەستەڵەك و سەرمای زۆر ناگرێت‪.‬‬

‫‪118‬‬
 ‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬ئالۆگۆڕ و تێك هەڵكێشە‪ ،‬چەند پەڕ و پەڕەمووچییە‪ .‬ژمارەی گەاڵچكەكانی (‪)4-2‬‬
‫جووتن‪ .‬ئەو پەڕانەی گەاڵچكە هەڵدەگرن‪ ،‬ژمارەیان لە نێوان (‪ )8-6‬جووتن‪ .‬گەاڵچكەكان شێوە‬
‫هێلكەیی و الكیشەیین‪ ،‬رەنگە درێژییان بگاتە (‪ )3‬سم‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قووچەكی پانە و ژمارەیەكی زۆر تۆوی تێدایە‪ ،‬تا ماوەیەكی درێژ بە دارەكەوە دەمێنێتەوە‪ .‬لە‬
‫وەرزی زستانیشدا بەرەكەی كۆ دەكرێتەوە‪.‬‬

‫زۆر بوون‪:‬‬
‫بە تۆو زیاد دەكات‪ ،‬لە هەر كیلۆگرامێكدا (‪ )9‬هەزار دانە تۆوی هەیە‪ .‬رەنگی قاوەییە یان‬
‫تاریك‪ .‬بەر لە چاندن تۆوەكەی دەرمان دەكرێت‪.‬‬
‫دارەكەی‪:‬‬
‫چاكە و بۆ دروست كردنی كەلوپەل و سندووق بەكار دێت‪ .‬دەكرێ هەندێ جۆرە بۆیاغی لە چەشنی ئەو‬
‫بۆیاغەی لێ دەربكرێت‪ ،‬كە لە هەندێ داری ئەكاسیا دەردێت‪.‬‬

‫لوسینیا‬
‫‪Leucaena leucoephalla (lam) debit‬‬
‫داری لوسینیا پاقلەمەنییە‪ .‬هەمیشە سەوزە و زووش گەشە دەكات‪ ،‬بەرزییەكەی دەگاتە‬
‫(‪ )15‬مەتر‪ .‬بەرگەی وشكی دەگرێت‪ .‬بەاڵم درێژە كێشانی ماوەی وشك بوونەوەكەی‪ ،‬كار‬
‫لە بەرهەم دەكات‪ .‬ئاودانی باش بەرهەمی دارەكە زیاد دەكات‪ .‬لە خاكی مام ناوەندی و‬
‫قەلەویدا باش گەشە دەكات‪ .‬وەك دارێكی جوانی هێندراوەتە كوردستانەوە‪ ،‬بەاڵم لە زستاندا‬
‫بەرگەی سەرما و بەستەڵەك ناگرێت‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫تێك هەڵكێش و پەڕەمووچییە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫سپییە و لە تەمەنی (‪ )6-4‬مانگیدا گوڵ دەدات‪.‬‬

‫‪119‬‬
 ‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قووچەك و درێژە‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫تۆوەكەی بەرگە مۆمێكی هەیە و رێ بە تێپەڕ بوونی ئاو نادات‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪:‬‬
‫بە تۆو زیاد دەكات و لە مەرقەدەكاندا دەچێندرێ‪ .‬بەهار وەرزی چاندنیەتی‪ .‬دەكرێ بە گرێی قەد‬
‫و بە بەكار هێنانی ئۆكسجین یان رێكخەری گەشە كردن‪ ،‬زیاد بكرێت‪.‬‬

‫سوود و بەكارهێنانی‪:‬‬
‫دارێكی جووت مەبەستە (ئالیك‪+‬پەیین)‪ .‬لە یەك كاتدا وەك ئالیكێكی سەوز و پەیینێكی نایترۆجین‬
‫بۆ خاك بەكار دێت‪ .‬گەاڵكەی رێژەیەكی بەرز لە پرۆتینی تێدایە‪ .‬لەبەر ئەوەی خەرجیشی كەمە‪ ،‬لە‬
‫ئەوروپا و ژاپۆندا وەك ئالیكی ئاژەڵ بەكار دێت‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫دەكرێتە خەڵووز و بۆ سووتاندن بەكار دێت‪ ،‬هەروەها ستوونی داری لێ دروست دەكرێت و لە‬
‫هەندێ پیشەسازیی داریشدا بەكار دێت‪.‬‬

‫‪120‬‬
 ‫گوڵی مسكت لە شێوەی لوولە گوڵە گەنمە‬

‫لوسینیا وەك دارێكی جوانی لە ناوەندە شەقامی رێی‬

‫هەولێر _ سەالحەدین‬

‫ئەلبیزیا لە ناوەندە شەقامێكی هەولێردا‬

‫گوڵی ئەلبیزیا لە ناوەندە شەقامێكی هەولێردا‬ ‫لوسینیا وەك دارێكی جوانی لە ناوەندە شەقامی رێی‬
‫هەولێر _ سەالحەدین‬

‫‪121‬‬
 ‫خێزانی سیسالپینیا ‪Caesalpiniaceae‬‬
‫ئەم خێزانە ‪ 135‬توخمی هەیە و نزیكەی (‪ )2‬هەزار جۆر دەبێت‪ ،‬لە زۆربەی ناوچەكانی‬
‫جیهاندا هەیە‪ .‬گرنگترین جۆرەكانی دارینی‪:‬‬

‫توخمی ئەرخەوان‪Cercis L. :‬‬

‫یەك جۆری هەیە كە بە شێوەیەكی سروشتی لە عیراق و كوردستاندا بەدی دەكرێت‪.‬‬

‫ئەرخەوان ‪Cercis siliquastrum‬‬

‫دارێكی بچووكە بەرزییەكەی دەگاتە (‪ )10‬مەتر‪ .‬بەرگەی سەرمای زۆر دەگرێت‪ .‬بەرامبەر بە‬
‫وشكی خۆی راناگرێت‪ .‬وەك دارێكی سروشتی لە كوردستاندا‪ ،‬بە تایبەتی لە هەردوو پارێزگای‬
‫سلێمانی و دهۆكدا هەیە‪ .‬وەك دارێكی جوانی لە گەلێ ناوچەی كوردستاندا دەچێندرێ ‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬تاك و جووتە‪ ،‬سادەیە‪ ،‬خڕە و الی سەرەوەشی نزمە‪ .‬پانییەكەی (‪ )10‬سم‬
‫دەبێت‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫دەمارەكانی بڵندن و ژێرەكەی لە شێوەی دڵە‪ .‬نێرەمووكە و رەنگی پەمبە یان سپییە‪ .‬بەر لە گەاڵ پەیدا‬
‫دەبێت‪ ،‬گوڵ گەاڵی ئازاد و ناڕێكی هەیە‪ .‬پیتاندنی بە مێرووە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قووچەكە و درێژییەكەی دەگاتە (‪ )15‬سم‪ ،‬پان و پێست ئاسایە و رەنگی سوورێكی تاریكە‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪ :‬بە تۆوە‪.‬‬

‫توێكڵی‪:‬‬
‫رەشێكی تاریكە‪ ،‬لە شێوەی پوولەكی رووكەش دەقڵیشێ‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫بایەخێكی زۆر گەورەی ئابوورییانەی نییە‪ .‬بۆ پەرژین و سووتاندن و دروست كردنی سندووقی‬
‫بچووك بەكار دێت‪ ،‬جۆرێكی دیكەی سەر بەم خێزانە‪ ،‬كە چاندنی لە عیراقدا باوە‪:‬‬

‫‪122‬‬
 ‫قەرەنەی ئەرخەوان‬

‫گوڵی ئەرخەوانە‬

‫داری ئەرخەوان لە نەمامگەی ناوندی – هەولێر‬

‫قەرەنە و تۆوی ئەرخەوان‬

‫‪123‬‬
 ‫سێسەبان (دڕكی قودس)‪parkinsonia aculeate L. :‬‬
‫دار یان دەوەنێكی بچووكی دڕكاوییە‪ .‬بە دەگمەن بەرزییەكەی دەگاتە (‪)6‬مەتر‪ .‬توێكڵێكی لووسی‬
‫هەیە و تیرەكەی لە ئاستی سنگی مرۆڤدا (‪ )30‬سم‪ .‬لە دەشتی دەوروبەری بەسرادا چێندراوە‪.‬‬
‫هەروەها لە بەرزیی (‪ )1100‬مەتر لە ئاستی دەریاوە‪ ،‬لە هاوینە هەواری پیرمەم (سەالحەدین)‬
‫یشدا هەیە‪ .‬لە هەردوو مانگی ئادار و نیساندا گوڵ دەدات‪ ،‬بەرەكەشی لە وەرزی هاویندا پێدەگات‪.‬‬
‫ئەو خاكەی پێ خۆشە‪ ،‬كە شێی كەمە و بەرگەی وشكی دەگرێت‪ .‬لە خاكی لمدا دەڕوێت و دەكرێ‬
‫وەك باگێڕەوە بەكار بێت‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫پەڕەمووچی و فرە پەڕە و (‪ )4-1‬جووتە پەڕی هەیە‪ .‬ملی گەاڵكەی گەلێ كورتە‪ ،‬تەوەرەكەشی‬
‫بە دڕك كۆتایی دێت‪ .‬درێژیی هەر گەاڵیەكی دەگاتە (‪ )40‬سم‪ .‬پانە و شۆڕ دەبێتەوە‪ .‬دەكرێ‬
‫گەاڵكەی وەك ئالیكی ئاژەڵ بەكار بێت‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫ناڕێك ناپەپوولەییە‪ ،‬جووت رەگەزە و رەنگی زەردێكی بریقەدارە‪ ،‬بە ملێكی درێژی لوولەكدا‬
‫شۆڕ دەبێتەوە‪ ،‬كە بە شێوەی هێشووە پوورگ لە تەنیشتەوە گەشە دەكات‪ .‬لە هەردوو مانگی‬
‫ئادار و نیساندا گوڵ دەدات‪ ،‬لە كۆتایی وەرزیی هاویندا پێدەگات‪ .‬پیتاندنی بە مێرووە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قووچەكە و چەندین دەنكە تۆوی تێدایە‪ .‬درێژییەكەی دەگاتە (‪)10-5‬سم‪ .‬لە شوێنانی نێوانی‬
‫تۆوەكاندا تەسك دەبێت‪ .‬ژمارەی دانە تۆو لە هەر كیلۆگرامێكدا (‪ )13‬هەزار دانەیە‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪:‬‬
‫بە تۆو زیاد دەكات‪ ،‬رێژەی شین بوونی لە نێوانی‪% 90-80‬یە‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫لووسە و رەنگی قاوەییەكی تاریكە‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫بۆ سووتاندن بەكار دێت‪.‬‬

‫‪124‬‬
 ‫گوڵی دڕكی سێسەبان‬

‫داری دڕكی سێسەبان‬

‫گەاڵی دڕكی سێسەبان‬

‫‪125‬‬
 ‫توخمی گالدیشیا‬
‫‪Gleditisia‬‬
‫ئەم توخمە (‪ )15‬جۆری هەیە‪ .‬بە پەرت و باڵوی لە ناوەڕاستی ئاسیا و ئەفریقای مەداری‪ ،‬لە‬
‫ئەمریكای باكوور و باشووردا هەیە‪ .‬یەك جۆریشی لە پێدەشتی باشووری عیراق و لە هەرێمی‬
‫كوردستاندا چێندراوە‪ ،‬كە ناوی‪:‬‬

‫گالدیشیا‪Gleditisia triacanthos L :‬‬

‫ئەم توخمە بە شێوەیەكی سروشتی لە عیراقدا نییە‪ ،‬بەڵكوو لە گەلێ شوێنی دەشتی باشوور و لە‬
‫چەند ناوچەیەكی كوردستاندا چێندراوە‪ .‬ئەم دارە زۆر گونجاوە بۆ چاندنی لە دارستانی دەسكرددا‪.‬‬
‫یارمەتیدەرە بۆ زیاد بوونی رادەی پیتی زەوی‪ ،‬چونكە گرێ رەگی هەیە‪ ،‬ئەو گرێ رەگانەش‬
‫نایترۆجین لە خاكدا دەچەسپێنن‪ ،‬جگە لەوە بۆ جوانییش دەچێندرێ‪.‬‬

‫خەسڵەتی رووەكیانەی‪:‬‬
‫دار یان دەوەنێكی گەورەی دڕكاوییە‪ .‬لەسەر قەدی یان لەسەر چڵەكانی‪ ،‬دڕكی سادە یان‬
‫دڕكی سێیینە هەڵدەگرێت‪ .‬لەو دارانەیە كە لە ناوچەی رووناكدا دەژی‪ .‬بەرگەی سەرما دەگرێت‬
‫و دەتوانێ لە خاكی كلس و ترشەڵۆكدا بژی‪ .‬خێرا گەشە دەكات‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬تێك هەڵكێشە‪ ،‬تاك یان جووت پەڕە‪ ،‬الچكێكی تووكنی هەیە‪ .‬گەاڵچكەكانی بچووك‬
‫و هێلكەیی یان درێژ و شەپۆالوی یان قەراخ مشارین‪ .‬دیوی سەرەوەیان سەوزێكی تاریكە‪،‬‬
‫دیوی خوارەوەشیان زەردێكی سەوزباوە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫فرەڕەگەزە‪ ،‬واتە جووت رەگەزە‪ ،‬یان تاك رەگەز‪ .‬پەپوولەیەكی درۆزنە و بە سەر هێشووە پوورگی‬
‫ال تەنیشتدا شۆڕ دەبێتەوە‪ .‬رەنگێكی سپیی مەیلەو سەوزی هەیە‪ .‬لە هەردوو مانگی ئایار و‬
‫حوزەیراندا گوڵ دەدات‪ .‬پیتاندنی بە مێرووە‪.‬‬

‫‪126‬‬
 ‫بەرەكەی‪:‬‬
‫درێژییەكەی دەگاتە (‪)40-15‬سم‪ .‬قووچەكی راست یان چەماوە و تەختە‪ ،‬رەنگی سوورێكی‬
‫مەیلەو قاوەییە‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫تۆوەكەی لە مانگی ئەیلوول یان تشرینی یەكەمدا پێدەگات‪ .‬لە كیلۆگرامێكدا (‪ )5‬هەزار دانە‬
‫تۆو هەیە‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪:‬‬
‫بە تۆو زیاد دەكرێ‪ ،‬دەكرێ بە گرێ یان خەڵفەش زیاد بكرێت‪.‬‬

‫قەرەنەی گالدیشیا‬

‫‪127‬‬
‫قەرەنەی گالدیشیا‬

‫تۆوی گالدیشیا‬ ‫داری گالدیشیا لە نەمامگەی بەكرەجۆ _ سلێمانی‬

‫‪128‬‬
 ‫پۆنسیانا‬
‫‪poinciana regia Bojer‬‬
‫دارێكی گەوەرەیە مەدەغەشقەر زێدی رەسەنیەتی‪ .‬لە عیراقدا وەك داری جوانی لە دەوروبەری‬
‫بەسرادا چێندراوە‪ .‬ئەم دارە بەرامبەر بە سەرما گەلێ هەستەوەرە‪ .‬لە رووی پزیشكییەوە‬
‫بایەخدارە‪ .‬دارەكەشی هیچ بایەخێكی بازرگانیی نییە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫گەاڵكەی وەریوە‪ ،‬تێك هەڵكێش و پەڕپەڕە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫بەسەر هێشووە پوورگەوەیە‪ .‬گوڵەكەی گەورەیە و نێركی دیاری هەیە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫بە بەری گالدیشیا دەچێت‪ ،‬پان و گەورە و تەختە‪ ،‬لە نێوانی دەنكە تۆوەكاندا تەسك‬
‫دەبێتەوە‪.‬‬

‫‪129‬‬
‫گوڵی پۆنسیانا‬ ‫گەاڵی پۆنسیانا‬

‫داری پۆنسیانا‬ ‫قەرەنەی پۆنسیانا‬

‫‪130‬‬
 ‫نەمامی پۆنسیانا‬

‫پۆنسیانا‬

‫‪131‬‬
 ‫باهونیا(پێ وشتر)‬
‫‪Bauhinia purpurea‬‬
‫دارێكی بچووكە‪ ،‬بە شێوەیەكی سروشتی لە هیندستان و بۆرما و چیندا هەیە‪ .‬گەاڵكەی‬
‫گەروە و دوو پارچەیە‪ ،‬لە الی خوارەوە لە شێوەی دڵە‪ .‬وەك دارێكی جوانی هێندراوەتە‬
‫عیراق و كوردستانەوە‪ .‬رەنگی گوڵەكەی ئەرخەوانییە‪ ،‬بە گوڵی ئەرخەوان دەچێت‪ ،‬رەنگیشی‬
‫سپییە یان رەنگی دیكەی هەیە‪ .‬بەرامبەر بە سەرما هەستەوەرە‪ .‬وەك دارێكی جوانی لە‬
‫باخچە و پاركدا دەچێندرێ‪.‬‬

‫سمێڵی شا ‪Caesalpinia gillies‬‬

‫دەوەنێكە لە خێزانی كایسالپینیسیایە‪ Caesalpiniaceae ..‬بەرزییەكەی (‪ )2‬مەترە‪.‬‬
‫گەاڵكەی بە گەاڵی ئەكاسیا دەچێت‪ .‬تێك هەڵكێش و پەڕپەڕە‪ .‬رەنگی گوڵەكەی زەرد یان‬
‫سوورە‪ .‬بەرەكەی پاقلەییە و چەند دەنكێكی تێدایە‪ .‬بۆ جوانی لە باخچە و پاركدا دەچێندرێ‪.‬‬
‫گوڵەكەی جوان و سەرنج راكێشە‪.‬‬

‫زیاد كردنی‬
‫بە تۆو زیاد دەكات‪.‬‬

‫‪132‬‬
 ‫گوڵی پێ وشتر كە بە دەوری ق��ەاڵی هەولێردا‬ ‫گوڵی سمێڵی شا‬
‫چێندراوە _ هەولێر‬

