Professional Documents
Culture Documents
by
W il l ia m G. M o st , P h .D.
Professor of Latin
Loras College
Dubuque, Iowa
U S R S IT Y LIBRARY
Henry Regnery Company
114 West Illinois St.
Chicago, 111. 60610
Copyright 1957, 1960, 1964
by Win, G. Most
l
254637
On December 31, 1939, in the encyclical On Educa it might be used as a means of communicating thought,
tion His Holiness Pope Pius XI wrote about the or, in other words, as an indispensable tool in all higher
Christian teacher: studies and then in later life. They made extensive use of
Latin conversation and of textbooks of easy Latin, such
. . . in accepting the new, he will not hastily abandon
the old, which the experience of centuries has found as dialogues, or “colloquia” about everyday life, the
expedient and profitable. This is particularly true in Pater, Ave, psalms, and Gospels. Thus by means of easy
the teaching of Latin, which in our days is falling more materials the teachers gave their pupils the copious prac
and more into disuse, because of the unreasonable re
jection of methods so successfully used by that sane tic e and repetition which alone develop a set of habits—
humanism, whose highest development was reached in [and that is the essence of learning a language success
the schools of the Church.1 fully. The pupils, in truth, felt a sense of achievement
The thirteenth and sixteenth centuries were certainly in expressing their thought in a new language. Learning"
eras when Christian humanism flourished. Also, Latin was fun rather than drudgery. The Latin words
methods of teaching are means to the objectives; and directly evoked the ideas, not vernacular equivalents or
methods are naturally adapted as goals vary. Hence, the grammatical nomenclature which was laboriously used
Holy Father’s words clearly manifest his desire for a re to catch the ideas. Through mastering the threefold art
turn to the objectives and methods of Latin teaching of reading, writing, and speaking Latin the pupils auto
used with success in the thirteenth and sixteenth cen matically acquired much training of mind and cultural
turies, coupled with modern improvements. knowledge. But nobody thought of setting up discipline
Precisely that is what is achieved by Father William of mind or cultural knowledge as the goal of Latin
G. Most’s textbooks for teaching and learning Latin by teaching. That goal was mastery of the art of using Latin
“The Natural Method.” They employ, not slavishly but with ease.
with wise adaptation to changed modern circumstances, This entire situation gradually changed from about
the objective (facility in using Latin as a means of com 1700 onwards. The vernaculars replaced Latin in text
munication) and methods (habit formation by frequent books and as the medium of instruction. As Latin more
repetition) used in 1250 or 1550. They lead the student and more ceased to be necessary as the means of acquir
to reproduce the natural processes of habit formation by ing and expressing learning, men were less and less
which Roman children learned Latin as their mother motivated to study it, and its place in the curriculum
tongue. While doing this, the books do not discard the continually waned. To defend it, especially after the
valuable training of mind, knowledge of grammar, and times of John Locke (1632-1704) and Christian Wolff
other benefits hitherto sought by Latin teachers of the (1679-1754), the teachers pointed to the training of
twentieth century, but merely postpone their achieve mind and the cultural knowledge it brought. Growing
ment until after the student has gained facility in using stress was put upon knowledge of Ciceronian style and
Latin. Also, they apply to the teaching of Latin many of grammatical analysis. In time, pupils began Latin not
the most effective techniques of teaching modern lan at the age of six but at fourteen. They learned declen
guages, and much that has been learned from the modern sions, conjugations, rules of syntax, vocabulary lists,
science called “descriptive linguistics.” They are the first and grammatical nomenclature. Then, after 1890 in
published American Catholic Latin textbooks which the United States, they decoded the long difficult sen
do all this. tences of Caesar, and parsed the words. They repeated
The great change in objectives and procedures of the process with a speech or two of Cicero and a few
teaching Latin between the sixteenth and the twentieth books of Vergil. They were acquiring knowledge about
centuries can be sketched here only with the utmost Latin, but not the art of using it with ease as a means of
brevity.2 communicating thought. (Ability to read Latin at sight
In the centuries of St. Thomas Aquinas (1225-1274) was ranked only in last place among the nineteen ob
and St. Ignatius of Loyola (1491-1556) virtually all jectives of Latin teaching listed by the teachers during
education was imparted from Latin textbooks explained
1 Acta Apostolicae Sedis, 22, 80; America Press Edition, p.
by oral Latin. The pupils learning Latin were almost en 29.
tirely between the ages of six and about fourteen. The 2 For a longer account, see “A Sketch of the History of Latin
chief objective of the teachers was to impart the art of Teaching,” pp. 218-258 of Ganss, G.E., S.J., St. Ignatius’ Idea
of a Jesuit University, Marquette University Press, Milwaukee.
reading, writing, and speaking Latin with facility, that 1956.
the Classical Investigation of 1923.) With most stu edge about Latin and training of mind) and correspond
dents the learning of Latin became drudgery rather than ing methods (grammatical analysis and translation)
fun and a growing sense of achievement. Enrollments “traditional” since 1880 have taken over in our semi
fell. In 1910, 49.05% of the American high school stu naries; and there too the students have been experienc
dents were taking Latin. By 1954, only 7 % were study ing an ever growing inability to use Latin. Father Most’s
ing it (-1.3% in Alabama, 5.8% in Wisconsin, 16.4% textbooks can contribute much towards revolutionizing
in Connecticut).3 the teaching of Latin by bringing back, as the chief
Most Americans who have studied Latin, with our objective, the art of reading, writing, and (when de
priests and seminarians included, have employed this sired) speaking Latin with ease. Thus they will help
method, which they thought was “traditional.” But as towards realizing not only the desires of Pope Pius XI
something fully developed, this tradition scarcely goes cited above, but also those expressed by Pope Pius XII to
farther back than 1880; and even in its beginnings it the Carmelite Congress on September 13, 1951:
hardly antedates the seventeenth century. Alas, the Latin language, the glory of priests, now
In contrast to this method of grammatical analysis, has rather few devotees, and even they are constantly
Father Most’s textbooks reproduce much of the “natural languishing. . . . Let there be no priest who does not
know how to speak and read it easily and quickly.
method” by which children learn their native language. Beyond this, may there arise among you some neither
Hence, the significance of Father Most’s books is mani mediocre nor few who can write it even in a com
festly great for the Latin classes in any Catholic high pressed and elegant style of speech.4
schools or colleges. So much of our Catholic doctrine Towards the accomplishment of these lofty objec
and culture have been deposited in Latin that we want tives, our hope and prayer is that Father Most’s impor
many of our educated Catholics to be able to use Latin tant textbooks using the “natural method” will have a
with ease. wider and wider use.
r( But the special significance of Father Most’s texts is G eo rg e E. G anss , S.J., P h .D.
for the Latin classes in our seminaries. Here the students Director, Department of Classics,
still have much the same cogent motives to master the Marquette University,
art of using Latin with ease as the pupils of the thirteenth January 20, 1957
or sixteenth century. They need it as an indispensable
3 The F.L. Program, Report No. 2 (August, 1955), Boston,
means of communicating thought in their higher studies, D.C. Heath Co., p. 5.
and afterwards throughout life. The objectives (knowl 4 Acta Apostolicae Sedis 43, 737.
T able of C ontents
LESSON PAGE LESSON PAGE
1. Perfect indicative active, third singular 22. Present indicative active, third singular, in
Nominative and objective singular of the first four conjugations ................................... 45
three declensions..................................... 1 23. Present indicative active, third plural, in four
2. Perfect indicative active, third plural conjugations
Objective plural of first three declensions -iunt v e rb s.................................................... 47
Quod indirect statements............................ 3 24. Review Lesson............................................. 49
3. Ablative singular of the first three declensions 25. Is and idem in three cases............................ 51
Prepositions ................................................ 5
26. The use and declension of qui(three cases) 53
4. Review Lesson ........................................... 7
27. Quidam, ipse and sui in three c ase s............ 55
5. Ablative plural of the first three declensions
The expletive there 28. Review Lesson ........................................... 57
P le b s ............................................................ 9 29. Present indicative passive, third singular and
6. Nominative singular and plural of the first plural
three declensions..................................... 11 Present infinitive passive............................ 59
7. Objective and ablative of fourth and fifth 30. Dative case of all five declensions
declensions Word order sandwiches.............................. 61
Adjectives used as nouns 31. Deponent verbs
Ablative without prepositions.................... 13 Going to towns and cities............................ 63
8. Review L e sso n ........................................... 15 32. Review Lesson ........................................... 65
9. Nominative of fourth and fifth declensions 33. Imperfect indicative active, all conjugations
Present active infinitives............................ 17 Use of the imperfect..................................... 67
10. Neuter nouns of secondand third declensions 19 34. Imperfect indicative passive, all conjugations
11. Gender Possessive of p ro n o u n s.............................. 69
Agreement of bonus type adjectives
35. Formation and use of present participles
Use of m ed iu s............................................. 21
Ablative absolutes withoutparticiples . . . . 71
12. Review Lesson ........................................... 24
36. Review Lesson ........................................... 73
13. Declension and agreement of third declen
sion adjectives 37. Future indicative, active and passive, all con
Pluperfect indicative active jugations .................................................. 75
Adjectives used as n o u n s............................ 26 38. Interrogative quis in nominative, possessive,
14. Perfect indicative passive objective and ablative
Perfect passive participles Perfect infinitives......................................... 77
The three parts of v e rb s ............................ 28 39. Indirect statements with objective and infini
15. Parts of verbs already learned tive .......................................................... 79
Agent with a b ............................................. 31 40. Review
16. Review Lesson ........................................... 33 Word o r d e r .................................................. 81
17. Ablative absolutes with perfect passive par 41. Imperfect subjunctive active
ticiples .................................................... 35 Purpose clauses and substantive purpose
18. Possessive case of all five declensions clauses...................................................... 83
Participles used as n o u n s............................ 37 42. Imperfect subjunctive passive
19. Ille in the nominative, objective and ablative 39 Dative of pronouns
20. Review Nine irregular adjectives............................ 85
Word o r d e r .................................................. 41 43. Pluperfect subjunctive active
21. Hie in three cases Cum clauses
Pluperfect indicative passive Tense use in subjunctive............................ 87
Suus ............................................................. 43 44. Review Lesson ........................................... 90
LESSON PAGE LESSON PAGE
45. Pluperfect subjunctive passive 62. First and second person in future indicative
Result clauses passive
Indeclinable n a m e s..................................... 92 Vocative case ............................................. 128
46. Present subjunctive, active and passive 63. Review of all passive fo rm s........................ 130
Tense use in subjunctive 64. Future perfect indicative and perfect sub
Hortatory subjunctive junctive active
Indirect questions....................................... 94 Passive imperatives..................................... 132
47. Preview of first and second person active 65. Future passive participles expressing obliga
forms tion
Present and imperfect subjunctive active Objective of extent
First and second p e rso n ............................. 96 M ille ............................................................ 135
48. Review L e sso n ........................................... 98 66. Review
49. Imperfect indicative active, first and second Sequence of tenses in subjunctive clauses . . 138
person 67. Gerundives expressing purpose
Tu Dative of possession..................................... 140
T u u s ............................................................ 100 68. Gerunds
50. Perfect indicative active, first and second Datives of purpose and reference............... 142
person 69. Future active participles and infinitives
Nos Double objectives....................................... 144
N o ste r.......................................................... 102 70. Review Lesson ........................................... 146
51. Present indicative active, first an<# second 71. Comparison of adjectives
person Irregular comparatives
Ego Ablative of com parison............................ 148
M e u s ............................................................ 104 72. Formation and comparison of adverbs
52. Review Lesson ........................................... 106 Irregular adverbs
53. Future indicative active, first and second Fourth declension neuters
person Iste .......... 150
Imperative activ e......................................... 108 73. Real conditions
54. First and second person forms of velle, nolle Ablative of measure of difference............... 152
and ire .................................................... Ill 74. Review Lesson............................................. 154
55. Review of the active first and second person 75. Ideal conditions
forms ...................................................... 113 Conjugation of m a lle ................................ 156
56. First and second person forms of esse, posse 76. Further uses of the gerundive...................... 158
and fe r r e .................................................. 115 77. Impersonal verbs
Ablatives of cause and separation............. 160
57. First and second person forms in the perfect
passives 78. Review Lesson............................................. 162
Perfect subjunctive and future perfect indica 79. Locative case
tive passiv e............................................. 117 Ablative of instrument and personal agent . 164
58. Preview of first and second person passive in 80. Cum clauses
the simple tenses Third declension mixed stem nouns
First and second person of present and Rules for /-stem n o u n s................................ 166
imperfect subjunctive.............................. 119 81. Five deponents with the ablative
59. Review Lesson ........................................... 122 Optional endings of third declension and of
verbs
60. First and second person in imperfect indica Use of the Latin dictionary........................ 168
tive passive Declensions of N o u n s................................ 171
Aliquis, aliqui Declensions of A djectives.......................... 171
-q u e .............................................................. 124 Conjugations of V erb s................................ 173
61. First and second person in present indicative Latin N um bers........................................... 177
passive Latin-English, English-Latin Vocabularies 178
Indefinite quis and q u i ................................ 126 In d e x ............................................................ 185
LECTIO PRIMA
2
LECTIO SECUNDA
De tertia persona in numero plurali in tempore perfecto
De casu obiectivo in numero plurali
Hie (this) parvus porcus venit in forum. Hie parvus porcus remansit domi. forum-market, forum
Hic parvus porcus habuit carnes bovmas assas. Hic parvus porcus non remansit-remained
habuit. Hic parvus porcus exclamavit: Oui! Oui! Oui! Porci dixerunt: domi-af home
Oink! Oink! carnes bovmas assas-roasf beef
exclamavit-shouted
Summary : The Romans didn’t know the truth about the founding of Rome: What
Romulus and Remus didn’t do, the Etruscans did. urbs-cify
Roma fuit urbs magna. Rom&ni amaverunt Romam. Roma fuit antiqua. magna-great
Romani dixerunt quod Romulus et Remus fundaverunt Romam. Sed non amaverunt-loved.
quod-that
dix6runt veritltem.
dixerunt-sa/d
In anno millesimo (1000 BC) ante Christum, viri iam fuerunt in terra
Rom&na. Etrusci (Etruscans) fundaverunt Romam. Etrusci amaverunt fundaverunt-founded
Romanos. Rom&ni amaverunt terras Romanas. Sed non habuerunt urbes \eritas-truth
iuerunt-were
magnas.
vit-man
iam-already
terra-land
4
LECTIO TERTIA
De ablativo singulari
De praepositionibus
Summary : Rome at first was ruled by Etruscan kings. But the last king, Tarquin,
became arrogant. The Romans drove him out.
In primis annis Romani habuerunt reges. Reges fuerunt Etrusci. Etrusci primus-/im
erant in throno Romano. Etrusci regnaverunt in terra Romana. Primi reges r ex-king
fuerunt boni. Sed rex ultimus fuit malus. Hic rex ultimus fuit Tarquinius. Etrusci-Etruscans
Romani non amaverunt Tarquinium. Tarquinius fuit rex malus. Non fuit erant-were
rex bonus. Non fuit rex magnus. Rex malus non est rex magnus. Rex regnavit-ruled
malus est rex parvus. Tarquinius non fuit magnus. Fuit malus. Ergo bonus-good.
Romani non amaverunt Tarquinium regem. Ante Tarquinium reges ultimus-Zas/
fuerunt boni. Sed Tarquinius non fuit bonus. Ergo Tarquinius non re malus-bad
mansit in terra Romana. Tarquinius non amavit veritatem. Romani est-is
dixerunt quod Tarquinius fuit malus. Ergo non remansit in urbe. Sed
Romani remanserunt in urbe.
1. 2.
VOCABULARIUM
Sing. PI. Sing. PI. Sing.
est-z's malus-Zzad, evil
regnavit-ruled primus-first Objective am as um os em
quando-Wze/z rex-king Ablative a 0 e
bonus-good ultimus-last
Now let us turn back to the first two lessons and find
C ogitemus N unc (now let’s think) other prepositions: What case comes after cum? It is
the ablative which ALWAYS comes after cum. We
A b l a t iv e C a s e : There isn’t much new in this lesson.
also saw the preposition ad. What case comes after it?
So let us catch up on a bit of old business. Notice the It is ALWAYS the objective case.
phrases: But our old friend the preposition in sometimes takes
in terra Romana, in throno Romano, in urbe. the objective case. Remember some of the sentences we
have already seen:
They all have the word in. That word is a preposition.
Notice the endings of the words that come after it: a, o, Maria venit in scholam. Columbus venit in Americam.
and e. They are in a special case: the ablative case.
Now what is the difference between the following two
The preposition in often (not always) takes the abla
sentences?
tive case. Let us notice what the ablative endings are:
terra throno urbe 1. Marfa venit in scholam.
So we see three families of nouns again in the ablative, 2. Marfa fuit in schola.
just as there were in the nominative and objective cases.
In 1. Mary is going somewhere—she is moving into
The ablative endings we have here are all singular. They
somewhere.
are:
In 2. Mary is going nowhere—she is stuck in school.
-a -o -e
Therefore— sometimes in means into, motion travel
Let us add up all the noun endings we now know, keep ling into; it then takes the objective case. Sometimes in
ing the three classes of nouns separate (the exact name means in (or on)— no motion:
for the three classes or families is DECLENSIONS). it then takes the ablative case.
5
If we add up all our prepositions thus far we get: Status Foederati Americae fuerunt boni et magni.
ad with objective means to, up to Columbus fuit primus vir albus in America. Columbus
ante with objective means before dixit quod invenit Americam. Columbus veritatem dixit.
cum with ablative means with Georgius Washington non dixit quod invenit Americam.
in with objective means into (motion) Georgius veritatem dixit. Maria non dixit quod invenit
in with ablative means in or on (no motion). Americam. Maria dixit quod invenit agnum album.
Find all examples of prepositions in the text thus far. Dixit quod invenit agnum album in schola. Agnus venit
ad scholam. Agnus venit in scholam cum Maria. Ro
mani non dixerunt quod Etrusci fundaverunt Romam.
N ow for S o m e E x e r c is e Agnus non fuit in America quando Columbus venit.
Agnus albus non venit in Americam cum Columbo.
Look for ablative patterns. Agnus albus remansit cum Maria. Sed agnus albus non
Etrusci fuerunt reges in terra Romana. Etrusci venerunt remansit domi. Agnus albus venit in scholam cum
in terram Romanam. Etrusci fuerunt in terra Romana Maria. Hic agnus albus fuit primus agnus albus in
in anno sescentesimo (600) ante Christum. Columbus schola. Hic agnus albus fuit ultimus agnus albus in
venit in terram Americanam. Sed Status Foederati schola. Agnus albus non remansit in schola. Agnus
Americae (guess what) non fuerunt in terra quando exclamavit baa in schola. Ergo Marcus non amavit
Columbus venit. Columbus non invenit Status Foede agnum album. Maria non amavit porcos. Porci non
ratos Americae. Fuit Georgius Washington vir bonus? fuerunt albi.
6
LECTIO QUARTA
Nihil novi hodie: veteribus studeamus
Nothing new today, let’s study old (things).
S ummary : After the expulsion of Tarquin, there was war with the Etruscans. The
Romans attempt to bum the bridge leading to the city. The Etruscans try to cross.
Horatius holds them off. Horatius makes a grand slam.
8
LECTIO QUINTA
De ablativo plurali
Summary : The Romans make two consuls instead of the kings. But there is strife
between the two classes in the state: Patricians and plebeians. The plebeians walk
out to the Sacred Mount. But they come back when the patricians create a new
office: the tribunes of the people, to protect them.
Romani expulerunt Etruscos. Nunc Etrusci non sunt reges in terra nunc-/iovi>
Romana. Romani non sunt reges in terra Romana, sed Romani fecerunt sunt-are
consules duos {two). Consules fuerunt viri boni. Reges Etrusci fuerunt fecit-made
mali. Sed consules non sunt mali— viri magni sunt. Consules habuerunt consul -consul
magnam potestatem. In urbe Romana cives pugnaverunt cum civibus. potestas-power
Romani patricii fuerunt divites: magnam pecuniam habuerunt. Patricii civis-citizen
etiam magnam potestatem habuerunt. Sed plebs Romana fuerunt pauperes. patricius-patrician
Plebs non habuerunt pecuniam. Plebs non habuerunt potestatem in urbe. dives-rich-
Plebs voluerunt potestatem. Plebs voluerunt pecuniam. Patricii non piebs-plebeian(s)
dederunt pecuniam. Patricii non dederunt potestatem in urbe. Ergo plebs \6luit-wished
pugnaverunt cum patriciis. Plebs non remanserunt in urbe. Plebs venerunt venite-come
in Sacrum Montem. Patricii exclamaverunt: Venite in urbem! Sed plebs ofticixim-office
remansit in Monte Sacro. Magni patricii venerunt ad plebem. Dixerunt: novus-new
v e n it e ! venite in urbem Romanam! Sed plebs remansit in Monte Sacro. tribunus-tribune
Ergo patricii creaverunt officium novum. Creaverunt tribunos plebis (of
the plebs). Fuerunt duo (two) tribuni plebis. Ergo plebs non remansit in
Monte Sacro. Plebs venit in urbem. Plebs venit cum tribunis. Tribuni mag
nam potestatem habuerunt. Consules habuerunt magnam potestatem. Sed
tribuni etiam habuerunt magnam potestatem.
10
LECTIO SEXTA
De nominativo singulari et plurali— in tribus declinationibus
Summary : The Romans go to war with the Aequi. During this war, the Roman army
is trapped by the Aequi. The senate appoints Cincinnatus dictator. Cincinnatus
rescues the Roman army. He goes to the senate and resigns as dictator, and goes
back to his farm.
Romani habuerunt bellum cum Aequis. Consul Romanus venit cum Aequi-the Aequi
exercitu Romano ad pugnam. Exercitus Romanus pugnavit cum Aequis. fortis-brave ,
Aequi pugnaverunt cum Romanis. Aequi viri fortes fuerunt. Sed Romani periculum-da/iger
etiam viri fortes fuerunt. Ergo viri fortes pugnaverunt cum viris fortibus. sen£tus-.se/ia/e
Sed exercitus Romanus venit in magnum periculum. Viri Romani ex consilium-p/a/i
clamaverunt: in magno periculo sumus ( we are)! Sed viri Romani fortes dictator-dictator
fuerunt. Et in urbe Romana fuit senatus Romanus. Viri boni fuerunt in creavit-created
senatu Romano. Ergo senatus Romanus fecit consilium: Dictatorem legatus-legate
creaverunt. Cincinnatus fuit vir bonus, vir fortis. In veritate, Cincinnatus ager-field
fuit Romanus bonus. Legati ex senatu venerunt ad Cincinnatum. Cincin ex-from
natus fuit in agris. Legati ex senatu dixerunt quod exercitus Romanus in \icit-conquered
periculo magno fuit. Dixerunt quod senatus creavit Cincinnatum dic rursus-again
tatorem. Ergo Cincinnatus non remansit in agris. Cincinnatus fuit dictator.
Cincinnatus venit cum viris fortibus. Cincinnatus pugnavit cum Aequis.
Cincinnatus vicit Aequos. Sed Cincinnatus non remansit Dict&tor. Cin
cinnatus non voluit magnam protestatem. Cincinnatus voluit agros bonos.
Ergo Cincinnatus venit in senatum. Cincinnatus dixit in senatu quod non
voluit magnam potestatem. Cincinnatus venit rursus in agros. Nunc Cin
cinnatus non est Dictator.
12
LECTIO SEPTIMA
De casu objectivo et casu ablativo in declinationibus iv et v
Summary : After many wars, the Romans still had no peace. In 390 B.C. the Gauls
invaded Italy. They conquered many peoples and even defeated a Roman army.
They entered Rome, and captured all but the Capitoline. There the geese awakened
the sleeping Romans.
In rebus humanis, periculum non est rarum. Romani bellum habuerunt in res -thing
multis diebus et in multis annis. Rom&ni bellum habuerunt cum Etruscis. raru s-rare
Etiam bellum habuerunt cum Aequis. Habuerunt bellum cum multis. Sed dies -day
Romani fortes fuerunt. Viri magni in exercitibus Romanis fuerunt. Ergo multus-mMc/2, many
Romani vicerunt Etruscos. Etiam vicerunt Aequos. Sed Romani non sem sem per -always
per vicerunt. In anno trecentesimo nonagesimo (390) ante Christum, b a rb a ri -barbarians
b&rbari venerunt ex Gallia in Italiam. Galli fuerunt barbari. Galli pugna Galli-Gauls
verunt cum multis in Italia. Galli vicerunt multos. Galli etiam pugnaverunt cepit -captured
cum Etruscis. Galli vicerunt Etruscos in pugna. Galli etiam venerunt in fer e-almosL-
terram Romanam. Galli pugnaverunt cum exercitu Romano. Galli vice lota-whole
runt exercitum Romanum. In exercitu Romano fuerunt multi viri magni audivit-heard
et fortes. Sed Galli etiam fuerunt magni et fortes. Galli vicerunt Romanos. anser-goose
Galli venerunt etiam in urbem Romanam. Galli ceperunt fere.totam ur
bem. Sed Galli non ceperunt totam urbem. Galli non ceperunt Capitolium.
In Capitolio viri fortes fuerunt. Sed viri fortes dormiebant ( were sleep
ing) in Capitolio. Viri non audiverunt Gallos in Capitolio. Sed anseres
fuerunt etiam in Capitolio. Anseres non dormiebant. Anseres audiverunt
Gallos. Anseres exclamaverunt. Romani audiverunt anseres. Romani
pugnaverunt cum Gallis.
1. -a E xerceamus N os
2. -o
3. -e or -i Look for ablative patterns
4. -u Galli exercitum Romanum vicerunt. Galli etiam Etrus
5. -e cos vicerunt. Galli non venerunt in M liam magnis
navibus. Galli non venerunt multis navibus. Galli navi
Are there any that are alike? Yes, the fifth declension bus non venerunt. Galli venerunt multis exercitibus.
has -e, and the third sometimes has -e. But there is no Romani fuerunt magni fortitudine (abi. sing.-bravery).
real problem—there are very few words that belong to Galli etiam magni fortitudine fuerunt. Galli non
the fifth declension. We shall mark them all thus: dies, vicerunt pecunia. Quando Galli venerunt in Capitolium,
-e(5). anseres exclamaverunt voce (voice-abl.sing.) magna.
Romani etiam exclamaverunt voce magna. Romani
w it h o u t P r e p o s it io n s : It is possible
A b l a t iv e U sed etiam boni fuerunt consiliis. Galli non fuerunt boni
to use the ablative case without prepositions. It can have consiliis. Galli mali consiliis fuerunt. Senatus Romanus
various meanings then. Study these examples: fuit bonus consiliis. Senatus creavit Dictatorem. Senatus
1. Rom&ni non vicerunt pecunia. dixit quod Cincinnatus fuit vir fortis. Cincinnatus
The Romans did not conquer by money. Aequos vicit. Cincinnatus Aequos non vicit pecunia.