‫گەاڵی پێ وشتر‬

‫دەوەنی سمێڵی شا لە نەمامگەی ناوندی _ هەولێر‬

‫دەوەن��ی پێ وشتر كە بە دەوری قەاڵی هەولێردا‬

‫چێندراوە _ هەولێر‬

‫‪133‬‬
 ‫خەروب‪Ceratonia siligua :‬‬
‫رووەكێكە دەچێتە ریزی دارستانەوە‪ .‬بەرزییەكەی دەگاتە (‪)10‬مەتر‪ ،‬رووەكێكە گەاڵكەی‬
‫(‪ )20-10‬سم‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫گوڵەكەی بچووكە‪ ،‬قەرەنەكەی بە شێوەیەكی گشتی لە كۆتایی هاوین یان سەرەتای زستاندا‬
‫پێدەگات‪ .‬تۆوەكەی لە داری قیت دەكرێتەوە‪ .‬لە هەر كیلۆگرامێكدا (‪ )5500-3500‬دانە تۆو هەیە‪.‬‬

‫زیاد كردنیشی بە تۆوە‪.‬‬

‫قەرەقاج ‪Angyris foetida L.‬‬

‫دەوەنێكی بچووكە لە خێزانی پاپیلیۆناسیا ‪ papilionacea‬لە هەندێ ناوچەی دارستاندا‬
‫لەگەڵ دار بەڕوودا بە چڕی دەڕوێت‪ ،‬بە تایبەتی لە هەردوو پارێزگەی دهۆك و هەولێردا‪.‬‬
‫گەاڵكەی سێ پەڕ و تێك هەڵكێشە‪ .‬گوڵەكەشی جوان و رەنگی سەوزێكی مەیلەو زەردە‪.‬‬
‫بەرەكەی پاقلەییە بە بەری سۆفرا دەچێت‪ ،‬بەاڵم گەورەتر و ئەستوورترە‪.‬‬

‫ژینگەكەی‪:‬‬
‫لە نێو دارستانی بەڕووی خوارەوەی بناری چیادا‪ ،‬بە بەرزیی (‪ )1200-500‬مەتر لە سەرووی‬
‫ئاستی دەریاوە‪ ،‬ئەم دارە دەژی‪.‬‬

‫وادەی گوڵ كردن و بەرهەم هێنانی تۆو‪:‬‬

‫لە هەردوو مانگی نیسان و ئایار‪ ،‬حوزەیران و تەمووزدا گوڵ دەدات‪.‬‬

‫‪134‬‬
 ‫قەرەقاج لەناوچەی ئاغجەلەر _ كەركوك‬ ‫خەروب لە پێچەكانی پیرمەم _ هەولێر‬

‫خەروب لە پێچەكانی پیرمەم _ هەولێر‬ ‫قەرەنەی خەروب‬

‫قەرەقاچ لە حوجران – هەولێر‬ ‫گوڵی قەرەقاج‬

‫‪135‬‬
 ‫خێزانی كاشیۆ‬
‫(‪Anacardiaceae(The cashew family‬‬

‫دوو توخمی ئەم خێزانە‪ ،‬سماق و فستق لە عیراقدا هەن ‪.‬‬

‫توخمی سماق‪Rhus :‬‬

‫ئەم توخمە (‪ )150‬جۆری هەیە‪ .‬لە ناوچەی گەرم و مام ناوەندیی گۆی زەویدا دەژی‪ ،‬یەك‬
‫جۆریشی لە كوردستاندا هەیە‪.‬‬

‫سماق‪Rhus coriaria :‬‬

‫سماق وەك دارێكی كێوی دەڕوێت و لە ناوچەی بەرزی (‪ )1500-500‬مەتر لە ئاستی دەریاوە‬
‫دەژی‪ .‬لە نزیكی گوندەكاندا دەچێندرێ‪ .‬دەوەنێكی بچووكە و چڵی نیمچە كەمی هەیە‪ .‬زبرە و بە‬
‫كەمێ تووكی بچووك داپۆشراوە‪ .‬تامێكی ترش و تیژی هەیە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬تێك هەڵكێشە‪ ،‬تاك و پەڕەمووچییە‪ ،‬لە (‪ )7-5‬جووتە گەاڵچكەی هێلكەیی و دانیشتووی‬
‫قەراغ مشاریی پێك دێت‪ .‬دیوی سەرەوەی بە چڕی تووكنە‪ ،‬دیوی ژێرەوەشی زیبكەدارە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫نەرم و لووسە‪ ،‬تاك دەنكە‪ ،‬بە شێوە خڕە‪ ،‬بە كۆمەڵ گرد دەبێتەوە و رەنگیشی ئەرخەوانییەكی‬
‫بەرەو سوور بەرەو قاوەییە‪ ،‬تووكی چڕ دایپۆشیوە‪ ،‬تامیشی ترشە‪ .‬هەموو ساڵێك دارەكە‬
‫تۆو دەگرێت و لە كۆتایی پاییزیشدا پێدەگات‪.‬‬

‫‪136‬‬
 ‫دارەكەی‪:‬‬
‫دارەكەی لە قورسیدا مام ناوەندییە‪ ،‬یان تەڕ و سەوزە‪ ،‬سوودیشی كەمە چونكە دەوەنێكی قەبارە بچووكە‪.‬‬
‫بەر و تۆوەكەی وەك بەهارات بەكار دێت‪ ،‬تامێكی ترشی هەیە‪ .‬گەاڵ و بەر و توێكڵەكەی رەنگیان‬
‫هەیە‪ ،‬بۆ بۆیاغ كردن و دەباغی بەكار دێت‪ .‬رەگ و توێكڵەكەی هەندێ ماددەی پزیشكیی تێدایە‪ .‬بە‬
‫دارێكی رەسەنی كوردستان دادەندرێت‪ .‬لەبەر رەقیی توێژاڵەكەی‪ ،‬تۆوەكەی بە زەحمەت شین دەبێت‪.‬‬
‫بۆ ئەوەی رێژەیەكی باشی شین بوون بەدەست بێت‪ ،‬تۆوەكەی دەڕووشێندرێت‪.‬‬

‫دەوەنی سماق لە زاویتە‪ -‬دهۆك‬

‫بەری سماق لە شێوەی هێشوو‬ ‫دەوەنی سماق‬

‫‪137‬‬
 ‫توخمی قەزوان ‪Pistacia L.‬‬
‫ئەم توخمە گەلێ دار و دەوەن دەگرێتەوە‪ .‬گەاڵكەی تێك هەڵكێش و پەڕەمووچی و وەریوە‪،‬‬
‫یان هەمیشەیی‪ .‬جووت ماڵ و تاك رەگەزە‪ .‬ئەم توخمە هەشت جۆری هەیە و لە ناوچەی‬
‫دەریای ناوەڕاست و رۆژهەاڵتی ئاسیا و باشووری ئەمریكای باكووردا باڵوە‪ .‬چەند جۆرێكی لە‬
‫كوردستاندا هەیە‪ ،‬بە شێوەیەكی سروشتی لە ناوچەی چیادا دەژی‪ .‬جۆرەكانیشی ئەمانەن‪:‬‬

‫قەزوانی بچووك (هورد) ‪pistacia khinjuk stocks‬‬

‫دارێكی بچووكە و بەرزییەكەی لە (‪ )7‬مەتر زیاتر نییە‪ ،‬تیرەكەشی (‪ )100‬سم‪ .‬جاری واش هەیە پتر‬
‫لە قەدێك و پتر لە كۆمەڵە لقێكی هەیە‪ .‬قەزوانی سەوز دارێكی خڕە‪ ،‬زۆربەی لقەكانی ناڕێكن‪ .‬قەزوانی‬
‫سەوز لە چیاكانی كوردستاندا دارێكی ناسراوە‪ .‬بە دارێكی رەسەن دادەندرێت‪ .‬لە شوێنی بەرز و‬
‫نزمدا هەیە‪ .‬لە بەرزایی(‪ )2‬هەزارمەتر لە رووی ئاستی دەریاوە دەبیندرێ‪ .‬لە نێو دارستانی بەڕوودا‪،‬‬
‫هەروەها لە نێو دارستانەكانی كاژی زاوێتە و ئەترووشدا هەیە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬تێك هەڵكێشە‪ ،‬مەیلەو پێستییە‪ )15-7( ،‬سم درێژە و (‪ )4-3‬جووتە گەاڵچكەی‬
‫هەیە‪ .‬ملێكی كورت و شێوە هێلكەیی هەیە‪ .‬الی خوارەوەشی گەاڵكەی خڕە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫جووت ماڵە گوڵەكان لە شێوەی هێشووە پوورگ پەیدا دەبن‪ .‬نێرە هێشووە پوورگی لەبەر‬
‫یەك هەڵوەشاوە‪)12-5( ،‬سم درێژ دەبێت و زیبكەدارە‪ .‬هێشووە پوورگی مێینەشی لەبەر‬
‫یەك هەڵوەشاوە و فرە چڵە‪ )15-7( ،‬سم درێژە‪ ،‬بێ زیپكەیە و لە بەهاردا گوڵ دەدات‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫هەر دانە بەرێك یەك دەنكی تێدایە‪ ،‬نەرم و لووسە و شێوە پەستراوە و قەبارەشی بچووكە‪.‬‬
‫بەرەكەی بە چوزرە كۆتایی دێت‪ .‬هەردوو توێژی ناوەڕاست و دەرەوەی پێكەوە نووساون‪.‬‬
‫توێژی دەرەوەی تەنك و سەوزە و لە كاتی پێگەیشتندا گۆشتنە‪ .‬هەرچی توێژی ناوەوەیە‪،‬‬
‫رەقە بە چەشنی شاخ‪ .‬بەرەكەی لە شێوەی هێشووە لەسەر چڵی ستوونی‪ ،‬لە پاییزدا‬
‫پێدەگات‪ .‬تا چەندین ساڵ دادەكرێت و تێك ناچێت‪.‬‬

‫‪138‬‬
 ‫زیاد كردنی‪:‬‬
‫بە تۆو زیاد دەكرێت‪ ،‬تۆوەكەشی پێویستی بە هەندێ دەستكاری كردنە تا زوو شین بێت‪.‬‬
‫ژمارەی دەنكە تۆو لە یەك كیلۆگرامدا (‪ )9900-8800‬دەنكە تۆوە‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫رەنگی خۆڵەمێشییە‪ ،‬لە داری پیردا وەك تلیشە دار بەر دەبێتەوە‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫قورس و پوخت و پتەوە‪ ،‬بۆ دروست كردنی كەلوپەل و سووتاندن بەكار دێت‪ .‬ئەم دارە‬
‫لەبەر بەرەكەی‪ ،‬بایەخێكی ئابووریی هەیە‪ .‬گەاڵكەشی دەكرێ وەك ئالیكی ئاژەڵ سوودی‬
‫لێ وەربگیرێ‪ .‬لە تۆوەكەشی چەوری دەردەكرێت‪ ،‬كە بۆ دروست كردنی جۆرە سابوونێك‬
‫بەكار دێت‪ .‬دارەكەشی بە بریندار كردن هێلم دەردەدات‪ ،‬دەكرێ بۆ دروست كردنی بنێشت‬
‫سوودی لێ وەربگیرێ‪ .‬دەشێ داری قەزوان بە فستق موتوربە بكرێت بۆ بەرهەم هێنانی‬
‫فستق‪.‬‬

‫دارەبەن (قەزوان)‪pistacia atlantica Desf :‬‬

‫دارێكە رەنگە بەرزییەكەی بگاتە(‪ )20‬مەتر و تیرەكەشی یەك مەترە‪ .‬گەاڵكەی وەریوە‪،‬‬
‫پەڕەمووچی و تێك هەڵكێشە‪ .‬بەرەكەی سوورە پاشان شین هەڵدەگەڕێ‪ .‬دارەكەی بەرگەی‬
‫ساردی و وشكی دەگرێت‪ ،‬لە خاكی جۆربەجۆردا دەژی‪( .‬بۆویز) قەزوانی ئەتالنتیكی لە‬
‫ژێر جۆرەكانی سوپس ‪ subspecies‬ئەم دار قەزوانە بە گوێرەی دابەش بوونی جوگرافی‪،‬‬
‫پۆلێن كردووە‪ ،‬كە ئەمانەن‪:‬‬

‫ا‪Pistacia atlantica Desf subsp. Mutica (Fisher &C.A meyer) Rezh.f -‬‬
‫لە قەفقاس و ئەرمەنستان و باكووری توركیا و باكووری ئیراندا هەیە‪.‬‬

‫ب‪Pistacia atlantica Desf subsp. Calbulica(strocks) Rech.f-‬‬

‫ئەم دارەقەزوانەش لە پاكستان و ئەفغانستان و باشووری ئێراندا هەیە‪.‬‬

‫ج‪ -‬دار قەزوانی گەورە ‪)pistacia atlantica Desf. Var Kurdica (Zohary‬‬

‫‪139‬‬
 ‫دار قەزوانی بچووك (بێ مك) _ بارزان‬

‫دار قەزوانی بچووك (بێ مك)_ بارزان‬ ‫دار قەزوانی بچووك (بێ مك)_ بارزان‬

‫پپوورگی مێیینەیقەزوان‬ ‫پوورگی نێرینەی قەزوان‬

‫‪140‬‬
 ‫قەزوانی گەورە‪ ،‬چەمانكێ _ دهۆك‬

‫تۆوی دار قەزوانی گەورە‬ ‫دار قەزوانی گەورە‪ ،‬كانی ماسێ _ دهۆك‬

‫‪141‬‬
‫لە رۆژاوای ئێران (كوردستانی ئێران) و باشووری رۆژهەاڵهەتی توركیا (كوردستانی توركیا)‬
‫و سووریا و فەلەستین و كوردستانی عیراقدا هەیە‪ .‬بە شێوەیەكی سروشتی و بەرباڵو لە‬
‫كوردستاندا هەیە‪ .‬داری قەزوانی گەورە یان دار تەربەنتینی گەورە‪ ،‬رەنگە بەرزییەكەی‬
‫بگاتە(‪ )20‬مەتر‪ .‬قەدی بچووكە و گەلێ لقی لێ دەبێتەوە‪ .‬لە دار قەزوانی ئاسایی ‪khinjak‬‬
‫‪ pistactia‬گەورەترە‪.‬‬
‫بەرەكەی نەرم و لووسە و یەك دەنكی تێدایە‪ ،‬لە شێوەی هێلكەییە و لە قەزوانی ئاسایی‬
‫گەورەترە‪ .‬بەرەكەی لە شێوەی هێشووە و (‪ )20‬سم درێژ دەبێت‪ .‬درەختێكی رەسەنی‬
‫كوردستانە‪ .‬لە ناوچەی نیمچە بەرزی باكووردا هەیە‪ ،‬هەروەها لە ناوچەی بەرزیشدا هەیە‪.‬‬
‫جگە لەوە لە بەرزیی (‪ )2700‬مەتر لە رووی دەریاوە هەیە‪ .‬بە زۆری لە سوارەتووكە‪،‬‬
‫زاویتە‪ ،‬ئامێدی و زاخۆدا هەیە‪ .‬لە پارێزگای سلێمانی و بە تایبەتی لە هەوراماندا هەیە‪ .‬لە‬
‫ناوچەی وشك و شاخاوی لە نێو دارستانی بەڕووی چیاكاندا هەیە‪ .‬بەرگەی گەرمای بەرز‬
‫دەگرێت‪.‬‬
‫تۆوەكەی بۆ دەرهێنانی چەوری و دروست كردنی سابوونی چەوری بەكار دێت گەاڵكەشی‬
‫وەك ئالیكی ئاژەڵ بەكار دێت‪ .‬دەكرێ گرێی فستق ‪ pistasia vera‬بۆ موتوربە كردنی ئەم‬
‫دارە بەكار بێت‪ ،‬بۆ ئەوەی جۆرەكەی بگۆڕدرێت‪.‬‬

‫فستق ‪Pistacia vera L. :‬‬

‫دارێكی بەرییە و بۆ بەروبوومەكەی دەچێندرێ‪ .‬دارێكی پەسند و بەهادارە كە دەكرێ لە كوردستاندا‬
‫بچێندرێ‪ .‬بەرزییەكەی دەگاتە (‪ )10‬مەتر‪ ،‬بە زۆرییش (‪ ) 8-3‬مەتر بەرزە‪ .‬فستق لە ئێران‪ ،‬توركیا‪،‬‬
‫سووریا‪ ،‬پاكستان‪ ،‬ویالیەتە یەكگرتووەكان‪ ،‬ئیتالیا و یۆناندا هەیە‪ ،‬بە تایبەتی لە دارستانی الپاڵ و‬
‫ژینگەی هەژاردا هەیە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬پێست ئاسایە‪ ،‬تێك هەڵكێشە‪ ،‬تاك و پەڕەمووچییە‪ .‬درێژییەكەی (‪ )20-10‬سم دەبێت‪.‬‬
‫ملێكی هەیە (‪)10-5‬سم درێژە‪ .‬گەاڵچكەكەی بریقەدارە‪ ،‬بە تایبەتی دیوی الی سەرەوەی‪ .‬ژمارەی‬
‫گەاڵچكەكانی (‪ )3‬جووتن‪ ،‬بە زۆری تاك تاكن‪ .‬گەاڵكەی پان و لە شێوەی تیرە یان بازنەیی یان‬
‫هێلكەییە‪ .‬گەاڵكان لە دارێكەوە بۆ دارێكی دی‪ ،‬لە چڵێكەوە بۆ چلێكی دی‪ ،‬جیاوازە‪.‬‬

‫‪142‬‬
 ‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫رووەكێكی جووت ماڵە‪ ،‬گوڵەكەی بێ چوزرە‪ .‬هێشووی نێرینەی تێكەڵە و درێژییەكەی (‪ )8-5‬سم‪.‬‬
‫هێشووی مێیینەی لە هی نێرینە درێژتر و پانترە و زیپكە دایدەپۆشێ‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫نەرم و لووس و تاك دەنكە‪ ،‬بەرەكەی الچكێكی درێژ و راست و الكێشەیی هەیە‪ ،‬شێوەی هێلكەییە و‬
‫لە هەردوو الوە پانە‪ ،‬درێژییەكەی (‪ )20-10‬سم دەبێت‪ ،‬پانیشی (‪ )12-6‬سم‪ .‬توێژەكانی ناوەڕاست و‬
‫دەرەوەی گۆشتن و پێكەوە نووساون و ناخورێن‪ .‬توێژی ناوەوەشی رەق و (بەردین) ە‪ .‬جیاوازییەكی‬
‫گەورەش لە نێوانی گوڵ كردن و پێگەیشتنی بەردا هەیە‪ .‬تۆوی فستق بەهادارە‪ ،‬ئەم جۆرەش بەوە جیا‬
‫دەكرێتەوە كە بەرەكەی گەورەیە‪.‬‬
‫دارەكەی بە هەمان شێوەی دار قەزوانی ئاساییە‪ ،‬دەكرێ گەلێ جۆرە فستق موتوربە بكرێت‪،‬‬
‫توێژینەوەش سەركەوتنی ئەم پرۆسەیەی سەلماندووە‪ .‬زانایان توانییان فستقێكی دووڕەگ بە موتوربە‬
‫كردنی هەردوو جۆری ‪ p.khijuk+p. terebinthus‬بەرهەم بهێنن‪.‬‬
‫فستق بەرگەی پلەی بەرزی گەرما تا ‪50‬ی سەدی دەگرێت‪ ،‬هەروەها بەرگەی سەرمای زۆر سەختی‬
‫زستانیش دەگرێت‪ .‬لەبەر ئەوەی فستق دارێكی جووت ماڵە‪ ،‬واتە داری نێر و مێی هەیە‪ ،‬دەبێ‬
‫رێژەكەشی ‪9‬ی مێ بە ‪1‬ی نێر بێت‪ .‬واتە هەر یەك نێرە بۆ ‪9‬ی مێیە‪ .‬ئەم رێژەیەش ناكرێ بە چاندنی‬
‫دەنك بەدی بهێندرێ‪ ،‬تەنیا مەگەر بە موتوربە‪.‬‬
‫شێوەی دابەش بوونی نێرینەی فستق لە نێو كێڵگەیەكی فستقی حەلەب‪ ،‬كە لە ‪ 60‬بنەدار پێك هاتووە‪،‬‬
‫بەم جۆرە (‪ )9:1‬یە‪.‬‬

‫م م م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫ن‬

‫م م م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬
‫ن م م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫م‬
‫م م م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬
‫م من‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬
‫م م م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫م‬

‫(ن‪ :‬نێر‪ ،‬م‪:‬مێ‪ ،‬ژمارەی داری مێ (‪ ،)54‬ژمارەی داری نێر (‪)6‬‬

‫‪143‬‬
‫دار فستقی بەری لە دارستانی ئاكرێ ‪ -‬دهۆك‬ ‫دار فستقی بەری لە دارستانەكانی ئاكرێ ‪ -‬دهۆك‬

‫گەاڵی دار فستق‬

‫نێركی نێرینەی فستق‬ ‫بەری فستق لە شێوەی هێشوو‬

‫‪144‬‬
 ‫تۆوی دار قەزوانی گەورە‬

‫موتوربە كردنی فستق لەسەر دار ق���ەزوان بۆ‬

‫گۆڕینی جۆرەكەی _ بارزان‬

‫قەزوانی گەورە (بتم)‬

‫موتوربە كردنی فستق لەسەر دار ق���ەزوان بۆ‬

‫گۆڕینی جۆرەكەی _ بارزان‬

‫‪145‬‬
 ‫توخمی بیبەر‪Schinus L . :‬‬
‫ئەم توخمە (‪ )12‬جۆری هەیە و لە ئەمریكای باشووردا هەیە‪ ،‬دوو جۆریشی هەیە‪ ،‬وەك‬
‫داری جوانی بەكار دێت كە ئەمانەن‪:‬‬

‫‪ -1‬بیبەرە درۆزنە‪Schinus Terebenthifolius L. :‬‬

‫لە شێوەی داری قەبارە بچووكدا گەشە دەكات‪ .‬گەاڵكەی هەمیشەیی‪ ،‬تاك و جووت‪ ،‬تێك‬
‫هەڵكێش و پەڕەمووچییە‪ .‬گەاڵچكەكانی شێوە تیری مشارین‪ ،‬بۆنی بیبەریان لێ دێت‪.‬‬
‫بەرەكەی لە شێوەی هێشووی سوورە‪.‬‬

‫‪ -2‬بیبەری جوانی‪Schinus molle L. :‬‬

‫بیبەری شەرمنیشی پێ دەڵێن‪ .‬لە هەموو جۆرەكانی سچینوس زیاتر لە عیراقدا باڵوە‪ .‬دارێكی‬
‫بچووكە‪ ،‬ترۆپكێكی بە لق و رێكی هەیە‪ .‬لقەكانی شۆڕ دەبنەوە‪ .‬وەك دارێكی كێوی لە‬
‫عیراق و كوردستاندا‪ ،‬بە تایبەتی لە ناوچەی ناوەڕاست و چیای نزمدا شین دەبێت‪ .‬لە كەش‬
‫و ژینگەی جۆربەجۆردا گەشە دەكات‪ .‬ئەم جۆرە دارە كۆمەڵە رەگێكی گەورەی هەیە‪.‬‬
‫توانای هەڵمژینی ئاو و خوێی تواوەی كانزایی لە شوێنی دووری خاكەوە هەیە‪ .‬دەكرێ‬
‫لە شوێنی زۆر بەرزدا‪ ،‬كە رەنگە بگاتە (‪ )3500‬مەتر بەرز لە ئاستی دەریاوە‪ ،‬شین بێت‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫هەمیشەیی‪ ،‬ئاڵوگۆڕ‪ ،‬تێك هەڵكێش‪ ،‬تاك و پەڕەمووچییە‪ ،‬ژمارەیەكی زۆر گەاڵچكەی هەیە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫جووت یان تاك رەگەزە‪ .‬گوڵەكەی بچووك و رەنگی زەردێكی زێڕینە‪ ،‬لە ترۆپكدا لە شێوەی هێشووە‬
‫گوڵدایە‪ .‬لە مانگی حوزەیراندا گوڵ دەدات‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫بچووك و سوور و تاك ناوكە‪ .‬لەسەر هێشووەكە دروست دەبێت‪ .‬لە وەرزی زستاندا تۆوەكەی كۆ‬
‫دەكرێتەوە‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫لە نەمامدا نەرم و ناسكە و رەنگی خۆڵەمێشییە‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪ :‬بە تۆوە‪.‬‬

‫‪146‬‬
 ‫بیبەر‬

‫بیبەر‬ ‫بیبەر‬

‫‪147‬‬
 ‫خێزانی كەوەت‬
‫(‪Aceraceae (The maple family‬‬
‫ئەم خێزانە (‪ )150‬جۆرە داری هەیە‪ .‬توخمی كەوەت لە ناوچەی چیا و بەرزییدا گەشە دەكات و‬
‫دەیكاتە نیشتیمان‪.‬‬

‫كەوەت‪Acer L. :‬‬
‫دارە و بە دەگمەن دەوەنە‪ .‬گەاڵكەی وەریوە یان هەمیشەیی‪ ،‬سادەیە یان تێك هەڵكێش‪ .‬بەرەكەی‬
‫باڵدارە و جووتێ باڵی هەیە‪ .‬ئەم دارە بە پەرت و باڵوی لە نێو دارستانی بەڕوودا هەیە‪ .‬گرنگترین‬
‫ئەو جۆرانەی كە هەن‪:‬‬

‫كەوەتی ئاسایی‪Acer cinerascens Boiss :‬‬

‫بریتییە لە دەوەن یان داری قەبارە مام ناوەندی‪ .‬لقەكانی چەماوەن یان بە ئاراستەی جیاجیا‬
‫پێچیان خواردووە‪ .‬كەوەتی ئاسایی جۆرە دارێكی باوە لە عیراقدا‪ .‬هەندێ جار بە یەكێ لە‬
‫جۆرەكانی دار بەڕوو دادەندرێت‪ ،‬كە بە شێوەیەكی سروشتی لە دارستانەكانی كوردستاندا‬
‫هەیە‪ .‬دەكرێ بە شێوەی ترۆپك و گەاڵی زیوین و بریقەداری بناسرێتەوە‪ .‬كەوەت لە بەرزیی‬
‫مام ناوەندیدا‪ ،‬دەوروبەری هەزار مەتر بەرز لە ئاستی دەریاوە هەیە‪ .‬لە رووكاری الی‬
‫باكووری چیاكاندا هەیە‪ .‬لە چیاكانی دهۆك‪ ،‬لە چیاكانی باكووری سوارەتووكە و مەزاری‬
‫شێخ ئادی و هەردوو چیای زاخۆ و ئاكرێدا هەیە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریو و سادەیە‪ ،‬بەرامبەرە‪ .‬درێژیی گەاڵكەی هێندەی درێژیی الچكەكەیەتی‪ .‬پێست ئاسایە‬
‫و لە دوای گوڵ پەیدا دەبێت‪ .‬وەك ناو لەپ كەرت كەرتە‪ .‬هەر گەاڵیەك سێ كەرتە‪،‬‬
‫هێلكەیی و الكێشەیی یان بازنەییە‪ .‬كۆتاییەكی كراوەی هەیە‪ ،‬قەراغەكەشی لووسە‪ .‬گەاڵی‬
‫الی خوارەوەی‪ ،‬كە لە تازە لقی خوارەوەدا دەڕوێت‪ ،‬زۆر بە زبری مشارییە‪ .‬جاری واش‬
‫هەیە گەاڵكەی پێنج پارچەیە‪ .‬درێژیی گەاڵكەی (‪ )2،5‬سم و پانییەكەی (‪ )3‬سم‪ .‬رووكاری‬
‫سەرێ و خوارێی بە زیبكە یان وردە تووك داپۆشراوە‪.‬‬

‫‪148‬‬
 ‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫تاك یان جووت رەگەزە‪ .‬گوڵەكان بچووك و بێ چوزرن و لە شێوەی هێشووی ال تەنیشت گەشە‬
‫دەكەن‪ .‬پیتاندنی بە مێرووە‪ .‬لە نیسان و ئایاردا گوڵ دەدات‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫باڵدارە و جووتە باڵێكی هەیە‪ .‬لە مانگی تشرینی یەكەمدا پێدەگات‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫رەنگی قاوەییە‪ .‬قەدەكەی سپی دەبێت و توێكڵەكەشی وەك تلیشی بچووك بچووك دەوەرێ‪.‬‬

‫زیاد بوونی‪:‬‬
‫بە تۆو زیاد دەكات‪ .‬لە هەر كیلۆگرامێكدا‪ )30( ،‬هەزار دەنكە تۆو هەیە‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫رەنگی قاوەیی مەیلەو سوورە‪ .‬رەقە و دەكرێ بۆ دروست كردنی كەلوپەل‪ ،‬بە تایبەتی‬
‫داری گەورەی‪ ،‬بەكار بێت‪.‬‬

‫‪149‬‬
 ‫كەوەت لە سوارەتووكە ‪ -‬دهۆك‬ ‫تۆوی باڵداری كەوەت‬

‫گەاڵی كەوەت شێوە لەپی كەرت كەرت‬ ‫داری كەوەت لە سوارەتووكە ‪ -‬دهۆك‬

‫‪150‬‬
 ‫كەوەتی نیكۆندی لە نەمامگەی ماڵتا ‪ -‬دهۆك‬

‫گەاڵی كەوەت نیكۆندی لە نەمامگەی‬ ‫تۆوی باڵداری كەوەتی نیكۆندی لە نەمامگەی‬

‫ماڵتا ‪ -‬دهۆك‬ ‫ماڵتا ‪ -‬دهۆك‬

‫‪151‬‬
 ‫كەوەتی نیگوندۆ‪Acer negunado L :‬‬
‫دارێكە هێندراوەتە نێو عیراقەوە‪ .‬لە هەندێ شوێندا لە تەنیشت رێ و باخچە و پاركەكاندا بۆ‬
‫جوانی دەچێندرێ‪ .‬دارێكی بچووكە‪ ،‬گەاڵكەی تێك هەڵكێش و تاك و پەڕەمووچییە‪ .‬گەاڵكەی‬
‫كەرت كەرتە‪ ،‬روژهەاڵتی باكووری ئەمریكا زێدی رەسەنیەتی‪ .‬بەرگەی سەرما دەگرێت‪.‬‬

‫كەوەتی مۆپولی‪Acer monspessulauum L :‬‬

‫لە راپۆرتی هەر یەك لە ‪ 1933‬گویست ‪ Guest‬و ‪ 1946‬زۆهاری ‪ zohary‬دا هاتووە‪،‬‬
‫كە ئەم جۆرە دارە لە هەندێ ناوچەی دارستانی كوردستان‪ ،‬بە تایبەتی لە سلێمانیدا هەیە‪.‬‬
‫دارێكی بچووكە بەرزییەكەشی دەگاتە (‪ )8-6‬مەتر و ترۆپكێكی بازنەیی هەیە‪ .‬گەاڵكەی‬
‫وەریوە‪ ،‬سادە و سێ پارچەی وەك یەكە‪ .‬تەواوی رووكاری سەرەوەی گەاڵكە لووس و‬
‫بریقەدارە‪ .‬رووكاری خوارەوەشی لە سەرەتادا تووك دایدەپۆشێ و لە كاتی پێگەیشتندا‬
‫لووس هەڵدەگەڕێ‪.‬‬

‫كەوەتی مۆپولی‬

‫‪152‬‬
 ‫خێزانی گازوارینا ‪Casuarinaceae :‬‬
‫یەك توخم دەگرێتەوە كە كاسوارینایە و (‪ )50-40‬جۆریشی لە ئوسترالیا و مەالیۆی هینددا هەیە‪.‬‬
‫ئەم خێزانە لە رووی ئابوورییەوە‪ ،‬چاوگی دارە‪ .‬ئەو دارە وەك باگێڕەوە بەكار دێت‪ ،‬هەروەها‬
‫دارێكی بیابانە‪ .‬رەگەكەشی گرێدارە‪ ،‬كە لە شێوەی ئۆردووگای بەكتریایە‪ ،‬بە گرێ بەكتریای‬
‫پاقلەمەنی دەچێت‪.‬‬

‫گرنگترین جۆرەكانی ئەم خێزانە كە هێندراونەتە عیراقەوە‪:‬‬

‫گازوارینا ‪Casuarina equisetifolia Forst‬‬

‫لە هەموو جۆرەكانی دی زیاتر لە عیراقدا باڵوە‪ ،‬لە كوردستاندا بە كەمی هەیە‪ ،‬چونكە سەرمای‬
‫سەخت و بەستەڵەك كاری لێ دەكات‪ ،‬لە ناوچەی چیاشدا ناتوانێ گەشە بكات‪ .‬دیمەنی گشتیی‬
‫دەرەوەی گازوارینا بە دەرزییە داری هەمیشە سەوز دەچێت‪ .‬گەاڵكان بە دەزوو دەچن و‬
‫لوولەكی بچووك و الچكی راست و درێژیان هەیە‪ .‬داری گازوارینا لە دوورەوە بە داری گەز‬
‫دەچێت‪ .‬تاجی گازوارینا شێوەیەكی ناڕێكی هەیە‪ ،‬لە نەمامدا تاج شێوەیەكی لوولەكی هەیە‪،‬‬
‫لەگەڵ بە ساڵدا چووندا شێوەیەكی هێلكەیی وەردەگرێت‪ .‬دارێكی رەسەنی ئوسترالیایە‪ .‬خێرا‬
‫گەشە دەكات‪ ،‬بەرگەی شۆرەكات دەگرێت و لە خاكی لمی تێكەڵەدا خێرا گەشە دەكات‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫بە پوولەك دەچێت كە لە شێوەی بازنەیەكی (‪ )16-4‬گەاڵدا رێك خراوە‪ .‬شێوەشی وەك شریت یان‬
‫رم وایە‪ .‬گەاڵ وەریوە‪ ،‬هەر تەنیا سەری گەاڵكان دیارن كە لە شێوەی ددانن‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫تاك یان جووت ماڵە‪ .‬لە هەموو جۆرەكانیدا لە مانگی شوبات و ئاداردا گوڵ دەدات‪ .‬دووبارە‬
‫لە وەرزی پاییزیدا گوڵ دەداتەوە‪ ،‬واتە شەش مانگ لە دوای یەكەمین گوڵ كردن‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫نیمچە لوولەكە‪ ،‬بەرێكی تێك هەڵكێشە‪.‬‬

‫‪153‬‬
 ‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫وردە و توێكڵێكی زەردی مەیلەو قاوەیی هەیە‪ .‬ماوەی زیندوویی تۆوەكەی كورتە و لە دوو ساڵ تێپەڕ‬
‫ناكات‪ .‬لە هەر كیلۆگرامێكی تۆودا‪ ،‬نزیكەی نیو ملیۆن دەنكە تۆو هەیە‪.‬‬

‫زیاد كردنیشی بە تۆوە‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫داری گازوارینا زەردێكی سوورباوە یان سوورێكی تاریكە‪ .‬بۆ بینا كردن و دروست كردنی‬
‫كەرەستەی ناو ماڵ و دەسكی ئامێری كشتوكاڵ بەكار دێت‪ ،‬چونكە رەقە‪.‬‬

‫دار گازوارینا لە ناوچەی كەالر – گەرمیان‬

‫‪154‬‬
 ‫گەاڵی گازوارینا‬

‫بەری گازوارینا‬

‫دار گازوارینا لە ناوچەی كەالر – گەرمیان‬

‫تۆوی گازوارینا‬

‫‪155‬‬
 ‫خێزانی مۆرد (مورتك)‪Myrtacea :‬‬
‫دار و دەوەنێكە بە زۆری لە ئوسترالیا و ئەمریكای كەمەرەدا هەیە‪ ،‬نزیكەی (‪ )100‬توخم و‬
‫(‪ )3‬هەزار جۆر دەگرێتە خۆ‪ .‬لە دارەكانی ئەو خێزانە‪ ،‬دەوەنی مۆرد ‪Myrtus communis‬‬
‫كە بۆ پەرژینی باخچە و جوانی بەكار دێت‪ .‬هەروەها دار و دەوەنی فڵچەی شووشەش‬
‫دەگرێتەوە‪ ،‬كە بۆ جوانی بەكار دێت‪.‬‬