2. Rom&ni fuerunt multi numero. Cincinnatus Aequos non vicit igni. Cincinnatus Aequos
The Romans were many in number. vicit fortitudine. Sed Columbus etiam fuit magnus forti
3. Romani exclamav6runt voce magna. tudine. Columbus enim in Americam venit. Columbus
The Romans shouted with a great voice. venit ad Americam navibus. Agnus non venit ad Ameri
Notice the English prepositions that we may supply. cam navibus. Agnus ad Americam non venit. Primis
They are: in, by, with. We could fill out the translation diebus Romani bellum habuerunt. Romani multis annis
more if we wanted to: in the first sentence we could say: bellum habuerunt. Romani fere semper bellum habue
by means of money. In the second sentence we could runt. Romani non pugnaverunt aqua. Romani non
say: in respect to number. But the third sentence could pugnaverunt igni. Romani pugnaverunt magnis exer
not be filled in more. There are a few other uses of the citibus. Roma fuit fortis civibus fortibus. Roma fuit
ablative without prepositions. We shall meet them later. magna potestate. Nunc Roma est magna veritate
But for the present let us remember to try that list of Christiana.
14
LEGTIO OCTAVA
Summary : Legend tells how the Roman laws came to be written. At first only the
patricians knew the law—the plebs therefore were at a disadvantage. More civil
strife resulted. Finally a commission was sent to Greece to study the laws of Solon.
When the men returned, the laws were written down. This quieted the plebs, and
civil strife was stopped for the time being.
16
LECTIO NOVA
P reliminary note : Today we are going to begin to use the present infinitive. In
Latin, these present infinitives all end in -re. Translate them with the word “to” in
English. For example: servare-to save.
Summary : The Romans were almost constantly at war—if not with foreigners, with
one another. The Greeks in Southern Italy, called Magna Graecia, began to fear
Rome. They invited the King of Epirus, Pyrrhus, to destroy Rome. Pyrrhus scared
the Romans with the elephants. But he was not successful, and finally returned home.
Romani fere semper bellum habuerunt. Quando bellum cum aliis nationi alius-other
bus non habuerunt, patricii pugnaverunt cum plebe. Quando patricii non natio-nation
pugnaverunt cum plebe, bellum habuerunt cum aliis. Ergo fere semper non solum-not only
Roma in bellis fuit. Roma fuit magna bellis. Graeci non solum in Graecia meridionalis-souri/
fuerunt: Graeci etiam fuerunt in Italia meridionali. Dixerunt quod Italia timuit-feared
meridionalis fuit “Magna Graecia.” Graeci timuerunt potestatem Ro servare-to save
manam. Graeci voluerunt servare urbes Graecas a Romanis. Voluerunt a, ab-from
defendere terram Graecam a Romanis. Voluerunt servare terram Graecam defender e-defend
a Romanis. Ergo Graeci miserunt legatos in Epirum. In Epiro rex fuit Epirus-Ep/rws
Pyrrhus. Graeci rogaverunt Pyrrhum venire. Pyrrhus venit in Italiam. rogavit-asked
Venit cum exercitu. Venit etiam cum elephantis. Romani timuerunt ele venire-to come
phantos. Romani non viderunt elephantos ante hoc (this) bellum. Multi potuit-way able
Romani non remanserunt in pugna quando viderunt elephantos. Romani stare-fo stand
voluerunt servare Romam. Romani voluerunt defendere terram Romanam. capere-to seize
Sed Romani dixerunt quod in periculo fuerunt ab elephantis. Romani potu
erunt pugnare cum viris magnis et fortibus. Sed Romani timuerunt pugnare
cum elephantis. Elephanti magni fuerunt— viri parvi fuerunt. Romani non
potuerunt stare ante elephantos. Ergo Pyrrhus vicit Romanos. Sed Pyr
rhus non potuit capere urbem Romanam. Pyrrhus voluit capere urbem
Romanam. Graeci rogaverunt Pyrrhum capere urbem Romanam. Sed
non potuit. Romani vicerunt Pyrrhum aliis pugnis. Romani pugnaverunt
etiam cum elephantis. Voluerunt servare Romam. Ergo Pyrrhus non re
mansit in Italia. Pyrrhus venit rursus in Epirum.
18
LECTIO DECIMA
De nominibus neutralibus
Summary : There was a great mercantile city in north Africa, Carthage, founded
from Phoenicia in the 9th century B.C. Vergil was wrong in saying Dido founded it
in the 12th century. Their ships sailed every sea, for trade. Rome was not fond
of trade at this time. But the Carthaginians were not fond of service in their army.
Rome preferred agriculture to trade.
20
LECTIO UNDECIMA
De concordia adiectivi cum substantivo
Summary : There were three Punic wars. The Mamertini, a band of brigands in con
trol of Messana, were at war with Hiero of Syracuse. The Mamertini appealed to
Rome to help. This meant war with Carthage, whose trade interests were involved
in Sicily. Carthage, a great sea power, had the advantage. But Rome overcame it,
and won the war.
Roma gessit tria (III) bella cum Carthagine. Fuerunt ergo tria bella gessit-waged
Punica. Bellum Punicum est bellum Carthaginiense. Primum bellum in medio saeculo
Punicum venit in medio saeculo tertio (III) ante Christum. Messana fuit tertio-i/i middle (of)
urbs in Sicilia. Viri mali regnaverunt in Messana. Nomen eorum fuit third century
Mamertini. Mamertini pugnaverunt cum Hierone. Hiero fuit rex in alia eorum-of them
urbe in Sicilia. Hiero fuit rex Syracusarum. Ergo Mamertini, viri mali, Syracusarum-o/ Syracuse
pugnaverunt cum rege Syracusarum. Mamertini in periculo fuerunt. auxilium-Ae/p
Mamertini miserunt legatos ad senatum Romanum. Legati rogaverunt mercatura-Dmte
senatum mittere auxilium. Romani miserunt exercitum ad Mamertinos. itaque-and so
Sed Carthaginienses non voluerunt Romanos esse in Sicilia. Carthagi odit-hated
nienses voluerunt mercaturam facere in Sicilia. Ergo voluerunt expellere laetus-g/ad
Romanos. Itaque Romani bellum gesserunt cum Carthaginiensibus. egregius -excellent
Primum bellum Punicum fuit. Punici habuerunt multas et bonas naves.
Romani non habuerunt bonas naves. Sed Romani fecerunt naves multas.
Miserunt viros fortes multos in naves. Carthaginienses non habuerunt
multos fortes viros in navibus. Ergo Romani potuerunt vincere Carthagi
nienses. Punici non remanserunt in Sicilia. Punici dederunt pecuniam mul
tam. Itaque Romani vicerunt Carthaginem in primo bello Punico. Vicerunt
anno ducentesimo quadragesimo primo (241) ante Christum. Carthagi
nienses non amaverunt Romanos. Oderunt Romanos. Sed Romani laeti
fuerunt. Habuerunt victoriam egregiam.
23
LECTIO DUODECIMA
Nihil novi hodie— veteribus studeamus
Summary : After the first Punic War, Carthage was in need of money and trade—
they had paid a heavy indemnity to Rome. Hamilcar, father of Hannibal, went
to Spain as general. Hannibal went with him. According to legend, Hannibal put his
hand on the altar and swore eternal hatred against Rome. When he became general,
Hannibal attacked Saguntum, a city friendly to Rome. Rome demanded the recall
of Hannibal. It was refused. War starts.
Post bellum Punicum primum pax fuit. Sed Carthaginienses non habuerunt pax-peace
pecuniam multam. Roma enim accepit aurum multum a Carthaginiensibus accepit-received
post bellum primum. Carthago ergo non habuit multum aurum. Necesse aurum -gold
fuit invenire terras novas. Necesse fuit venire in Hispaniam. Quia in post-after
Hispania fuit aurum multum. Et mercatores Carthaginienses potuerunt necesse-necessary
facere mercaturam multam in Hispania. Hannibal fuit puer Carthaginien Hispania-SpcnVi
sis. Pater Hannibalis (of Hannibal) fuit imperator Carthaginiensis mag puer-ftoy
nus. Pater Hamilcar fuit. Hamilcar fuit vir fortis, et imperator bonus. paXex-father
Hamilcar fuit bonus consiliis. Romani narraverunt fabulam de Hannibale. imperator-general
Dixerunt quod Hannibal, quando in Hispania fuit cum patre, Hamilcare, posuit-put
posuit manum in altare et promisit odium aeternum contra Romanos. manus-hand
Fuitne veritas in fabula? Nescimus (we do not know). Sed Hannibal, ahare-altar
quando vir fuit, gessit bellum magnum cum Romanis. Urbs magna fuit in promisit-prom ised
Hispania— nomen urbis (of the city) fuit Saguntum. Hannibal voluit odium-hatred
capere Saguntum. Sed Saguntini amaverunt Romanos. Et Romani ama aeternum-eternal
verunt Saguntinos. Ergo Saguntini miserunt legatos ad Romanos. Legati contra-against
venerunt in senatum Romanum. Legati Saguntini rogaverunt auxilium. revocare-recall
Rogaverunt Romanos venire exercitu magno. Ergo Romani miserunt
legatos in senatum Carthaginiensem. Legati Romani dixerunt quod
necesse fuit revocare Hannibalem. Sed Carthaginienses non revocaverunt
Hannibalem. Carthago odit Romam. Ergo Romani miserunt exercitum
magnum contra Hannibalem. Itaque gesserunt bellum Punicum secundum.
25
LECTIO DECIMA TERTIA
De adiectivis tertiae declinationis
De tempore plusquam perfecto
Summary : Saguntum fell. The soldiers plundered the town. They then marched
through Spain, across the Pyrenees Mountains through Gaul and after much fight
ing came to the Alps. The soldiers started to cross, after Hannibal calmed their
fears. On the descent they came to a steep cliff. Since it could not be avoided, they
heated the rock, poured vinegar on it, and then cut paths (so says the legend). Thus
all, even elephants, came down.
Singular Plural
VOCABULARIUM
MF N MF N
de-( with ablative) acer, acris, acre, acri- Nom. fortis forte fortes fortia
about, concerning, sharp, eager, keen Obj. fortem forte fortes fortia
down from ferox, feroci-fierce Abl. forti forti fortibus fortibus
non iam-no longer fortis, e, i-brave, strong (Like navis) (Like mare)
per (with objective)- gradus, u-step
through
Notice that in the nominative singular, fortis has two
magnum iter, itinere-journey
forms: fortis and forte. If we know that, plus the fact that
bonus miles, milite-soldier
the ablative has -i (as practically all third declension
magnus mons, monte-mountain
adjectives do)— we can figure out the rest. For we will
know that the nominative plural neuter will be -ia.
If then we use the old rule, that the nominative is the
N u n c C o g it e m u s
same as the objective in the neuter (both in singular and
T h ir d D e c l e n sio n A d je c t iv e s : Most third declen in plural) then we immediately know that the objective
sion adjectives are declined like fortis: singular neuter must be forte, and the neuter plural
26
must be fortia. The nominative singular form fortis is as N o u n s : In Lesson 7 we found
A d je c t iv e s U sed
both masculine and feminine. that we could use the masculine form of adjectives,
But some third declension adjectives have three forms WITHOUT ANY NOUN. We then supplied some
in the nominative singular. Such as: acer, acris, acre in noun in English— such as people, or men. Now we find
today’s vocabulary. What then?— no real difference— it that we can do the same with the neuter form of an
behaves just like fortis everywhere except in the nomina adjective: therefore
tive singular feminine, for which there is the special form bonum means a good thing
acris. Other forms work just as if it were: acer, acre— to bonus means a good man
match: fortis, forte. boni means good men
Still other third declension adjectives have only one bona means good things
form in the nominative singular: ferox is an example. The possibilities are numerous— but all easy to follow:
That one form serves for all three genders. How do we
decline it? Just use our rules and we cannot miss: the
objective singular masculine and feminine will be:
E x e r c e a m u s N os
ferocem— but the neuter will be ferox (same as nomina
tive). Similarly for the objective plurals: ferdces and Watch for pluperfect “had” patterns.
ferdcia (which are also, in this instance, nominatives). H&nnibal habuit odium acre contra Romanos. Romani
But to make it easy, let us write it all out: vicerant Carthaginem in primo bello Punico. Ergo
Carthaginienses feroces fuerunt. In primo bello, Punici
Singular Plural
fuerant boni milites. H&nnibal venit cum exercitu trans
Nom. ferox ferox feroces ferocia montes. Milites voluerunt aurum multum accipere.
Obj. ferocem ferox feroces ferocia Hannibal promiserat multum aurum. Ergo milites laeti
Abl. feroci feroci ferocibus ferocibus fuerunt quando ceperunt Saguntum. Exercitus Ro
manus venit contra Hannibalem. Senatus misit milites
Therefore there are three types of third declension egregios. Milites egregii fortitudine fuerunt. In primo
adjectives— but there is no real difficulty, for the dif bello Punico milites Romani fuerant in navibus— nunc
ferences come only in the nominative singular: they may sunt in Gallia. Sed non potuerunt invenire Hannibalem
have one, two, or three forms for the nominative in Gallia. Quia Hannibal venerat ad Alpes. H&nnibal
singular. fecerat vias multas in rupe ardua. Milites posuerant
acetum in rupe. Elephanti laeti fuerunt— elepMnti non
IN THE VOCABULARY WE SHALL GIVE THE voluerunt remanere in Alpibus. Elephanti amaverunt
ONE, TWO, OR THREE FORMS OF THE NOMI Africam. Elephanti timuerunt ignem. Sed milites non
NATIVE SINGULAR, FOLLOWED BY THE AB timuerant ignem. Agnus albus non amavit ignem.
LATIVE SINGULAR OF THESE THIRD DECLEN Horatius non amavit ignem. Ignis ceciderat in pontem
SION ADJECTIVES. — et Horatius cecidit in aquam. Columbus non odit
Isabellam. Isabella dederat pecuniam et naves. Maria
P l u p e r f e c t T e n se ( T i m e ) : How do we say: He had non odit agnum album: agnus albus venerat in scholam
come? Very easy. Just take venit, which means: he cum Maria. In schola Maria viderat Marcum. Marcus
came, he has come, and change the -it to -erat. And, by non odit Mariam. Et Maria non odit Marcum.
using -erant, we get: They had come:
venerat—he had come venerant— they had come.
E n g l is h to L a t in
We can make this change on any verb. We call it the
pluperfect or past perfect tense (time). It is one notch 1. Marcus saw the fierce soldiers. 2. The battle was
farther in the past than the perfect (dixit). sharp. 3. He came with brave men.
27
LECTIO DECIMA QUARTA
Summary : After crossing the Alps, Hannibal won a small victory over Scipio at the
Ticinus river. Sempronius then took command for the Romans. Sempronius was
rash and impatient, and Hannibal knew it; he made a trap. He fed his men early,
and sent horsemen across the Trebia river to entice the Romans over. The Romans
had not eaten—they went through cold water, and then tried to fight. Other
Carthaginians came up behind them. Hannibal nearly wiped out the Roman army.
I n f in it iv e P e r f e c t A c t iv e P e r f e c t P assive M ea n in g
You will soon learn to recognize certain patterns in the captus. Bellum est gestum in G&llia. Milites expulsi non
parts of verbs: note especially how many run: -are, fuerunt laeti.
-avit, -atus. And a fair number have: -ire, -ivit, -itus. Maria est am&ta. Maria 6tiam amavit Marcum. Mar
Pick out all examples of these kinds in the list. It is worth cus amatus est a (by) Maria. Maria am&ta est a Marco.
while. Georgius Washington amdtus est a St&tibus Foeder
atis Americae. Cincinnatus am&tus est a civibus Ro
manis. Cincinnatus Romam servavit consiliis bonis.
N u n c E x e r c e a m u s N os Roma serv&ta est a Cincinnato. Pax non promissa est ab
Pick out “has been” or “was” patterns. Hannib&le. H&nnibal promisit odium aeternum et bel
lum. Bellum gestum est ab Hannibale. H&nnibal non
Romdnus exercitus victus est. Columbus missus est in captus est a Romanis.
Americam. Agnus albus non est missus in scholam.
Sed agnus venit in scholam. Maria est missa in scholam.
E n g l is h to L a t in
Porci non sunt missi in scholam. Pecunia posita est in
naves. Pecunia accepta est. Galli expulsi sunt e terra 1. The Punic army was sent into Gaul. 2. Much gold
Romana. Bellum est promissum. Hannibal non est was found. 3. The horsemen were heard.
30
LECTIO DECIMA QUINTA
De participiis passivis
Summary : The year after Trebia, Hannibal beat Flaminius. Flaminius did not
think Hannibal would cross the Apennines in the spring. But Hannibal did it, and
came between Flaminius and Rome. Flaminius pursued, and Hannibal led him
through a narrow pass by Lake Trasimene into a trap. The Roman army was
annihilated.
VOCABUL ARIUM foro, hic parvus porcus auditus est: Dixit enim: oui!
Leam the parts of the first seventeen verbs listed in Cincinnatus est creatus Dictdtor. Sed Cincinndtus non
Lesson 14. voluit esse Dictdtor. Multa (many things) dicta sunt a
Cincinnato. Multa dicta sunt a sendtu Romano. Sed
N u n c C o g it e m u s
Cincinndtus etiam fecit multa et magna. Multa et magna
facta sunt a Cincinnato. Cincinndtus fuit magnus forti
Nothing really new today. Let us digest what we learned tudine et consiliis.
in the last lesson. But we might notice the new meaning Tarquinius expulsus est a Romdnis. Tarquinius voluit
we can get from the preposition a, ab\ when we use it remanere in urbe—sed non acceptus est. Pecunia non
with one of these passive forms, it means by. We have est habita a Columbo. Sed pecunia est hdbita ab Isa
already seen many samples: e.g., Exercitus victus est ab bella. Isabella dedit multas naves bonas. Hordtius stetit
Hannibdle: The army was conquered by Hannibal. in ponte Romano. Pons factus est a Romdnis. Sed ignis
est iactus in pontem. Et pons cecidit in flumen. Romdnus
N u n c E x e r c e a m u s N os
exercitus venit in insidias ad Lacum Trasimdnum.
Watch for dixit quod and perfect passive “has been” Hdnnibal vicit Romanos insidiis. Multi Romdni iacti
patterns. sunt in lacum. Exercitus Romdnus auditus est ab Hanni
Marcus victus est a Maria. Marcus enim amdvit Ma bdle. Sed exercitus Punicus non est auditus a Romdnis:
riam. Marcus dixit quod Marfa fuit agna parva. Dixitne Punici enim fuerunt in insidiis. Multa bona consilia
Maria baal Non. Et Maria etiam dixit quod Marcus fuit facta sunt a sendtu Romdno. Multi milites feroces
agnus parvus. Maria amdta est a Marco. In schola, fuerunt in exercitu Punico. Hannibal et elephdnti de
parvus agnus albus auditus est: dixit enim: baa. Et in scenderunt gradibus. Elephdnti non fuerunt animdlia
31
parva. Elephanti fecerunt itinera magna—venerunt Georgius Washington idcere pecuniam trans flumen
enim trans Alpes cum Hannibale. Potuitne Hannibal Potomac? Otique— senatus enim Americanus potuit
iacere elephantum trans Alpes? Non. Hannibal fuit vir etiam iacere pecuniam trans Oceanum Atl&nticum.
fortis. Fuit etiam imperator fortis. Sed etiam imperator
fortis non potuit iacere elephantos. Sed Hannibal potuit
E n g l is h to L a t in
iacere agnum in flumen. Et etiam potuit idcere alia
animalia. 1. Cincinnatus was asked to come. 2. Marcus seemed
Mohammed voluit montem venire— sed mons non (i.e., was seen—passive of videre) to love Mary. 3. The
venit. Ergo Mohammed venit ad montem. Potuitne legend was written.
32
LECTIO DECIMA SEXTA
Iterum nihil novi hodie: sed studeamus participiis passivis
Summary : After the disaster at Lake Trasimene, Q. Fabius Maximus was made
Dictator. He knew he dare not risk a pitched battle, and contented himself with
small operations. This policy was unpopular: he was labeled “The Delayer.” The
next year two consuls were elected instead of Fabius. If we may believe Livy (not
clear) Paulus favored the policy of Fabius—Varro did not. Hannibal, since they
commanded on alternate days, waited for Varro’s day, and enticed him into battle
at Cannae. The result was another disaster, one of the worst in Roman history.
Postquam exercitus Romanus victus est ad Lacum Trasimenum, vir mag statim-a/ once
nus creatus est Dictator Romanus: Quintus Fabius Maximus. Fabius vidit expectare-wfl/V
quod non potuit vincere Hannibalem statim. Ergo Fabius voluit expectare. vocavit-called
Quia Fabius semper voluit expectare, Romani dederunt novum nomen: Cunctator-delayer
vocaverunt Fabium “Cunctatorem.” Romani non viderunt quod Fabius elzgit-elected
bonum faciebat (was doing). Sed necesse fuit expectare. Hannibal voluit scriptor-wr/ter
pugnare magnam pugnam cum exercitu Romano. Cives Romani voluerunt clarus -ciear
magnam pugnam cum Hannibale. Sed bonum fuit expectare. Fabius voluit secundum -according to
vincere consilio bono. Fabius ergo expectavit. Fabius non pugnavit. Sed alternus-alternate
cives Romani non amaverunt expectare. Dixerunt: F&bius non est bonus iterum-again
imperator.
Ergo proximo anno (217 BC) elegerunt duos (II) consules: Lucium
Aemilium Paulum, et Gaium Terentium Varronem. Non iam habuerunt
Fabium Dictatorem. Scriptor Romanus, Livius, dixit quod Aemilius
Paulus non voluit pugnare cum Hannib&le, sed Varro voluit pugnare.
Dixitne Livius veritatem? Non est clarum. Sed, secundum Livium, Hanni
bal voluit pugnare— et Hannibal scivit quod Paulus non voluit pugnare,
sed Varro voluit. Paulus et Varro fuerunt imperatores in alternis diebus.
Itaque, quando Varro fuit imperator, Hannibal paravit ad pugnam. Et
Varro fecit pugnam cum Hannibale. Sed Hannibal fuit imperator bonus.
Et Varro non fuit imperitor bonus. Ergo Hannibal iterum vicit Romanos.
Pugna facta est ad Cannas.
34
LECTIO DECIMA SEPTIMA
De ablativo absoluto
Summary : Hannibal remained at the height of his power for two or three years after
Cannae. But then Rome began to have successes. Marcellus took several cities. Scipio
was especially outstanding. After some victories in Spain, he was made consul. He
wanted to carry the war into Africa. The senate agreed if he would pay the troops.
He went and also obtained the help of Masinissa, king of Numidia. They cut off
Carthage from food supplies. Carthage recalled Hannibal. Scipio defeated him at
Zama. The war came to an end.
Postquam victi sunt ab Hannibale ad Cannas, Romani non habuerunt vic m&xmms-greatest
torias magnas per tres (III) annos. Sed post tres annos Marcellus factus nibilomimis-nevertheless
est consul Romanus. Marcellus cepit aliquas (some) urbes. Sed Scipio pro-for
Africanus fuit m&ximus imperator Romanus in ultimis annis. Scipio navigavit-ttii/ed
enim vicit exercitum Punicum in Hispania. Post victorias in Hispania, auxitia-reinforcements
Scipio nihilominus voluit mittere exercitum in Africam. Ergo senatus interclusit-ciU off
Romanus non voluit mittere ex6rcitum Rominum in Africam. Quidam frum6ntum-£ra/>i
( certain) senatores dixerunt: “Non est necesse mittere exercitum in vocavit-called
Africam: Hannibal enim, maximus imperator Punicus, est in Italia.” Sed
Scipio nihilominus voluit mittere exercitum in Africam. Ergo senatus
dedit potestatem mittere exercitum in Africam. Sed non dederunt pecu
niam pro exercitu. Ergo alii Romani pecuniam dederunt pro expeditione.
Scipio posuit milites in naves, et navigaverunt in Africam multis navibus.
In Africa fuit rex Masinissa. Masinissa fuit rex Numidiae (of Numidia).
Masinissa dedit auxilia. Scipio et Masinissa intercluserunt Carthaginem a
frumento. Ergo Carthago pacem rogavit. Etiam Hannibalem in Africam
revocaverunt. Itaque Hannibal et exercitus Punicus venerunt rursus in
Africam. Hoc facto (this having been done) Carthaginienses pacem non
servaverunt.
Sed Scipio fuit imperator magnus. Scipio vicit Hannibalem in pugna
ad Zamam. Ergo pax facta est. Roma vicerat Carthaginem in bello Punico
secundo. Carthago dedit multam pecuniam et multas naves.
36
LECTIO DECIMA OCTAVA
De casu possessivo
Summary : The second Punic War left Rome the greatest power in the Mediterranean
world. But Rome still had many wars—wars with Macedonia, and with Antiochus,
king of Seleucia. But other powers learned to fear Rome. Thus, when Antiochus IV
invaded Egypt, a Roman senator, Popilius, ordered him out. Antiochus asked time
to consider. Popilius drew a circle about him in the sand and demanded an immediate
answer before leaving the circle. Or again, a mere order from Rome stopped
King Prusias of Bithynia from taking Pergamum.
3. 4. 5.
V OCABULARIUM civis civium senatus senatuum diei diirum
deliberare, -avit, -atus- antequam (conjunction)-
deliberate before
discedere, -cessit, circum (with objective)- So— agni means either: the lamb’s or of the lamb.
-cessurus-depart around Notice that we have given two words as samples for
iubere, iussit, iussus- arena, a-sand the third declension. In the singular, both have -is. But
order responsum, o-answer in the plural, one has -um, and the other has -ium. Why
so? It depends on the ablative singular. Those nouns
that have ablative singular in -/ (and adjectives too)
N u n c C o g it e m u s will have the -ium possessive plural.
P ossessive C a s e : The possessive case is the “of” case, Those that have the ablative singular, in -e, will have
or the “ V’ case. All Latin nouns have endings for the only -um in the possessive plural. Simple isn’t it. And
possessive case. We form it by substituting the possessive gender makes no difference— all three genders in the
endings for the ablative singular endings, thus: third declension use the same endings for the possessive,
1. 2. 3. making, of course, the distinction of -um and -ium ac
nautae nautdrum agn / agndrum legis legum cording to the ablative.
37
Now, we already saw that neuters in the third declen Sed in schola fuit etiam alius agnus Mariae— hic agnus
sion that have -i in the ablative singular, have -ia for non dixit baa. Marcus enim fuit etiam agnus Mariae—
nominative and objective plurals— now we note that Maria enim vocavit Marcum agnum parvum. Maria
the very same nouns have -ium for possessive plurals. visa, Marcus laetus fuit. Marcus amavit Mariam.
The -i’s have it! Marcus fuit amator Mariae.
As to adjectives, they use the same declensions as the In diebus Horatii, Romani fuerunt fortes. Sed etiam
nouns. That is, bonus type adjectives will use the endings fuerunt fortes in diebus Popili— Popilio audito, Anti
ochus discessit ex Aegypto. Rex Antiochus fecit iussa.