‫مۆرد‪Myrtus commonis :‬‬

‫مۆرد بۆ دروست كردنی پەرژین بە دەوری باخچەدا بەكار دێت‪ ،‬هەروەها بۆ جوانی بەكار دێت‬
‫و هەمیشە سەوزە‪ .‬هەروەها لە دا جۆرە چەورییەك دەردەدات و باڵو دەبێتەوە‪ .‬ئەم چەورییە‬
‫لە چڵی تازەدا هەیە‪ .‬گەاڵكانی بۆن خۆشن‪ .‬لە پارك و باخچەدا بە گوێرەی زەوق پەروەردە‬
‫دەكرێت‪ .‬گوڵەكەی جووت رەگەزە‪ .‬بە قەڵەم و تۆو زیاد دەكات‪ .‬بەرەكەی نەرم و شلە و‬
‫چەورییەكی بۆن خۆشی هەیە‪.‬‬

‫‪156‬‬
 ‫گوڵی مۆرد(مورتك‬ ‫بەری مۆرد(مورتك‬

‫مۆرد(مورتك) لە نەمامگەی دووكان‪ -‬سلێمانی‬

‫‪157‬‬
 ‫فڵچە شووشە‪Callistemon spp. :‬‬
‫جۆرێكە سەر بە خێزانی كالیپتۆس‪ ،‬كە لە عیراقدا بە تایبەتی لە باخچە و پارك و الڕێدا بە‬
‫زۆری دەچێندرێ‪ .‬دارێكی بچووكە یان دەوەنە و پوورگی بریقەداری هەیە‪ .‬دارەكەی سوور‬
‫و هەمیشە كەسكە‪ .‬گۆپكەكانی لە بەهاردا لە مانگی نیسان دەپشكوتن‪ .‬گوڵەكەی درێژە و بە‬
‫فڵچەی شووشە دەچێت و بە رەنگی ئااڵ و وااڵوە شۆڕ دەبێتەوە‪ .‬گەاڵكانی درێژ و بچووك‬
‫و شۆڕن‪ .‬جۆرێكە هێندراوەتە نێو عیراق و كوردستانەوە‪ .‬تۆوەكەی بچووكە‪ .‬چ بە تۆو یان‬
‫بە قەڵەم دەكرێ بچێندرێ‪ .‬بە زۆری بۆ جوانی لە نەمامگەی شارەوانییەكاندا دەچێندرێ‪.‬‬

‫هەروەها لە تەنیشتە رێ و باخچەی گشتی و مااڵنیشدا دەچێندرێ‪.‬‬

‫فڵچە شووشە لە ناوەندە شەقامێكی هەولێردا‬

‫‪158‬‬
 ‫توخمی كالیپتۆس‪Eucalyptus L. Her :‬‬
‫ئوسترالیا بنەچەی ئەم توخمەیە‪ .‬نزیكەی (‪ )600‬جۆر و (‪ )150‬پۆل دەگرێتە خۆی‪ .‬ئەم‬
‫توخمە لە دارستاندا گرنگە‪ .‬لە جۆرێكەوە بۆ جۆرێكی دی دارەكەی لە نێوانی دەوەن تا داری‬
‫زۆر گەورەیە‪ .‬بەرزیی هەندێكیان دەگاتە (‪ )326‬پێ‪ .‬تەنانەت بە درێژترین داری جیهان‬
‫دادەندرێت و تیرەكەی (‪ )25‬پێ دەبێت‪.‬‬

‫ئەو جۆرانەی بە فراوانی لە عیراقدا دەچێندرێن‪( :‬كامالدولینس و میكروتیكا)ن‬

‫(‪ ) Eucalyptus camaldulensis،Eucalyptus microthec‬دەریشكەوت كە چاندنی‬
‫لە هەموو شوێنێكی عیراقدا‪ ،‬تەنیا ناوچەی چیا نەبێت‪ ،‬سەركەوتووە‪.‬‬

‫كالیپتۆسی كامالدولینسس‪:‬‬
‫‪Eucalyptus camaldulensis Dehn‬‬
‫دارێكی گەورەیە و بەرزییەكەی دەگاتە (‪ )50‬مەتر و تیرەكەی دەگاتە دوو مەتر‪ .‬قەدەكەی تا‬
‫چەندین مەتر بەرزی‪ ،‬بێ گەاڵیە‪ .‬سەرەكەی خڕ و گەورەیە‪ .‬لق و گەاڵكانی شۆڕ و سووكن‪،‬‬
‫هەر بۆیە سێبەرێكی سووكی هەیە‪ .‬دارێكی گەشە خێرایە‪ .‬لە تەنیشتە رێ و وەك باگێڕەوە‬
‫و بۆ جوانی و سێبەریش دەچێندرێ‪ .‬لە باخچەی دەسكردیشدا چاندنی سەركەوتوو بووە‪.‬‬
‫لە ناوچەی نیمچە وشكدا تا رادەی (‪ )250‬ملم باران گەشە دەكات‪ .‬بەرگەی پلەی گەرمای‬
‫(‪ )45-50‬ی سەدی دەگرێت‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫لە بەشی ناوەڕاستی قەدەكەیدا وەریوە‪ .‬هەموو ساڵێ بە پارچەی درێژ و بە قەبارەی‬
‫جۆربەجۆر‪ ،‬جیا دەكرێتەوە‪ ،‬بۆیە رەنگی بەڵەك هەڵدەگەڕێ‪ .‬لە بەشی خوارەوەی قەددا‪،‬‬
‫توێكڵەكەی ناوەرێ و رەنگەكەشی قاوەییەكی تیرە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫هەمیشەیی و لەسەر توولی نوێ لە پاش شین بوون پەیدا دەبێت‪ ،‬لە نێوانی تەنیا (‪ )4-3‬جووتە‬
‫گەاڵی بەرامبەری هەن‪ .‬ئاڵوگۆڕ و تێك ئااڵون و رم ئاسا و لووسن‪ ،‬سەوزێكی مەیلەو شینە یان‬
‫سوورباوە‪ .‬هەردوو دیوی گەاڵكە یەك رەنگی هەیە‪ .‬چڵەكانی مەیلەو سوورن‪ .‬گەاڵكان چەوریی‬
‫بۆن خۆشیان تێدایە‪ ،‬كە بۆ دروست كردنی عەتر و ماددەی باقژكەر بەكار دێت‪.‬‬

‫‪159‬‬
 ‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫سپی و زەرد و بەسەر یەكەوەیە‪ ،‬لە نێوان (‪ )10-5‬لە شێوەی پوورگ وایە‪ .‬لە وەرزی گوڵ‬
‫كردنیشدا لە شێوەی هێشوو دەبێت‪ .‬وەرزی گوڵ كردنی یەك نییە‪ ،‬مانگی ئایار لە زۆربەی‬
‫جۆرەكاندا وەرزی گوڵ كردنە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قاوغێكە ژمارەیەكی زۆر لە وردە تۆوی تێدایە‪ .‬شێوەی تۆوەكەش یارمەتیدەرە بۆ ناسینی جۆرەكان‪ ،‬الچكێكی‬
‫وردی هەیە و بووەتە دار‪ ،‬شێوەی نیمچە گۆیە‪ .‬لە كاتی پێگەیشتندا‪ ،‬بەرەكەی بە چەند دیوێكدا دەبێتەوە‪.‬‬

‫تۆوكەی‪:‬‬
‫قاوەییەكی كاڵە‪ ،‬فرە رووە‪ ،‬گۆشە تیژە‪ ،‬تیرەكەی لە یەك ملیمەتر كەمترە‪ ،‬كێشی هەزار دانە‬
‫تۆوی نیو گرامە‪ ،‬لە كیلۆگرامێكدا نزیكەی دوو ملیۆن دەنكە تۆو هەیە‪ .‬لە ئەیلوول و تشرینی‬
‫یەكەمدا پێدەگات‪ .‬وا باوە تۆوەكەی لە كۆتایی پاییز یان بەرایی بەهاردا بچێندرێ‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪:‬‬
‫بە تۆو زیاد دەكات و بەر لە چاندن پێویستی بە دەسكاری كردن نییە‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫بۆ گەلێ شت بەكار دێت‪ ،‬بۆ ئامادە كردنی هەویری كاغەز و دروست كردنی سلیلۆز و داری‬
‫مەعاكس و خەڵووز بەكار دێت‪.‬‬

‫‪160‬‬
 ‫كالیپتۆس ‪:‬‬
‫‪Eucalyptus microtheca F.v.m‬‬
‫دارێكی قەبارە بچووك تا مام ناوەندییە‪ ،‬بەرگەی وشكی دەگرێت‪ ،‬بە هەمان شێوە بەرگەی شۆرەكاتیش‬
‫دەگرێت‪ .‬ئەم جۆرە دارە لە عیراقدا‪ ،‬بە تایبەتی لە پێدەشتی ناوەڕاستی ئەو واڵتەدا باڵوە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫هەمیشەییە‪ ،‬لە سەر نەونەمامدا دوای شین بوون پەیدا دەبێت‪ .‬لە شێوەی (‪ )5-4‬جووتی رمی‪،‬‬
‫بەرامبەر بە یەك دەوەستێ‪ .‬گەاڵكەی لە دیوی خوارەوەی پتر لە دیوی سەرەوەی مەیلەو‬
‫زەردە‪ .‬گەاڵی پێگەیشتووی ئاڵوگۆڕ و تێك ئااڵوە‪ ،‬تەسك و رم ئاسایە‪ .‬سەوزێكی مەیلەو‬
‫شینە‪ ،‬بە ماددەی سپی داپۆشراوە‪ ،‬دەكرێ ئەو ماددەیە بە خێرایی ال بدرێ‪ .‬بە هەبوونی‬
‫ماددەی سپی لەسەر بەشە سەوزەكانی‪ ،‬ئەم جۆرە لە جۆرەكانی دی جیا دەكرێتەوە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫زۆر بچووكە‪ ،‬لە شێوەی هێشووی الپەڕە یان نیمچە الپەڕە‪ ،‬گرد و كۆ دەبێتەوە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫گوالجێكی زۆر بچووكە‪ ،‬بە كرانەوەی توێكڵەكەی‪ ،‬تۆوەكەی پەرت و باڵو دەبێتەوە‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫گەلێ بچووكە و زیاد كردنیشی بە تۆوە‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫بۆ گەلێ بواردا بەكار دێت‪ ،‬بۆ دروست كردنی پەرژین یان وەك سووتەمەنی بەكار دێت‪.‬‬

‫‪161‬‬
 ‫داری كالیپتۆس‬ ‫داری كالیپتۆس‬

‫كالیپتۆسی مایكرونیكا لە نەمامگەیەكی ئەهلیدا ‪ -‬هەولێر‬ ‫داری كالیپتۆس‬

‫‪162‬‬
 ‫گەاڵكان باریكن ‪E. microtheca‬‬ ‫گوڵی كالیپتۆس‬

‫گۆپكەكان بچووكن ‪E. microtheca‬‬ ‫تۆوی كالیپتۆس‬

‫‪163‬‬
 ‫خێزانی روتاسیا‪:‬‬
‫‪The Rutaceae Family‬‬
‫(‪ )150‬توخم و (‪ )1600‬جۆر دەگرێتە خۆ‪ .‬لە ناوچەی مام ناوەندی و هێڵی یەكسانی‬
‫هەردوو نیوەی باكوور و باشووری گۆی زەویدا باڵوە‪ ،‬لە باشووری ئەفریقا و ئوسترالیادا‬
‫زۆرە‪.‬‬

‫رووەكەكان‪:‬‬
‫گژوگیا و دار و دەوەنن‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫سادە یان تێك هەڵكێشە‪ .‬یەكێ لە خەسڵەتە گرنگەكانیشی گالندی چەورییە‪ ،‬كە لە توێژی‬
‫ناوەڕاستیدایە و چەورییەك دەردەدات‪ ،‬ئەو چەورییە پەرت و باڵو دەبێتەوە‪ .‬لە هەندێ‬
‫توخمدا وەك توخمی مزرەمەنی‪ ،‬دەبینین الچكی گەاڵ باڵدارە‪ ،‬نیمچە جومگەیەكیش لە بنە‬
‫گەاڵی سادەی جیای دەكاتەوە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫جاری وا هەیە تاكە‪ ،‬بەاڵم وا باوە كە لە شێوەی تەلە پوورگدا كۆ دەبێتەوە‪ .‬گوڵەكەشی (بە‬
‫دەگمەن تاك رەگەزە) جووت رەگەز و رێكە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫كاكڵدارە و بەرگە پێستێكی هەیە‪.‬‬

‫گرنگترین توخمەكانی‪ :‬توخمی مزرەمەنییە ‪ Citrus‬كە ئەم جۆرانە دەگرێتەوە‪:‬‬

‫‪Citrus sinensis‬‬ ‫پرتەقاڵ‪:‬‬
‫‪Citrus Limon‬‬ ‫لیمۆ‪:‬‬
‫‪Citrus retieulata‬‬ ‫اللنگی ‪:‬‬
‫‪Citrus medica‬‬ ‫ترنج‪:‬‬
‫‪Citrus aurantifolia‬‬ ‫لیمۆی واڵت‪:‬‬
‫‪Citrus aurantium‬‬ ‫نارنج‪:‬‬
‫‪Citrus limonumduleis‬‬ ‫لیمۆی شیرین‪:‬‬

‫‪164‬‬
 ‫نارنج‬ ‫ترنج‬

‫لیمۆی واڵت‬ ‫لیمۆ‬

‫پرتەقاڵ‬ ‫اللنگی‬

‫‪165‬‬
‫لەم جۆرانەی مزرەمەنی دەكرێ هەردوو ماددەی هسپردین و روتین ‪Hesperidin،Rutin‬‬
‫دەربهێندرێ‪ ،‬كە بۆ چارەسەر كردنی رەق هەاڵتنی خوێنبەر بەكار دێن‪ .‬جگە لەوە فیتامین‬
‫(‪)A،B،C‬یشیان تێدایە‪ .‬لە نێو دارستاندا دارەكانی ئەم خێزانە بایەخێكی ئەوتۆیان نییە‪.‬‬
‫دارەكانی توخمی مزرەمەنی بۆ خواردنی بەرەكەیان دەچێندرێن‪ .‬بە فراوانی لە ناوەڕاستی‬
‫عیراقدا دەچێندرێ‪.‬‬

‫خێزانی دارە تاڵە (زمانی باڵندە)‬

‫‪The Quassia Family Simaroubaceae‬‬
‫ئەم خێزانە نزیكەی (‪ )32‬توخم و (‪ )200‬جۆر دەگرێتە خۆی‪ ،‬كە بریتین لە دار و دەوەن‪.‬‬

‫گەاڵكەیان‪:‬‬
‫ئاڵوگۆڕ و تێك هەڵكێش و پەڕەمووچییە‪.‬‬

‫گوڵەكەیان‪:‬‬
‫تاك رەگەزە‪ ،‬بە دەگمەن جووت رەگەز دەبێت‪ .‬ئەم رووەكە جووت ماڵە‪ .‬ئەم خێزانە لە‬
‫رووی ئابوورییەوە بایەخدارە‪ ،‬چونكە چاوگی شلەی تاڵە‪ ،‬كە لە توێكڵ یان بەرگی زۆربەی‬
‫ئەو جۆرە دارانە دەردەكرێت‪ .‬بە شێوەیەكی سروشتی لە واڵتی ئێمەدا نین‪ .‬لە عیراق و‬
‫كوردستاندا یەك جۆری هەیە‪ ،‬كە چەند ساڵێكە هێندراوە و زێدی رەسەنیشی چینە‪.‬‬

‫زمانی باڵندە‪:‬‬
‫‪Ailanthus altissima (mill) swingle‬‬
‫هەروەها ئەم ناوەشی هەیە‪Ailanthus glandulosa Desf .‬‬
‫دارێكی گەورەیە و زێدی رەسەنیشی چینە‪ .‬تاجێكی تەخت و باڵوی هەیە‪ .‬لە عیراقدا بە‬
‫شێوەیەكی سەرەكی بە مەبەستی جوانی‪ ،‬بە فراوانی چێندراوە‪ .‬لە رووی ژینگەوە بەرگەی‬
‫وشكایی و سەرما دەگرێت‪ ،‬توانای زوو باڵو بوونەوەشی هەیە‪ .‬زۆر بە زەحمەت لە ناو‬
‫دەبردرێت‪ ،‬چونكە خەڵفەی بە زۆری گەشە دەكات‪ .‬دارەكە بۆ راگیر كردنی تەنیشتە رێ و‬
‫كەناری رووبار دەست دەدات‪ .‬هەروەها وەك باگێرەوە‪.‬‬

‫‪166‬‬
 ‫گەاڵی تێك هەڵكێش (زمانە باڵندە)‬ ‫بەری باڵدار (زمانە باڵندە)‬

‫داری زمانە باڵندە لە پاركی سامی عەبدولڕەحمان _ هەولێر‬

‫‪167‬‬
 ‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬تێك هەڵكێشە‪ ،‬تاكە‪ .‬ژمارەی گەاڵچكەكانی (‪ )20-10‬جووتن‪ .‬درێژیی هەر گەاڵیەكی‬
‫دەگاتە (‪ )100-30‬سم‪ .‬گەاڵچكەكانی هێلكەیی تا رمین‪ ،‬مشاری و لە خوارێدا گالندین‪ ،‬لە‬
‫كاتی پان كردنەوە یان گوشیندا‪ ،‬بۆنێكی ناخۆشیان هەیە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫جووت ماڵە و گوڵەكەشیان جووت رەگەزە‪ .‬گوڵی نێرینەی بۆنێكی ناخۆشی هەیە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫باڵدارە و درێژییەكەی (‪ )3-2‬سم‪ ،‬پێچاوپێچە و دەنكێكی چەور لە ناوەڕاستیدایە‪ .‬بەرەكەی‬
‫لە شێوەی هێشووی گەورە گەشە دەكات‪ .‬لە زستاندا لەسەر دارەكە دەمێنێتەوە‪ .‬لە مانگی‬
‫ئایاردا گوڵ دەدات‪ .‬لە هەردوو مانگی ئەیلوول و تشرینی یەكەمدا تۆوەكەی پێدەگات‪ .‬لە هەر‬
‫كیلۆگرامێكی تۆودا (‪ )32‬هەزار دانە تۆوی باڵدار هەیە‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪:‬‬
‫بە تۆو زیاد دەكات‪ ،‬رێژەی شین بوونیشی ‪% 50-40‬یە‪.‬‬

‫‪168‬‬
 ‫خێزانی دار تەسبیح‬
‫‪)Meliaceae (The mahogany Family‬‬
‫نزیكەی (‪ )50‬توخم و دەوروبەری (‪)800‬جۆر دەگرێتە خۆی‪ .‬لە ناوچەی هێڵی یەكسانیدا‬
‫دەژی‪ .‬بەشی هەرە زۆریان دار و دەوەنن‪ .‬ئەم خێزانە لە رووی ئابوورییەوە كەم بایەخە‪.‬‬
‫دارەكەی بۆ جوانی دەچێندرێ‪ .‬لە هەندێ جۆری وەك توخمی ماهۆگانی و سویتینیا‪ ،‬دەكرێ‬
‫داری باش بەدەست بێت‪.‬‬

‫دار تەسبیح‪Meliea azedarach L. :‬‬

‫دارێكی قەبارە مام ناوەندییە‪ ،‬لە سەرەتادا زوو گەشە دەكات‪ ،‬لە چەند ساڵێكی كەمدا‬
‫بەرزییەكەی دەگاتە (‪ )8-7‬مەتر‪ .‬ئازیداراچ لە عیراق و هەرێمی كوردستاندا بە زۆری‬
‫دەچێندرێ‪ .‬بە شێوەیەكی سەرەكی لە باخچە و پاركدا دەچێندرێ‪ ،‬بە درێژایی شەقام و‬
‫رێگاوبان وەك داری سێبەریش دەچێندرێ‪ .‬دارەكەی لە خاكی هەژاردا گەشە دەكات‪،‬‬
‫بەرگەی وشكی و سەرما دەگرێت‪ .‬لە بەراودا دارەكە گەلێ بەرز دەبێـت‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬ئاڵوگۆڕە‪ ،‬درێژییەكەی دەگاتە (‪ )90‬سم‪ .‬تێك هەڵكێش و جووت یان چەند پەڕە‪.‬‬
‫گەاڵچكەكان هێلكەیی یان رمی و تیژن‪ ،‬كۆتاییەكەیشیان مشاری و قەراغەكەیان تیژە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫جووت رەگەزە یان فرە رەگەز و بچووكە‪ .‬گەاڵ گوڵەكەی وەنەوشەیی تا سوورە‪.‬‬
‫دەزووەكانیش لوولەی وەنەوشەیین‪ ،‬هەاڵڵەیان زەردە‪ .‬گوڵەكانیش لەسەر لقی بنەوە لە‬
‫شێوەی هێشوو گەشە دەكەن‪ .‬وا باوە لەسەر بەشی سەرەوەی دارەكەدا گەشە دەكەن‪.‬‬
‫لە هەردوو مانگی ئایار و حوزەیراندا گوڵ پەیدا دەبێت‪ ،‬ئەویش بە پێی شوێنی جوگرافی‪.‬‬
‫پیتاندن بە هۆی مێرووەوەیە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫نەرم و شلە یان كاكڵەیی و نیمچە گۆیە‪ .‬تیرەكەی (‪)1،5‬سم‪ .‬رەنگی زەردە و لە شێوەی‬
‫هێشوو گرد دەبێتەوە‪.‬‬

‫‪169‬‬
 ‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫هەر دانە بەرێك وا باوە (‪ )4-3‬دەنكە تۆوی تێدایە‪ .‬لە پاییزدا پێدەگات‪ .‬بە درێژایی زستان‬
‫بەسەر دارەكەوە دەمێنێ‪ .‬لە هەر كیلۆگرامێكدا (‪ )3300‬دانە تۆو هەیە‪ .‬ریژەی شین بوونی‬
‫‪% 65‬ە ‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪:‬‬
‫بە تۆو زیاد دەكات‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫قاوەییە و بە درێژی وەك درز قەڵەش دەبات‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫دارێكی باش دەدات‪ ،‬بۆنی دارەكەشی خۆشە‪.‬‬

‫داری دار تەسبیح لە نەمامگەی بەرزێوە ‪ /‬سۆران‬

‫‪170‬‬
 ‫گوڵی دار تەسبیح‬ ‫هێشووە بەری دار تەسبیح‬

‫گەاڵی سویتینای ماهاگۆنی‬ ‫داری تەسبیح لە باخچەی گڵكەند _هەولێر‬

‫‪171‬‬
 ‫سوتینیای هیندستان‪:‬‬
‫‪Swietenia Mahagoni Jacq‬‬
‫یەكێكە لەو جۆرانەی لە عیراقدا دەچێندرێ‪ .‬چەندین ساڵە لە دەوروبەری بەغدا دەچێندرێ‪.‬‬
‫بە دارێكی ناوچەی هێڵی یەكسانی دادەندرێ‪ .‬رۆژاوای هیندستان زێدی رەسەنیەتی‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫تێك هەڵكێش و پەڕەمووچییە‪ .‬لە نێوانی (‪ )4-2‬جووتە گەاڵچكەی هێلكەیی یان رمیی هەیە‪.‬‬
‫بە درێژایی ساڵ سەوزە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫بچووك و سپی یان سەوزێكی زەردباوە‪ .‬بە شێوەی هێشووی بن باڵ گەشە دەكات‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫رەنگێكی خۆڵەمێشیی رەشی هەیە و لە شێوەی قاوغێكی پێنچ پارچەیە‪ .‬هەر دانە بەرێك پێنج‬
‫دانە دەنكی بە تەنیشت یەكەوەی تێدایە‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫رەنگی سوورێكی قاوەییە‪.‬‬

‫‪172‬‬
 ‫گوڵی سویتینای ماهاگۆنی‬

‫داری سویتینای ماهاگۆنی‬

‫‪173‬‬
 ‫خێزانی زەیتوون‪Oleaceae :‬‬
‫ئەم خێزانە (‪ )27‬توخم و (‪ )600‬جۆر دەگرێتە خۆ‪ .‬لە ناوچەی هێڵی یەكسانی و مام ناوەندیی‬
‫گەرم‪ ،‬بە تایبەتیش لە ئاسیا و دوڕگەكانی هیندی رۆژهەاڵتدا گەشە دەكات‪ .‬ئەم رووەكە بریتییە‬
‫لە دەوەنی گەورەی گەاڵ وەریو‪ ،‬وەك یاسەمین‪ Jasminum‬هەردوو توخمی لیگوستروم‬
‫‪ Ligustrum‬و توخمی فۆریستیرا ‪ Forestiera‬وەك درەختی جوانی‪ ،‬یان داری وەك توخمی‬
‫زەیتوون ‪ Olea‬و بناوی ‪. Fraxinus‬‬
‫ئەم خێزانە لە رووی ئابوورییەوە بایەخێكی مەزنی هەیە‪ .‬زەیتوون بە چاوگێ لە چاوگەكانی‬
‫خۆراك دادەندرێ‪ .‬چەورییەكی لەبەر دەگیرێ كە بەهایەكی بەرزی هەیە‪ .‬داری بناوییش بۆ‬
‫دروست كردنی كەلوپەلی ناوماڵ بەكار دێت‪ .‬زۆربەی توخمەكانی دیكەش وەك داری جوانی‬
‫بەكار دێن‪ .‬وەك لیگوستروم ‪ Ligustrum‬یاسەمین ‪ ،Jasminum‬گوڵە بەفر ‪،Chionathus‬‬
‫زەیتوونی ئەمریكی ‪ Osmanthus‬و هی دیكە‪.‬‬
‫هەردوو توخمی بناوی و یاسەمین بە شێوەیەكی سروشتی لە عیراقدا هەن‪ .‬زەیتوونیش‬
‫ماوەیەكی درێژە هێنراوەتە عیراقەوە‪ .‬گەلێ كەسیش بە رووەكێكی سروشتیی عیراقی دەزانن‪.‬‬

‫یاسەمین‪polyanthum jasminum :‬‬

‫دەوەنێكی گوڵدارە‪ .‬گوڵەكانیشی سپی یان زەرد یان رەنگ قەنەفڵین‪ .‬رووەكێكی بۆندارە‪.‬‬
‫شلەڕۆن لە گوڵەكەی دەردەهێندرێ و بۆ دروست كردنی نایابترین جۆرەكانی عەتر بەكار دێت‪.‬‬
‫گەاڵی یاسەمین بە پێی جۆرەكەی دەگۆڕێ‪ .‬هەندێ جۆری هەمیشە سەوزە‪ ،‬كەچی هەندێكی‬
‫دیكەیان لە زستاندا گەاڵكەیان دەوەرێ‪ .‬شێوەی پەیژەی هەیە‪ ،‬بە گرێ و تۆو زیاد دەكات‪.‬‬

‫بناوی‪Fraxinus L. :‬‬
‫ئەم توخمە (‪ )65‬جۆر دەگرێتە خۆ‪ .‬لە بەشی باكووری گۆی زەویدا گەشە دەكات‪.‬‬
‫گەاڵكەی وەریوە‪ ،‬تێك هەڵكێشە‪ ،‬تاك و پەڕەمووچییە‪ .‬گەاڵچكەكانی مشاری و تەواون‪.‬‬
‫تۆوەكەی باڵدارە‪ .‬گەاڵكەی بە تەواوی لە سەرەتای بەهاردا لەگەڵ یان بەر لە گەاڵدان دەردەچێت‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫یەك دەنكە تۆوی تێدایە‪ ،‬یەك باڵی درێژی لە تەنیشتەوە هەیە‪ .‬لە عیراق بناویی ئاسایی هەیە‪.‬‬

‫‪174‬‬
 ‫بناوی‪Fraxinus rotundifolia :‬‬
‫دارێكی قەبارە مام ناوەندییە‪ .‬هەندێ جاریش دارێكی درێژە و رەگی بە قوواڵیی زەویدا‬
‫دەچێت و تاجێكی كراوەی هەیە‪ .‬دارێكی رەسەنی كوردستانە‪ .‬لە شوێنی شێدار و لە نێو‬
‫دۆڵی چیاكاندا لە بەرزایی (‪ )1700-500‬مەتر لە ئاستی رووی دەریاوە گەشە دەكات‪ .‬ئەم‬
‫جۆرە دارە چەندین شێوەی هەیە‪ ،‬بە جۆرێ باوەڕ وایە چەندین چەشنی هەیە‪ .‬ئەمەش لە‬
‫ئاییندەدا پێویستی بە لێكۆڵینەوەیەكی ورد هەیە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬بەرامبەر و تێك هەڵكێشە‪ ،‬تاك و پەڕەمووچییە‪ .‬گەاڵچكەكانی لە نێوانی (‪ )13-7‬ن‪،‬‬
‫درێژییەكەی دەگاتە (‪ )5‬سم‪ .‬گەاڵچكەكەی قەراغی مشارییە‪ ،‬درێژە و كۆتاییەكەشی كوتراوەتەوە‪.‬‬
‫هەندێ جاریش پێست ئاسایە‪.‬‬

‫گۆپكەكەی‪:‬‬
‫رەشێكی رەنگ خۆڵەمێشییە بەرەو سەوزێكی تاریك‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫رووەكێكی جووت ماڵە‪ ،‬گوڵەكەی جووت رەگەز یان فرە رەگەزە‪ .‬رەنگی سەوزێكی زەردباوە‪ ،‬چوار‬
‫گەاڵچكە گوڵی هەیە‪ ،‬گەاڵكەی‪ ،‬گەاڵ و هەاڵڵەی نییە‪ .‬پیتاندنی بە بایە‪ .‬بەر لە پەیدا بوونی گەاڵ‪ ،‬لە شوبات‬
‫و ئادار و نیساندا گوڵ دەدات‪ .‬لە تشرینی یەكەمیشدا پێدەگات‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫باڵدارە و باڵەكەشی درێژ و سەرەكەشی تیژە‪ .‬بەرەكەی لە دارەكەوە دەڕندرێ‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫لە هەر كیلۆگرامێكدا (‪ )6500‬دەنكە تۆو هەیە‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪ :‬بە تۆو زیاد دەكات‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫رەنگێكی زەردی زێڕینی هەیە و جۆرە دارێكی باشە و لە گەلێ بواردا بەكار دێت‪ .‬بۆ دروست كردنی‬
‫كەلوپەل و دەسكی ئامرازی كشتوكاڵ بەكار دێـت‪.‬‬

‫‪175‬‬
 ‫جۆری دیكەی ئەمانەن‪:‬‬

‫بناویی ئۆرنوس‪Fraxinus ornus L. :‬‬

‫گوتراوە كە لە رەواندزدا هەبووە‪ ،‬بریتییە لە دارێكی بچووك و گوڵ سپی و بۆنێكی خۆشی هەیە‪.‬‬
‫بەرەكەی باڵدارە‪ .‬لە ناوچەی شێداری چیایی سووریادا هەیە‪ .‬بە دارێكی رەسەنی ئاسیا و ئەوروپا‬
‫دادەندرێت‪ .‬لە گەلێ واڵتدا بۆ جوانی بەكار دێت ‪.‬‬
‫جۆری دیكەشی هەیە كە باوەڕ وایە لە ناوچەی چیادا هەیە‪ ،‬بە تایبەتی لە چیاكانی رەواندز سەر بە‬
‫پارێزگای هەولێر‪ ،‬وەك‪:‬‬

‫بناویی سووریا‪Fraxinus syriaca Boiss :‬‬

‫دارێكی بچووكە‪ ،‬گەاڵكەی تاك و پەڕەمووچییە‪ .‬گەاڵچكەكانی مشارین‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫درێژ و باڵدار‪.‬‬

‫گۆپكەكەی‪ :‬رەشە‪.‬‬
‫دارێكی كێوییە لە سووریا‪.‬‬

‫بناویی‪Fraxinus oxycarpa wild :‬‬

‫باوەڕ وایە كە لە ناوچەی چیایی پارێزگای هەولێردا هەیە‪ .‬گەاڵكەی تێك هەڵكێش و تاك و‬
‫پەڕەموچییە‪ .‬بە شێوەیەكی سروشتی لە توركیا و ئێراندا هەیە‪.‬‬

‫بناوی سپی‪Fraxinus americana L. :‬‬

‫هێندراوەتە عیراق و كوردستانەوە‪ ،‬وەك دارێكی جوانی لە پارك و باخچەدا چێندراوە‪،‬‬
‫هەروەها وەك داری سێبەر بە درێژایی شەقامەكان چێندراوە‪ .‬دارێكی درێژە و بەرزییەكەی‬
‫دەگاتە (‪ )30‬مەتر و تیرەكەشی (‪)90‬سم‪ ،‬ترۆپكی هێلكەییە‪ ،‬زوو گەشە دەكات‪ .‬بە گەاڵچكەی‬
‫هێلكەیی یان الكێشەیی و رم ئاسا لە بناویی ئاسایی جیا دەكرێتەوە‪ .‬هەروەها درێژترە و‬
‫قەراغەكەشی مشارییە‪ .‬ژمارەی گەاڵچكەكانی (‪ )9-5‬یە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫شێوەی رم یان هێلكەیی و الكێشەییە و كوتراوەتەوە‪.‬‬

‫‪176‬‬
 ‫دارەكەی‪:‬‬
‫لە داری بناویی ئاسایی كاڵترە و رەنگی سپییە‪ ،‬بەاڵم لە دەست لێداندا زبرە و بۆ هەمەجۆر‬
‫شت بەكار دێت‪ .‬تۆوەكەی تا ماوەیەكی درێژ بەرگەی هەڵگرتن ناگرێت‪ ،‬دەبێ هەر بە تەڕی‬
‫بچێندرێ‪ .‬لە هەر كیلۆگرامێكدا (‪ )35-30‬هەزار دانە تۆوی تێدایە‪.‬‬

‫داری بناوی‬

‫‪177‬‬
 ‫یاسەمین زەرد‬ ‫لنگستروم لە تەنیشتە رێیەكدا _ هەولێر‬

‫یاسەمین سپی‬ ‫گەاڵی بناو‬

‫بناویی ئۆرانۆس‬ ‫گەاڵ بنوای ئۆرانۆس‬

‫‪178‬‬
 ‫گەاڵكەی بناوی سپی‬

‫لنگستروم لە تەنیشتە رێیەكدا _ هەولێر‬

‫داری بناوییەكی گەورە _ زاخۆ‬

‫بەری باڵدار‬

‫‪179‬‬
 ‫زەیتوون‪Olea europaea L. :‬‬
‫ماوەیەكی درێژە هێندراوەتە عیراقەوە‪ .‬ئەم جۆرە بە فراوانی لە عیراق و كوردستاندا چێندراوە‪.‬‬
‫بە دەگمەن بە شێوەی سروشتی دەبیندرێ‪ .‬ئەم دارە بەرگەی گەرما و وشكی دەگرێت‪ .‬بۆ‬
‫چاندن لە شوێنی زۆر وشكدا گونجاوە‪ .‬گەشە كردنی هێواشە‪ ،‬لەو جۆرە دارانەشە كە حەزی‬
‫بە رووناكییە‪ .‬داری زەیتوون بۆ چاندنی بانوو لە گەلێ شوێنی جیهاندا بەكار هاتووە‪ .‬هەر بۆیە‬
‫پێمان باشە لە بانووەكانی كوردستاندا بچێندرێ‪ .‬بە شێوەیەكی سروشتی لە واڵتانی دەریای‬
‫سپیی ناوەڕاستدا هەیە‪ .‬لە رووی ئابوورییەوە سوودێكی زۆری هەیە‪ ،‬بەرەكەی بۆ خواردن‬
‫دەشێ و شلە رۆنیشی لێ دەردەهێندرێ‪ ،‬كە لە رووی تەندروستییەوە باشترین جۆری رۆنە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫هەمیشە سەوزە‪ ،‬بەرامبەر و سادە و تەواوە‪ .‬قەراغەكەی لە الی سەرەوە سەوزە و لە الی‬
‫خوارەوە سپی و تاریكە‪ .‬الكێشەیی یان رم ئاسایە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫جووت رەگەزە‪ ،‬هەاڵڵەكەی بچووكە و لە شێوەی لوولە پێكەوە نووساوە‪ .‬گوڵەكەی لە شێوەی‬
‫هێشووە پوورگی بن باڵە‪ .‬پیتاندنی بە مێرووە‪ .‬گوڵەكەی لە ئایاردا پەیدا دەبێت و لە كۆتایی‬
‫هاوینیشدا پێدەگات ‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫خڕ یان هێلكەییە‪ ،‬ناوەندە توێكڵێكی تەڕ و چەور و ئەستووری هەیە‪ .‬توێكڵی ناوەوەی دارینە‪،‬‬
‫یەك دانە دەنكیشی تێدایە‪ .‬بەرەكەی لە كاتی پێگەیشتندا رەنگی رەشە‪.‬‬