Masculine Feminine Neuter
Popilius enim habuit potestatem senatus Romdni. Sen
-i -orum -ae -arum -a -orum
atus Romanus magnam potestatem habuit. Etiam potes
As to third declension adjectives, since practically all tas exercitus Romani fuit magna. Et pot6stas tribunorum
have the ablative singular in we may say that the plebis fuit magna. Tribuni plebis fuerunt viri fortes.
possessive forms of those adjectives are: -is and -ium. Pot6stas patriciorum fuit magna. Sed patricii non sem
But some of these possessive endings are duplicates per fecerunt bona. Ergo plebs voluit discedere ab urbe.
of endings of other cases! Thus nautae could be either Legiti patriciorum venerunt ad plebem. Rogaverunt
possessive singular or nominative plural. And similarly plebem venire rursus in urbem. Sed plebs non voluit
agni could be either possessive singular or nominative venire Antequam potestatem acceperunt. Ergo patricii
plural. The way possessive patterns are used will soon dederunt tribunos plebis. Tribunis acceptis, plebs venit
tell us how to distinguish them. It is not nearly so hard in urbem.
as in English, where almost all endings duplicate. Popilius dixit quod necesse fuit audire responsum
Antiochi statim. Voluit audire responsum Antiochi
as N o u n s : Notice the last sentence
P a r t ic ip l e s U sed antequam Antiochus veniret (should come) ex circulo
in the story above: necesse fuit fdcere iussa. in arena. Popilius accepit responsum Antiochi statim.
That word iussa is the neuter nominative-objective Antiochus statim discessit ex Aegypto. Nonne potestas
plural of the participle of iubere. Now—we found that Romanorum fuit magna? In Aegypto fuit frumentum
bona could mean good things', similarly, iussa can mean multum. Antiochus voluit habere frumentum Aegypti
ordered things. Therefore, jdcere iussa means to do the —sed Rom&ni etiam voluerunt habere frumentum
things ordered. Aegypti.
E x e r c e a m u s N os E n g l is h to L a t in
Watch for possessive patterns. 1. The sailor’s father had come. 2. The senate’s power
Magna fuit potestas Romae. Milites Carthaginis fortes was great. 3. Popilius ordered Antiochus to get out.
fuerunt. Pecunia accepta, Columbus navigavit in navi 4. Although the ship’s gold had been seized, the general
bus Isabellae. Cincinnatus habuit potestatem Dictatoris. did not depart. 5. Before Rome’s sailors came, there was
Sed etiam agri Cincinnati fuerunt boni. no fight. 6. The power of Rome was great. 7. Antiochus
Mariae agnus venit in scholam. Hic agnus dixit baa. was king of Seleucia.
38
LECTIO DECIMA NONA
S ummary : Marcus Porcius Cato ended every speech in the senate with the words,
“Carthage must be destroyed.” Rome feared Carthage, since Hannibal had almost
ruined Rome. And they hated Carthage. The senate began to believe Cato. Carthage
made war on Masinissa without Roman permission, a violation of the treaty. Rome
sent legates to demand that Carthage lay down her arms. Carthage complied. (Con
tinued tomorrow)
Marcus Porcius Cato fuit vir fortis. Sed Cato odit Carthaginem. Roma iam f&cile-easy
vicerat Carthaginem in primo et in secundo bellis Punicis. Sed Hannibal odfsse-lo hate
fere vicerat Romam. Ergo multi Romani timuerant Carthaginem. Hanni habere orationem-
bale victo, Romani timuerunt etiam victam Carthaginem. Quia timuerunt to give a speech
Carthaginem, et quia Hannibal fere vicerat Romam, Meile fuit odisse omnis-all, every
Carthaginem. Cato ergo odit Carthaginem. Cato fuit censor Romanus. finis, -end
Cato etiam habuit orationes multas in senatu RonMno. Cato dixit multa delere-ro destroy
in senatu Romano contra Carthaginem, etiam contra Carthaginem victam. saepe-often
In fine omnis orationis, Cato semper dixit: necesse est delere Carthaginem. debuit-ought
Ergo senatus Romanus saepe audivit: necesse est delere Carthaginem. licentia-permission
Catone saepe audito, etiam senatus dixit: necesse est delere Carthaginem. sine-without
Carthago fecit bellum cum Masinissa, rege Numidiae. Sed Carthago non depdnere-lay down
debuit Mcere bellum in Africa sine licentia Romanorum. Carthago non arma-arms
voluit facere bellum. Sed Masinissa fuit malus. Fere necesse fuit gerere
bellum cum rege Numidiae. Ergo Carthaginienses fecerunt bellum.
Romanus senatus audivit quod Carthago fecerat bellum sine licentia
Romanorum. Ergo senatus dixit: necesse est delere Carthaginem. Itaque
senatus misit consules cum exercitu ad Carthaginienses. Consules dixe
runt: senatus Romanus iussit Carthaginienses deponere arma. Consulibus
auditis, Carthaginienses fecerunt iussa. Timuerunt enim potestatem
Romae.
(Continued tomorrow— continuabitur cras.)
N u n c C o g it e m u s
VOCABULARIUM
N o m in a t iv e , O b j e c t iv e , and Ille:
A b l a t iv e of
debere, debuit, debitus- deponere, -posuit, The forms of ille are almost all like bonus, bona, bonum:
owe, ought -positus-pwf down
delere, delevit, deletus- saepe-often Masculine Feminine Neuter
destroy sine ( with ablative) Nom ille illi illa illae illud illa
^ -without Obj. illum illos illam illas illud illa
facilis, facile, i-easy Abi. illo illis illa illis illo illis
bonus finis, e(poss. pi.-ium)-end
omnis, omne, i-all, every
magna oratio, -ione-speech
orationem habere-give a speech
39
Where does ille differ from bonus? Only in three Ubi est ille agnus albus? Ille est in schola. Sed non
forms (of those given)— ille, nominative singular mas debuit venire in scholam. Marcus non amavit agnos in
culine and illud (twice)— nominative and objective schola—Marcus amavit Mariam in schola. Ille dixit
singular neuter. So— out of the whole table, we have quod illa est agna parva. Dixitne Marcus veritatem?
really only two forms to learn. In fact, if we learn the Omnes pueri in schola viderunt Marcum et Mariam.
top row of singulars: ille, illa, illud—we have it. For the Sed non viderunt porcos in schola. Porci fuerunt in foro.
first of the odd forms, ille, is in that list. And the second, Illi porci dixerunt: oink. Cur (why) dixerunt porci
illud, is also in that list. The third is only a repetition of illud? Quia non potuerunt dicere baa. Marcus dedit fru
the second, according to the rule that nominative and mentum pro agno Mariae.
objective are the same in neuters. Not much to learn! Illi reges fuerunt boni. Senatores Romdni sunt boni
What does ille mean? It can serve as an adjective: consiliis. Omnes senatores habuerunt orationes in se
ille vir—that man natu. Agnus albus audivit illas orationes. Sed agnus non
illud bellum— that war dixit baa in senatu. Agnus voluit esse bonus. Ergo illi
It can serve as a noun (pronoun): senatores amaverunt agnum.
ille— he, that one Cato in senatu dixit quod necesse fuit delere Cartha
ilia—she, that one ginem. Ergo Carthago venerat ad finem. Finis dierum
Carthaginis venerat. Carthago deleta est. Hannibal non
illud— it, that thing
potuit servare illam urbem. Rex Bithyniae non potuit
In the plural:
servare Carthaginem. Rex Bithyniae non potuit stare
illi—those men. contra potestatem Romanorum. Debuit facere iussa.
E x e r c e a m u s N os E n g l is h to L a t in
Look for samples of the ille pattern. 1. Where is that man? 2. Mary wanted to find that
In illis diebus, Romani gesserunt bellum cum Antiocho, lamb. 3. The men of Rome were brave. 4. Cato wanted
rege Seleuciae. Popilius, senator Romanus venit ad them (illos) to destroy the city. 5. That man did not
illum regem. Popilius iussit Antiochum discedere ex like the speech. 6. When that speech had been given,
Aegypto. Popilio audito, Antiochus discessit ex illa Cato departed. 7. By a great speech, he destroyed the
terra. city.
40
LECTIO VIGESIMA
Nihil novi hodie— veteribus studeamus
Summary : After the Carthaginians had laid down their arms, the Roman legates
announced that the senate ordered the destruction of the city: they would be per
mitted to rebuild, but it must be ten miles inland. This meant ruin for a mercantile
city. So Carthage, without arms, resisted. The siege lasted three years. Women gave
their long hair to make ropes for catapults. But it was hopeless. At last the city fell—
a blot on Rome’s record. In the same year they also destroyed Corinth—the site was
desolate for a century.
Heri audivimus de prima parte belli Punici tertii. Marcus Porcius Cato heri -yesterday
saepe in senatu Romano dixerat: necesse est delere Carthaginem. Carthago audivimus-we heard
fecerat bellum cum Masinissa, rege Numidiae. Bello facto, senatus Ro pars-part
manus miserat consules ad Carthaginienses. Consules iusserant illos de quid -what?
ponere arma. Consulibus auditis, Carthaginienses deposuerant arma. licet-/? is permitted
Sed quid dixit senatus Romanus? Postquam viri Carthaginis deposue aedificare-£>u/7d
runt arma, senatus dixit: necesse est delere Carthaginem. Licet aedificare femina-woman
novam urbem— sed non ad mare. Carthaginienses boni mercatura fuerunt fortiter-bravely
— necesse est habere urbem ad mare. Ergo Carthaginienses, sine armis, capillus -hair
bellum gesserunt cum Romanis. Bellum factum est in anno centesimo caput-head
quadragesimo nono ( i 49) ante Christum. Per tres (III) annos Carthagi catapulta-catapult
nienses fortiter pugnaverunt. Feminae Carthaginienses etiam dederunt nihil-nothing
capillos capitis pro catapultis. Etiam feminae Carthaginienses fortes lacessere-harass
fuerunt. Sed non potuerunt vincere Romanos. Romani enim multi fuerunt. eodem (abl.)-same
Romani bona arma habuerunt. Carthaginienses non habuerunt bona
arma: omnia arma dederant Romanis. Non fuit facile pugnare sine armis.
Ergo Romani deleverunt Carthaginem. Nihil illius (of that) urbis re
mansit— omnia deleta sunt. Romani mali fuerunt. Non debuerunt delere
Carthaginem. Masinissa etiam malus fuit. Non debuit lacessere Carthagi
nem.
Eodem anno, Romani etiam deleverunt Graecam urbem, Corinthum.
Nemo remansit in illo loco per centum (100) annos.
V id e a m u s F o r m a s V e t e r e s
VOCABULARIUM
1. Decline two words together (fine practice!): bonus
aedificare, -avit, -atus- licet (present tense)-it is vir, ille vir, (omit possessive and dative of ille), illud
build permitted caput, pars magna. 2. Add up all the prepositions with
lacessere, -cessivit, fortiter-bravely the ablative we have seen so far. 3. How do you say:
-cessitus-harass quid-what? of the sea, of the seas, of the citizen, of the citizens, of
capillus, o-hair the power, of the powers, of the speech, of the speeches,
magnum caput, capite-/zead of the lamb, of the lambs.
femina, a -woman
locus, o ( but the plural shifts to
neuter: loca)-place N u n c E x e r c e a m u s N os
nemo, nemine (has no poss.)-no one
N e w W ord O r d e r : The Romans did not always use
bona pars, parte (poss. pl.-ium. Most
the same word order as we do. Today we are going to
one syllable nouns of third declen
begin to practice in earnest on one new variety of their
sion have -e abl. sing, but -ium
word order. It will seem a bit strange to you at first, but
poss. pi.)-part
you will get used to it quickly. Here is a sample:
41
Maria agnum habuit. deletae sunt. Nunc Carthago non iam est urbs. Nemo in
Mary had the lamb. illo loco reminsit. Ergo Carthago nihil est. Et Corinthus
non iam est urbs. Corinthus nihil est. Suntne agni in
Notice that we have the three pieces in this order: illa urbe? Non sunt: illa enim urbs non est.
1. subject 2. object 3. verb Ubi est Horatius? Horatius in ponte fuit. Ergo
Horatius in flumine est. Sed Horatius pugnaverat fortiter
N.B. But do not rearrange them in your own mind— contra Etruscos. Horitius Romam servivit.
learn to feel them just like the Romans did. It is easy, and Cincinnatus etiam pro Roma fortiter pugnivit. Cin
you will find it fun to try. If you have to rearrange them cinnitus enim in agris remanere voluerat, sed senatus
the first few times, all right, but then go back and re-read Romanus ad illum legatos misit. Dictatorem illum cre
the same sentence several times in Latin, without think averunt. Sed Cincinnatus non voluit remanere Dictitor:
ing of the English: you will find that you can follow the in agris esse voluit. Cincinnitus enim agnos amivit.
thought easily in Latin. Sed malos viros non amivit: viri mali Romam oderunt.
Viri mali delere Romam voluerunt. Sed Cincinnitus
Magna pars legatorum Romanorum in urbem vene illos delivit. Viri mali deleti sunt a Cincinnito. Viris
runt. Romini Carthaginem viderunt. Romani arma malis deletis, Roma pacem hibuit. Sed non per multos
videre voluerunt. Carthaginienses non debuerunt bel annos. Alii enim viri mali venerunt.
lum sine licentia Romanorum gerere. Sed Masinissa, rex
Numidiae, malus fuit—semper Carthaginem lacessivit.
E n g l is h to L a t in
Romani etiam Corinthum deleverunt. Graeci enim
cum iliis Graecis semper pugnaverunt. Graeci etiam 1. It is necessary to find the woman. 2. A large part of
cum Roma pugnaverunt. Roma non amivit semper the soldiers came. 3. They fought without permission
pugnare. Ergo Corinthum Romani deleverunt. Corin of the Romans. 4. That woman is brave. 5. A large part
thus fuit urbs magna in Graecia. Corinthus multos mer of the soldiers was seen. 6. The Romans came with great
catores et multos nautas habuit. Carthigo etiam multas power. 7. The legates of Rome ordered them to put
naves habuerat. Sed nunc omnes naves Carthaginis down (their) arms (arma).
42
LECTIO VIGESIMA PRIMA
Tiberius Gracchus fuit patricius nativitate. Sed motus est misericordia pro nativitas-6/rf/i
pauperibus. Viri enim pauperes multi fuerunt in urbe Romana. Illi paupe motus-moved.
res habuerant agros. Pauperes non potuerant remanere in agris. Habuerant misericordia-p/fy
enim parvos agros. Sed divites habuerunt magnos et multos agros. Divites divites-t/ie rich
habuerunt multos servos. Servi non acceperunt pecuniam pro laboribus. servus -slave
Ergo pauperes non potuerunt tenere agros suos. Pauperes venerunt in labor-work
urbem. Sed etiam in urbe fuerunt multi servi. Pauperes non voluerunt esse tenerc-hold, keep
servi. Sed fere nihil acceperunt pro laboribus in urbe. Et fere nemo voluit suus-one’s own
conducere illos. conducere-hire
Tiberius Gracchus ergo voluit dare agros pauperibus (to the poor). proposuit-proposed
Itaque proposuit legem novam in senatu. Sed senatores non amaverunt re vera-really
novam legem. Per legem novam enim senatores debuerunt dare partem erant -were
agrorum suorum pauperibus. Non omnes agri senatorum re vera erant comitia tributa-popular
agri senatorum. Senatores enim tenuerunt etiam multos agros publicos. assembly
Illi agri re vera non erant agri senatorum— erant agri publici. Sed senatores qaidam-certain
non voluerunt dare illos agros pauperibus. Quia senatores non voluerunt turba-mob
novam legem, Gracchus venit in comitia tributa. Plebs in comitiis tributis intedecit-killed
voluerunt habere novam legem Gracchi. Gracchus etiam fecit multa alia
quae ( which) senatus non amavit. Ergo quidam senatores fec6runt turbam.
Illa turba interfecit Tib6rium Gracchum.
N u n c C o g it e m u s
VOCABULARIUM
N o m in a t iv e , O b j e c t iv e , an d A b l a t iv e of H ic :
erant-were misericordia, a-mercy, Hie is the mate to ille. Ille means that', hic means this.
interficere, fecit, fectus- pity The forms of hic are almost as easy:
kill servus, o-slave
movere, movit, motus- senator, ore, magnus- Masculine Feminine Neuter
move senator
Nom. hic hi haec hae hoc haec
proponere, posuit, suus, a, um-one’s own, his,
Obj. hunc hos hanc has hoc haec
positus-propose hers, its, theirs
Abl. hoc his hac his hoc his
tenere, tenuit, tentus- verus, a, um-true; re vera-
hold, keep in truth, really
The factor that confuses the picture somewhat is the ad
multus labor, labore-
dition of the letter c to some of the endings. Without that,
work, suffering
we could easily see that hunc and hanc once had -um and
43
-am. And the ablative singulars hoc and hac are obvious, They could not keep their (someone else’s) fields—
without the c. use eius, etc.
But we must admit that the three nominative singular
forms: hic, haec, hoc, are just plain odd, as is also the N u n c E x e r c e a m u s N os
neuter plural haec. But we will not find it difficult— hie
is such a common word, even for the most sober Roman, Hie vir est pater Columbi. Ille vir est pater Mariae. Ubi
that we shall soon find ourselves used to it. est Marci pater? Marcus in schola est: Mariam videre
voluit. Ergo cum agno albo in scholam venit.
P l u p e r f e c t P a ss iv e : We know how to say: He was Gracchus novam legem proposuit, sed senatores hanc
conquered or has been conquered—we use the last part legem non amaverunt. Plebs novam legem amavit. Hoc
of the verb with the words est or sunt. If we want to say: est verum. Senatores dixerunt quod non voluerunt dare
He had been conquered, we use erat or erant. Thus: agros suos pauperibus. Sed re vera non omnes agri fue
runt agri senatorum. Quando senatores de agris “suis”
1. Romanus exercitus victus erat. dixerunt veritatem non semper dixerunt. Multi agri
The Roman army had been conquered. re vera fuerunt agri publici. Haec veritas est. Ergo
2. Multi milites interfecti erant. senatores agros publicos tenere non debuerunt. Hos
Many soldiers had been killed. pauperibus dare debuerunt. Nova lex iussit senatores
Recall that in making the pluperfect active, we also dare agros publicos pauperibus. Quidam (certain) sena
used erat and erant— but in the active they became end tores fuerunt viri mali— Tiberium Gracchum interfece
ings, not separate words: e.g., vicerat, vicerant. runt. Hic enim novam legem proposuit. Ubi sunt Maria
et Marcus? Hic in schola est. Sed illa in schola non est.
Suus: Recall the sentence in the story: Illa agnum invenire voluit, sed non potuit. Agnus enim
Non potuerunt tenere agros suos. in schola cum Marco fuit. Ergo Maria debuit venire ad
They were not able to keep their fields. agnum suum parvum. Columbus naves suas amavit. Ad
Americam illis navigavit. Fuitne nemo in America in
Suus may mean: his own, her own, their own (in the diebus Columbi? Non. Primi Americani fuerunt in
plural), etc. The word own need not be used, but suus America illis diebus. America inventa, Columbus illos
really means that. “Indos” vocavit. Sed Indi in India, non in America fue
But if the expression “their fields” meant runt. In America est Indiana. Suntne Indi in Indiana?
not—their own fields Quid voluit Columbus invenire? Indiam invenire voluit.
but— someone else’s fields (e.g., the senator’s fields) Quid voluit agnus in schola invenire? Mariam videre
then we could not use suus. We would need a different voluit. Etiam cibum accipere voluit. Cibi non erant
word, which we shall see later. (In case you are curious, habiti ab agno.
it is: eius for the singular, and eorum for the plural— but
those words are not adjectives, they are possessive forms E n g l is h to L a t in
of a pronoun. So, they do not agree in gender, number 1. That man has come. 2. What did he want? 3. He
and case as suus does. Of course, the gender of eorum, wanted food. 4. Since Gracchus had been killed, the
earum, eorum can change.) senators were able to keep the lands. 5. The lands of
Therefore: the senators were really large. 6. They had great suf
They could not keep their own fields— use suus ferings. 7. Many men were slaves of the patricians.
44
LECTIO VIGESIMA SECUNDA
De tempore praesenti activo
Summary : Gracchus had been guilty of some misdeeds, or at least, things contrary
to custom. But the murder of Gracchus showed that the senate was corrupt. The
case of Jugurtha showed it still better. Jugurtha had a right to one third of Numidia—
but he killed one partner and expelled the other. The other, Adherbal appealed to
the senate. The senate, its palms probably greased, gave Adherbal the poorer part of
Numidia. Soon, after the siege of Cirta, Jugurtha killed Adherbal. This was an
outrage, but the senate still wanted to do nothing.
Diebus Tiberi Gracchi senatus Romanus corruptus erat. Tiberius ambi corruptus-corrupt
tiosus fuerat: fecit quaedam mala. Fecit quaedam etiam contra consuetudi quaedam-certain things
nem. Sed senatus non debuit interficere illum. Hoc re vera monstravit consuetudo-cuVom
corruptionem senatus Romani. Erat etiam alius Gracchus, Gaius nomine. monstravit-iJiowed
Tiberio interfecto, Gaius non timuit. Hic etiam proposuit legem de agris. praesertim-espec/a/Zy
Sed hic etiam non potuit contra senatum pugnare. Sed corruptio senatus audivimus-we heard
praesertim monstrata est in bello cum Iugurtha. filius-son
Audivimus de Masinissa, rege Numidiae. Filius Masinissae erat Micipsa. nepos-nephew
Quando Micipsa mortuus est (died) Hiempsal et Adherbal debuerunt orientalis-eaV
accipere Numidiam. Hiempsal et Adherbal erant filii Micipsae. Iugurtha occidentalis-wes/
erat nepos Micipsae. Iugurtha debuit accipere partem Numidiae, cum filiis melior-better
Micipsae. Sed Iugurtha interfecit Hiempsalem. Hiempsale interfecto,
Iugurtha expulit Adherbalem ex Numidia. Adherbal rogavit senatum Ro
manum mittere auxilium. Sed senatus dedit partem orientalem Numidiae
illi (to him ) et partem occidentalem Iugurthae (to Jugurtha). Iugurtha
probabiliter dederat aurum: pars enim occidentalis erat melior.
Parte occidentali accepta, Iugurtha bellum fecit cum Adherbale. In
hoc bello, Iugurtha interfecit Adherbalem. Sed senatus Romanus voluit
nihil facere—probabiliter acceperant aurum ab Iugurtha. (Continued to
morrow— continuabitur cras.)
46
LECTIO VIGESIMA TERTIA
De tempore praesenti in persona tertia plurali
Summary : The senate, probably bribed, did not wish to punish Jugurtha. But the
plebs forced war. The war was a sham, followed by a sham surrender. But soon
Jugurtha angered even the senate, by committing murder in Rome. War resumed,
but with little success. Finally the plebs elected Marius consul, and made him com
mander. Marius gave up the use of unwilling draftees—he got volunteers by promise
of lands and money. The army was thus more directly loyal to him than to Rome.
48
LECTIO VIGESIMA QUARTA
Nihil novi hodie— veteribus studeamus
In Asia Minore est terra parva, Pontus nomine. Rex Ponti erat Mithra tempus-time
dates. Sed ille voluit multas terras vincere. Itaque bellum movit cum aliis provincia-province
terris in Asia Minore. Mithradates enim voluit expellere Romanos ex Asia solum-on/y
Minore. In hoc tempore, Romani provinciam habuerunt in parte occi intudit-poured
dentali Asiae Minoris. Vocaverunt hanc provinciam Asiam. Sed re vera calidus-fcor
“Asia” erat solum pars parva Asiae Minoris. Mithradates etiam interfecit guttur-throat
legatum Romanum in hac provincia. Mithradates dixit “Romani amant dvibiwa-doubt
aurum.” Itaque Mithradates infudit aurum calidum in guttur Romani. iugcnium-ability
Sine dubio necesse erat bellum habere cum Mithrad&te. Romani ergo paxs-party
faciunt Sullam imperatorem contra Mithradatem. Sulla fuerat legatus in dum -while
exercitu Mari in bello Iugurthino. Sulla erat patricius nativitate, et vir abest-6e absent
magni ingenii. Sulla non iam amat Marium: Marius est ex parte plebis. revocdre-recall
Sulla est ex parte senatus. amicus-friend
Sed Sulla factus est imper&tor contra Mithrad&tem. Sulla ergo discessit
ex urbe, cum exercitu magno. Dum Sulla abest ex urbe, tribunus plebis,
Sulpicius nomine, prop&nit novas leges. Una (one) lex revocat Sullam et
facit Marium imperatorem. Sulla audivit de nova lege. Ergo Sulla venit
rursus ad urbem cum exercitu suo. Sulla interfecit Sulpicium et multos
amicos Sulpici. Sed non poterat invenire Marium.
(Continuabitur cras)
50
LECTIO VIGESIMA QUINTA
De tribus casibus pronominum: is et idem
Summary : Marius had escaped to Africa. After imposing his will through the army,
Sulla went east. He fought the forces of Mithradates in Greece—but also robbed
Greece of many treasures. He then went over to Asia and conquered Mithradates.
But the victory was not decisive. Sulla, however, was in a hurry to get back to Rome.
In his absence there had been more civil war and murder. On his return there was
more of the same.
N u n c C o g it e m u s
VOCABUL ARIUM
Is, ea, id can serve either as a pronoun or as a demon
evadere, evasit, evasus- ibi-there strative adjective. As a pronoun it means: he, she, it.
escape inter (with obj.)- The plural is they. As an adjective it means this, or that.
frangere, fregit, fractus- between, among Its forms are not hard to learn:
break oxaxixao-altogether,
[rapiunt], rapere, rapuit, at all, in ali Singular
raptus-se/ze, snatch M. F. N.
Mithradates, e, m&lus-Mithradates Nom. is ea id
proelium, o-battle Obj. eum earn id
secundus, a, um-second, successful Abl. eo ea eo
vita, a-life
Plural
F a m il ie s of W o r d s : Notice e-vadere in today’s M. F. N.
vocabulary. It means: go out. For e- or ex-means out. Nom. ei(ii) eae ea
What would these mean: emittere, evenire, evocare, Obj. eos eas ea
excludere, exponere, eicere (ex-iacere)? Abl. eis (iis) eis eis
51
Which forms differ from bonus type adjectives? Only selves) amaverunt. Verus Romanus Romanos non in
two: is and id (of course, the neuter nominative and terficit. Bellum civile in terra sua non movet. Verus
objective are the same— but that is usual). Therefore, Romanus contra alias nationes quando necesse est
if we memorize just the top three forms: is, ea, id— the pugnat, sed non contra Romam. Sed Sulla Marium non
rest is obvious. Isn’t Latin easy? interfecit. Sulla Marium interficere voluerat, sed non
What is the difference between is, ea, id, meaning this poterat. Cur? Quia Marius non solum in Africam evasit
or that, and hie or illel It is much weaker— it can’t even — etiam ex hac vita evasit. Ergo Marius ex manibus
make up its mind whether to be this or that. Sullae evasit.
Agnus albus non evasit ex manibus Mariae, sed in
I d e m : means “the same.” Its declension is easy—just scholam venit. Sed porci in scholam non venerunt:
add -dem to is, ea, id: agnus et porcus non sunt idem. Agnus dicit baa—por
cus dicit oink. Agnus etiam albus est, sed porci non albi
idem eadem idem sunt. Porci lutum (mud) amant. Agni lutum non amant.
eumdem eamdem idem Vita porcorum non facilis est— non semper habent
eodem eadem eodem carnes bovinas assas— debent esse in luto— debent fere
eidem eaedem eadem semper dicere oink— et postquam discesserunt ex hac
eosdem easdem eadem vita, debent esse cibi pro nobis ( us). Ergo Marcus motus
eisdem est misericordia pro porcis. Ergo Marcus porcos amavit.
eisdem eisdem
Sed amavit etiam Mariam. Ergone fuit Maria porcus?