‫زیاد كردن‪:‬‬
‫بە هۆی گرێ‪ ،‬كە بەشێكە لە قەدی دارەكە‪ ،‬تەشەنە یان زیاد دەكات‪ .‬زیاد كردنی بە تۆو‪،‬‬
‫رووەكێكی هاوچەشنی جۆرەكەی خۆی نادات‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫قاوەییەكی تاریكە و لە داری پیردا درزی قوولی تێدایە‪ .‬توێكڵ لە شێوەی تەختە یان تلیشی ناڕێك دەدات‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫داری زەیتوون رەق و بەهێزە‪ ،‬دارێكی تۆكمە و قاوەیی هەیە‪ ،‬بە ئاسانی كاری تێدا دەكرێت‪ .‬لە عیراقدا‬
‫بە شێوەیەكی سەرەكی بۆ دروست كردنی سندووق و دۆاڵب و دەسكی ئامرازی كشتوكاڵ بەكار دێت‪.‬‬

‫‪180‬‬
 ‫گەاڵ و چڵی زەیتوون‬

‫بەری زەیتوون‬ ‫گوڵی زەیتوون‬

‫‪181‬‬
 ‫خێزانی گەز‪Tamaricaceae :‬‬
‫ئەم خێزانە چوار توخم و نزیكەی (‪ )100‬جۆری هەیە‪ .‬بەشی هەرە زۆریان لە ناوچەی دەریای سپیی‬
‫ناوەڕاست و ناوچەی مام ناوەند و ژێر هێڵی یەكسانی‪ ،‬لە بیابان و كەناری دەریادا گەشە دەكەن‪.‬‬

‫سیفەتی رووەكیانە‪:‬‬
‫دەوەن یان پووشی تەمەن درێژن‪ ،‬لقەكانیان ورد و لوول و پێچاوپێچن‪.‬‬

‫گەاڵكەیان‪:‬‬
‫بچووك و رۆنیشتوو‪ ،‬ئاڵوگۆڕ بێ گوێچكەن‪ ،‬نیمچە پەڕپەڕ و تیژن‪.‬‬

‫گوڵەكەیان‪:‬‬
‫بچووك و جووت رەگەزن‪ .‬فرە بەرامبەرن‪ ،‬لە شێوە پوورگە هەاڵڵەن‪ ،‬وەك گوڵە گەنم خۆ دەنوێنن‪.‬‬

‫بەرەكەیان‪:‬‬
‫قوتووی تۆوەكەیان وردە تووكیان هەیە و بە دەگمەن باڵدارن‪ .‬لە عیراقدا تەنیا یەك توخمیان هەیە كە‬
‫ئەویش‪:‬‬

‫گەز‪Tamarix L. :‬‬
‫دار و دەوەنی بچووكن‪ .‬لقەكانیان ورد و باریك و درێژن‪ ،‬گەاڵكان شێوە دەرزی یان‬
‫پەڕپەڕی بچووكن‪ .‬گوڵی زۆر و وردی هەیە‪.‬‬
‫وا باوە رەنگیان پەمبەیە‪ ،‬لە شێوەی هێشوون‪ .‬بەرەكەشیان لە شێوەی قوتوو(گوالج)ە‪.‬‬
‫لە عیراقدا چەندین جۆری هەیە‪ ،‬گرنگترینیان‪:‬‬

‫‪ -1‬گەز ‪Tamarix aphylla( L.) Karst.‬‬

‫ناوێكی دیكەی هەیە ‪T-articulate‬ئەم جۆرە دارە بە قەبارەی گەورەی خۆی لە جۆرەكانی دیكەی‬
‫نێو عیراق جیا دەكرێتەوە‪ .‬تەنیا جۆرێكە كە دارەكەی بەرزییەكەی دەگاتە (‪ )10‬مەتر‪ .‬ئەگەر بە قەڵەم‬
‫بچێندرێ چەندین قەدی لێ دەبێتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر بە تۆو بێت تەنیا یەك قەدی دەبێت‪ .‬ترۆپكەكەی‬

‫‪182‬‬
‫چڕە و بەرگەی سێبەر دەگرێت‪ .‬ئەم جۆرە زوو گەشە دەكات و بەرگەی وشكی و شۆرەكات دەگرێت‪.‬‬
‫بەرگەی ئاوی شۆری دەریاش دەگرێت‪ .‬دەكرێ بۆ چاندنی ئەو ناوچانە بەكار بێت‪ ،‬كە خاكیان كلس‬
‫یان شۆرەكاتە‪ .‬دارێكی زۆر گرنگە بۆ چاندنی لە ناوچەی رووتەن و نیمچە رووتەن و وشكدا‪ .‬وەك‬
‫باگێڕەوە بەكار دێت‪ .‬هەروەها بۆ راگرتنی گردە لم و لە پێدەشتی باشوور و لە دارستانی دەسكردی‬
‫ناوچەی ناوەڕاست و باشووری عیراق تا دەگاتە پارێزگای نەینەوا لە باكووردا دەچێندرێ‪ .‬بە تەواوییش‬
‫نازاندرێ ئاخۆ ئەم جۆرە لە عیراقدا رەسەنە یان ئەوەتا ماوەیەكی زۆرە هێندراوەتە عیراقەوە‪ .‬لەبەر‬
‫ئەوەی دارێكی سروشتییە‪ ،‬رەنگە باوەڕ وا بێت كە جۆرێكی رەسەن بێت لە عیراقدا‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫هەمیشەیی و ناسكە‪ ،‬پەڕپەڕ و كۆتاییەكەی تیژ و داخراوە‪.‬‬

‫لقەكانی‪:‬‬
‫بە جۆرێ لە جۆرەكان سەوزێكی مەیلەو شینە‪ ،‬رەنگە بە ماددەیەكی سپی داپۆشرا بن‪ ،‬كە دەكرێ ال‬
‫بچێت‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫جووت رەگەزە‪ ،‬ورد و رێكە ‪ .‬گوڵەكەی پێنج پەڕە بە چڕی لە شێوەی پوورگە گوڵە گەنم یان هەاڵڵەی‬
‫سپی یان پەمبە گرد دەبێتەوە‪ .‬گوڵەكەی بە پێی شوێن لە ماوەی جیاجیادا پەیدا دەبێت‪ ،‬بە زۆری‬
‫لە نیساندا دەردەكەوێت‪ ،‬جاری واش هەیە لە هاویندا‪ .‬لە هەندێ رووەكدا رەنگە هەر پەیدا نەبێت‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قاوغێكە سەری دەنكەكەشی تووكنە‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪:‬‬
‫بە شێوەیەكی سروشتی بە تۆو زیاد دەكرێت‪ .‬لە نەمامگەشدا بە قەڵەم زیاد دەكرێت‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫رەنگی سپییە و بۆ دروست كردنی كەلوپەل و خەڵووز بەكار دێت‪.‬‬

‫‪183‬‬
 ‫‪Tamarix pentandra var. tigren‬‬ ‫‪ -2‬گەزی دیجلە‪:‬‬
‫ئەم جۆرەش وەك جۆرەكانی دی‪ ،‬چەند بەشێكی سەوزی شین باون‪ ،‬بە ماددەیەكی سپی داپۆشراوە‪،‬‬
‫لقەكانی دەزوولەیین‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫زۆر بچووكە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫گوڵێكی پێنج پەڕە و لە شێوە كورتە لوولە ریز دەبەستێت‪ ،‬هەروەها لە شێوەی هێشووی‬
‫درێژ و ال تەنیشت‪ .‬دوای گەاڵ ئنجا گوڵ دەدات‪ .‬باڵوترین جۆرە لە عیراقدا‪ .‬لە كەناری‬
‫رووباری دیجلە و فورات و سیرواندا هەیە‪ .‬لە كوردستاندا بە بەرزیی (‪ )1500‬مەتر لە‬
‫ئاستی دەریاوە هەیە‪ .‬لە نزیك كانیاوی شیریندا هەیە‪ .‬بە چڕی لە كەناری رووباردا هەیە‪.‬‬

‫جۆری دیكەشی لە شێوەی دەوەنی بچووك لە عیراقدا هەیە‪ ،‬لەوانە‪:‬‬

‫گەزی مایەر‪ Tamarix meyeri Boiss:‬بە كەمی لە پێدەشتی باشوور و ناوەڕاستدا‬
‫هەیە‪.‬‬
‫گەزی بیابان‪ :Tamarix desrti Boiss :‬لە پارێزگای بەسرادا بەدی كراوە‪.‬‬
‫گەزی فلۆریدا ‪ :Tamarix florida Bag :‬لە پێدەشت و بانووی هاوسنووری ئێراندا هەیە‪.‬‬
‫گەزی ئوردنی‪ :Tamarix jordanis Boiss :‬دەوەنێكە لە دەوروبەری بەغدادا هەیە‪.‬‬
‫گەزی رامۆسیسیما‪ :Tamarix ramossissim.a ladeb :‬لە هەردوو ناوچەی مەندەلی و‬
‫شمێچە لە ناوەڕاستی عیراقدا هەیە‪.‬‬
‫گەزی پاسیرنۆدیس‪ :Tamarix passerinodes Del :‬دەگوترێ ئەم جۆرە لە سەماوە لە بیابانی‬
‫باشووردا هەیە‪.‬‬

‫‪184‬‬
 ‫گەز لە یەكێ لە شەقامەكانی هەولێردا‬

‫گەاڵی گەز‬ ‫گەزی دجلە‬

‫‪185‬‬
 ‫خێزانی سنجو (‪)thorn family Rhamanceae Buck‬‬
‫نزیكەی (‪ )58‬توخم و پتر لە (‪ )600‬جۆر دەگرێتەوە‪ ،‬لە سەرانسەری جیهاندا هەیە‪.‬‬

‫سیفەتی رووەكی‪:‬‬
‫ئەم خێزانە گەلێ جۆرە دار و دەوەنی هەڵواستە و وەستاو دەگرێتەوە‪ ،‬زۆر دەگمەن لە شێوەی‬
‫گژوگیایە‪ .‬قەدەكەشی دارێكی ئەستوورە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫بە زۆری ئاڵوگۆڕ و سادەیە‪ ،‬قەراغەكەشی لووسە و گوێچكەڵەی وردی هەیە‪ .‬زۆر جار لە گێوژدا‬
‫دڕكاوییە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫جووت رەگەزە‪ ،‬فرە بەرامبەرە‪ ،‬بچووك و رەنگی سەوزە‪ .‬بە زۆری لە شێوەی شانە پوورگ یان‬
‫تەلە شانەیە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫نەرم و لووسە یان قاوەغێكە و دابەش دەبێتە سەر چەند دەنكە بەرێك یاخود بندقێك‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫كۆرپەڵەیەكی گەورە و راستی تێدایە‪ .‬جۆرەكانی ئەم خێزانە لە گەلێ واڵتدا بۆ جوانی دەچێندرێن‪.‬‬
‫لە عیراقدا ئەم توخمانەی هەن‪:‬‬
‫‪-‬سنجو ‪Zizyphus‬‬
‫‪-‬دركی قودس ‪Paliurus‬‬
‫‪ -‬دڕكی دكن (زی) ‪Rhamnus‬‬
‫سدر سنجو ‪Zizyphus spina- christi (L) wild‬‬

‫‪186‬‬
 ‫سنجو ‪Syns Rhamus spina – christi L.‬‬
‫دارێكی گەورەی هەمیشە سەوز و دڕكاوییە‪ .‬ترۆپكی چڕ و باڵوە‪ ،‬چڵەكانی شۆڕ دەبنەوە‪ ،‬رەگەكەشی‬
‫بە قوولدا دەچێت‪ .‬وەك داری سێبەر و الڕێ لە بەغدادا زۆرە‪ .‬ئەو جۆرەی كە دەچێندرێ بێ دڕكە‪.‬‬
‫ئاشكراش نییە كە ئاخۆ جۆرێكی رەسەنە یان هێندراوەتە نێو عیراقەوە‪ .‬گێوژ دارێكی كۆنە‪ .‬لە پێدەشتی‬
‫باشووردا دەچێندرێ‪ .‬ئەو جۆرەی لە كوردستاندا گەشە دەكات‪ ،‬لە ناوچەی جندیان لە پارێزگای هەولێردا‬
‫بینراوە‪ .‬لە خاكی قوول و شێداردا باش گەشە دەكات‪ .‬هەروەها لە شوێنی چەگلدا‪ ،‬ئەمەش بەڵگەیە كە‬
‫بەرگەی وشكایەتی دەگرێت و بەرگەی پلەی نزمی گەرماش ناگرێت‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫بە زۆری هەمیشەیی و سادەیە‪ ،‬پێست ئاسایە و بەرامبەر و هێلكەییە‪ ،‬یان هێلكەییەكی كووڕە‪ .‬لە نێوانی‬
‫(‪ )4-2‬سم درێژە‪ ،‬لە الی خوارەوەی بازنەییە‪ .‬گوێچكۆكەی گۆڕاو بە دڕكی تیژی هەیە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫بچووك و سەوزە‪ ،‬جووت یان فرە ڕەگەزە‪ .‬پیتاندنی بە مێرووە‪ .‬لە مانگی حوزەیران تا سەرەتای پاییز‬
‫گوڵ دەدات‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫كاكڵەدارە‪ ،‬هێلكەیی یان هێلكەییەكی كووڕە‪ .‬قەبارەی هێندەی دەنكە نۆكێكە‪ ،‬بەرەكەی بە شێوەیەكی رێك‬
‫ریز دەبەستێ‪ .‬سااڵنە لە پێناو بەری شیرینی دەچێندرێ‪.‬‬

‫زۆر كردنی‬
‫بە تۆو زیاد دەكرێت‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫قاوەییەكی تاریكە‪ ،‬لە شێوەی دەزوو درز دەبات‪ .‬بەسەر چاڵنەوە لووس و سپی خۆی‬
‫دەنوێنێ‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫بۆ دروست كردنی كەلوپەلی ناوماڵ بەكار دێت‪ ،‬چونكە دارێكی ساغە و رەنگیشی خۆڵەمێشییەكی مەیلەو‬
‫سوورە‪ .‬هەروەها دارەكەی بۆ سووتاندن و لە گونداندا بۆ دروست كردنی خانووش بەكار دێت‪.‬‬

‫‪187‬‬
‫سنجو لە ماڵێكدا لە هەولێر‬ ‫سنجو‬

‫گەاڵ و بەری سنجو‬ ‫بەری سنجو‬

‫‪188‬‬
 ‫دڕكی قودس‬
‫‪Paliurus spina christi Mill‬‬
‫هەروەها ئەم ناوەشی هەیە ‪Rhamnus paliurus L.‬‬
‫دەوەنێكی بچووكی دڕكاوییە‪ .‬بەرزییەكەی ( ‪ )3-1‬مەتر دەبێت‪ .‬دوو ریزە چڵی ئاڵوگۆڕی هەیە‪.‬‬
‫گەاڵی هێلكەیی یان خڕە و سێ دەماریشی هەیە‪ .‬گوڵەكانی روون نین‪ ،‬سەوزێكی زەردباون‪ .‬بەرەكەی‬
‫باڵدار و بازنەییە و تیرەكەی دەگاتە (‪ )3-2‬سم و باڵێكی بازنەیی هەیە‪ .‬قەراغی بەرەكەی بەرز‬
‫و نزمە‪ ،‬رەنگیشی خۆڵەمێشی یان سوور یان قاوەییە‪ .‬لە دارستانی دەسكرددا بایەخێكی ئەوتۆی‬
‫نییە‪ ،‬بەاڵم جۆرێكی باوە لە نێو دارستانی بەڕوودا‪ .‬رووەكێكی دڕكاوییە‪ ،‬لە ناوچەی چیاییدا وەك‬
‫پەرژینی باخ بەكار دێت‪ .‬لە دۆڵ و لە نێو دارستاندا‪ ،‬لە وەرزی بەهاردا گوڵە سەوزەكەی دەبیندرێ‪.‬‬
‫جگە لەو جۆرانەی رابردووی سنجو‪ ،‬دوو جۆرە دەوەنی دیكەشی هەن‪:‬‬

‫سنجو ‪Rhamnus cornifoli‬‬

‫سنجو ‪Rhamnus kurdica‬‬

‫ئەم دوو جۆرە گێوژەش بە شێوەیەكی سروشتی لە عیراق و كوردستاندا دەڕوێن‪ .‬یەكەمیان دەوەنێكی‬
‫بێ لقە و گەاڵی هێلكەیی هەیە‪ .‬دووەمیان دڕكاوییە و گەاڵكانی الكێشەیین و گوڵەكەشی لە شێوەی‬
‫كەوچكە و جووت ماڵە‪.‬‬

‫دار خورمای چین‪Zizyphus officinarm Meduc :‬‬

‫ئەم ناوەشی هەیە ‪Zizphus jujbe Mill‬‬

‫دارێكی مام ناوەندییە‪ .‬جاری وا هەیە بەرزییەكەی دەگاتە (‪ )25‬مەتر‪ .‬قەدێكی كورتی هەیە و‬
‫دڕكاوییە‪ .‬لە پێناوی بەرەكەی لە عیراقدا دەچێندرێ‪ .‬بەرەكەی لە شێوە و قەبارەدا بە بەری زەیتوون‬
‫دەچێ و دەشخورێ‪ .‬زێدەكەی چین و هیندستانە‪ .‬لە شوێنی وشكاییدا دەڕوێ‪ ،‬بەرگەی بەستەڵەك‬
‫دەگرێت‪ .‬ئەم جۆرە بۆ شوێنی وشكایی گرنگە‪ ،‬بە تایبەتی بۆ راگرتنی لم‪ .‬بە تۆو زیاد دەكرێـت‪.‬‬
‫دارەكەشی بۆ دروست كردنی ئامرازی كشتوكاڵ و سووتاندن و خەڵووز بەكار دێت‪ .‬گەاڵ و چڵیشی‬
‫بۆ ئالیكی ئاژەڵ بەكار دێت‪ .‬لەو رژێنەی لەسەر گەاڵكانی دەردەچێت‪ ،‬بۆیاغ دروست دەكرێت‪.‬‬

‫‪189‬‬
‫دڕكی قودس (زی) لە ناوچەی شەقاڵوە _ هەولێر‬ ‫دڕكی قودس لە ناوچەی شەقاڵوە _ هەولێر‬

‫دارخورمای چین‬

‫سنجو (ئەناب)‬

‫دارخورمای چین‬

‫‪190‬‬
 ‫زیزفوس نوموالریا‬
‫‪Zizphus Nummularia (Burm)Walk‬‬
‫ئەم جۆرە بە شێوەیەكی سروشتی لە عیراقدا هەیە‪ .‬دەوەنێكە بەرزییەكەی لە (‪ )60‬سم تێپەڕ‬
‫ناكات‪ .‬لقی سپی یان زەردی هەیە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫بچووك و هێلكەیی یان بازنەییە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫بچووك و زەردە و بەسەر الچكێكی لە نێوان (‪ )3-2‬ملم درێژەوەیە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬

‫نەرم و شل و هێلكەیی یان لە شێوە گۆیە‪.‬‬

‫‪191‬‬
 ‫خێزانی سنجوی عەجەم‬
‫‪Elaegnaceae (Russian) Olive Family‬‬
‫زۆربەیان دارن و بەشێكیان دەوەنن‪ .‬گەاڵیان تاك و جووتە‪ .‬گوڵیان جووت ماڵە‪ .‬بەرەكەیان بە قاوغە‪،‬‬
‫گەاڵیان ئەستوور و هەمیشەییە و نەرم و شلە‪ .‬تۆوەكەیان كۆرپەڵەی گەورەی تێدایە‪ .‬یەك توخمی‬
‫سەر بەم خێزانە كە ژاڵەی زیوینە‪ Elaegnus .‬لە عیراقدا هەیە‪.‬‬

‫دڕكی زیونیی عەجەمی ‪Elaegnus Angustiflia L.‬‬

‫ئەم ناوەشی هەیە ‪Elaegnus Spinosa L.‬‬

‫بە شێوەی گشتی و لە قەبارەدا ئەم دارە هەمەجۆرە‪ ،‬هەر لە داری بچووكی فرە لقییەوە تا دەگاتە داری‬
‫مام ناوەندی لە كوردستاندا هەیە‪ .‬ئەم جۆرە دارە بە زۆری لە باخ و باخچەكانی كوردستاندا هەیە‪ .‬لە‬
‫شەقاڵوە‪ ،‬سوارەتووكە‪ ،‬سەرسەنگ و ئامێدی وەك پەرژینی باخ هەیە‪ .‬لەم شوێنانەدا ئەم دارە نە گوڵ‬
‫و نە بەر بە شێوەیەكی رێك نادات‪ .‬لە بەغدا و كەربەالدا ئەم دارە تا ئەندازەیەكی باش گەشە دەكات‪،‬‬
‫بە شێوەیەكی رێكیش بەر دەگرێت‪ .‬دەگوترێت كە ماوەیەكی دوور و درێژە‪ ،‬ئەم دارە لە ئێرانەوە‬
‫هێندراوەتە عیراقەوە‪ .‬ئەم جۆرە دارە بە لق و بەشی سەوزی‪ ،‬كە زیوین خۆیان دەنوێنن‪ ،‬لە جۆرەكانی‬
‫دیكەی گێوژ جیا دەكرێتەوە‪ .‬هەروەها لە شێوە و قەبارەشدا هەر جیایە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬ئاڵوگۆڕە‪ ،‬سادە و رمییە‪ .‬هەندێ جاریش رمی و شریتییە‪ ،‬درێژیی هەر گەاڵیەك‬
‫(‪ )6-2‬سم‪ ،‬رەنگی زیوین و لە الی خوارەوە تووكنە‪ ،‬لە الی سەرەوەش سەوزێكی تاریكە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫جووت رەگەزە‪ ،‬هەندێ جاریش نێرینەیە‪ ،‬هەر لە (‪ )3-1‬دانە لە شێوەی هێشووی ال تەنیشت كۆ‬
‫دەبنەوە‪ .‬پیتاندنی بە مێرووە‪ .‬لە مانگی ئایاردا گوڵ دەدات‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫نەرم و لووسە‪ ،‬یەك قەبارە و یەك دەنكە تۆوی تێدایە و هیچ تامێكی نییە‪ ،‬رەنگە هێندەی دەنكی‬
‫زەیتوون بێت‪ .‬لە كاتی وشك بوونەوەدا بە رەنگی خورما دەچێت‪ .‬بە الی باڵندەوە سەرنج راكێشە‪ ،‬كە‬
‫یارمەتیی باڵو بوونەوەی بەر و تۆوەكەی دەدات‪ .‬بەرەكەی لە كۆتایی هاویندا پێدەگات‪.‬‬

‫‪192‬‬
 ‫داری زیزفون‬ ‫زیی دڕكی زیونیی عەجەم لە كۆڕێ نزیكی شەقاڵوە‬
‫بۆ پەرژینی باخچە بەكاردێت‬

‫گەاڵی زیزفون‬ ‫گوڵی زیزفون‬

‫دڕكی زیونیی بەرداری عەجەم‬ ‫گوڵی زیی زیوین‬

‫‪193‬‬
 ‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫رەشە‪ ،‬بەسەر دارەكەوە لووس و برقەدارە‪ .‬درێژاودرێژ درزی درێژی تێدەكەوێ‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫رەقە بەاڵم قورس نییە‪ .‬ساغە دارەكەی تاریكە و داری گوشراویشی زەردێكی سپی پاتە‪ .‬دارەكەی بۆ‬
‫سووتاندن و بۆ دروست كردنی هەندێ كەرەستەی سادە بەكار دێت‪.‬‬

‫تیلیا( زیزفۆن)‪Tilia sp. :‬‬

‫ئەم توخمە نزیكەی (‪ )30‬جۆر دەگرێتە خۆ‪ ،‬لە شوێنی ساردی جیهاندا هەیە‪ ،‬بە تایبەتی بەشی‬
‫باكووری ئەمریكای باكوور‪ ،‬مەكسیك‪ ،‬ناوەڕاستی چین و ژاپۆن‪ .‬بەرزیی دارەكە لە شوێنی گەشە‬
‫كردنی سروشتیانەیدا دەگاتە (‪ )25‬مەتر و تیرەكەشی نزیكەی یەك مەترە‪.‬‬
‫توخمی زیزفۆن سەر بە خێزانی زیزفۆنە ‪ ،Tiliaceae‬لە بەرهەم هێنانی داردا توخمێكی بە ناوبانگە‪.‬‬
‫زیزفۆن لە كوردستان لە پارێزگای دهۆكدا چێندراوە‪ .‬ئەو جۆرەی لە عیراقدا ناسراوە زیزفۆنی‬
‫ئەمریكییە‪ Tlia americana L. T .‬كە ئەم ناوەشەی هەیە‪. Tilia glabra vent‬‬

‫سیفەتی رووەكیانەی‪:‬‬
‫گەاڵكانی سادە و شێوە هێلكەیین‪ ،‬درێژییەكەیان (‪ )15-13‬سم دەبێت‪ .‬قەراغیان مشاری و بنەوەشیان‬
‫شێوە دڵ و كۆتاییەكەشیان كوتراو و روویەكی لووسیان هەیە‪ ،‬تەنیا لە رووی خوارەوەدا هەندێ‬
‫وردە تووكیان پێوەیە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫بە شێوەیەكی هێشوو پەیدا دەبێت و الچكێكی درێژیشی هەیە‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫دوو ساڵ دەبات تا شین دەبێت‪ ،‬وا چاكە توێكڵەكەشی بریندار بكرێت‪ .‬لە هەر كیلۆگرامێكی‬
‫تۆودا (‪ )10‬هەزار دانە تۆو هەیە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫بچووكە و لە شێوەی هێشووی خڕدا كۆ دەبێتەوە‪ ،‬وەك بندق وایە و رەنگی خۆڵەمێشییە‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫لە نەمامدا سەوزە‪ ،‬لە داری پیریشدا قاوەییەكی تاریكە‪ .‬لە بەرهەم هێنانی داردا زۆر بە ناوبانگە‪.‬‬

‫‪194‬‬
 ‫ئاوریشمە بەڕوو‪Grevillea robusta cunn :‬‬
‫دارێكە باش گەشە دەكات‪ .‬بە شێوەیەكی سروشتی لە ئوسترالیادا هەیە‪ .‬لە عیراقیشدا لە دەوروبەری‬
‫بەغدا و هەندێ شوێنی ناوەڕاستی ئەو واڵتەدا هەیە‪ .‬بە شێوەیەكی سەرەكی بۆ جوانی دەچێندرێ‪.‬‬
‫دارێكە زوو گەشە دەكات‪ ،‬بۆ كەشی وشك گونجاوە‪ ،‬بەرگەی بەستەڵەكی سەختیش دەگرێت‪ .‬دەكرێ‬
‫بۆ دروست كردنی دارستانیش سوودی لێ وەربگیرێت‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫گەاڵی بە قەوزە دەچێ‪ .‬پەڕەمووچی و تێك هەڵكێشە‪ ،‬درێژەییەكەی (‪ )30-25‬سم دەبێت‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫زەردێكی پرتەقاڵیی مەیلەو زێڕینە‪ ،‬لە شێوەی تۆپەڵە چڵ ریز دەبەستێت‪ ،‬كە لە چەند‬
‫هێشوویەك پێك دێت‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫لە شێوەی بەلەمدایە‪ ،‬درێژییەكەی (‪ )2‬سم و تۆوی باڵداری تێدایە‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫رەشێكی تاریكە و تلیشە درزی تێدایە‪.‬‬

‫زیاد بوونی‪:‬‬
‫بە ئاسانی بە تۆو زیاد دەكات‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫بۆ دروست كردنی دۆاڵب و كەلوپەلی ناو ماڵ بەكار دێت‪.‬‬

‫‪195‬‬
‫ئاوریشمە بەڕوو‬

‫پووگی ئاوریشمە بەڕوو‬

‫ئاوریشمە بەڕوو‬

‫‪196‬‬
 ‫خێزانی بیگنۆنیا‪Bignoniaceae family :‬‬
‫ئەم خێزانە كۆمەڵێ دار و دەوەنە یان میوەی هەڵواستەیە‪ .‬گەاڵكانی ئاڵوگۆڕ یان پێچەوانەن‪ ،‬سادە‬
‫یان تێك هەڵكێشن‪ ،‬هەروەها پەڕەمووچین‪ .‬گوڵەكەی جووت رەگەزە‪ .‬بەرەكەی قاوغێكی جووت‬
‫دەرییە‪ ،‬بە ال تەنیشتدا دەكرێتەوە‪ .‬تۆوی زۆری هەیە و وا باوە كە باڵدارە‪ .‬بە خێزانێكی هێڵی‬
‫یەكسانی دادەندرێت‪ .‬بە زۆری لە باكووری ئەمریكای باشووردا هەیە‪ ،‬هەندێ جۆریشی لە هێڵی‬
‫یەكسانیی ئەفریقا و ئاسیادا هەیە‪.‬‬

‫گرنگترین ئەو جۆرانەی لە عیراقدان‪:‬‬

‫تیكۆمیال ‪ ،Tecomella‬جاكاراندا ‪ ،Jacaranda‬كەتالپا ‪Catalpa‬چەندین جۆرە دار و دەوەن‬
‫دەگرێتەوە‪ ،‬كە لە رووی ئابوورییەوە گرنگن‪ ،‬داری باشی هەیە ‪ ،‬بۆ جوانییش دەچێندرێ‪.‬‬

‫دار هەنگوین (تیكۆمیال)‪Tecomella undulate seem :‬‬

‫چەندین سەدەیە وەك دارێكی جوانی لە دەوروبەری بەلەد و سامەڕادا چێندراوە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬تەسك و مشاری و تووكنە‪ ،‬وەك ئالیكی ئاژەڵیش بەكار دێت‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫قەبارە گەورەیە‪ ،‬شێوە زەنگوڵە و رەنگی زەرد یان پرتەقاڵییە‪ .‬لە شێوەی هێشوودایە‪ ،‬هەر‬
‫(‪ )10-5‬گوڵ لە یەك هێشوودان‪ .‬گوڵ لە سەرەتای بەهاردا لە كۆتایی لق و چڵدا پەیدا دەبێت‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫قەپێلكێكە بەاڵم شێوەیەكی قەرەنی لە چەشنی داری (كتابا)ی هەیە‪ ،‬قەبارەكەشی گەورەیە‪ ،‬درێژییەكەشی‬
‫(‪ )20‬سم و پەستراوە‪.‬‬

‫تۆوەكەی‪:‬‬
‫باڵدارە‪ .‬زیاد بوونیشی بە قەڵەم و تۆوە‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫دارێكی بەهێز و پتەوی هەیە و بە ئاسانی كاری تێدا دەكرێ و لە پیشەسازیی كەلوپەلدا زۆر بە سوودە‪.‬‬

‫‪197‬‬
 ‫جاكاراندا‪Jacararanda mimosaefolia D.Don :‬‬
‫بەرازیل زێدی رەسەنیەتی‪ .‬وەك دارێكی جوانی لە حەبانیەدا چێندراوە‪ ،‬هەروەها لە‬
‫دەوروبەری بەغدا و لە پارێزگای بەسرا و پێدەشتی لیتەنیشدا هەیە‪ .‬بەرگەی سەرما ناگرێت‪،‬‬
‫بەاڵم بەرامبەر بە بای دەریا خۆڕاگرە‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە و بەشە سەوزەكەشی چڕە و بە قەوزە دەچێت‪ .‬توێكڵێكی تەنكی هەیە‪ .‬گەاڵكان نیمچە‬
‫تێك هەڵكێش و پەڕەمووچی و تەنیان‪ .‬گەاڵچكەكانی گەلێ زۆر و گەلێ بچووك و كۆتاییەكەیان بە‬
‫چوزرە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫لە شێوەی هێشووی شینی ستوونی یان وەنەوشەیی گرد و كۆ دەبێتەوە‪ .‬بەر لە گەاڵش‬
‫پەیدا دەبێت‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫نیمچە تەنكە‪ ،‬خۆڵەمێشییەكی رەنگ كراوەیە‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫سپییەكی مەیلەو زەردە‪ ،‬پێكهاتەیەكی تەنكی هەیە و بە ئاسانی كاری تێدا دەكرێت‪ .‬دەكرێ بۆ دروست‬
‫كردنی دۆاڵب بەكار بێت‪.‬‬

‫‪198‬‬
 ‫گوڵی داری تیكۆمیال (دار هەنگوین)‬

‫دار و چلێ جاكاراراندا ‪ -‬نەمامگەی زینە ‪ /‬عەنكاوە‬

‫‪ -‬هەولێر‬

‫داری تیكۆمیال (دار هەنگوین)‬

‫‪199‬‬
 ‫كەتالپا‪Catalpa bignonidias walt :‬‬
‫ئەم ناوەشی هەیە ‪Catalpa syringaefolia sims‬‬

‫دارێكی بچووكە بە شێوەیەكی سروشتی لە ناوچەكانی باشووری عیراقدا گەشە دەكات‪ .‬لە رووی‬
‫بەرهەم هێنانی دارەوە بایەخێكی كەمی هەیە‪ ،‬بەاڵم لەبەر جوانیی گوڵەكەی بۆ جوانی دەچێندرێ‪ .‬لە‬
‫ناوچەكانی پێدەشتی ناوەڕاستی عیراق و‪ ،‬لە ناوچەی چیای نزم و مام ناوەندیدا تا رادەی (‪)1500‬‬
‫مەتر بەرز لە ئاستی دەریاوە هەیە‪ .‬بە شێوەیەكی سەرەكی لە هاوینە هەوارەكانی سەرسەنگ و‬
‫سەالحەدین (پیرمەم)دا هەیە‪ .‬بنەچەی ئەم جۆرەش ئەمریكای باكوورە‪.‬‬
‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫وەریوە‪ ،‬قەبارە گەورە و سادەیە‪ .‬درێژییەكەی دەگاتە (‪ )20-15‬سم‪ .‬الچكێكی درێژی هەیە‪.‬‬
‫شێوەی هێلكەییە‪ ،‬قەراغەكەی رێكە‪ .‬ژێرەكەی راست یان نیمچە دڵی كوتراوە‪ .‬بە دیوی‬
‫ژێرەوەی وردە دەرزیی پێوەیە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫لە شێوەی هێشوودایە‪ ،‬رەنگی سپییەكی بریقەدارە یان پەمبەیەكی خاڵ خاڵ قاوەییە‪ ،‬دوو‬
‫هێڵی زەردیشی تێدایە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫درێژكەڵەیە و درێژییەكەی دەگاتە (‪ )30-15‬سم‪ ،‬پانیشی (‪ )15-6‬ملم‪ .‬بەرەكەی قاوغە‪ ،‬بەاڵم وەك‬
‫قەرەنە یان پاقلە خۆی دەنوێنێ‪ .‬رەنگە بەرەكەی تا ماوەیەكی درێژ بەسەر دارەكەوە بمێنێ‪ ،‬بە جۆرێ‬
‫نیمچە هەمیشەییە‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪:‬‬
‫بە تۆویە‪.‬‬