Of course, we notice that we do not keep two d’s. So we NON. Maria, dicit Marcus, est agna parva. Estne agnus
do not write iddem— but idem. Nor do we ever say: proscriptus a Sulla? Non. Sulla enim non vult interficere
isdem, but idem. Sometimes eumdem is spelled: eundem. agnos; Sulla vult interficere Romanos.
Similarly, eamdem may be spelled: eandem.
E n g l is h to L a t in
D a n g e r : It is dangerous to know a Latin word—take
our old friend secundus. We were never formally intro 1. The same men are coming. 2. Marcus saw him.
duced, but we have taken for granted it means second— 3. There was war among the citizens. 4. Athough the
and it does. But sometimes an old familiar word may power of Mithradates had not been broken, Sulla re
have talents we do not dream of. Thus secundus can also turned to the city. 5. For Sulla feared Marius and
mean favorable or successful. So in Latin we have to wanted to kill many of Marius’ friends. 6. Sulla also
watch even our friends. snatched many precious things from Athens (Athenis).
7. He then returned ( venit rursus) to Italy in his ships.
N u n c E x e r c e a m u s N os
Recognize patterns when you meet them. S c r a m b l e E x e r c is e
Orbibus captis, Sulla res pretiosas rapuit. Roma Sulla in urbem, quia Marium timuit, rursus venit. In
capta, Sulla multos cives interfecit. Cur ( why) eos inter foro Romano, postquam Sulla urbem cepit, quotidie
fecit? Quia amici Mari erant. Amici Sullae pecuniam nomina proscriptorum a Sulla sunt posita. Magna cum
divitum habere volu6runt. Sed Sulla et Marius viri mali trucidatione multi quia non erant amici Sullae sunt
fuerunt—re vera non Romam amaverunt: se (them interfecti a Sulla.
52
LECTIO VIGESIMA SEXTA
De tribus casibus relativi pronominis: qui
Summary : Sulla’s proscription killed about 5,000. He also became Dictator for life.
He revised the constitution to strengthen the corrupt senate. He abdicated in 79
B.C., died in 78 B.C. Pompey had served well under Sulla. He got the title “the
Great.” In 70 B.C. he was consul with Crassus—together they undid Sulla’s work
on the constitution. After this consulate, Pompey won further fame in wars against
the Cilician pirates, Mithradates, Tigranes, and the Jews.
Sulla ergo et amici Sullae interfecerunt fere quinque millia civium Ro pauci-/ew
manorum. Fecerunt haec in anno octogesimo secundo (82) ante Christum. maior-greater
Eodem anno, Sulla factus est Dictator. Cincinnatus fuerat Dictator per caecu s-M n d
paucos dies. Sulla amavit senatum, sed non amavit plebem. Ergo Sulla dictatura-dictatorship
fecit multas leges. Hae leges fecerunt potestatem senatus maiorem. Sed titulus -title
Sulla non debuit facere potestatem senatus maiorem. Senatus enim cor humditas-humility
ruptus erat. Sed Sulla erat caecus. Postquam leges multas (multae ex eis quamquam-although
erant malae) fecit, Sulla Dictaturam deposuit in anno septuagesimo nono im p e riu m -p o w r, command
(79). In anno septuagesimo octavo (78) discessit ex hac vita. p irata -pirate
In exercitu Sullae fuerat Gnaeus Pompeius. Is fortiter pugnaverat pro
Sulla contra amicos Mari. Pro his laboribus acceperat titulum “Magnus.”
Pompeius enim humilitatem non amavit. Sed postquam Sulla discessit ex
hac vita, Pompeius fecerat nomen suum magnum multis bellis. Pompeius
etiam factus est consul anni septuagesimi (70). Crassus fuit consul
cum Pompeio. Crassus fuerat legatus Sullae. Sed Pompeius et Crassus,
quamquam fuerant amici Sullae, deleverunt fere omnes leges novas Sullae.
Itaque omnes labores Sullae ad nihil venerunt! Post hunc annum sep
tuagesimum ante Christum, Pompeius accepit alia imperia extraordinaria:
pugnavit contra piratas Ciliciae, contra Mithradatem, contra Tigranem,
et contra Judaeos.
Plural
VOCABULARIUM
M. F. N.
q u am q u am -although m aior, m aius, m aiore- Nom. qui quae quae
caecus, a, um -blind greater Obj. quos quas quae
im perium , o -command, pauci, ae, a (plural forms Abl. quibus quibus quibus
power only)-few
The only really strange forms are the top three: qui,
N u n c C o g it e m u s
quae, quod. The others are all familiar enough— only
difficulty is that they jump about the first three de
T h e R e l a t iv e P ronoun : qui, quae, quod m eans who, clensions. The feminine behaves, as a lady should,
which, that: mostly first declension only. But the men and animals
Singular change.
The ablative plural is third— quibus. The neuter
M. F. N. nominative and objective quod at least obeys the usual
Nom. qui quae quod neuter rule— as does the plural quae. Masculine plural
Obj. quern quam quod qui and quos are normal, as is ablative singular quo.
Abl. quo qua quo But quern is just plain odd, though not so bad as nomi-
53
native singular qui. But, with only five words vocabulary Romanam capere voluit. Mithradates erat rex qui mag
today, we can afford to memorize a bit. nam potestatem habuit. Sulla potestatem Mithradatis
frangere debuit, sed hoc non fecit. Sulla enim amicos
How Do W e U se the R elatives ? Some use relatives Mari, qui in urbe erant, punire voluit. Sed non omnes
to borrow money—but notice these examples. amici mali sunt. Marcus enim habuit amicam quae
Marcus vidit Mariam, quae amavit agnum. habuit agnum qui habuit vellus (fleece) album. Marcus
Marcus saw Mary, who loved the lamb. erat amicus huius (of this) amicae. Amica erat Maria.
Notice the gender, number and case of quae. It is nomi Marcus et Maria non mali fuerunt. Agnus non malus
native because it is the subject of amavit. But it is femi fuit (quamquam venit in scholam— id quod non debuit
nine and singular because it refers back to Mary. We call facere). Et agnus habuit vellus quod non malum fuit
Mary the antecedent. And here is the principle: the (album fuit vellus). Ubi est legatus Romanus qui aurum
RELATIVE AGREES WITH THE ANTECEDENT IN GENDER calidum in guttur accepit? Ille non iam est in Asia. Auro
(masculine, feminine or neuter) and n u m b er (singu accepto habuit caput calidum et discessit. Sed non in hac
lar or plural) but not in case (nominative, objective, vita est. Vita enim non est bona quando vir aurum in
etc.). So, for practice, let’s watch the use of the relatives gutture habet. Sed vir qui hoc fecit (qui aurum infudit)
and antecedents below. est vir malus.
E n g l is h to L a t in
E x e r c e a m u s N os
Look for agreement. 1. He saw the general who fought with Mithradates. 2.
Few lambs come to school. 3. The pirates who seized
Marius Mariam amavit. Sulla Sullam amavit. Sed Caesar have been killed. 4. Those who hated Sulla were
Cincinnatus Romam, quae urbs bona fuit, amavit. killed by Sulla’s men. 5. Pompey was the man whom
Pompeius, qui in exercitu Sullae fuerat, leges Sullae the pirates were not able to conquer. 6. Pompey re
delevit. Agnus, qui in schola erat, dixit: Maria est puella ceived great power by a new law. 7. Those who were
bona. Quid dixit porcus qui in foro erat? Dixitne oui blind were not able to see.
ouH Utique. Et vidit alium porcum, qui carnes bovinas
assas habuerat. Sed porcum qui habuit carnes porcinas
S c r a m b l e E x e r c is e
assas non vidit. Quia non est porcus qui habuit carnes
porcinas assas. Sulla multos Romanos interfecit. Sed is Nomen “Magnus” quia fortiter pugnavit accepit Gnaeus
qui multos £lios interfecerat, non interfectus est. Pompeius. Etiam multa imperia extraordinaria, quia
Marius e manibus Sullae evasit. M£rius in Africa erat. dux bonus erat, a senatu Romano accepit. Hoc modo
Asia est terra quae est minor quam (smaller than) contra piratas qui periculum in mari fecerant pugnavit.
Asia Minor. Quia Asia est provincia Romana quae in Etiam Iudaeos, qui in terra sancta fuerunt, in imperium
parte occidentali Asiae Minoris est. Mithradates Asiam Romanum idem Pompeius duxit (led).
54
LECTIO VIGESIMA SEPTIMA
De tribus casibus pronominum: quidam et ipse et sui
Summary : Caesar was born in 100 B.C. He learned from Marius’ and Sulla’s exam
ple how a strong man could seize power. He was on the side of Marius. He married
the daughter of Cinna, a Marian chief. Sulla ordered divorce—Caesar refused and
had to flee. When captured, friends managed to beg him off. Caesar went to the East.
Later, on another trip to Rhodes to study oratory under Molo, he was captured
by pirates. He paid the ransom and escaped. But before going to Rhodes, he took
other ships, captured the pirates, and crucified them all, as he had promised them.
Sed primo saeculo ante Christum fuerunt multi viri magni. Inter hos erat accidit-happened
Gaius Iulius Caesar. Caesar venit in hunc mundum in anno centesimo iuventus-youth
(100) ante nativitatem Christi. Bellum civile inter Marium et Sullam exemplum-example
Accidit in iuventute Caesaris. Caesar erat ex parte Mari. Ex exemplo Mari didicit-learned
et Sullae, Caesar didicit quod vir audax cum exercitu poterat c&pere Ro audax-bold
mam et facere omnia quae voluit. Anno octogesimo tertio (83), Caesar duxit-led
duxit Corneliam, filiam Cinnae in matrimonium. Cinna erat amicus Mari. iilia-daughter
Sulla ergo motus est ira. Sulla iussit Caesarem relinquere hanc uxorem. Sed matrimonium-marriage
Caesar negavit. Necesse erat fugere ex urbe. Caesar ergo fugit in montes. relinquere-feave
Sed inventus est ab amicis Sullae, et ductus est ad Sullam. Sulla voluit uxor-wife
punire Caesarem. Amici Caesaris rogaverunt Sullam, et non punivit negare-say no, refuse
Caesarem. Sed Sulla dixit: “Multi Marii sunt in illo viro.” fugere-flee
Sed Caesar non remansit in urbe. Postquam autem Sulla discessit ex hac autem-however
vita, Caesar venit rursus in urbem. Sed voluit esse orator magnus. Ergo magister-feacher
navigavit ad insulam Rhodum, in qua erat magister magnus rhetoricae ars-art
artis: Molo. Sed navis in qua Caesar erat capta est a piratis. Necesse erat pirata-pirate
dare multam pecuniam piratis (to the pirates). Hoc modo Caesar evasit
ex manibus piratarum. Sed antequam navigavit ad insulam in qua Molo
erat, Caesar voluit piratas punire. Itaque invenit naves alias et invenit
piratas. Crucifixit omnes.
Hoc enim promiserat, quando erat in captivitate piratarum.
N u n c C o g it e m u s
V OCABULARIUM
Q u id a m : The English word “certain” is a bad word. For
accidere, accidit,------- ducere in matrimonium- sometimes it really does mean “certain,” something defi
happen marry nite: e.g., I am certain that it is true. But at other times
discere, didicit,------- [fugiunt], fugere, fugit, it is anything but certain— it is indefinite: e.g., a certain
learn fugiturus-/tee man is coming.
ducere, duxit, ductus- autem -however, moreover Now Latin has two words: it uses certus when it really
lead (never first word in its is certain. But when it is indefinite, as in the second ex
clause) ample, Latin uses quidam.
bona ars, arte (poss. pl. is -ium) -art, skill
Quidam is easy to decline—just add-dam to the rela
audax, audaci-bolfi
tive qui, quae, quod. Sometimes an m of the ending be
Caesar, Caesare-Caesar
fore the -dam is changed to n, but not always. However,
bona iuventus, iuventute-yoHf/i (time of life)
the neuter nominative-objective singular may be either
magister, magistro-teacher
quoddam or quiddam. Quoddam is the adjective form
55
(when it modifies something). Quiddam is the pronoun Cinna ipse erat vir magnus ex parte Mari. Marius ipse
form (when it stands alone). For quidam may be either non est interfectus a Sulla. Et Marius se non interfecit.
adjective or pronoun. Marius modo naturali discessit ex hac vita. Postquam
Marius discessit, Cinna ipse erat vir maximus inter
I pse is declined exactly like ille except for the neuter Marianos. Sulla ergo iussit quosdam viros invenire
nominative-objective singular which is ipsum. Isn’t Caesarem ipsum. Sed invenire eum non erat facile.
Latin almost too easy! Caesare invento, hi viri ad Sullam venerunt. Caesar ipse
etiam venit. Sulla ira motus est contra Caesarem. Sulla
U se o f I p s e : Ipse means himself, herself, themselves, eum punire voluit, sed Caesar etiam quosdam amicos
myself, yourself, etc. In other words, it is a strengthener habuit. Hi amici Sullam ipsum pro Caesare rogaverunt.
— it adds the suffix-se// to any pronoun in English. Sulla Caesarem non interfecit.
Notice: Caesar ipse etiam multa bona fecit: non interfecit
He himself came. She herself came. omnes inimicos (enemies) suos. Sed piratas interfecit.
Ipse venit. Ipsa venit. Piratae enim navem in qua Caesar erat ceperant. Caesar
Caesar himself killed them. ipse multam pecuniam dare coactus est. Sed postea
Caesar ipse interfecit eos. (later) Caesar venit rursus ad piratas qui acceperant
But what about this: Caesar killed himself? May we pecuniam a se. Venit ad eos aliis navibus, et eos inter
use ipse for himself here? No. This is different. In this fecit.
sentence we have a pronoun, himself, that r efer s back Caesar artem rhetoricam discere voluit— esse orator
to the s u b je c t . We call it, therefore, a r e fl e x iv e . maximus voluit. Molo erat magister bonus artis rhetori
Himself is not part of the s u b je c t (for if it were part cae. Caesar ipse factus est orator bonus. Sed etiam im
of the subject, it could not refer back to it). So we need perator maximus erat. Imperator bonus bonas orationes
a different word here: the different word is se . Caesar ad milites suos habere debet. Caesar hoc fecit.
interfecit se. Compare the other examples above. In Sed Marcus etiam orator bonus erat: Marcus enim
them the word himself (or herself) does not refer back multas orationes ad Mariam ipsam habuit. Marcus
to the subject. It cannot refer back to it, because it is part dixit: Maria est agna parva. Et Maria ipsa dixit: O!
of the subject. But consider this sentence. Marcus est orator bonus. Agnus etiam quasdam ora
Caesar himself killed himself. tiones quas Marcus ad Mariam habuit audivit. Quid
Caesar ipse interfecit se. dixit agnus ipse? Facile est dicere. Sed agnus ipse amavit
Now we have one of each. It would pay to memorize that Mariam. Maria agnum non interfecit. Et agnus sese non
sentence (or one like it). interfecit. Agnus qui in schola erat voluit accipere suum
B.A.
F orms of SE: Since se has only four forms it would pay
to learn them now (no nominative): E n g l is h to L a t in
No nom.—
Poss. sui 1. Caesar married Cornelia. 2. Sulla was angry
Dative sibi (we have not yet met dative, but will soon) (moved with anger). 3. It was necessary to flee into
Obj. se (or sese) the mountains. 4. There are certain men in Italy who
Abl. se (or sese) want to destroy Rome. 5. They themselves want to do
The singular and plural are the same on se . Sometimes it. 6. Many men were led into danger by bad men.
ipse reinforces se: Caesar interfecit seipsum. And now 7. Caesar did not want to kill himself—Cassius did that
that we have had our say, for him.
E x e r c e a m u s N os S c r a m b l e E x e r c is e
Learn how ipse and se appear in sentences. Caesar duxit filiam Cinnae, quem Sulla non amavit in
Quidam viri ad Sullam ipsum venerunt. Dixerunt matrimonium. Caesarem, quia hoc fecit, Sulla interfi
quod Caesar ipse in montes fugerat. Sulla enim Caesa cere voluit. Sed non debuit Sulla Caesarem velle inter
rem punire voluit, sed Caesar fugit. Non voluit se dare ficere. In domo sua hic bellum habuit. Uxorem enim
Sullae (to Sulla). Caesar erat vir audax qui filiam Cin habuit. His auditis, quid dixit Sulla? Quod multi Marii
nae in matrimonium duxerat. Hoc fecerat quamquam in illo viro sunt dixit.
56
LECTIO VIGESIMA OCTAVA
Nihil novi hodie— veteribus studeamus
Summary : Caesar was consul with Bibulus in 59 B.C. He formed the first triumvirate
with Pompey and Crassus. Caesar’s daughter married Pompey. But Caesar wanted
a greater military reputation—so he obtained Gaul, with four legions, as his
province. He went there after his consulship.
Caesar factus est consul anni quinquagesimi noni (59). Collega coMga-colleague
Caesaris erat Bibulus. Sed Bibulus non erat vir magnus. Caesar ergo triumviri-triumvirs
habuit fere omnem potestatem. Caesar, Pompeius, et Crassus facti sunt tres-three
amici. Vocaverunt se “Triumviri.” Id est, fecerunt Primum Triumviratum. divitissimus-Wc/iert
Hi tres fecerunt omnia quae voluerunt facere in urbe. Pompeius enim et difiicilis-difficult
Caesar erant viri militares magni. Crassus erat vir divitissimus in urbe. \inculum-bond
Non ergo erat difficile rapere omnem potestatem. Pompeius duxit Iuliam maius-neuter of maior
in matrimonium. Iulia erat filia Caesaris. Hoc modo novum vinculum amor-love
creatum est inter Caesarem et Pompeium. consulatus-consulship
In hoc tempore, Caesar erat bonus imperator, sed voluit facere nomen quattuor-/o«r
maius. Pompeius enim, multis nationibus victis, erat maximus imperator. olim-once, long ago
Et Caesar non habuit magnum amorem humilitatis. Caesar ergo voluit divisus-divided
accipere magnam provinciam et magnum exercitum post consulatum anser-goose
suum.
Provincia Caesaris erat Illyricum et Gallia. In exercitu quem accepit,
Caesar habuit quattuor legiones. Cum his legionibus, Caesar venit in
Galliam. Pompeius et Crassus autem non venerunt in Galliam: reman
serunt in urbe. Exercitu in Galliam ducto, Caesar invenit quod Gallia erat
divisa in tres partes. Galli pugnaverunt saepe inter se. Caesar etiam scivit
quod Galli olim ceperant Romam— id est, fere totam urbem— sed anseres
servaverant Capitolium.
58
LECTIO VIGESIMA NONA
De tempore praesenti in persona tertia vocis passivae
S ummary : Caesar wanted to conquer Gaul to remove the constant threat to Rome.
But he also, knowing what Marius and Sulla had done, wanted a great army loyal to
himself. Perhaps he could foresee a conflict with Pompey. He spent nine years in
Gaul, and even invaded Germany and Britain—but no complete conquests there.
At Rome, Pompey began to get jealous—Julia had died— and began to plot to
ruin Caesar.
Quia Caesar scivit quod Galli olim ceperant Romam, voluit vincere ipsos. exspect&re-expect
Romani enim semper timuerant Gallos. Caesar etiam voluit habere exerci praemium -reward
tum magnum— scivit ea quae Marius et Sulla fecerant cum exercitibus. praevidere-foresee
Marius enim et Sulla habuerunt exercitus qui exspectavdrunt praemia ab talis-such
illis, non a Roma. Itaque hi exercitus semper fecerunt omnia quae M&rius tenuit-hold
et Sulla iusserunt— etiam ceperunt Romam ipsam. Caesar probabiliter meridioncilis-.your/j
potuit praevidere bellum cum Pompeio; itaque voluit habere exercitum insupcT-besides
virorum qui exspectav6runt praemia ab ipso, non a Roma. Talis exercitus nec-and not
pugnaret (would fight) etiam in bello civili. invidia-envy
Caesar erat in G&llia per novem (9) annos. In his annis vicit omnem
Galliam. Ante hoc tempus, Romani tenuerant solum parvam partem
Galliae—partem quae vocata est “Provincia.” Illa provincia erat in Gallia
meridionali.
Caesar etiam venit trans flumen Rhenum in Germ&niam. Insuper navi
gavit in Britanniam. Sed non vicit omnem Britanniam. Nec vicit omnem
Germaniam. Germani enim et Brit&nni fuerunt viri fortes. Verum est
quod quidam Brit&nni victi sunt, sed non omnes. Difficile erat tenere
Britanniam.
Sed Pompeius remanserat in urbe. Ille audivit de victoriis magnis
Caesaris. Victoriis Caesaris auditis, Pomp6ius motus est invidia contra
Caesarem. Uxor enim Pompei (quae fuerat filia Caesaris) discesserat ex
hac vita. Pompeius ergo fecit consilia contra Caesarem; voluit delere
Caesarem. (Continuabitur cras)
60
LECTIO TRIGESIMA
De casu dativo
S ummary : Pompey’s plan was to get Caesar back to Rome without any office—
then he could be accused in court. But Caesar had the privilege of running for the
consulate in absentia. Pompey himself could not come into the senate—he did not
want to dismiss his army. But he worked through friends. Pompey’s friends got the
senate to order Caesar to dismiss his army by a certain date. Two tribunes in the
senate vetoed this measure. But the senate, contrary to the constitution, ignored the
veto.
Hie est modus quo Pompeius voluit delere Caesarem: voluit cogere eum redlr e-return
redire in urbem sine exercitu et sine magistratu. Vir enim qui tenet magis magistratus-o^ice
tratum, non potest in iudlcium vocari. Pompeius voluit accusare Cae iudlcium-fr/u/, court
sarem. Sed Caesar scivit consilia Pompei— Caesar ergo rogaverat et acce accusare-accuse
perat privilegium a plebe: Caesar poterat petere consulatum quamquam petere-seek
in urbe non erat. PompSius voluit delere hoc privilegium. Pompeius ipse a u t. . . aut-either.. .or
non erat in senatu Romano in hoc tempore. Pomp6ius enim habuit exerci dimlttere-dismiss
tum. Necesse erat aut dimittere exercitum aut non venire in senatum. explicavit-explained
Pompeius non voluit dimittere exercitum, quia praevidit bellum cum inimicus-enemy
Caesare. Ergo Pompeius ipse non venit in senatum, sed amici Pompei intercedere-ve/o
venerunt in senatum pro eo. decretum -decree
Caesar miserat epistulam ad senatum, in qua explicavit id quod voluit.
Etiam explicavit privilegium quod habuit a plebe. Quamquam haec vera
erant, inimici Caesaris in senatu habuerunt orationes multas contra
Caesarem. His orationibus auditis (et quia multi inimici Caesaris erant in
senatu) senatus iussit Caesarem dimittere exercitum ante certum diem.
Sed in senatu fuerunt etiam duo tribuni plebis. Hi erant amici Caesaris.
Hi duo tribuni intercesserunt pro Caesare. Senatus ergo debuit revocare
decretum contra Caesarem. Quia tribuni habuerant hanc potestatem ex
tempore in quo plebs discessit ex urbe in Montem Sacrum. Sed senatus non
voluit revocare decretum. Senatus corruptus erat: non facit id quod debet
tecere. Quid ergo debent tribuni facere? Quid debet Caesar ipse facere?
(Continuabitur)
Caesar magnum habuit exercitum. 1. Caesar returned to the city. 2. He learned to fight.
Caesar had a LARGE army. 3. The tribunes explained the letter to the senate. 4.
Many rewards are being given to the soldiers. 5. They
Notice what happens: we take the phrase, magnum are now returning to Italy. 6. That is the city from which
exercitum, and cut it open, and insert another word, they sailed. 7. It is easy to explain the matter (res) to
hdbuit. Some writers use this sort of thing only for Caesar.
emphasis— it gives an effect much like the use of the
capitals in the word LARGE. Others use it often merely
S c r a m b l e E x e r c is e
because they like it. Watch for a few examples of these
sandwiches in the exercise below: Caesari, quia vir bonus fuerat, et multa pro Roma
Marius multa praemia militibus dederat. Sulla ergo fecerat, plebs Romana magnum dederat privilegium.
etiam aurum et agros amicis suis dedit. Caesari non erat Hoc privilegio potuit Caesar consulatum petere quam
difficile haec facere. Pompeius est inimicus Caesari. quam in Gallia, non in urbe erat. Sed invidia motus est
Caesaris enim potestatem del6re vult. Pompeius etiam vir qui debuit amicus Caesari esse— Pompeius. Hic
exercitum habet. Itaque non licet Pompeio venire in itaque populum Romanum rogavit privilegium delere
sen&tum. Sed licet Caesari petere consulatum quam Caesaris. His auditis, Caesar ad senatum epistulam, in
quam in urbe non est. Plebs Caesari tale privilegium qua omnem explicavit rem, misit.
62
LECTIO TRIGESIMA PRIMA
De verbis deponentibus
Summary : The tribunes fled to Caesar. He declared the constitution violated, and
so crossed the Rubicon. Most towns opened their gates willingly to him. The senate
and Pompey fled from Rome. Pompey went to Brundisium, and sailed to Greece.
Caesar could not pursue for want of ships. So he went to Spain, where legates of
Pompey had an army. Meanwhile ships were made for Caesar.
64
LECTIO TRIGESIMA SECUNDA
Nihil novi hodie— veteribus studeamus
Summary : Caesar defeated the Pompeian armies in Spain, under Petreius, Afranius,
and Varro. He then returned to Rome, was made Dictator, and then Consul. He next
sailed to Greece. At first things went rather badly, and he had to retreat into Thes
saly. But there he defeated Pompey. The latter fled to Egypt, but was murdered by
Egyptian soldiers. Caesar got into the war between Cleopatra and Ptolemy, and
then marched through Syria and Asia Minor to Rome. On the way he defeated
Pharnaces, son of Mithradates. He then sent his famous telegram to the senate.
Quia non habuit naves in quibus posset (he could) sequi Pompeium, dux-leader
Caesar discessit Brundisio, et iter fecit cum exercitu suo in Hispaniam. mox-soon
Pompeius ipse cum exercitu navigavit in Graeciam. Sed in Hispania fuit dcdido-surrender
exercitus Pompei magnus. Tres legati Pompei duces erant exercitus in praetor-praetor
Hispania: Afranius, Petreius, et Varro. Caesar mox vicit Petreium et recipere se-retreat
Afranium. Varro etiam se in deditionem dedit. His exercitibus victis, septentrionalis-nort/jera
Caesar discessit ex Hispania et rediit Romam. Ibi Lepidus, qui praetor colligere-gather
erat, creavit Caesarem Dictatorem. Sed post undecim (X I) dies, Caesar nimius-excessive
deposuit dictaturam, et consul factus est. In Ianuario, in anno quadragesi confidentia-confidence
mo octavo (48), Caesar navigavit in Graeciam. Ibi Pompeius magnum putsvit-thought
collegerat exercitum. Caesar fere victus est a Pomp6io, et coactus est mortuus est-died
recipere se ad Thessaliam. Thessalia est pars septentrionalis Graeciae. Ibi moTs-death
Caesar pugnavit pugnam magnam cum exercitu Pompei. Pompeius habuit soror-sister
exercitum maiorem, sed milites Caesaris fortiores (braver) erant. Pompe celciiter-swiftly
iam enim nimiam confidentiam habuerunt. Pomp6ius ipse, cum multis ex nuntius-messenger
exercitu suo, fugit in montes. Caesar secutus est eos. Pompeius fugit in
Aegyptum; putavit enim quod habuit amicos in illa terra. Sed milites
Aegyptii interfecerunt eum. Hoc modo Pompeius, olim magnus imperator,
mortuus est.
Pompeio mortuo, Caesar pugnavit in Aegypto. Rex enim Aegypti,
Ptolomaeus, bellum movit cum sorore sua, Cleopatra.
Post finem belli in Aegypto, Caesar iter fecit per Syriam et Asiam Mino
rem. In hoc itinere vicit Pharnacem, filium Mithradatis. Pharnaces enim
auxilium dederat Pompeio. Sed Caesar vicit eum celeriter. Ergo nuntium
misit ad senatum. Nuntius dixit, “Veni, Vidi, Vici.”
(A ll three words are first person singular perfect) (Continuabitur)
66
LECTIO TRIGESIMA TERTIA
De tempore imperfecto in persona tertia singulari et plurali
Summary : After defeating Pharnaces, Caesar went back to Rome, but not for long.
For Scipio and Cato had collected an army in Africa. But he soon defeated them.
Cato committed suicide at Utica. Caesar then went back to Rome. He forgave his
enemies. He reformed the calendar. But Pompey’s sons raised an army in Spain.
He defeated them at Munda. He then entered Rome in triumph. He was offered a
royal crown by Anthony.
PMrnace victo, Caesar fediit Romam. Sed non rem&nsit diu in urbe. Scivit diu-a long time
enim quod amici Pomp6i, Scipio et Cato, colfegerant exercitum magnum in collegit-collect
Africa. Caesar celeriter vicit eos. Cato, quia non pdterat defendere Oticam, reversus est-returned
interfecit se. Caesar ergo reversus est Romam, in fine mensis Itilii, anno mensis-mon/h
quadragesimo sexto (46). Quamquam Caesar h&buit potestatem mdxi- clenfentia-mercy
mam, clementiam osfendit inimicis suis. Non odit eos qui pugnaverant pro nam-/or
Pompeio, sed dixit quod non debuit esse differentia inter Pompeianos et osfendit-s/iowed
Caesarianos. Etiam correxit calendarium, nam diebus illis erat error corrixit-corrected
nonaginta (90) dierum in calendario. Fere habuerunt Iunium in Ianuirio! profectus est-set out
Sed quamquam ostendit magnam clementiam inimicis, et fecerat nullam celetorAvit-celebrated
differentiam inter Caesarianos et Pompeianos, necesse erat pugn&re in novo corona-crown
bello. Pompeius enim habuit duos filios, Sextum et Gnaeum. Hi duo col festum-/eart
legerant exercitum novum in Hisp&nia, contra Caesarem. Caesar ergo pro quare-w/iy
fectus est in Hisp&niam in fine anni quadragesimi sexti. Sed Caesar celeriter an-or
vicit eos. Victi sunt in pugna ad Mundam, in mense M&rtio, anno quad
ragesimo quinto (45). Pompei&nis victis, Caesar reversus est Romam, et
venit in urbem mense Sepfembri. Celebravit triumphum magnum. Re vera,
Caesar h&buit potestatem regis, sed non h&buit nomen regis, nec coronam
regalem. Voluitne Caesar accipere coronam regdlem? Quidam amicus
Caesaris, Marcus Antonius, nomine, voluit dare coronam Caesari in
quodam festo publico. Sed Caesar non accepit coronam. Quare non ac
cepit? Quia non voluit an quia timuit accipere eam? Difficile est dicere.
(Continuabitur)
68
LECTIO TRIGESIMA QUARTA
De tempore imperfecto in voce passiva
De casu possessivo pronominum
Summary : Many senators began to hate Caesar, though they seemed to be his
friends. They conspired to kill him. He received many warnings, but ignored them.
Finally in the senate, on the Ides of March, they surrounded him, and murdered
him with daggers and swords. Caesar fell at the foot of the statue of Pompey.
Caesar non accepit coronam ex manibus Marci Antoni. Sed nihilominus coepit-began
(nevertheless) quidam senatores coeperunt odisse Caesarem. Itaque hi odisse-to hate
senatores coniurationem fecerunt contra Caesarem. Volebant enim inter conmxktio-conspiracy
ficere eum. In hac coniuratione erant multi qui videbantur (seemed) esse sic!L-dagger
amici Caesaris. Praesertim Marcus Brutus erat amicus Caesaris. Sed scriptor-writer
oderunt eum, quia putabant quod volebat facere se regem. Hi coniuratores monuit-warned
paraverunt multas sicas. Quidam scriptores dixerunt quod hi coniuratores momtio-warning
interfecerunt Caesarem quia amabant Romam. Probabiliter verum est Idus-Ides ( 15th)
quod amabant Romam; sed etiam sperabant accipere potestatem magnam. vates-soothsayer
Ergo parabant mortem Caesari. cavere-beware
Ante diem mortis, multi monuerunt Caesarem de morte. Sed Caesar respondit-answered
nihil fecit de his monitionibus. Coniuratores voluerunt interficere eum in pes-foot
senatu, Idibus Martiis (id est, die decimo quinto mensis Martii). Quidam statua-statue
poeta Britannicus, qui vocatur Shakespeare, scripsit de morte Caesaris.
Ille poeta dixit quod in ipso die mortis, quidam vates vidit Caesarem.
Vates monuit Caesarem quod debuit cavere Idus Martias. Caesar res
ponsum dedit: “Idus Martiae iam venerunt”— et vates respondit: “Idus
Martiae venerunt—sed non discesserunt, Caesar!” Caesar ergo venit in
senatum. Coniuratores circumsteterunt eum. Interfecerunt eum sicis. Hoc
modo Caesar mortuus est. Mortuus Caesar cecidit ad pedes statuae Pom
pei. Pompeius ceciderat in bello cum Caesare. Caesar cecidit ad pedes
Pompei!
70
LECTIO TRIGESIMA QUINTA
De participiis praesentibus
Summary : Cicero was born of an equestrian family. Since he and his brother
Quintus showed ability, their father sent them to Rome—they studied under Scaevola
and Archias. Cicero also went to Rhodes to study under Molo, as Caesar did. He
then returned to Rome, and began to give speeches. He defended Roscius. But he
offended Sulla, and, for reasons of health, went to Greece. There he met Atticus.
In diebus in quibus vivebant Caesar et Pomp6ius, vivebat etiam &lius vir vivere-/ive
Romdnus cuius nomen notum est omnibus. Ille vir erat Mdrcus Tullius notus-fcnoMT»
Cicero. Cicero natus est in quodam oppido quod vocabitur Arpinum. natus-fov/i
Natus est anno centesimo sexto (106) ante Christum. equestris -equestrian
Pater eius non erat ex senatu. Cicero ergo erat vir equestris. Viri eques equites-knights
tres (id est, equites) non erant ex senatoria nobilit&te, sed nec erant ex ordo-class, order
plebe. Erant ex ordine inter senatores et plebem. Primis diebus Romae, equus-horse
equites re vera habebant equos, et pugnabant ex equis in exercitibus. ixaXsx-brother
Sed diebus Ciceronis, equites non debebant habere equos. Equites habe clams-famous
bant pecuniam multam. Cicero ergo erat ex ordine equ6stri. legit-read
Cicero habuit fratrem qui vocabatur Quintus. Pater eorum vidit quod liber-book
volebant discere. Itaque misit eos Romam in scholas bonas. Cicero et off6ndit-offended
frater eius didicerunt multa in scholis. Habuerunt multos magistros claros. xailvus-better
Inter hos erant Mucius Scaevola et Archias. Legerunt multos libros bonos.
Cicero etiam navigavit in insulam Rhodum. Didicit multa de arte rhetorica
a Molone (Caesar etiam didicit artem rhetoricam in schola Molonis).
Post haec Cicero reversus est Romam, et coepit habere orationes claras.
Defendit Sextum Roscium. Sed etiam offendit Sullam (ille clarus Dict&tor
erat in hac vita illis diebus); ergo melius erat Ciceroni disc6dere Roma.
Navigavit in Graeciam. Ibi invenit quendam Romanum qui vocabatur
Atticus. Cicero factus est amicus eius. (Continuabitur)
also half verb and half adjective— but they are present
V OCABULARIUM and active, instead of perfect and passive.
The most basic meaning of present participles is:
legere, legit, lectus-read vivere, vixit, *victurus-
nasci, natus est-be born live Milites pugnantes— fighting soldiers
noscere, novit, notus- clarus, a, um-famous Note the ending in -ing.
learn (But the perfect brilliant But first, let us see the endings of the present parti
means has learned, equus, equo-horse ciple, and then consider the details of its use. As to the
and therefore knows. liber, \ibxo-book endings, it is too easy again.
So notus means bonus ordo, ordine-row, To form a present participle, take the imperfect tense
known.) order, rank of that verb, remove the -bat, and add: -ns. For example:
par&bat—parans, habebat—habens, ponebat—ponens,
capiebat—capiens, audiebat—audiens.
N u n c C o g it e m u s
How to decline the participle?— It is merely (as far
P r e s e n t A c t iv e P a r t ic ip l e s : We have already seen as declension goes) a third declension adjective. Its
perfect passive participles. We found that they are half ablative singular may be either e or / (a bit more broad
verb, and half adjective. Now present participles are minded than other adjectives)—other forms are just
71
like third declension adjectives (possessive plural will Caesare imperatore, milites laeti erant. Coniuratori-
be -ium and neuter plural ill be -ia both to match the bus venientibus, Caesar non timebat. Audivit vatem
-/ ablative, not the -e). monentem se, sed in senatum venit. Ibi senatores ex
For example: clamantes audivit. Exclamantes interfecerunt eum.
M F N M F N Cicero et Quintus fratres {brothers) erant. Audive
parans parantes parantia runt oratores magnos habentes orationes magnas in
parantis parantium foro. Volebant esse oratores. Cicero re vera orator mag
paranti parantibus nus factus est. Cicero etiam erat vir equestris. Sed
parantem parans parantes parantia equum non habuit. Non erat necesse habere equum.
paranti (e) parantibus Nunc autem, pueri et puellae Americani orationes Ci
Really nothing new— exo : that the ablative can have ceronis in scholis legunt. Et quamquam Cicero equum
e as well as i. non habuit, pueri et puellae, legentes orationes eius,
equos habent. Sed Cicero ipse non habuit equum— ipse
U se of the P a r t ic ip l e : Use it just like the perfect pas
enim has orationes scripserat. Senatores, audientes has
sive, except that this is present active. Therefore, we orationes, non fecerunt coniurationem contra Cicero
may use it like an adjective— nem. Cicero enim non voluit esse rex. Senatoribus
milites pugnantes—the fighting soldiers facientibus coniurationem contra Caesarem, Cicero
Or we may use it in an ablative absolute (basic meaning nihil fecit. Non amavit Caesarem, sed interficere eum
now, instead of having b e e n ------ , is merely the Eng non voluit.
lish form ending in -ing). For example Sed porcis exclamantibus oink, Marcus non fecit
Caesare exclamante, milites vicerunt. nihil. Marcus etiam exclamavit. Marco exclamante,
basic— (With) Caesar shouting, the soldiers con
quid fecit Maria? Maria magna voce agnum vocavit.
quered. Agno veniente, Maria laeta erat, Maria in schola non
remansit. Maria duce, agnus laetus erat.
E xpanded F o rm s : Sempronius erat impatiens. Sempronio consule, Han
1. When {while) Caesar was shouting, the soldiers nibal Romanos vicit. Carthaginiensibus pugnantibus,
conquered. Romani victi sunt. Sed Scipione consule, Hannibal ipse
2. Because Caesar was shouting, the soldiers con victus est. Hannibal vidit exercitum Romanum venien
quered. tem. Venientes Romani viderunt exercitum Punicum.
3. Although Caesar was shouting, the soldiers con Romanis vincentibus, Hannibal non laetus erat.
quered.
4. If Caesar was shouting, the soldiers conquered.
E n g l is h to L a t in
5. Caesar was shouting and the soldiers conquered.
Compare these to the example given in Lesson 17—they 1. Marcus saw the lamb coming. 2. Did he hear the
are perfectly parallel. Again, it would pay well to mem lamb saying baal 3. Marcus being the teacher, Mary
orize one Latin example with a full set of translations. is glad. 4. While Caesar was alive, Brutus was not
Take the one above, or make your own. happy. 5. They saw him coming into the senate. 6. He
heard the commander reading the commands. 7. It was
A blative A bsolutes w ith ou t P a r t ic ip l e s : The better for Caesar to depart from Rome.
Latin verb to be {est) has no present participle {nor
perfect passive). So, when we want to use the verb to be
in an ablative absolute, we just leave the participle out. S c r a m b l e E x e r c is e
For example: Quia multam pecuniam habuerunt, diebus Ciceronis
Caesare duce, milites pugnaverunt fortiter. equites non debuerunt habere equos. Romani audientes
(With) Caesar (being) leader, the soldiers fought orationes huius Ciceronis non habuerunt equos. Potu
bravely. erunt intelligere {understand) has etiam sine equis.
Or, more freely—use any of the five expansions given Itaque Romanis exclamantibus Cicero habebat orati
above. ones multas et vehementes. Ciceronem, quamquam
N u n c E x e r c e a m u s N os multi ex his qui audiverunt orationes eius amaverunt
Now look for these ablative absolute patterns; then eum, Sulla amavit nec ipsum nec orationes eius. Cice
watch for other active participle patterns. roni ergo melius erat Roma proficisci in Graeciam.
72
LECTIO TRIGESIMA SEXTA
Nihil novi hodie— veteribus studeamus
Post annos duos, Cicero reversus est Romam, anno septuagesimo septimo via-way, road
(77). Sulla enim mortuus erat anno septuagesimo octavo. Multas orationes homo-man
claras habuit. Sed voluit esse consul Romanus. Via ad consulatum erat dif talis-YMc/i
ficilis homini qui non erat natus in ordine senatorio. Tales homines, qui propter-on account of
facti sunt consules, sed non nati sunt in ordine senatorio, vocantur “homi virtus-virtue
nes novi.” Id est, novi sunt in consulatu et in ordine senatorio. Cicero erat superbus -proud
vir equestris. Propter hoc, difficile erat Ciceroni consul fieri. superbia-pride
Christiani habent magnum amorem virtutis humilitatis. Sed Romani comparare-compare
non habuerunt magnum amorem huius virtutis. Romani erant superbi. tamen-nevertheless
Romani fere amaverunt superbiam. Sed, quamquam Romani erant su initium-beginning
perbi, videntur esse humiles, si comparantur cum Cicerone. Quamquam peccatum-sm
Romani non amaverunt humilitatem, tamen non amaverunt superbiam princeps-chief
Ciceronis. Et re vera, Sacra Scriptura dicit quod superbia est initium fleri-to become
omnis peccati.
Cicero electus est consul anni sexagesimi tertii (63). Erat coniuratio in
hoc anno. Catilina erat princeps coniurationis huius. Catilina erat vir
malus. Catilina debebat multam pecuniam multis hominibus. Voluit
habere maximam potestatem. Catilina conatus erat consul fleri, sed non
potuit. Cicero et Antonius facti sunt consules. Catilina ergo voluit inter
ficere Ciceronem et rapere omnem potestatem. Quid accidit? (Continu
abitur cras)
V id e a m u s form as veteres
VOCABULARIUM
1. Decline together: vir pugnans, peccdtum maius,
[fiunt], fleri, factus est- be made” means the fortis equus. 2. Give possessive singular and plural of:
become, happen (the same as “to become”) hie liber, eadem via, illa virtus, magnus pes. 3. Give five
infinitive is irregular— nescire, Ivit, Itus-nof translations of: Caesare legente librum, milites non
factus est is really the know pugnaverunt. 4. How do you say: he was warning, she
last part of facere— “to propter (with obj.) - was attempting, he was setting out, they were warning,
on account of they were attempting, they were setting out.
bonus homo, homine-man (vir is “man” in
the strictly masculine sense, almost
meaning hero; homo is more general, N u n c E x e r c e a m u s N os
and means merely “human being”—
Humilitas est virtus magna. Estne humilitas virtus
may include women and children
maxima? Non. Amor Dei est virtus maxima. Quare
initium, o-beginning
Romani humilitatem non amaverunt? Quia nesciebant
peccatum, o-sin
quod humilitas erat bona. Nesciebant quod virtus erat.
magnus princeps, prlncipe-chief
Ergo multi Romani superbi erant magna superbia (abla
superbus, a, um-proud
tive). Quare erat Cicero superbus? Quia coniurationem
via, Si-way, road, means
Catilinae fregit. Eratne hoc magnum? Magnum erat,
magna virtus, virtute-v/rtue, courage,
sed non maximum. Multi alii Romani res magnas fece
manliness (of vir)
rant, etiam res maiores fecerant.
73
Multi Romani (quamquam humilitatem non amave E n g l is h to L a t in
runt) non amav6runt superbiam Ciceronis.
Cicero etiam in exilium (exile) missus est, sed non 1. Catiline attempted to kill Cicero with a dagger.
propter superbiam. Cicero enim multos hdbuit inimicos. 2. He said that he hated Cicero. 3. He wanted war be
Sed inimici Ciceronis eum non interfecerunt. Catilina cause he owed money to many men. 4. Why did not
interficere Cicerdnem condtus est—sed non potuit. Caesar become king? 5. He is a man whose courage is
Cicero enim scire omnia quae Catilina fecit pdtuit. Ini great. 6. On account of his sins he was being punished.
mici Caesaris eum sicis in sendtu interfecerunt. Catilina 7. He saw Isabella giving money to Columbus.
etiam sicam hdbuit. Sed Catilina ipse ad Ciceronem cum
illa sica non venit: Catilina duos equites Romdnos ad
Ciceronem misit. Hi equites cum Cicerone loquebantur,
S c r a m b l e E x e r c is e
sed eum interficere non poterant. Cicero enim consilia
eorum sciebat. Catilina ergo ira motus est. Hominibus qui non in ordine senatorio nati erant, ad
Catilina etiam hdbuit exercitum in mdntibus. Putd- consulatum via difficilis erat. Quidam nihilominus re
bat quod hoc modo Romam cdpere poterat, sed Roma vera, inter quos erat ipse Cicero, ad hanc venerunt
servdta est. Cicero enim multas orationes claras contra
dignitatem. Qui hoc fecerunt novi homines vocabantur.
Catilinam in sendtu hdbuit. Postquam Catilina primam
Anno quo Cicero consul erat, decidit dtiam clara illa
harum orationum audivit, ex urbe discessit. Sed Cicero
Catilinae coniurdtio, quam vicit Cicero. Quam propter
multos viros qui erant in coniuratione cum Catilina
cepit. Cicero sendtum rogdvit quid debuit facere his causam, quamquam ante hoc tempus non humilis
viris captis. Senatus dixit quod eos interficere debuit. fuerat, iam in superbiam nimiam venit Cicero. Quod
Cicero ergo hos viros captos interfecit. (Re vera, Cicero initium omnis peccdti superbia est, dicitur in Sacra
ipse eos non interfecit, sed dlios viros interficere eos Scriptura. Christidnis amdntibus hanc virtutem, eam
iussit). non amdvit Cicero, qui non Christidnus erat.
74
LECTIO TRIGESIMA SEPTIMA
De tempore futuro in tertia persona
Summary : One of Catiline’s fellow conspirators, Curius, had a lady friend, Fulvia.
Fulvia reported what she heard to Cicero. But Cicero did not want to arrest Catiline
for want of legal evidence. However, by a forceful speech, he scared Catiline into
leaving the city. He then, on evidence of Gallic spies, arrested other conspirators.
Vir quidam bonus ex Gillia dixit: Cherchez la femme—id est, necisse est Gillia-Gaw/, France
cavere feminas. Et dixit verititem. Catilina ipse potest dicere Ciceroni: arnica-friend (fern.)
necesse est cavere feminas. Unus enim ex viris qui fuerunt in coniuratione meus-my
Catilinae hibuit amicam. Nomen huius fiminae fuit Fulvia. Q. Curius, vir narrire-te/Z
in coniuratione Catilinae, amibat Fulviam. Curius scivit omnia consilia probire-prove
Catilinae. Sed Fulvia semper rogabat eum: “Quid facit meus vir magnus comprehindere-arrert
nunc?” Et Curius narrabat 6mnia Fulviae. Fulvia celeriter narrabat 6mnia momtxis-wamed
quae audiverat Ciceroni. Hoc modo Cicero sciibat omnia consilia Catili vehemens-forceful
nae. Sed Cicero non poterat probare haec in foro. Itaque Cicero non voluit ullus-any
comprehendere Catilinam. Cicero ipse in magno periculo erat. Catilina difficultas-difficulty
enim conatus est interficere Ciceronem. Sed Cicero, monitus a Fulvia, socius-ally
semper poterat servire seipsum.
Quodam die Catilina venit in senitum. Cicero habuit magnam et vehe
mentem orationem contra Catilinam. Cicero ostendit Catilinae quod ipse
semper poterat scire, sine ulla difficultate, consilia quae Catilina faciebat.
Cicero dixit quod Catilina debuit discedere Roma, cum omnibus sociis
suis. Catilina, putans quod erat in magno periculo, discessit ex urbe. Sed
non solum Fulvia narrabat consilia Catilinae Ciceroni. Etiam quidam viri
ex Gallia (non dixerunt cherchez la femme) narraverunt multa de coniura
tione. Hoc modo Cicero sciebat viros qui erant in coniuratione. Cicero ergo
comprehendit multos ex eis. (Continuabitur)
76
LECTIO TRIGESIMA OCTAVA
De pronomine: quis
De tempore perfecto infinitivi
Summary : Cicero now has written proof of the conspiracy. He consulted the senate
about the case. Caesar favored life imprisonment. Cato called for death—and won.
But Catiline himself was free with an army. He met the army led by Petreius, legate
of the consul Antonius. He died fighting.
Cicero nunc, quia Galli dederunt epistolas quas acceperunt a coniuratori- epistola-letter
bus, potest probare ea quae sciverat de coniuratione. Itaque mittit multos career-prison
coniuratores in carcerem; non omnes mittit in carcerem, quia multi erant reliquus-reV of
cum exercitu Catilinae. Cicero nunc consulit senatum. Multi senatores forsan-perhaps
habuerunt orationes in senatu de hac re. Caesar voluit tenere coniuratores liberare-free
in carcere per reliquam vitam. Sed multi timuerunt facere hoc. Dixerunt: placuit-wus pleasing
“Forsan evadent ex carcere. Amici enim eorum venient et liberabunt eos.”
Oratione Caesaris habita, Cato habuit orationem suam. Cato voluit inter
ficere coniuratores in carcere. Senatus ergo consilium dedit Ciceroni.
Consilium enim Catonis placuit senatui. Cicero ergo iussit hos coniura
tores interfici in carcere. Et factum est.
Sed Catilina ipse non erat in carcere. Erat cum exercitu suo. Catilina
sperabat capere Romam. Sed Cicero et senatus etiam habuerunt exercitum
magnum. Consul Gaius Antonius erat dux huius exercitus. Sed Antonius
aeger pedibus erat. Ergo Marcus Petreius (qui erat legatus Antoni) duce
bat exercitum. Catilina habuit orationem magnam. Dixit militibus suis
quod necesse erat pugnare fortiter, “Mors enim exspectabit eos qui capi
entur.” Exercitus ergo Catilinae et Catilina ipse fortiter pugnaverunt in
magno proelio, sed non poterant vincere. Multi interfecti sunt in proelio,
inter quos erat Catilina ipse.
78
LECTIO TRIGESIMA NONA
De oratione obliqua in modo infinitivo
Summary : Cicero was praised for his work, but had many enemies. He had offended
Clodius, a patrician by birth, who was adopted by plebians, so that he could become
tribune. He charged Cicero with illegal action for not allowing the conspirators a
trial before the people. Cicero defended himself by saying the conspirators were
public enemies.
Catilina interfecto, Cicero multos honores accepit. Sed non omnes Ro honor-honor
mani amaverunt Ciceronem. Multi enim, quamquam in coniuratione ipsa profanavit-defiled
non fuerant, non oderunt consilia Catilinae. Praesertim quidam tribunus mysteria-mysteries
plebis, Clodius Pulcher nomine, odit Ciceronem. dea-goddess
Clodius fuit patricius nativitate. Sed Clodius vir malus erat— anno sex alibi-elsewhere
agesimo secundo (62) profanaverat mysteria cuiusdam deae quae voca causa-cause
batur “Bona Dea.” Quia Clodius hoc fecerat, Cicero accusavit eum. Sed \indicta-revenge
Clodius dixit quod non fuerat in urbe illo tempore— dixit quod £libi fuerat, adultus-adult
in alia urbe. Cicero autem poterat probare quod Clodius re vera fuerat in famiha-family
urbe illo tempore. Propter hanc causam Clodius odit Ciceronem, et voluit adoptarc-adopt
habere vindictam. plebeius -plebeian
Itaque, quamquam iam vir adultus erat, Clodius rogavit familiam ple- pro-in place of
b€fam adoptare se, quia voluit esse tribunus plebis. Sed patricii (et Clodius iudicium-Iria/
erat patricius nativitate) non poterant fieri tribuni plebis. Propter hanc coram-before
causam Clodius adopt&ri voluit. Hoc modo Clodius factus est plebeius. hostis-enemy (national)
(Nomen Clodi fuerat Claudius— sed plebeii semper dicebant litteram o,
pro au. Ergo se vocavit Clodium, non Claudium. Itaque Clodius, iam
plebeius factus, non iam patricius, poterat esse tribunus plebis— et re vera
factus est tribunus in anno quinquagesimo octavo (58).
Cicero dicit Catilinam esse virum malum (Cicero dicit Romani dicebant hanc deam esse “Bonam Deam.”
quod Catilina est vir malus). Dixit Catilinam venire Clodium profanavisse mysteria huius deae dixit Cicero.
cum exercitu magno (Dixit quod Catilina veniebat cum Sed historia dicit etiam hanc “Bonam Deam” non fuisse
exercitu magno). Clodius dixit se alibi fuisse (Clodius bonam. Nihilominus, Romani non sine veritate Clodium
dixit quod alibi fuerat). Cicero probavit Clodium in virum malum esse dixerunt. Fuit enim talis. Iam vir
urbe fuisse. Clodius non dixit veritatem. Cicero dixit adultus factus, Clodius dixit se velle adoptari a familia
Clodium non dixisse veritatem. Cicero dicit Clodium pleb£ia. Haec quia tribunus plebis fieri voluit dixit.
profanavisse mysteria “Bonae Deae.” Et re vera Clodius Idem Clodius dixit Ciceronem debuisse dare coniura-
fecerat hoc. Clodius odit Ciceronem. toribus iudicium coram populo— id quod Cicero re vera
Clodius dixit Ciceronem fecisse malum quia coni non dederat.