‫توێكڵەكەی‪:‬‬
‫دارێكە توێكڵەكەی قاوەییەكی كاڵە‪.‬‬

‫دارەكەی‪:‬‬
‫بە دیوی دەرێدا كاڵە‪ ،‬ساغە دارێكی قاوەیی یان رەنگ تاریكی هەیە‪ .‬دەنكە دەنكەی راستی تێدایە‪ ،‬بەاڵم‬
‫لە پێكهاتەدا زبرە‪ .‬زۆر كەم دارەكەی بەكار دێت‪.‬‬

‫‪200‬‬
 ‫خێزانی پۆلۆنیا‪paulowniaceae family :‬‬
‫‪Paulownia elengata‬‬

‫لە باكووری ئەمریكا و چیندا هەیە‪ .‬دارێكە زوو گەشە دەكات‪ .‬لە ماوەی یەك ساڵدا پتر لە (‪)15‬‬
‫پێ زیاد دەكات‪ .‬حەز بە شێ و رووناكی دەكات‪ .‬بەرگەی پلەی بەرزی گەرما و سەرماش دەگرێت‪.‬‬
‫لە ژینگەی جۆربەجۆردا دەژی‪ ،‬لە شوێنی بەرزدا گەشە ناكات‪ .‬دارێكە هێندراوەتە كوردستانەوە‪،‬‬
‫لە ناوچەی هەڵەبجەی سەر بە پارێزگای سلێمانی چێندراوە‪ .‬نەمامگەیەكیش لە ناوچەی كۆڕێ لە‬
‫پارێزگای هەولێر بۆ بەرهەم هێنانی نەمامی ئەم دارە‪ ،‬هەیە‪.‬‬

‫گەاڵكان‪:‬‬
‫وەریون‪ ،‬زۆر گەورەن‪ ،‬تیرەی گەاڵكان دەگاتە پتر لە (‪ )60‬سم و سێبەرێكی چڕیان هەیە‪.‬‬

‫گوڵەكان‪:‬‬
‫ئەرخەوانین و بەر لە پەیدا بوونی گەاڵ دەردەچن‪.‬‬

‫زیاد كردن‪:‬‬
‫بە تۆو زیاد دەكات‪.‬‬

‫دارەكەیان‪:‬‬
‫دارێكە بەهایەكی بازرگانیی هەیە‪ .‬دەكرێ لە پاش (‪ )7-5‬ساڵ دارەكەی ببڕدرێ و بۆ مەبەستی‬
‫بازرگانی بەكار بێت‪ ،‬چونكە دارێكە گەلێ زوو گەشە دەكات‪ .‬دارێكی زۆر چاكی دارستانە‪ ،‬كە داری‬
‫پتەو دەدات‪ ،‬بۆ مەبەستی پیشەسازیی جۆراوجۆری دار و مۆبیلیا بەكار دێت‪ .‬ئەم جۆرە دارە بۆ‬
‫گەلێ مەبەستی دیكەش دەچێندرێت‪ ،‬لە پارك و باخچەكاندا دەچێندرێت‪ ،‬چونكە گوڵەكانی جوان و‬
‫ئەرخەوانین و سێبەرێكی چڕیش دەدەن‪.‬‬

‫‪201‬‬
 ‫داری كەتالپا لە باخچەیەكی هەولێردا‬ ‫دار پۆلۆنیا لە نەمامگەی ناوندی‪ -‬هەولێر‬

‫گوڵەكەی شێوە هێشووی سپییە(كەتالپا)‬ ‫بەری كەتالپا بە شێوەی قەرەنە‬

‫دار پۆلۆنیا لە نەمامگەی ناوەندی‪ -‬هەولێر‬ ‫تۆوی كەتالپا‬

‫‪202‬‬
 ‫ژاڵە‪Nerum olender :‬‬
‫دەوەنێكە دەچێتە نێو دارستانەكان و لە خێزانی ئاپوسینالیسایە ‪ ،Apocynaceae‬گوڵەكانی‬
‫درەوشەدارن و بۆ جوانی دەچێندرێ‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫هەمیشە سەوز و رمییە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫بریتییە لە قاوغێكی درێژ‪ ،‬لە كاتی پێگەیشتندا رەنگی قاوەییە‪ .‬ژمارەیەكی زۆر تۆوی هەیە و لە نێو‬
‫تۆپەڵێك تووكی قاوەییدا نقومن‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪:‬‬
‫بە قەڵەم و تۆو زیاد دەكات‪ .‬تۆوەكەی لە پاییزدا پێدەگات و لە نەمامگەدا دەچێندرێ‪ ،‬دەكرێ بە‬
‫قەڵەمیش بچێندرێ و رێژەی شین بوونیشی باشە‪ .‬رووەكێكە بە الی ئاژەڵەوە پەسند نییە‪ ،‬چونكە‬
‫گەاڵكەی تاڵ و ژەهراوییە‪.‬‬

‫‪203‬‬
 ‫گوڵ و چڵ و گەاڵی ژاڵە‬ ‫چڵ و گەاڵی ژاڵە‬

‫تۆوی ژاڵە كە لە نێو تووكدا نقومە‬

‫بەری ژاڵە لە شێوەی قوتوو‪ /‬نەمامگەی خەبات‪ -‬هەولێر‬ ‫گوڵی ژاڵە‬

‫‪204‬‬
 ‫كفر (لەپە مریەم)‪Vitex agnus- castus :‬‬
‫رووەكێكی دار ئاسایە لە خێزانی المیاسیایە ‪ ،Lamiaceae‬دەچێتە نێو دارستانەوە‪ ،‬لە دۆڵ و شیودا‬
‫بە شێوەیەكی سروشتی دەڕوێ‪ ،‬هەروەها لە كەناری رووباریشدا‪ .‬درێژییەكەی دەگاتە (‪)4-2‬مەتر‪،‬‬
‫زوو گەشە دەكات و لقی زۆریشی لە بنەوە لێ دەبێتەوە‪ .‬ئەم دەوەنە بەرگەی (‪ )45-40‬پلەی گەرما‬
‫دەگرێت‪ .‬بەرگەی بەستەڵەك و تیشكی راستەوخۆی خۆریش دەگرێت‪ .‬بە باشی بەرگەی وشكی و‬
‫رەشەباش دەگرێت‪ .‬پێویستی بە خاكێكی شێدار و گەلێ قوول و زۆر چاك ئاو تێپەڕێن هەیە‪ .‬بەرگەی‬
‫شۆرەكات دەگرێت و بۆ جوانی لە پارك و باخچە و شەقامدا دەچێندرێ‪.‬‬

‫گەاڵكەی‪:‬‬
‫شێوە لەپ و وەریوە‪ ،‬خۆڵەمێشی و زیوینە‪ )7-5( ،‬گەاڵچكۆكەی هەیە‪.‬‬

‫گوڵەكەی‪:‬‬
‫لە ترۆپكدایە‪ ،‬گەلێ بچووك و گرد و كۆیە‪ ،‬سپی یان شینە‪.‬‬

‫بەرەكەی‪:‬‬
‫رەش و بچووكە‪ ،‬تیرەكەشی (نیو)سم‪.‬‬

‫زیاد كردنی‪:‬‬
‫بە خەڵەفە و تۆوە‪.‬‬
‫بۆ دروست كردنی پەرژین بەكار دێت‪ .‬دەرمانێك لەم رووەكە دەردەهێندرێ‪ ،‬بۆ نەخۆشیی‬
‫چاو و گەدە بەكار دێت‪.‬‬

‫‪205‬‬
‫گوڵە لووتكەی كفر(لەپە مریەم) لە ناوەندە شەقامێكی‬
‫هەولێردا‬

‫تۆوی لەپە مریەم(كفر)‬

‫گەاڵی لەپە مریەم(كفر)‬

‫‪206‬‬
 ‫گوڵە قاوە‪Lagerstoremia sp. :‬‬
‫لە خێزانی الیتراسایە ‪ Lythnaceae‬دەوەنێكە بۆ جوانی لە پارك و باخچەدا دەچێندرێ‪.‬‬
‫گوڵی رەونەقداری سوور یان سپی دەدات‪ .‬لە بەهار یان پاییزدا گوڵ دەدات‪ .‬گەاڵكانی سادە‬
‫و بەرامبەرن‪ .‬رووەكێكی گەاڵ وەریوە یان هەمیشە سەوزە‪ .‬بەرەكەی لە شێوەی گوالجی‬
‫سەوزە‪ ،‬پاشان دەگۆڕێ بە قاوەیی‪ ،‬ئنجا رەش‪ ،‬ژمارەیەك دەنكە بەری بچووكی هەیە‪ .‬بە‬
‫قەڵەم یان بە تۆو زیاد دەكرێت‪ .‬دارەكەشی بۆ دروست كردنی كەلوپەل بەكار دێت‪ .‬هیندستان‬
‫و باشووری رۆژهەاڵتی ئاسیا و باشووری ئوسترالیا‪ ،‬زێدی رەسەنی ئەم دەوەنەن‪.‬‬

‫دورانتا‪Duranta sp. :‬‬

‫ناوی رووەك یان توخمە رووەكێكە كە ‪ 17‬جۆری هەیە و لە خێزانی ڤێرینادسیایە ‪.verbenaceae‬‬
‫دەوەن یان دارێكی بچووك و رەسەنی فلۆریدا‪ ،‬مەكسیك و باشووری ئەفریقایە‪ .‬لە كوردستاندا بۆ‬
‫جوانی لە پارك و باخچەدا دەچێندرێ‪.‬‬

‫دۆدۆنایا‪Dodonaea sp. :‬‬

‫لە خێزانی ساپینداسیایە ‪ Sapindaceae‬لە ناوچەی هێڵی یەكسانی و نیمچە هێڵی یەكسانی و‬
‫ناوچەی گەرمی ئەفریقا‪ ،‬ئەمریكا‪ ،‬باشووری ئاسیا و ئوسترالیادا هەیە‪ .‬دەوەنێكە بەرزییەكەی دەگاتە‬
‫(‪ )3-1‬مەتر‪ .‬گەاڵكەی شێوە هێلكەییە‪ ،‬درێژییەكەی دەگاتە (‪ )13-6‬سم‪ ،‬پانییەكەی (‪ )4-2‬سم‪.‬‬
‫گوڵەكەی زەردە‪ ،‬بەرەكەی شێوە گوالجی سوورە‪ ،‬لە كاتی پێگەیشتندا دەبێتە قاوەیی‪ .‬لە كوردستاندا‬
‫وەك دەوەنی جوانی لە باخچە و الڕێدا دەچێندرێ‪.‬‬

‫‪207‬‬
‫بەر و چڵی گوڵە قاوە لە نەمامگەی گواڵن ‪ -‬هەولێر‬ ‫بەر و چڵی گوڵە قاوە لە نەمامگەی ناوەندی ‪ -‬هەولێر‬

‫گۆپكەی گوڵە قاوە‬ ‫گوڵە قاوەی سپی ‪ -‬نەمامگەی خزمەتگوزاری ‪ -‬هەولێر‬

‫‪208‬‬
 ‫گوڵی دۆدۆنیا‬

‫گوڵی دۆڕانتا‬

‫چڵی جاكاراندا‪ ،‬نەمامگەی زینە لە‬

‫عەنكاوە ‪ -‬هەولێر‬

‫گەاڵی دۆدۆنیا‬

‫‪209‬‬
 ‫سەرچاوەكان‬

‫المصادر ‪:‬‬
‫‪ -1‬الموسوعة النباتية العراقية ‪/ Flora of Iraq‬المجلد االول ‪/‬تاليف أيفان كيست من‬
‫منشورات وزارة الزراعة العراقية ‪1966 /‬‬
‫‪ -2‬تصنيف اشجار الغابات ‪/‬د‪ .‬داود محمود داود ‪/‬كلية الزراعة والغابات ‪ /‬جامعة الموصل‬
‫‪1979/‬‬
‫‪ -3‬اسس تنمية الغابات ‪ /‬د‪ .‬ياووزشفيق عبد الله ‪ /‬كلية الزراعة والغابات ‪ /‬جامعة‬
‫الموصل‪1988/‬‬
‫‪ -4‬بذوراشجار الغابات ‪ /‬د‪ .‬ياووز شفبق عبدالله ‪ /‬كلية الزراعة والغابات ‪ /‬جامعة‬
‫الموصل‪1984/‬‬
‫‪ -5‬ادارة الغابات ‪/‬د‪ .‬عبدالمهدي جبر‪/‬طارق كركوصالح‪/‬كلية الزراعة والغابات ‪ /‬جامعة الموصل‬
‫‪.1981‬‬
‫‪ -6‬المجلة الزراعة العراقية ‪/‬وزارة الزراعة – بغداد ‪/‬المجلة ‪1957 – 12‬‬
‫‪ -7‬الندوة القطرية لعلوم الغابات جامعة الموصل – كلية الزراعة والغابات ‪/‬قسم الغابات‬
‫‪2001 /‬‬
‫‪ -8‬المجلة الزراعية اقليم كوردستان ‪ /‬وزارة الزراعة العدد(‪2004 /)20‬‬
‫‪ -9‬االفات واالمراض النباتية ‪ /‬جمع واعداد صدرالدين نورالدين ‪ /‬الجزء االول ‪2003‬‬
‫‪ -10‬شجرة الفستق الحلبي وتقنياته المختلفة ‪/‬جامعة الدول العربية‪ /‬المركز العربي لدراسات‬
‫المناطق الجافةواالراضي القاحلة (اكساد) ادارة الدراسات النباتية الطبعة االولى – سوريا‬
‫‪.1998‬‬
‫‪ -11‬المشاتل وتكثير النبات ‪ /‬الدكتور عادل خضر سعيد ‪ /‬الدكتور علي حسين عبدالله الدوري‪/‬‬
‫قسم البستنة ‪/‬كلية الزراعة والغابات جامعة الموصل ‪1982 /‬م‪.‬‬
‫‪ -12‬پرۆفایلی وەزارەتی كشتوكاڵ ‪ /‬بەڕێوەبەرایەتی گشتی پالن دانان وبەدواداچوونەوە ‪/‬‬
‫بەڕێوەبەرایەتی ئامار ‪2007 /‬‬
‫‪ -13‬دليل الراعي الى نباتات المراعي في كوردستان العراق ‪ /‬منظمة االغذية والزراعة منسقية‬
‫فاو ‪ /‬قسم الغابات ‪2002‬‬
‫سەرچاوەی فارسی‪:‬‬
‫‪ - 14‬درختان درختجه هاى ايران ‪/‬ولى الله مظفريان – تهران فرهنك معاصر ‪.1383‬هشت‬
‫‪ 55,991,‬ص‪.‬مصور(‪2005 )Firest publuished‬‬

‫‪210‬‬
 ‫تێبینی‬
‫ئەو وێنانەی لەو كتێبەدان زووربەیان لە دارستانی شوێنە جیاجیاكانی كوردستان لە الیەن‬
.‫ هەندێكیشان لە ئینتەرنێت وەرگیراون‬.‫ئامادەكارەوە گیراون‬

Refernces
15- www.fao.org/docrep/x5346e/x5346e06.htm Forestry in Iraq. BY
G. W. CHAPMAN. natural forests of Iraq
16- Coombes,A.J. Trees . The visual guide to more than
500 species of trees from around the world. Eye witness handbooks
. Stoddart. (1992).

‫هەندێ وێنە لە ئەنتەرنێت وەرگیراوە‬

1- http://en.wikipedia.org/wiki/Juniperus
2- en.wikipedia.org/wiki/Swietenia_mahagoni
3- en.wikipedia.org/wiki/Rosa_moschata
4- en.wikipedia.org/wiki/Glycyrrhiza_glabra
5- en.wikipedia.org/wiki/Colutea
6- en.wikipedia.org/wiki/Sophora_japonica
7- en.wikipedia.org/wiki/Rubus
8- en.wikipedia.org/wiki/Castanea
9- en.wikipedia.org/wiki/Morus
10- en.wikipedia.org/wiki/Salix
11-en.wikipedia.org/wiki/Acacia_farnesiana
12- en.wikipedia.org/wiki/Acacia
13- en.wikipedia.org/wiki/Royal_Poinciana
14- en.wikipedia.org/wiki/Schinus_molle
15- en.wikipedia.org/wiki/Parkinsonia_aculeata
16- en.wikipedia.org/wiki/Tamarix
17- en.wikipedia.org/wiki/Jasminum_polyanthum
18- en.wikipedia.org/wiki/Populus_alba
19- http://species.wikimedia.org/wiki/Fraxinus_ornus

211
20- www.discoverlife.org/mp/20o?search=Robinia+hispida
21- en.wikipedia.org/wiki/Tilia_americana
22- en.wikipedia.org/wiki/Duranta
23- en.wikipedia.org/wiki/Dodonaea_viscosa
24- en.wikipedia.org/wiki/Spanish_Broom
25- en.wikipedia.org/wiki/Pyracantha
26- en.wikipedia.org/wiki/Cotoneaster
27- en.wikipedia.org/wiki/Sacred_fig -

212
 ‫ناوەڕۆك‬
‫الپەڕە‬ ‫بابەت‬
‫پێشەكی‪4----------------------------------------------------------------------‬‬
‫ناوچەی دارستانی سروشتی لە عیراقدا ‪6 -------------------------------------‬‬
‫درەختی دارستان لە عیراق ‪11 ------------------------------------------------‬‬
‫كۆمەڵەی قووچەكی ‪11 -------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی سەروو ‪21 ------------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی ب��������ی‪32 ------------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی گوێز ‪44 --------------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی زان ‪50 ------------------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی ئەلم ‪61 --------------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی ت��وو‪65 ----------------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی چنار‪73 ---------------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی گوڵدار‪78 ------------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی پەپوولەیی‪99 ---------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی میمۆزی‪111 ----------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی سیسالپینیا ‪122 ---------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی كەوەت ‪148 ----------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی گازوارینا ‪153 --------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی مۆرد‪156 -------------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی روتاسیا ‪164 -----------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی دارە تاڵە ‪166 ----------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی زەیتوون ‪174 --------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی گەز ‪182 ------------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی سنجویی ‪186 --------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی سنجوی عەجەم ‪192 ----------------------------------------------‬‬
‫خێزانی بیگۆنیا ‪197 ----------------------------------------------------------‬‬
‫خێزانی پۆلۆنیا ‪201 --------------------------------------------------------‬‬

‫‪213‬‬