80
LECTIO QUADRAGESIMA
S ummary : Cicero was forced into exile by the charges of Clodius. He groaned much
over this. He was recalled in the next year. But he did not take much part in public
life on his return, though he had to take a term as governor of Cilicia. He returned
to Rome just in time for the start of the civil war between Caesar and Pompey.
Clodius, olim patricius, iam plebeius et tribunus plebis, accusabat Cicero ius, iure-right, law
nem quia Cicero iusserat coniuratores interfici sine iudicio coram populo. hodi e-today
Cicero re vera hoc fecerat, sed quaestio erat: feceratne hoc iure an non? certus-certain
Multae leges Romanae iam scriptae erant, sed lex fundamentalis, quae aggressus est-attacked
vocatur hodie lex constitutionalis— haec lex nullo modo scripta erat in verum etiam-but also
diebus Ciceronis. Difficile erat ergo scire de hac re. Sed certum erat quod exsilium-eri/e
Clodius odit Ciceronem, et propter hanc causam aggressus est eum. Tri ire-to go
buni plebis habebant magnam potestatem in illis temporibus, et Clodius affectus-moved
non solum con&tus est mittere Ciceronem in exsilium, verum etiam poterat dolor-grief, pain
mittere eum. Cicero ergo per legem novam coactus est ire in exsilium. Hoc exire-go out
accidit anno quinquagesimo sexto (56). Cicero ergo affectus est maximo gubemator-governor
dolore. Amavit enim Romam magno amore. Sed lex iussit eum exire et
Cicero exivit. Multas epistolas scripsit ex exsilio ad amicum suum Atticum.
Hae epistolae etiam nunc habentur et legi possunt. Sed Cicero habuit
multos bonos amicos in urbe. Hi amici multa fecerunt pro eo. Per labores
eorum, Cicero revocatus est ab exsilio in anno quinquagesimo quinto (55).
Cicero, reversus ab exsilio, non iam dedit se vitae publicae. Nihilominus,
iussus est ire in Ciliciam anno quinquagesimo secundo (52). Ibi erat
gubernator Romanus. Reversus est in Italiam in fine anni quinquagesimi et
venit Romam in initio belli civilis inter Caesarem et Pompeium. Bellum
enim civile coepit in Ianuario anni quadragesimi noni (49).
V id e a m u s F o r m a s V e t e r e s
VOCABULARIUM
1. How do you say: Whose (of whom)? of the same
ire, iit, *iturus-go (pres- [afficiunt], afficere, man, of the pain, of the mystery, of Caesar himself, of
ent tense is irregular: affecit, attectus-affect this man. 2. Decline together: malus hostis, homo aeger,
it and eunt: 3d sing. move reliqui milites. 3. How do you say: He will be affected,
and pi. pres.:ibat and [aggrediuntur], aggredi, he will be freed, he will warn, he will arrest. Now make
ibant: imperf.: ibit aggressus est-attack all these plural.
and ibunt: future, non solum . . .
present active par- verum etiam:
ticiple: iens, eunti). not only . . . N u n c E x e r c e a m u s N os
hodi e-today but also
W ord O r d er : We have already studied two tricks in
certus, a um -certain
word order: the type, Maria agnum habet (we saw it in
magnus dolor, dolor e-grief, pain
Lesson 20), and the sandwich style, magnum hdbuit
exsilium, o -exile
exercitum. The possibilities are numerous— but now
verum ius, iure ■right, law
that we are fairly well used to the above two types, we
81
can become a bit more free— actually, we could take the dius vult magnam habere potestatem. Vult vindictam
three words: Maria agnum habet, and put them in habere quia Cicero eum accusaverat. Sed esse tribunus
absolutely any order, and they would mean the same. non poterat, quia patricius erat nativitate. Ergo adopt&ri
We now begin to experiment just a bit. It may seem a familia plebeia voluit.
strange at first, but we will not do too much of it, and Agnus albus etiam adoptari voluit. A Maria adopta
we will soon be used to it. tus est. Eratne ergo Maria agnus? Non. Eratne ergo
agnus Maria? Non. Sed Maria agnum amavit: agnus
Amici Catilinae in carcerem ibant. In carcere mori enim non solum in scholam venit, verum etiam suum
entur. Ergo magno affecti sunt dolore: non enim mori BA accepit. Magnus honor erat agno. Talem honorem
volunt. Sed non possunt dicere se fuisse alibi. Cicero quinque porci non acceperunt. Sed quinque porci in
enim epistolas habet ab eis scriptas. Debuitne Cicero lingua Gallica (French) loqui poterant: dixerunt enim,
dare illis iudicium coram populo Romano? Clodius oui, oui.
Ciceronem debuisse dixit. Sed hoc non fecit Cicero. Quid
est verum in hac re? Non est f&cile veritatem invenire.
Quamquam enim multae leges Rom&nae iam scriptae E n g l is h t o L a t in
erant, lex constitutionalis scripta non erat. Quia in 1. They will go into prison. 2. They will be very sad
exsilium ire debebat, Cicero maximo affectus est dolore. (affected with great grief). 3. It is hard to go into exile.
Dixit neminem umquam (ever) talem dolorem ha 4. Why do they attack Rome? 5. Cicero says that he is
buisse, sed verit&tem non dixit. Cicero enim non erat vir in great pain. 6. Did Catiline have a right to (use ad) a
fortis; superbus vir erat. Sed ab exsilio revoc&tus est in public trial? 7. Because he did these things, great grief
anno quinquagesimo quinto (55). Non ergo in exsilio will come to him.
per annum totum fuerat. Malum est in exsilio esse, sed
maximum malum non est. Itaque Cicero exclamare non
S c r a m b l e E x e r c is e
debuit quod nemo umquam tale habuit malum.
Quare voluit Clodius adoptari? Quia esse tribunus Legem Romanam fundamentalem, quae vocatur lex
plebis voluit. Tribuni plebis creati sunt in saeculo quinto constitutionalis, non fuisse scriptam in diebus Ciceronis
ante Christum. Plebs enim Rom&na Roma exiverat et in dicit historia. Et verum est. Sed 6tiam in his temporibus
Montem Sacrum venerat. Non voluerunt reverti Ro modernis non omnes terrae legem constitutionalem
mam. Sed nuntii ex patriciis rogaverunt eos in urbem scriptam habent. Multi dicunt hanc legem in Britannia,
rursus venire. Plebs non venit. Ergo tribunos patricii quae est insula magna, non scriptam esse. Quam propter
dederunt. Tribunis acceptis, plebs reversa est. Hi tribuni causam, Clodius poterat dicere Ciceronem, qui consul
defendere plebem contra patricios poterant. Tribuni erat, contra legem egisse. Dixitne veritatem Clodius?
enim magnam habebant potestatem. Nunc autem Clo Difficile dicere est.
82
LECTIO QUADRAGESIMA PRIMA
De modo subiunctivo in tempore imperfecto activo
De clausulis finalibus
Summary : Cicero hesitated for a long time, but finally joined Pompey’s side (and
did almost nothing). After Pompey’s defeat, Caesar generously pardoned him. But
Cicero retired and turned to writing. After the death of Caesar he delivered several
violent speeches against Anthony. Octavius, the adopted son of Caesar, defeated
Anthony, and became consul.
Cicero venerat Romam in initio belli civilis inter Caesarem et Pompeium. si-if
Caesar et Pompeius nullum auxilium dederant Ciceroni quando Clodius castra-camp
aggressus est eum. Cicero non voluit pugnare in hoc bello. Sed Pompeius sicut-o?
dixerat: “Si vir non pugnabit pro me, putabitur esse inimicus meus.” ignovit-forgave
Cicero ergo venit in castra Pompei, sed fere nihil fecit. Pompeius, sicut licentia -permission
iam dictum est, victus est in hoc bello et coactus est fugere in Aegyptum. vaXe&-soothsayer
Ibi interfectus est a quibusdam militibus. Sed Caesar misericordiam mag monitio -warning
nam habuit; celeriter ignovit Ciceroni et etiam dedit licentiam reverti postea-afterwards
Romam. Sed Cicero non voluit se dare vitae publicae post hoc bellum. avunculus-wnc/e
Itaque, per tres vel quattuor (3-4) annos, scripsit multos libros de rebus
philosophicis et rhetoricis.
Annus quadragesimus quartus (44) venit, et, in mense Martio, Idus
etiam venerunt. Caesar monitus est a multis, Etiam vates monuit eum:
“Necesse est cavere Idus Martias!” Sed Caesar respondit: “Idus Martiae
venerunt!”— “Sed non discesserunt,” dixit vates. Caesar nihil fecit de his
monitionibus sed— venit in senatum. Ibi interfectus est a coniuratoribus.
Caesare mortuo, Cicero venit rursus in vitam publicam. Multas orationes
vehementes habuit contra Marcum Antonium, amicum Caesaris.
Bella civilia venerunt post mortem Caesaris. Caesar filium non h&buit.
Sed adoptaverat Gaium Octavium (qui postea vocatus est Augustus).
(Iulius Caesar etiam erat avunculus magnus huius Gai Octavi.) Post
mortem Caesaris Octavius venit in Italiam, et pugnavit contra Antonium.
Antonius victus est, et fugit trans Alpes. Octavius reversus est Romam, et
factus est consul. (Continuabitur cras)
N u n c C o g it e m u s
V OCABUL ARIUM
o f Su b ju n c t iv e M o o d : So far we
I m p e r f e c t T e n se
ignoscere, ignovit, postea-afterwards have been using infinitives and indicative forms of the
ignotus-forgive (with si-if verb (we have not called them indicative mood). We
dat. and obj. Caesari sicut, -as, just as, as if must now learn some subjunctive forms. The imperfect
multa ignovit-He for- ut-that ( with subj.), so tense is wonderfully easy to form; merely add -t or -nt
gave Caesar many that, in order to, in to the present infinitive active. Thus:
things.) order that
ne-lest, so th a t. . . not 1. pararet pararent 3. poneret ponerent
avunculus, o-uncle (on mother’s side: on 2. haberet haberent 4. audiret audirent.
father’s side is patruus)
But how to translate the subjunctive? The translation
licentia, a-permission
varies according to use. Hence we must observe each
bona monitio, monitione-advice, warning
use separately (sometimes we translate just like an in
bonus vates, i-soothsayer, prophet
dicative, but other times we use English forms with
t :■
may or m ight). Therefore we must learn just a few uses bello civili. Sed rem&nsit in castris Pompei. Non enim
of the subjunctive. voluit pugnare.
Pompeius victus est et etiam interfectus. Pompeio
P u r po se ( f in a l ) C l a u s e s : They have chiefly two victo, Caesar ignovit Ciceroni. Rogavit Ciceronem ut
forms in English: veniret ad se. Cicero in vita publica non remansit.
He went out to see Caesar. Discessit ut multa scriberet. Scripsit de philosophia et
He went out that he might see Caesar. de arte rhetorica.
Post mortem Caesaris Cicero habuit multas orationes
In Latin purpose clauses are easy; here are two ex vehementes. Has habuit ut deleret potestatem Antoni—
amples: sed non potuit. Re vera, Antonius delevit non solum
1. Exivit ut videret Caesarem. He went out that he potestatem Ciceronis, verum etiam vitam eius— Sed
might see Caesar. bonum est audire etiam de antiquis amicis— Columbus
2. Imperavit ut milites pugnarent. He ordered that voluit habere naves ut navigaret in Americam. Isabella
the soldiers fight. pecuniam dedit ut posset habere naves. Isabella rogavit
The negative form (lest or th a t. .. not) uses ne instead ut inveniret Indiam. Columbus etiam voluit invenire
of ut: Indiam— nihil scivit de America. Et Maria non rogavit
agnum album ut veniret in scholam—-et agnus non
Discessit ne videret mortem coniuratorum. rogavit Mariam ut licentiam haberet ire in scholam.
He left, lest he see the death of the conspirators. Agnus venit in scholam sine licentia! Sed Maria non
(or: that he might not see . . . ) accusavit agnum— amavit enim eum. Marcus non voluit
(or: so that he would not see . . . ) habere agnum in schola. Sed nihil dixit Mariae de hoc,
ne Maria exclamaret.
As to t h e T e n ses o f t h e S u b ju n c t iv e : we ordinarily
use the imperfect (in a purpose clause) after a past
E n g l is h to L a t in
tense of the main verb (in the sentence above— he
came). Again it would be worthwhile to memorize one 1. He came to see Caesar. 2. They were led into prison,
Latin example of a purpose clause. so that men might kill them. 3. Cicero was sent into
N o t e : W e never use ut in place of quod fo r an indirect Cilicia, to be governor (gubernator) there. 4. Caesar’s
statem ent. uncle sent him to find Cicero. 5. Caesar forgave Cicero
many things. 6. Cicero gave many speeches to destroy
the power of Anthony. 7. He said nothing to Cicero,
N u n c E x e r c e a m u s N os lest Cicero arrest him.
Notice the ut and subjunctive patterns.
S c r a m b l e E x e r c is e
Cicero discessit Roma ut iret in exsilium. Cicero non
voluit ire in exsilium. Sed Pompeius non dedit auxilium Ut cogeret omnes venire in castra sua, Pompeius dixit:
ne deberet ire in exsilium. Consuluerat senatum ut sciret “Si vir non pugnabit pro me, punietur.” Historia Ro
de legibus. Et placuit senatui ut Cicero interficeret mana dicit Ciceronem venisse in castra Pompei— sed
coniuratores. Cicero ergo iusserat eos interfici. Ducti ibi fere nihil fecisse. Quia Caesarem non amavit et ne
sunt in carcerem ut alii viri possent interficere eos. puniretur a Pompeio, in castra venit Pompei. Nihilomi
Magno dolore affecti sunt. nus, historia dicit Caesarem ignovisse Ciceroni post
Sed Cicero non voluit agere contra leges, contra id bellum. His factis, ex vita publica discessit Cicero et
quod ius erat. Cicero dixit se habere ius ut faceret haec. laborabat ut multos de rebus philosophicis libros scri
Non remansit in exsilio per totam vitam suam; revoca beret. Ex quibus libris multos viri in nostris (our)
tus est anno quinquagesimo quinto. Cicero etiam erat in temporibus legunt. Hi libri etiam imprimuntur (print).
84
LECTIO QUADRAGESIMA SECUNDA
De modo subiunctivo in tempore imperfecto passivo
De dativo casu pronominum
Summary : Octavius became reconciled to Anthony, and, with him and Lepidus,
formed the second triumvirate. Proscriptions followed, in which Cicero died.
Augustus and Anthony next defeated Brutus and Cassius at Philippi, in 42 BC. Some
years later, in 36, Augustus defeated Sextus Pompey in Sicily.
Octavius (qui postea vocatus est Augustus) iam vicerat Antonium. Sed brevis-short
brevi tempore factus est amicus Antoni. Caesar, Pompeius, et Crassus quotidi t-daily
fecerant “Primum Triumviratum,” et vocati erant “Triumviri.” Iam An proscriptus -proscribed
tonius, Octavius, et Lepidus fecerunt “Secundum Triumviratum.” Sulla simihs-similar
quotidie posuerat in foro nomina proscriptorum. Hoc modo Sulla inter permmt-permitted
fecerat multos homines. Simili modo hi triumviri, id est, Antonius, et noluit-way not willing
Octavius, et Lepidus, interfecerunt multos, in quibus erant fere duo millia decollavit-beheaded
equitum (2000) et trecenti senatores (300). Cicero, sicut iam dictum classis-/teef
est, habuerat multas et vehementes orationes contra Antonium. Propter
hanc causam Antonius voluit nomen Ciceronis esse inter proscriptos.
Cicero auxilium dederat Octavio, sed nihilominus, Octavius permisit
Antonio ut scriberet nomen Ciceronis inter proscriptos. Milites Antoni
ergo venerunt ut invenirent Ciceronem. Cicero conatus est fugere; sed
milites secuti sunt eum, et ceperunt eum. Servi Ciceronis voluerunt de
fendere eum— Cicero enim bonus fuerat servis suis— sed Cicero noluit.
Cicero enim dixit necesse esse mori. Milites decollaverunt eum. Itaque
Cicero mortuus est, die septimo Decembris, in anno quadragesimo tertio
(43) ante nativitatem Christi. Habuerat fere annos sexaginta et quattuor
(64).
Augustus et Antonius navigaverunt in Graeciam, et vicerunt Brutum et
Cassium in proelio magno ad Philippos. (Brutus et Cassius fuerant in
coniuratione quae interfecit Caesarem.) Hoc proelium factum est in anno
quadragesimo secundo (42). In anno trigesimo sexto (36) Augustus vicit
Sextum Pompeium (ille erat filius Gnaei Pompei Magni, victi a Caesare
in bello civili). Sextus Pompeius post mortem Caesaris, cepit Siciliam
classi magna. Sextus Pompeius, victus ab Octavio, fugit in Asiam, sed ibi
interfectus est in anno trigesimo quinto (35). (Continuabitur cras)
N u n c C o g it e m u s
V OCABULARIUM
I m p e r f e c t Su b ju n c t iv e P assive : T o form the pas
decollare, avit, atus- (permisit hoc Marco) sive, just add the letters -ur to the active forms of the
behead proscribere, scripsit, third singular and plural. Thus:
nolle, noluit,------- be scriptus-proscribe,
pararetur pararentur
unwilling (forms are list
like those of voluit, quotidie-da/Vy With deponent verbs, we use what looks like an active
except that third sing. brevis, breve, i-short infinitive form, and then add endings: e.g., conaretur
is non vult, instead of magna classis, i-fleet (1), loqueretur (3).
nult) similis, simile, i-like,
D ative C ase o f P ronouns : We remember how easy
permittere, misit, similar
it was to form the possessive case of the pronouns; the
missus-permit
singulars all ended in -ius, and the plurals were like
85
bonus. Now, in the dative, the singulars all end in -/. Romanum ducebat. Sed diebus Augusti, imperator
Thus (all genders sam e): omnes Romanos ducebat.
huic, illi, ipsi, ei, eidem, cui, cuidam. Cicero Augusto auxilium dederat, sed Antonius
The plurals are not all the same as bonus now— but they milites misit ut Cicero decollaretur. Decollatio fit
are the same as the ablative plurals of the same words. (happens) quando caput viri movetur de collo {neck)
Thus (all genders sam e): eius. Hoc factum est Ciceroni— ergo necesse erat ut ex
his, illis, ipsis, eis, eisdem, quibus, quibusdam hac vita discederet. Cicero enim sine capite non poterat
As for the interrogative quis—it also has cui and quibus, loqui; orationes vehementes habere voluit. Sed difficile
for all genders. erat orationes sine c&pite habere. Cicero ergo, nolens
hoc facere, ex hac vita discessit. Sed hoc accidit non
P ossessive an d D a t iv e C ase of So m e A d je c t iv e s : solum Ciceroni, verum etiam multis aliis hominibus.
There are nine adjectives that behave like the pronouns Alii enim Antonium oderunt, Alii Augustum oderunt,
in the possessive and the dative singulars (otherwise alii Lepidum oderunt. Hi omnes proscripti sunt. Erat
they are normal): res nullius difficultatis interficere eos. Triumviri enim
Dative maximam habuerunt potestatem. Magnum habuerunt
Nominative Possessive
exercitum. Sed etiam classem magnam habuerunt.
alius alius (rare— alii-some, other, another
In classi erant multae naves. Nos sumus (we are)
solus usually use: soli-alone, only etiam in classi nunc. Sumus ergo naves? Non. Sed naves
ullus alterius) ulli-any sunt in mari— et quidam dicunt quod nos sumus etiam
unus solius uni-one in mari. Ergo dicunt quod nos sumus in classi. Fuit qui
totus ullius toti -whole
dam magnus (sed malus) vir in Russia. Ille vir non
nullus unius nulli-none, no
amavit Status Foederatos Americae. Multas habuit
alter totius alteri-one, the other
naves, et magnum exercitum. Americam delere voluit.
uter nullius utri-which (of two)
Libertatem delere voluit.
neuter alterius neutri-neither
utrius E n g l is h to L a t in
neutrius
1. He sent soldiers to speak (use a form of loqui) to
Notice that we have two words whose meaning is almost Cicero. 2. After the soldiers departed, Cicero could not
the same: alius and alter. They both mean: one . . . speak. 3. Not only the soldiers, but Cicero also had
another—but—alter . . . alter is used when we have departed. 4. This man is not similar to that man. 5. The
only two to talk about—alius is used when we have man to whom he gave the names is not his friend.
more than two. Notice the way the list of nominatives 6. Because of Anthony’s hatred, Augustus sent soldiers
forms a sort of jingle—best to memorize them in that to kill Cicero. 7. The names were written in the forum
order (we have already seen all but the last three). that they might be killed.
As for the accent of the possessive singulars— all are
accented on the letter i except altirius, which is accented
S c r a m b l e E x e r c is e
on the letter e.
Triumviris inter se pugnantibus, Cicero contra Anto
nium, qui unus ex triumviris erat, orationes multas et
N u n c E xerceam us Nos vehementes habuit ut populum Romanum contra An
Look for the dative case patterns. tonium moveret. Itaque, ne posset Alias tales orationes
Omnis potestas data est soli Augusto. Estne bonum habere, Antonius Octavium rogavit ut licentiam haberet
uni homini omnem potestatem dare? Difficile est dicere. interficere Ciceronem. Quem decollari permisit Octa
Lepidus et Antonius etiam fuerunt in secundo trium vius, quamquam Cicero pro ipso multa bona fecerat.
viratu, sed neutri horum data est potestas suprema. Sine Militibus venientibus ut Ciceronem decollarent, servi
ulla difficultate Augustus factus est imperator Rom&nus. Ciceronis eum defendere conati sunt. Dixerunt enim
Antiquis temporibus imperator erat vir qui exercitum eum virum non malum fuisse; bonum servis fuisse.
86
LECTIO QUADRAGESIMA TERTIA
De subiunctivo activo in tempore plusquam perfecto
De cum causali, concessivo, et temporali
Summary : Augustus not only defeated Sextus Pompey, but deprived Lepidus of his
power. Thus there were only two triumvirs left. Anthony fell in “love” with Cleo
patra, queen of Egypt. He therefore divorced Octavia, sister of Augustus. Augustus
defeated Anthony near Actium in a sea battle. He then pursued Anthony and Cleo
patra to Egypt. There, in the next year, they committed suicide. Augustus surrendered
power to the senate, but soon received it all back.
Lepidus erat unus ex triumviris. Navig&vit in Siciliam cum Augustus cum-when, although, because
pugnaret cum Sexto Pompeio ut auxilium daret Augusto. Augustus vicit ptiv&vit-deprived
Sextum Pompeium (sicut iam dictum est), sed etiam privavit L6pidum deseruit-deserted
potestate. Lepidus enim, cum Sextus fugisset, conatus est maiorem po esset- subj. of esse
testatem capere. Sed milites Lepidi deseruerunt eum. Augustus non inter pontifex-pr/ert
fecit Lepidum; misit eum Romam. Ibi Lepidus remansit per reliquam pulchcr-beautiful
vitam suam. Erat pontifex maximus. Iam erant duo soli qui habebant pinguis-/af
potestatem in mundo Romano: Augustus et Antonius. pepulit-roMf
Antonius duxerat Octaviam in matrimonium. Octavia erat soror Augusti
(qui erat Octavius). Sed Antonius navigavit in Aegyptum. In Aegypto vidit
Cleopatram, quae erat regina Aegypti. Videns Cleopatram, Antonius
putavit se amare eam. Antonius putavit Cleopatram esse pulchram; sed re
vera erat pinguis. Antonius ergo dimisit uxorem suam, Octaviam. Octavia
ira affecta est contra Antonium, et locuta est cum fratre suo, Augusto. Ille,
motus dolore et ira, movit bellum cum Antonio. In anno trigesimo primo
(31), ad Actium, classis Augusti pepulit classem Antoni. Sed Antonius ipse
(et Cleopatra cum eo) evasit ex manibus Augusti, et iit in Aegyptum.
Augustus itaque, in proximo anno (id est, in anno trigesimo) navigavit in
Aegyptum. Antonius et Cleopatra, audientes Augustum venire, inter
fecerunt se.
Omnibus inimicis victis, Augustus reversus est Romam. Habuit multas
potestates extraordinarias, a senatu acceptas. In anno vigesimo septimo
(27), venit in senatum Romanum, et reddidit omnem potestatem senatui.
Sed, non post multos annos, senatus et populus Rom&nus reddidit omnem
potestatem Augusto.
N unc C ogitemus
V OCABUL ARIUM
P l u p e r f e c t S u b ju n c t iv e A c t iv e : We have already
pellere, pepulit, pulsus- reddere, reddidit, learned how to make the perfect active infinitive—just
drive, rout redditus-g/ve back, substitute -isse for the third singular ending -it. Thus we
privare, privavit, return have, for example, paravisse. Now, to make pluperfect
privatus-deprive cum-when, after, subjunctive:
(with abi. privare although, because
Mariam agno-deprive pinguis, pingue-/at Just add -t or -nt—third singular and plural, active—
Mary of the lamb) thus—
magnus pontifex, pontifice-priert paravisset paravissent
proximus, a, um-next, nearest
C u m C l a u se s : We have been using the p r e p o s it io n
pulcher, pulchra, pulchmm-beautiful
cum with the ablative to mean with. But the word cum
87
can also be a c o n ju n c t io n m eaning: when (while), Cum A. pugnaret, L. venit— When A. was fighting,
after, although, o r because. L. came.
Cum L. venisset, A. misit eum— When L. had come,
A co n junction starts a w hole c la u se A. sent him.
A preposition starts a phrase
89
LECTIO QUADRAGESIMA QUARTA
Nihil novi hodie— veteribus studeamus
Augusto imperatore, Christus natus est in B6thelehem in Iudaea. Sed nunc relmquere-Zeave
tempus est ut relinquatur historia Rom&na. Bonum erit legere historiam vetus-old
sacram v6teris testamenti. Liber primus v6teris testamenti vocatur Genesis. sacer-sacred
In hoc libro narratur historia creationis mundi totius. adhuc -yet
In principio enim, solus Deus erat; nulla creatura adhuc facta erat. Geneseos-pass. sing, of
Scriptor huius libri Geneseos scripsit de septem diebus creationis, vel Genesis {Greek)
potius de sex diebus creationis— in septimo enim die Deus requievit ab vel-or
operibus suis. Sed sacer scriptor huius libri non voluit dicere quod Deus re potius-rather
vera fecit omnia in septem diebus. Forsan illi dies erant re vera multi anni. requievit-res/ed
Sed bonum erat docere hoc modo quod fecit omnia. Itaque, dixit quod in opus-worA:
primo die Deus cre&vit coelum et terram. Sed adhuc nihil erat in terra; nulla docere-teach
Alia creatura erat facta. Sed Spiritus Dei erat super aquas. Deus iussit lucem coelum-heaven
fieri. Et lux facta est. Et Deus vidit lucem esse bonam. Deus etiam separa spiritus-spirit
vit lucem a tenebris. Vocavit lucem diem. Et vocavit tenebras noctem. super-above
Haec Deus fecit in primo die creationis. Sed Deus non fecit haec cum \ux-light
magno labore. Homines, quando faciunt opera sua, fdciunt ea saepe cum separdvi t-separated
magna difficultate vel cum labore magno. Deus loquitur—et res fit. Si tcnebtae-darkness
Deus solummodo dicit: “Fiat”— statim factum est. Hoc modo ergo Deus nox-night
fecit mundum et omnia quae in eo sunt. Iussit: “Fiant hae res,” et factae solummodo-on/y
sunt. Deus etiam .vidit quod ea quae fecit erant bona. Hoc necesse est, fiat-let it be
Deus enim non potest f&cere malum.
of: hic, ille, ipse, idem, quis, qui, is. 4. Give possessive
V OCABUL ARIUM singular and plural of: hie, ille, ipse, idem, quis, qui, is.
docere, docuit, doctus- relictus-/eave
teach adhuc-yef, stili N u n c E x e r c e a m u s N os
requiescere, requievit, solummodo-on/y Dtebus antiquis Romae, Romani multa gesserunt bella.
requietus-res/ super {with obj.)-above, Sed non solum antiquis diebus, sed fere omni anno
relinquere, reliquit, over Romani bellum gesserunt. Inter alia bella, bella cum
coelum, o {but plural is masc.\ coeli)— Albanis habuerunt. Sed in hoc bello Albano, duces
heaven, sky Romani venerunt ad duces Albanorum. Romani locuti
magna lux, luce-light sunt: “Non est necesse ut multi viri ex exercitu Romano
longa nox, nocte-night interficiantur, et etiam multi ex exercitu Albano. Ro
magnum opus, opere-work mani mittere volunt solummodo tres viros bonos et
vetus, vetere-o/d fortes in pugnam, si Albani idem facient.” Hoc consi
lium Albanis bonum visum est. Itaque Romani tres viros
fortes miserunt. Hi tres Romani Horatii vocabantur.
V id e a m u s F o r m a s V e t e r e s
Albani etiam tres viros fortes miserunt, ut cum tribus
Romanis pugnarent. Hi tres Albani Curiatii voca
1. Give imperfect subjunctive, active and passive, of: bantur.
docire, decolldre, nolle, esse, pellere. 2. Give pluperfect In prima parte pugnae, duo ex tribus Horatiis inter
subjunctive active of: permittere, proscribere, privare, fecti sunt. Romani milites qui pugnam videbant, magno
riddere, igndscere. 3. Give dative singular and plural affecti sunt dolore. Sed etiam ille unus Horatius qui
90
remansit maximo affectus est dol6re. Dixit enim, “O! E n g l is h to L a t in
O! Necasse est timere. Sed adhuc spes (hope) remanet. 1. It was not necessary that many Romans and Albans
. . . Quamquam difficile est interficere tres—unus solus be killed. 2. The Roman departed lest the Curiatii cap
interfici potest!” Itaque celeriter currere (run) coepit. ture him and kill him. 3. Although he was alone, the
Tres Curiatii venerunt ut eum caperent. Post breve Roman did not fear. 4. The Old Testament teaches that
tempus, Romanus vidit quod tres Curiatii adhuc se the world was created by God. 3. After He made all
quebantur—sed sequebantur intervallis magnis (at things, God rested on the seventh day. 6. The work of
large intervals). Romdnus itaque stetit. Primus ex God is still being done. 7. When Christ was born, a
Curiatiis venit; Romanus celeriter eum interfecit. Sed great light came in the sky.
duo alii adhuc veniebant. Romanus itaque currere cele
riter coepit. Post breve tempus, vidit duos Curiatios S c r a m b l e E x e r c is e
sequi intervallo magno. Stetit ergo. Unus ex reliquis Horatius unus, cum Alios Horatios duos interfecissent
Curiatiis ad eum venit. Romanus celeriter eum inter Curiatii, nihilominus pugnare voluit. Quamquam enim
fecit. Post breve tempus alius Curiatius solus venit ad in periculo sunt magno, boni Romani fortes erunt sem
unum Romanum. Romanus fortis erat; etiam tertium per. Ut Roma servaretur, multi ex his fortibus et bonis
interfecit Curi&tium. Hoc modo Romani Albanos vi viris sunt mortui. Hac ergo in pugna, propter unius
cerunt. Romani servi non sunt facti Albanis. Romani Romani virtutem, non sunt facti Albanis servi Romani.
adhuc libertatem habent. Libertas enim Romae adhuc remanet.
91
LECTIO QUADRAGESIMA QUINTA
De subiunctivo passivo in tempore plusquamperfecto
De clausulis consecutivis
Sacer scriptor docet nos quod Deus omnia fecit. Narrationem suam sub-under
divisit in sex dies. Non est necesse credere quod sacer scriptor voluit dicere deinde-then, next
omnia facta esse hoc ordine. Forsan in 41io ordine omnia facta sunt. Sed proferre-bring forth
bonum est audire narrationem libri sacri. Dicit quod Deus fecit lucem in herba-vegetation
die primo. Quid fecit in secundo die? Secundo die fecit firmamentum, id sol-sun
est, coelum. Deus fecit firmamentum ut divideret aquas quae super firma luna -moon
mentum erant ab aquis quae sub firmamento erant. Deinde Deus iussit signum-57'grt
aquas, quae sub firmamento erant, colligi in locum unum. Et factum est avis-bird
sicut Deus iusserat. Hoc modo terra facta est, et maria facta sunt. Deus imago -image
etiam iussit terram proferre herbas. Et terra profert herbas sicut Deus limus-slime
iusserat. Haec facta sunt die tertio. Et Deus vidit omnia esse bona quae piscis -fish
fecerat. inspiravit-breathed in
Proximo die, id est, die quarto, Deus fecit solem et lunam, ut essent facies-face
signa dierum et temporum et annorum. Sed adhuc erant nulla animalia in spiraculum-breath
toto mundo. Quinto die ergo Deus fecit animalia in aquis, id est, pisces, lingua -language
et fecit etiam aves. Hi omnes etiam boni erant, quia Deus fecit eos. Sexto soda-companion
die Deus fecit animalia quae vivunt in terra. Sed adhuc homo non erat imperavit-ordered
factus. Deus dixit se velle facere hominem ad imaginem suam. Ergo fecit comedere-eat
hominem de limo terrae et inspiravit in faciem eius spiraculum vitae. Et lignum-wood, tree
Deus vocavit hunc primum hominem Adam. scientia -knowledge
In lingua enim Hebraica, terra vocatur “adamah.” Sed primus homo
Adam factus est de “adamah.” Ergo nomen eius erat Adam. Sed adhuc
nullus alius homo erat in terra; Adam solus erat. Deus dixit: “Non est
bonum quod homo solus est.” Deus ergo fecit sociam pro Adam. Fecit
primam feminam, cuius nomen erat Eva. Deus posuit Adam et Evam in
paradiso. In paradiso habuerunt omnia bona quae voluerunt habere. Sed
Deus imperavit eis ne comederent de ligno scientiae boni et mali.
92
junctive of esse) with the perfect passive participle. Sacer enim scriptor huius libri scripturae docere
Thus: voluit homines quod Deus hominem fecit. Similiter,
factus esset facti essent Deus feminam fecit, et eam ex primo homine fecit. Sed
non est necesse dicere Deum physice, manibus physicis,
R esult (C o n sec u tiv e ) C lauses : The usual form in
fecisse haec omnia; Deus sicut iam dictum est, manus
English is: physicas non habet. Deus enim spiritus est.
He was so good that all loved him. Quidam homines in his temporibus dicunt hominem
Tam bonus erat ut omnes amarent eum. descendisse ex simio (ape). Estne hoc verum? Adhuc
Notice that the English form does not use may or might non clarum est. Deus enim hoc modo hominem facere
combinations, as purpose clauses do (but the negative poterat, si voluit. Deus permittere potuit ut corpus homi
for result clauses is u t . . . non, not ne). Notice the word nis fieret ex corpore simii. Deinde spiritum inspirare in
so (tarn) in the example— it does not always come in re hoc corpus simium potuit, ut homo fieret homo, habens
sult clauses, but is frequent. Or some similar expres corpus animale, et animam (soul) spiritalem. Quidam
sion is often used. Another form often seen is this: viri hodie putant quod iam probatum est hominem
venisse ex simio; sed veritatem non dicunt: possibile est,
Accidit ut Caesar veniret in castra. sed nondum probatum est.
It happened that Caesar came to the camp.
Verum est quod quidam homines agunt sicut simii
Note here we have no word so, or anything like it—yet agunt. Hoc non probat hominem descendisse ex simio,
it is clearly result. In case of doubt insert the words “so sed fere probat quosdam nondum descendisse.
that as a result”— if they fit, it is a result clause (but if
they do not fit, it still might be one, like the accidit ut
E n g l is h to L a t in
type).
1. Catiline was so bad that Cicero did not love him.
2. Caesar forgave Cicero, although he had fought
N u n c E x e r c e a m u s N os
against him. 3. When all things had been made, God
Cum omnia animalia facta essent, Deus hominem saw that they were good. 4. God ordered the earth to
creavit. Deus tam bonus erat ut ad imaginem suam bring forth vegetation. 5. When the sun and moon had
hominem faceret. Sacra Scriptura dixit Deum fecisse been made, there were still no animals on the earth.
hominem ex limo terrae. Estne ergo verum quod Deus
manus duas habet, et limum ex terra accepit, et imagi
S c r a m b l e E x e r c is e
nem ex limo fecit et spiritum in eum inspiravit?
Sanctus Augustinus dixit quod Deus manus duas non Herbis die tertio creatis, die quarto solem et lunam fecit
habet; Deus enim spiritus est. Et spiritus manus non Deus. Hos fecit ut in caelo essent, ut lucem toti darent
habet. Spiritus corpus non habet. Ergo, dicit Sanctus mundo. Multis itaque bonis creatis, nulla adhuc in mun
Augustinus, necesse est dicere Deum re vera hominem dum venerat creatura quae Deum bona voluntate
fecisse, sed non est necesse dicere Deum physice (physi amare posset. De terra ergo primum creavit Deus h6mi-
cally) fecisse imaginem ex limo et inspiravisse in imagi nem; et e primo homine feminam. Quos in paradisum
nem ut homo fieret. deinde posuit Deus.
93
LECTIO QUADRAGESIMA SEXTA
De subiunctivo activo et passivo in tempore praesenti
Cum creavisset primos homines, Adam et Evam, Deus imperavit eis ne obedivit-obeyed
comederent de fructu ligni scientiae boni et mali. Hoc lignum stetit in diabolus-devt/
m6dio paradiso. Adam et Eva obediverunt Deo. Sed non semper obedive- serpens-tfta&e
runt. 'mitrrogkK-question
Quodam die, diabolus venit ad Evam. Eva non erat cum Adam illo num-whether
tempore. Adam enim erat in alia parte paradisi. Eva non timuit diabolum. cr6didit-believed
Diabolus enim venit ad eam in forma serpentis. Di&bolus ergo, sub forma fructus -fruit
serpentis, locutus est cum Eva, et interrogavit eam num Deus imperavisset stnsit-felt
eis ne comederent ex omni ligno quod in paradiso erat. Eva respondit quod nudus -naked
licebat eis comedere ex omni ligno— sed non ex ligno scientiae boni et mali. vox-voice
Eva etiam dixit quod Deus promiserat eis mortem si non obedirent. Dia absc6ndere-/n'de
bolus deinde respondit: “Deus non dixit verit&tem. Deus enim novit quod
si homo comedet ex hoc ligno, fiet sicut Deus. Homo enim sciet bonum et
malum. Homo non moriatur si comedet ex hoc ligno.”
Eva credidit di&bolo. Vidit enim fructum huius ligni esse pulchrum.
Acc6pit ergo de fructibus huius ligni et comedit. Deinde Eva dedit partem
huius fructus ad Adam. Adam etiam comedit. Sed di&bolus non dixerat
verit&tem. Adam et Eva non facti sunt sicut dei; re vera senserunt se esse
nudos, et timuerunt.
Audiverunt vocem Dei in paradiso. Deus vocabat eos. Voce Dei audita,
Adam et Eva conati sunt abscdndere se. Sed Deus invenit eos. Nihil enim
absconditum est a Deo. Deus interrogavit eos ubi essent. Adam respondit
quod tim6bat cum nudus esset. (Continuabitur)
Notice that they all have the same -t and -nt as in the
V OCABULARIUM indicative. But the vowels are different. Notice that the
first conjugation has e, while the others have a. The
abscondere, abscondit, obedfre, obedfvit,
verbs that have -iunt for the third present indicative,
absc6nditus-/u7fe obedftus-o&ey (with
cr6dere, cr6didit, keep the i in the subjunctive: -iat, -iant. But we would
dot.)
not expect the e before the a in the second conjugation.
cr6ditus-believe( M ana sentire, sensit, sensus-
The easiest way is merely to memorize the above set of
credit Marco: Mary feel, realize, perceive
forms.
believes Marcus.) mim-whether
interrogare, £vit, 6tus- dtebolus, o-devil
P r e s e n t Su b ju n c t iv e P a ssiv e : Simply add -ur to the
question, ask magna vox, voce-voice
above endings:
paretur parentur
N unc Cogitemus habe&tur habe&ntur
P r e s e n t S u b ju n c t iv e A c t iv e : Study these form s:
pon&tur pon&ntur
capi&tur captentur
1. 2.
U se of the P r e s e n t S u b j u n c t iv e : We have seen that
amet ament teneat t6neant
in dependent clauses, the imperfect and pluperfect sub
3. 3. 4, junctive appear only when the principal verb is in a past
ponat ponant c&piat c&piant audiat audiant tense. The present subjunctive appears only after a
94
present or future tense of the main verb (there is only semper sit in aquis.” Aquae ergo in unum locum vene
one more tense of the subjunctive, the perfect, which we runt, et fecerunt maria. Deus etiam dixit: “Proferat
shall see later—then there will be a pair, present and terra herbas.” Et terra protulit herbas. Dixit etiam:
perfect, when the main verb is present or future— and “Herbae faciant fructus suos.” Et factum est. Etiam
another pair, imperfect and pluperfect, when the main imperat ut sol et luna sint in coelis, ut dies et nox divi
verb is in any past tense). But the present subjunctive dantur. Deus imperat aquis ut proferant pisces. Et pisces
also has another use: in aquis coeperunt esse. Imperat ut aves fiant. Et factae
sunt.
H o rta to r y S u b j u n c t iv e : Deus etiam primum hominem, cuius nomen erat
Veniat—Let him come (or May he come.) Adam, fecit. Etiam feminam, uxorem pro Adam, cre
Audi&tur— Let him be heard (or May he be heard). avit. Nomen huius feminae erat Eva. Deus eos in para
Notice that this use is independent— it may be the main disum posuit. Permittit eis ut ex omni ligno paradisi
verb. Remember the translations given above. It would comedant, sed non permittit ut comedant ex ligno
be good to memorize a pair of samples. If we need a scientiae boni et mali. Quodam ergo die di&bolus ad
negative, it is ne: Ne veniant. . . Let them not come. Evam in paradiso venit. Interrogat num permittatur eis
ut comedant ex omni ligno paradisi. Eva dicit quod
I n d ir e c t Q u e s t io n s : Notice this example from the permittitur comedere ex omni ligno, sed non ex ligno
reading above: scientiae boni et mali, ne moriantur. Deinde diabolus
Interrogavit eam num Deus imperavisset---- dicit Deum veritatem non dixisse. Sed Deus non potest
He asked her whether God had ordered___ non dicere veritatem. Di&bolus dicere id quod non
verum est potest. Id quod non verum est voc&tur “men
We call it an indirect question because of the question
dacium.” Et di&bolus est pater mend&cii. Eva non
word “Whether.” But we call it an indirect question,
obedit Deo; comedit ex ligno scientiae. Adam idem
because it does not ask a question— only reports (or sug
facit. Sed audiunt vocem Dei interrogantis eos ubi sint.
gests) one. But there is no problem about it; we mention
Voce Dei audita, timent respondere.
it merely to state that indirect questions most commonly
have the subjunctive. But sometimes a Late Latin writer
will use the indicative. Find another example in the E nglish to L atin
story above.
1. Let them obey God, lest they die. 2. The devil asks
whether they know good and evil. 3. He does not permit
S u b ju n c t iv e of I r r eg u la r V e r b s :
them to eat it. 4. He asks why Adam and Eve are not
sit sint obeying God. 5. May they never (numquam) believe
possit possint the devil. 6. Let them not attempt to hide from God.
velit velint 7. Let them not eat of the tree of knowledge of good
nolit nolint and evil.
95
LECTIO QUADRAGESIMA SEPTIMA
De prima et secunda persona in subiunctivo activo
Adam et Eva non obediverant Deo. Propter hanc causam timuerunt, et omnipotens-omnipotent
conati sunt abscondere se a Deo. Sed Deus omnipotens est; tanta est tantus-«> great
potestas eius ut nulla creatura possit abscondere se a scientia Dei. Deus cur-why
ergo interrogavit Adam cur non obedivisset. Adam dixit quod femina malum -apple
dederat ei malum, id est, fructum ligni scientiae boni et mali. Deus ergo fdeltit-deceive
interrogavit feminam, id est, Evam, cur comedisset malum. Eva respondit conterere-crush
se comedisse propter serpentem. Dixit enim serpentem fefellisse ipsam. virgo-virgin
Serpens enim dixerat: “Homo fiet sicut Deus si comedet de fructu huius mater-mother
ligni scientiae boni et mali.” spes ( 5th)-hope
Deus ergo expulit Adam et Evam ex paradiso. Sed promisit Redemp agricola-farmer
torem, id est Christum. “Ille Redemptor enim conteret caput serpentis.” Et offerre-offer
etiam quaedam femina promittitur a Deo, quae semper inimica erit ser pastor-herdsman
penti. Haec femina est Virgo Maria, quae est mater Christi. Ergo Deus, secum-cam se
propter suam magnam misericordiam, dedit spem primis hominibus nescire-no/ know
etiam post peccatum originale.
Adam et Eva habuerunt multos filios et filias. Inter hos erant Cain et
Abel. Cain erat agricola, et labor eius erat in agris. Accepit multos fructus
terrae. Ex his fructibus, Cain offerebat sacrificia Deo. Abel autem erat
pastor. Abel ergo offerebat anim&lia Deo in sacrificiis. Probabiliter Abel
offerebat agnos. Sacrificia Abel placuerunt Deo. Sed sacrificia Cain non
placuerunt Deo. Cain ergo motus est ira.
Quodam die Cain rogavit Abel ut iret in agros secum. Abel ergo in agros
iit cum Cain. Sed cum essent soli in agris, Cain interfecit Abel. Deus ergo
vocavit Cain, et rogavit ubi Abel esset. Cain dixit se nescire. Sed Cain non
poterat fallere Deum. Cain ergo iit in exilium.
96
form, which we already know, and apply a magic stick, catum originale commiserunt. “Ante hoc peccatum,”
thus: dixit Deus, “non erat necesse ut vos discederetis ex hac
vita per portas mortis, sed nunc mortem videbitis.”
Present Adam ergo interrogavit Deum, “Videbimus mortem,
m m quia peccavimus. Sed videbuntne etiam filii nostri (our )
s s mortem?” Deus dixit, “Otique— et vos et filii vestri
ame t tenea t debetis mori. Et nunc, discedatis ex paradiso.” Deus
mus mus etiam angelo magno imperavit ut staret ad portam ne
tis tis Adam et Eva possent rursus venire in paradisum. Deus
nt nt dixit angelo, “Stes in hoc loco, ne homines possint
venire in paradisum.”
Imperfect Pluperfect Cain et Abel fuerunt filii Adam et Evae. Nati sunt in
m m primis diebus mundi. Sed etiam erant multi alii filii
s s Adam et Evae. Scriptura enim Sacra non dat nomina
amare t amavisse t omnium hominum qui in illis temporibus nati sunt.
mus mus Non enim necesse est ut omnia illa nomina sciamus. Et
tis tis Scriptura id quod non necesse est non dicit. Sanctus
nt nt Augustinus dicit quod Sacra Scriptura vult ostendere
quod erant duae urbes; una est urbs Dei, id est, urbs
And so on for absolutely any active subjunctives, of all bonorum hominum, qui Deum amant. Sed altera urbs
tenses. Pretty simple! est urbs huius mundi. In hac urbe sunt homines mali,
qui se ipsos plus quam ( more than ) Deum amant. Sanc
Su b ju n c t iv e of I rregular V erb s : It is really com tus Augustinus etiam multa alia de his duabus urbibus
pletely regular. Just take the third singular—sit, possit, dixit. Sed non est necesse ut omnia scribamus in hac
velit, nolit— and use the above stick. lectione.
97
LECTIO QUADRAGESIMA OCTAVA
Nihil novi hodie— veteribus studeamus
Adam et Eva habuerunt multos filios et filias. Et filii eorum habuerunt plurimus-very many
etiam multos filios et filias. Multi ex his vixerunt per annos plurimos. Sed commisit-committed
non omnes homines boni erant; plurimi erant mali, et peccata multa com corpus-body
miserunt contra Deum. Illi homines erant magni corpore, sed parvi virtute. iratus est-vww angry
Deus ergo irfitus est illis et voluit delere genus humanum de terra. genus-race, kind
Sed nihilominus unus homo erat qui pl&cuit Deo. Ille homo vocabatur c.dxo-flesh
Noe. Noe erat vir iustus in omnibus operibus suis. Noe erat pater trium mens-mind
filiorum. Nomina horum filiorum sunt: Sem, Cham, et Japheth. Sed quia pessim us-very evil
Noe erat iustus, et pl&cuit Deo, Deus non iratus est ei, nec ir&tus est ffliis diluvium-flood
Noe propter Noe. Itaque Deus dixit Noe: “Finis universae carnis est in spuitus-breath
mente mea. Omnes enim homines facti sunt pessimi. Necesse est ergo ut tac-make! (a command)
deleam eos. Itaque magnum diluvium veniet super omnem terram. Omnes area -ark
homines delebuntur. Sed etiam omnia anim&lia in quibus est spiritus vitae tibi-for yourself
non iam vivent; omnia delebuntur diluvio.” tuus -your
“Sed fac arcam tibi et ffliis tuis et uxoribus filiorum. Et duc in arcam due-lead! (a command)
animalia ex omnibus generibus anim&lium ut servari possint in arca.” Noe imber-rain
ergo fecit omnia quae Deus imperaverat ei. Deinde Deus dixit ei: “V6nias
in arcam cum filiis tuis et cum omnibus animalibus sicut imperatum est
tibi. Post septem dies enim imber maximus veniet super omnem terram.
Et omnia anim&lia quae sunt super terram, insuper et omnes homines
delebuntur de terra.”
Noe ergo venit-in arcam, et cum eo venerunt tres filii eius, id est Sem,
Cham, et Japheth, et cum eis venerunt uxores eorum. Insuper venerunt in
arcam animalia omnis generis, sicut Deus imperaverat Noe. (Continua
bitur cras)
99
LECTIO QUADRAGESIMA NONA
De prima et secunda persona in indicativo imperfecto
et plusquamperfecto
Cum Noe et fflii eius et uxores fili6rum eius et animalia venissent in arcam, clausit-closed
Deus clausit portam arcae. Deinde Deus aperuit coelos, et misit imbres aperuit-opened
magnos in terram. Etiam fontes maris rupti sunt et aquae maris venerunt iom-fountain
super terram. Diluvium maximum factum est. Homines territi sunt, et loca ruptus-broken
alta invenire conati sunt ut ab aquis servarentur. Sed aquae magnae sem territus-terrified
per invenerunt homines. Et non potuerunt evadere. Noe autem et qui altus-high
cum eo erant, servati sunt in arca. Aqua venit etiam super montes altos. nisi-unless, except
Nemo hominum servitus est nisi ei qui in arca erant cum Noe. Etiam ascendit-rare
omnia animilia in quibus erat spiritus vitae interfecti sunt in aquis. Sed recordatus-remembered
animilia quae in arca erant servita sunt. Imbres et diluvium venerunt ventus-wind
super terram per quadraginta dies. Et aquae ascenderunt super terram minuere-diminish
centum et quinquaginta dies (150). euntes-from ire
Deinde Deus recorditus est Noe et omnium qui cum eo erant in arca. fenestra-window
Et Deus misit ventum super aquas. Post dies centum quinquaginta, aquae corvus-raven
coeperunt minui super terram. Deus etiam clausit fontes maris, et non columba-dove
iam misit imbres de coelis. Et aquae reversae sunt de terra, euntes et ferre-bear, bring
redeuntes. In mense septimo, in die vigesimo septimo mensis, arca re ramus-branch
quievit super montes Armeniae. In decimo mense, montes coeperunt oliva-olive, olive tree
videri. Et post quadraginta dies, Noe aperuit fenestram in arca, et misit 'mltlltgcrt-understand
corvum ex arca. Etiam dimisit columbam ex arca. Sed columba non in
venit locum ubi requiesceret pes eius—columba ergo reversa est ad Noe in
arcam. Sed post septem dies, Noe rursus dimisit columbam. Columba
reversa est ferens ramum olivae. Noe ergo intellexit quod pdterat stare in
terra. Itaque venit ex arca.
N u n c E x e r c e a m u s N os
E n g l is h to L a t in
Deus interrogavit Adam, “Cur abscondebas te?” Et
1. Why did you come into the fields with him? 2. He is
Adam respondit, “Hoc faciebam quia timebam.” Sed
sending you in order that you may bring water. 3. Noe,
Adam etiam dicere coactus est quod malum comederat.
God commands you that you make an ark. 4. Let us
Dixit enim Evae, “Tu dabas mihi (to me) malum.” Et
come into the ark with Noe. 5. Men were so evil that
Eva serpentem accusavit. Serpens autem alium accusare
they could not hear these words. 6. Noe, you were mak
non poterat— serpens erat diabolus ipse. “O Eva, quare
ing a ship (so) that you might sail in it in the flood.
credebas diabolo?” “Quia diabolus dixit quod homo fiet
7. May you have many good things with you.
sicut Deus si ex hoc ligno comedet.” “Sed Eva, nonne
scire poteras quod diabolus id quod non verum est dicere
amat? Deus dixerat tibi, ‘Ne comedas ex hoc ligno.’
S c r a m b l e E x e r c is e
Semper facere debes id quod Deus tibi imperat. Deus
bonus est. Sed Deus Redemptorem tibi promittet. Nunc, Aquis magnis e coelo et mari venientibus super terram
si facies id quod Deus imperabit, Deus tibi peccatum omnem, multi homines locum in quo servari possent
tuum ignoscet. Ne alia peccata committas!” invenire conati sunt, nec poterant. Super omnes enim
Sed homines boni esse non amant. Itaque alter al montes venerunt magni aquae diluvii. Qui in arca erant
terum interfecit, id est, Cain Abel interfecit. Cain enim servati sunt— ex aliis nemo. Post dies multos, Deus im
et Abel sacrificia Deo offerebant. Sed sacrificia Cain bres non iam misit, et eorum qui cum Noe in arca
Deo non placuerunt, sicut sacrificia Abel placuerunt. erant recordatus est ut ex arca eos duceret.
101
LECTIO QUINQUAGESIMA
De prima et secunda persona in indicativo perfecto
Cum aquae discessissent de terra, Noe et filii eius, et uxores filiorum eius egressus-go out
egressi sunt ex arca. Sed 6tiam animfilia egressa sunt. Et Noe fecit altfire altare-altar
Domino. Deinde acc6pit multa animalia ex eis quae fuerant in arca secum Dominus-Lord
(omnia enim filia animalia in quibus erat spiritus vitae interfecta erant numquam-never
diluvio)— et obtulit sacrificia Deo. Sacrificia Noe placu6runt Deo. Domi arcus-how
nus ergo promisit Noe quod numquam post illud tempus diluvium delebit recordari-remember
omnem terram et omnia viventia quae in ea sunt. Deus etiam dedit signum turris-towr
promissionis suae, “Verum est quod imbres venient de coelis. Sed ut cIvitas-c/Q’
sci&tis quod numquam diluvium delebit omnem terram, arcus meus erit in confldere-trart
coelis post imbres. Hoc modo scies Deum semper recordari promissionis efflcerc-bring about
suae.” mutavit-changed
Post diluvium, omnis terra habebat solummodo linguam unam. Sed cum
homines iter fficerftit ad orientales partes mundi, venerunt in terram
Senaar, et voluerunt remanere ibi. Coeperunt Itaque aedificare turrem
maximam. Hi enim homines superbi erant. Et Dominus desc6ndit ut
videret turrem et civitatem quam aedificabant. Sed opera horum hominum
non placu6runt Deo— confidebant enim in se, et in potest&te sua. Sed non
debuerunt confidere in se. Homo enim non est tam fortis ut possit vivere et
figere sine Domino. Propter hanc causam, opera horum non placu6runt
Deo. Itaque Deus punivit eos. Effecit ut unus homo non posset intelllgere
alios homines. Mut&vit linguas eorum. Linguis mutfitis, magna confusio
erat in illo loco. Multae enim linguae audiebfintur, sed nemo poterat alios
intelllgere. Itaque homines discesserunt ex illo loco, et non iam voluerunt
aedificfire turrem.
103
LECTIO QUINQUAGESIMA PRIMA
De prima et secunda persona in indicativo praesenti
s s s
VOCABUL ARIUM poni t capi t audi t
mus mus mus
finire, ivit, itus-finish quam-than
tis tis tis
complete satis-sufficiently, very,
habitare, avit, atus- enough All the forms we have just made are entirely regular,
dwell, inhabit vel-or, even and fit easily on the short stick.
maiores, maioribus-ancesfors (merely pi. Now we recall that we already know the bottom
of maior in special sense) forms for each line, that is, the third plurals:
peior, peius, peiore-worse amant tenent ponunt capiunt audiunt
So all we really have to learn today is just five words:
N u n c C o g it e m u s amo teneo pono capio audio
F irst and S econd P erson I n dica tive : It is easy to What are the meanings? For amdre they would be:
make these forms, starting from the third singular, I love we love
which we already know. The easiest way is to make a you love you love
short stick, leaving out the first and last forms: he loves they love
s s And of course, we can vary these forms just as we have
ama t tene t been doing for a long time. That is, besides “he loves”
mus mus we can say: “he does love, he is loving.” And so on with
tis tis other forms.
104
F irst Sin g u l a r P r o n o u n : ego, mei, mihi, me, me arcam, et in arcam ingressus est. Et imber nteximus
(I, of me, to me, me, etc.) super omnem terram venit per dies quadraginta et noc
tes quadraginta. Et Noe dixit, “Magnos videmus imbres,
F ir st Sin g u l a r A d j e c t i v e : meus, a, um (my, mine) et diluvium! Deus meus, bonus es (you are). Me et meos
in arca hac servavisti.” Et post diluvium Deus dixit,
P r esen t T en se o f I r r eg u la r V e r b s : We shall save
“Pono arcum meum in coelis, ut scire possitis quod
these for a few lessons later, since we have to learn the semper in memoria habeo promissionem meam. Num-
above forms— but, if anyone is curious, here are some: quam delebo omnes homines aquis diluvii. Verum est
sum, es, est, sumus, estis, sunt quod homines mali fient, sed alio modo punientur, et
possum, potes, potest, possumus, potestis, possunt non per aliud diluvium.”
volo, vis, vult, volumus, vultis, volunt
nolo, non vis, non vult, nolumus, non vultis, nolunt
E nglish to L atin
1. I am sending a messenger in order that you may
N unc E xerceamus N os know the truth. 2. Are you coming with me? 3 . 1 now
Deus vocavit Cain, “Quid facis Cain?” Cain dixit, have the name “Abram”— but God will change my
“Nihil facio. Quid mihi imperas ut faciam?” Deus dixit, name, He will call me “Abraham.” 4 . 1 dwell in Egypt
“Tu fratrem tuum Abel interfecisti. Cur fecisti hoc? but I do not know the gods of Egypt. 5. This land is
Ego interficere te noti volo, sed necesse est ut te puniam. so good that we will not depart. 6. Our ancestors had
Mitto ergo te in exsilium.” many gods, but we have the one true God. 7. We did not
Sed postquam omnes homines pessimi facti sunt, finish the tower.
Deus etiam Noe vocavit. Noe enim vir iustus erat, quam
quam fere omnes &lii pessimi facti sunt. Noe Deo dixit,
“Faciam (/ will do) omnia quae iubes. Quid ergo f&cere
Scramble E xercise
debeo?” Et Deus dixit, “Debes arcam facere. Duc (lead) Deus dixit, “Ego omnia quae in hoc mundo sunt feci.
in hanc arcam animalia ex omnibus generibus anima Volebam omnibus hominibus per Adam et Evam qui
lium quae in terra sunt et in se spiritum vitae habent.” homines primi erant dare multa bona. Vos autem non
Noe ergo narravit haec omnia filiis suis. Dixit enim, permisistis mihi ut ea quae volueram facerem. Peccatis
“Deus mihi imperavit ut arcam facerem. Vos etiam mihi vestris pessimis necesse est ut, cum amem vos, vos
auxilium dare debetis, ut in arca servari possitis. Vente puniam. Nihilominus autem, misericordia mea magna
tis mecum, ut materiam colligamus.” Noe ergo fecit vobis Redemptor dabitur.”
105
LECTIO QUINQUAGESIMA SECUNDA
Nihil novi hodie— veteribus studeamus
Difficile est bonus esse inter malos. Sed Abram, cum esset in medio tam polytheista-polytheist
multorum polytheistArum, adhuc colAbat solum Deum verum. Et Deus colete-worship
locutus est ei, et dixit: Abram, volo ut discedas ex hac terra tua, et de volo-/ wish
domo patris tui, et vAnias in aliam terram, quae ostendetur tibi. Volo enim gens-people
facere te in gentem magnam, et benedicere tibi, et facere nomen tuum benedlcere-bless
magnum. Abram Itaque egrAssus est ex terra Haran sicut Dominus Iterum-again
imperAverat ei. Lot venit cum eo. Abram erat vir septuaginta quinque appAruit-appeared
annorum cum egrederAtur de Haran. Etiam Sara, uxor Abram, venit cum fames-famine
eis. Venerunt in terram ChAnaan. Sed Deus Iterum appAruit Abram et valde-very
dixit ei: Omnis terra haec erit tua. Et Abram aedificavit ibi alfare Domino dives-r/c/j
qui apparuerat ei. Sed Abram non remAnsit in terra illa. Fames enim erat ecce-behold
ibi. Descendit Itaque in Aegyptum. eligere-choose
Sed Abram non semper remAnsit in Aegypto. Reversus est in terram circa-about
ChAnaan. Lot etiam venit cum Abram ex Aegypto. Et Lot et Abram facti Sodoma, is-Sodom
sunt valde divites. Habuerunt multos agnos et multa ilia. Terra non poterat stella-star
tenAre omnes possessiones eorum. Abram ergo dixit ad Lot, “Ecce, uni
versa terra est coram te. Eligas partem terrae tibi. Si tu eligis unam partem,
ego accipiam Alteram.” Lot Itaque vidit terram quae erat circa IordAnem
esse bonam, et habifavit ibi. In illis enim diebus, terra quae est circa
Sodoma et GomArrham valde bona erat multis fructibus. Dominus enim
adhuc non deleverat illas urbes. Lot fecit domum suam in Sodomis. Sed
homines Sodomitae erant pessimi.
Et Deus appAruit Iterum Abram et dixit ei, “Vides omnes stellas quae in
coelo sunt? Posteritas tua erit maior numero quam stellae.” Et Abram
credidit Deo. (ContinuAbitur cras)
mutdre. Give also all the “we” forms. 3. Make all the
VOCABULARIUM indicative forms in number 2 (above) subjunctive
(omit: I have opened). 4. Summarize the rules for form
apparAre, appAruit, iterum-again
ing the first and second person in all tenses of the sub
appAritus-appear valde-very
junctive. Make up a rule for as many indicatives as you
occe-behold
can.
dives, dlvite-r/c/i (poss. pl. -um )
107
LECTIO QUINQUAGESIMA TERTIA
De prima et secunda persona in indicativo futuro
De imperativo activo
Quodam die Abram audivit quod quattuor reges cepissent Lot. Abram salvare-save
ergo collegit omnes servos suos, et secutus est illos reges. Hoc modo salvavit sacerdos-priest
Lot. Post haec, Melchisedech, qui erat rex Salem venit ad Abram. panis-bread
Melchisedech erat sacerdos Dei. Itaque obtulit sacrificium Deo. In hoc vinum -wine
sacrificio offerebat panem et vinum. Hoc modo praefigurabat sacrificium gens-people, nation
Missae. circumcidere-c/rcwmcwe
Post haec, Deus iterum app&ruit Abram, et mutavit nomen eius. Dixit, foedm-covenant
“Nomen tuum non iam erit Abram, sed Abraham. Quia volo facere te ierunt-went
patrem muMrum gentium. Iubeo te circumcidere omnes pueros in die Domine-Lord ( vocative form)
octavo post nativitdtem eorum. Haec circumcisio erit signum foederis inter p&rcere-spare
me et te. Insuper, tu et Sara uxor tua habebitis filium, et vocabitis nomen causa-for the sake of
eius Isaac.” ( with poss.)
Cum Abraham habitaret in Mambre, Deus ipse cum duobus ingelis petitio-request
venerunt ad eum in forma humana. Abraham accepit eos in domum suam. perseverare-continue
Postea Deus discessit, et Abraham secutus est eum. Duo angeli ierunt in ultimo-finally
Sodoma, sed Dominus rem&nsit cum Abraham, et dixit ei, “Homines qui
in Sodomis Mbitant pessimi facti sunt. Nec6sse est ergo delere eos et
civit&tem eorum.” Abraham autem non amavit peccata, sed amavit amicos
suos, quorum multi habitabant in Sodomis. Ergo rog&vit Dominum dicens:
“Domine, si quinquaginta viri iusti invenientur in Sodomis, parces civitati
illi?” Et Dominus respondit: “Si in Sodomis invenientur quinquaginta viri
iusti, eorum causa non delebo (/ will not destroy) hanc civitatem.”
Abraham ergo iterum rogavit Dominum dicens: “Domine, si in illa civitate
invenientur quadraginta quinque iusti, parces civitati?” Et Dominus
iterum dedit ei petitionem eius. Abraham itaque perseverabat rogans in
hoc modo. Ultimo Dominus dixit: “Si solummodo decem iusti invenientur,
non del6bo Sodoma.” (Continuabitur cras)
110
LECTIO QUINQUAGESIMA QUARTA
De prima et secunda persona in verbis: velle, nolle, et ire
Sed decem iusti non inventi sunt in Sodomis. Itaque duo angeli missi sunt destruere-desfroy
ut destruerent Sodoma. Sed primum venerunt ad Lot. Lot sedebat ad por primum-/iry/
tam civitatis. Angeli dixerunt ei, “Surge, discede ab hoc loco, Dominus sedere-s/7
enim d6struet ilium.” Illa nocte, Lot venit ad duos iuvenes qui voluerunt surgere-rise
ducere filias Lot in matrimonium et dixit eis, “Dominus destruet hanc iuvenis-yoM/Zi
urbem, propter peccata multa turpia quae homines in ea committunt.” turpis-shameful
Sed illi iuvenes noluerunt cr6dere Lot, et putabant eum iocari. iocari-/o joke
Mane angeli iterum venerunt ad Lot, et monebant eum ut statim man e-in morning
discederet ne periret cum illa turpi civitate. Dixerunt, “Uxor tua veniat perkc-perish
tecum, et etiam duae filiae tuae exeant.” Sed Lot adhuc morabatur, ita ut exke-go out
necesse esset ducere eum manu, quasi contra voluntatem eius. Angeli ergo mOTari-delay
duxerunt Lot et familiam eius e Sodomis, et monuerunt eos ne respicerent ita-so
post se. Dixerunt, “Nolite respicere. Si enim hoc facietis, moriemini (you quasi-or if
will d ie ) ” Uxor Lot erat curiosa— volebat videre quid Dominus faceret voluntas-w/7/
illi civitati. Respexit itaque, et statim conversa est in statuam salis. respicere-look back
Deus misit ignem et sulphur de coelis et destruxit Sodoma et Gomor- conversus-turned
rham. Locus harum urbium nunc est sub Mari Mortuo. Id quod accidit his sal-salt
civitatibus debet monere omnes homines ne peccata committant contra certe-certainly
Deum. Quamquam enim Deus non semper punit peccata in hac vita, certe
puniet ea in futura vita.
V OCABUL ARIUM m
§
Today we take it a bit easy, since we have had t Except that the first singular future turns
many new forms lately. We will merely apply the mus out to be -am (not -em).
new forms to three somewhat irregular verbs: velle, t-s (It is just like a future of third conjugation.)
nolle, ire. nt
V e l l e an d N o l l e : We already know all the third
person forms of these verbs. To refresh memories: That means we now have to pick up only the present
indicative! Here it is:
I n d ic ativ e
112
LECTIO QUINQUAGESIMA QUINTA
Iterum videamus formas novas activas
E n g l is h to L a t in
N u n c E x e r c e a m u s N os
1. Let us go to find Abraham. 2. We do not wish to
“Cur vis interficere me?” rogavit Isaac. “Hodie enim
remain in that place. 3. It is necessary that I see him.
tecum egressus sum ut sacrificium Deo offerrem, sed
4 . 1 am willing to do all that he asks. 5. He has sent me
nescivi quod ipse deberem sacrificium esse. Estne re vera
so that I may learn the truth. 6. When he had raised his
bonum ut hoc fiat? Nonne satis est animalia offerre?”
hand, God ordered him not to touch his son. 7. Are you
Cui Abraham respondit, “Deus mihi imperavit ut te in
not willing to hear me?
(for a) holocaustum offerrem, fili mi. Verum est quod
Deus mihi magnam promissionem fecit dicens, ‘Faciam
te in gentem magnam,’— et videtur mihi quod promissio
S c r a m b l e E x e r c is e
debet per te impleri. Sed confidere Deo debemus. Omnia
enim quae ille promisit certe nobis venient. Deus enim Abraham post filii nativitatem eius vocavit Deus ut
non solum verus est, sed est Veritas ipsa. Itaque, fili mi, eundem sacrificaret filium imperans. Omnibus quae hoc
confidamus in eo. Quamquam enim te interficiam— ad sacrificium necessaria erant pafatis, ad locum quem
Deus facere potest ut a mortuis surgas. Ipse est Dominus monstraverat Deus cum filio est profectus pater. Filium
vitae et mortis, et nihil est difficile ei. Deb&nus semper autem antequam interficere posset, per angelum ne vic
dicere: Fiat voluntas (will) eius.” timam tangeret paratam Abrahae imperavit. Magnam
Sed hoc modo Deus voluit tentare (try) Abraham. quod benedictionem daret Abrahae promisit Deus.
114
LECTIO QUINQUAGESIMA SEXTA
De prima et secunda persona in verbis: esse, posse et ferre
Abraham senex erat, et multos iam annos habuit. Vocavit itaque unum ex sencx-old man
servis suis et dixit ei, “Ego iam senex sum, et Dominus benedixit mihi in sum-/ am
multis. Sed ante mortem meam volo providere uxorem bonam pro filio meo providert-provide
fsaac. Sed ne accipias uxorem ei de filiis quae habitant in hac terra—eas ad li\ia-daughter
terram meam unde discessi et accipe ibi uxorem pro filio meo fsaac.” eas-subj. of ire
Respondit servus, “Quid faciam si mulier nolet redire mecum in hanc unde-whence
terram: debeo ego ducere filium tuum in terram Haran unde tu venisti?” mulier-wo/na/i
Et Abraham dixit: “Nullo modo— homines enim qui habitant in Haran colere-worship
multos deos colunt. Nolo filium meum habitare cum illis. Sed insuper, gens-people
Deus promisit mihi quod faceret me in gentem magnam in terra hac. Debeo impiere-fulfill
implere voluntatem eius.” voluntas-will
Itaque servus discessit, et iter fecit in Haran. Cum ad urbem esset, servus haurire-draw
vidit mulieres egredientes ut haurirent aquam. Servus Abrahae autem hoc oravit-prayed
modo ad Deum oravit, “Domine Deus, fac misericordiam cum domino fac ( imperative of facere)
meo Abraham. Ego itaque rogabo puellas has ut dent (from dare) mihi camelus-camel
aquam. Puella ergo quae dicet mihi: ‘Etiam camelis tuis aquam dabo’— parentes -parents
illa sit puella quam tu, Domine, paravisti filio domini mei. Hoc modo
sciam voluntatem tuam.”
Servus non finiverat orationem suam ad Dominum—et ecce puella
pulchra, cuius nomen erat Rebecca, venit ad eum. Itaque cum servus peti
visset aquam ab ea, Rebecca dixit, “Etiam camelis tuis aquam dabo.”
Hoc modo invenit servus Abrahae uxorem bonam pro Isaac. Parentes
enim Rebeccae, audientes omnia quae acciderant, dixerunt, “Voluntas
Domini Dei clara est. Redeat Rebecca tecum, ut sit uxor bona filio domini
tui.”
S u b ju n c t iv e
VOCABULARIUM
Present Imperfect Pluperfect
colere, coluit, cultus- m agna gens, gent e-tribe, sit esset fuisset
worship, till, cultivate people (poss. p/.-iu m ) sint essent fuissent
im plere, im plevit, bona voluntas,
On most of these we can make the first and second
impletus-/?//, fulfill voluntate-w ///
person simply—of course, the perfect indicative be
filia, a-daughter undt-w hence, from
haves like other perfects— of the rest, all but the present
where
and future indicative use the stick that has: m ,s,t, mus,
tis, nt.
N unc C ogitemus Now the future is almost the same:
F o rm s of E s s e : We already know the third person ero erimus
forms of esse: eris eritis
erit erunt
I n d ic a tiv e
But the present indicative is quite irregular:
Present Imperfect Future Perfect sum sumus
est erat erit fuit es estis
sunt erant erunt fuerunt est sunt
115
F o rm s o f P o ss e : Outside of the infinitive, this verb is dico de Marco Porcio Catone. Ille vult esse consul
merely esse with the prefixes p o t- and p o s -: we use pot- Romanus. Nos debemus facere omnia quae possumus ut
before forms beginning with e —such as p o te ro , p o tes, ille re vera fiat consul. Cato enim promisit quod si fiet
p o test, etc. Before forms beginning with s we have pos-, consul, omnes homines nullas ilias carnes comedent nisi
thus: p o ssu m , possu m u s, possu n t, etc. Only the present carnes bovinas assas. Cato etiam dixit in sen&tu, ‘Audite
indicative is any bother (because it jumps around): me, amici mei. Nos veri Romani sumus. Ergo faciamus
possum possumus legem novam. Ne Rom&ni comedant tilias carnes nisi
potes potestis carnes bovinas assas.’ ” Et parvus porcus dixit, “Si ha
potest possunt bebimus hanc legem, non iam in magno periculo 6rimus.
Forms for the rest are easy— such as present subjunc Laboremus ( let us w o r k ) ergo, et audiamus Catonem
tive p o ssim (with stick). Write out a table of the rest. nostrum.”
Sed agnus dixit, “Maria et ego venimus quotidie in
F orm s of F e r r e : This verb acts just like a normal th ird scholam. In schola discimus multa. Melius enim est nos
con ju gatio n ve rb outside the p rese n t in d ica tive. Thus esse in schola quam in foro. In foro enim audire possu
we have imperfect indicative— fe reb a m ; future— mus Catonem et Ciceronem. Sed in nostra schola audi
feram , feres, etc.; present subjunctive— fera m , feras, mus Marcum. Maria saepe dicit Marco, ‘Marce, tu es
etc.; imperfect subjunctive— ferrem , ferres, etc. Here is parvus agnus meus.’ Forsan verum est, sed numquam
the present indicative: audivimus Marcum dicentem baa. Nescio quid Maria
significare velit. Marcus enim videtur esse homo.”
fero f6rimus
fers fertis
fert ferunt E n g l is h to L a t in
These are easy to reco g n ize —to make them, remember 1. It is better to see Caesar than to see the five pigs.
to drop the normal connection vowel in second and 2. You are a good orator. 3. We are able to hear him
third singular and second plural. That is all. often. 4 .1 am a servant of Abraham, who is a good man.
5 . 1 will bring water for your camels. 6. We are always
able to do that which God commands. 7. His will is
N u n c E x e r c e a m u s N os
always good for us.
“Ubi sumus?” dixerunt quinque porci. “Sumus in foro,”
respondit unus ex eis. “Volumus audire Ciceronem.
Cicero enim habebit orationem vehementem.” Sed dlius S c r a m b l e E x e r c is e
porcus dixit, “Ille? Nullo modo. Nolumus audire eum. Suam ante mortem ut filio uxorem provideret bonam,
Inflatus est magno vento. Brimus aegri si audimus illum. in terram ex qua venerat servum misit Abraham. Qui
Sed audite me, amici mei—si nos volumus facere rem dominum quid faciat si mulier cum eo redire nolet in
magnam, ut simus veri porci, et ut honorem demus (fro m terrogat. Cui ille ne mulierem venire cogat imperat. Qui
dare) g6neri nostro, consilium habeo. Hodie alius orator servus ut patris celeriter voluntatem impleret est in Ha-
habebit orationem. Hic oritor amat nos, et dedit nobis ran profectus. Uxorem pro filio bonam Rebeccam quae
magnum honorem: habet enim nomen nostrum. Certe, camelis etiam aquam dedit invenit. Dei qui bonus est
nemo est ex nobis qui nesciat hominem de quo dico— voluntate acciderunt haec.
116
LECTIO QUINQUAGESIMA SEPTIMA
De prima et secunda persona in perfectis passivis
Isaac et Rebecca duos filios habuerunt, quorum nomina erant Esau et simulatio-pretense
Iacob. Esau autem irascebatur quia Iacob acceperat benedictionem patris moikn-delay
Isaac per simulationem. Rebecca itaque, videns iram Esau, timuit ne hater-brother
interficere vellet Iacob. Vocavit ergo Iacob, et monuit eum ne moraretur campus -plain
sed celeriter discederet dicens, “Irascitur tibi Esau. Timeo ne te interficere \apis-stone
conetur. Fuge itaque in Haran, ad Laban fratrem meum. Post dies paucos dormire-sleep
reverti poteris.” scala-ladder
Iacob ergo profectus est in Haran, et cum iter faceret, nox invenit eum in cacumen-top
quodam campo. Tulit itaque lapidem, et ponens eum sub capite suo, ita -so
dormivit. Et cum dormiret, vidit visionem magnam: scala stabat in terra, numerare-count
et cacumen huius scalae coelum tangebat. Angeli Dei ascendebant et renovare-renew
descendebant per scalam; Dominus Deus ipse in coelo erat, et locutus est ioe&us-pact, covenant
ad Iacob, “Ego sum Dominus Deus Abrahae, patris tui, Deus Isaac. Hebrafcus-Heirew
Terram in qua dormis tibi et filiis tuis dabo.” Deus promiserat Abrahae
quod filii eius essent multi, ita ut nemo posset numerare eos. Deus reno
vavit idem foedus cum Iacob, et dixit, “In te omnes gentes terrae bene
dicentur.”
Post haec Iacob surrexit et dixit, “Re vera Dominus est in hoc loco, et
ego nesciebam. Terribilis est locus hic— nihil enim aliud est nisi domus
Dei et porta coeli!” Iacob itaque vocavit nomen loci illius Bethel, id est,
domus Dei. “Beth” enim in lingua Hebraica est “domus” et “EI” est Deus.
118
LECTIO QUINQUAGESIMA OCTAVA
D e prim a et secunda persona passiva in subiunctivo
praesenti et im perfecto
Sunt multa alia de Iacob quae legere possumus in Scripturis Sanctis. Sed somnium-dream
hodie audire volumus de duodecim filiis Iacob, et praesertim de uno ex manipulus-j/igo/
his filiis, cuius nomen erat Ios6phus. circumst&re-rfand around
Quodam die fratres Iosephi fecerunt rem pessimam. Iosephus venit ad adordre-adore
patrem suum Iacob et narravit ei id quod fratres eius fecerant. Propter num-do not translate
hanc causam fratres eius ir&ti sunt ei, et coeperunt odisse eum. Insuper, (see below)
Iacob am&vit Ioseph plus quam alios— ecce ilia causa odii. subkcre-subject
Ioseph etiam hibuit duo somnia, quae narravit fr&tribus suis. Dixit quasi-as it were
enim, “Audite somnium meum quod vidi: putabam nos ligare manipulos pecus -cattle
in agro. Et manipulus meus surrexit et stetit, sed vestri manipuli cir prosperus-favorable
cumstantes adoraverunt manipulum meum.” custodire-wa/ch
Somnio audito, fratres eius responderunt, “Num rex noster eris? Aut nos somniator-dreamer
subiciemur (be subjected to) tibi?” Post haec, fratres eius senserunt odium occidere-fc/7/
maius contra Iosephum. Sed Ioseph etiam vidit aliud somnium, et narrdvit prosint-he helpful
fratribus suis. Dixit, “Vidi per somnium, quasi solem et lunam et stellas
undecim adorare me.” Audito hoc somnio, pater eius dixit, “Quid sibi vult
hoc somnium (What does it mean)? Num ego et mater tua et fratres tui
adorabimus te super terram?” Pater eius non odit Iosephum, sed fratres
eius oderunt eum.
Quodam die, Iacob vocavit Iosephum. Qui dixit, “Adsum; quid vis a
me?” Et pater respondit, “Veni, mittam te ad fratres tuos, ut videas si
omnia prospera sint cum eis et cum pecoribus quae custodiunt.” Iosephus
ergo discessit, et secutus est fratres suos, ut videret si omnia prospera
essent eis et pecoribus. Fratres eius viderunt eum venientem et dixerunt,
“Ecce, somniator venit! Venite, occidamus eum, et videamus quid prosint
illi somnia eius.” (Continuabitur cras)
Quidam ex pharisaeis rogavit Iesum ut comederet secum. Iesus ergo venit recubmt-reclined
in domum huius pharisaei, et recubuit ut cibum comederet. Et ecce, mulier-woman
mulier mala, quae erat peccatrix, id est, quae multa peccata committebat peccatrix-j/nner
in illa civitate, cum novisset Iesum venisse in domum pharisaei, tulit alabaster-feojc
alabastrum unguenti, et venit in domum ad Iesum. Haec mulier ad pedes unguentum-ointment
Iesu stetit et coepit rigare pedes eius lacrimis, et ungebat pedes unguento. ngkre-wash
Sed ille pharisaeus qui invitaverat Iesum (nomen huius pharisaei erat lacrima-tear
Simon) videns hanc peccatricem ad pedes Iesu, dicere coepit in mente sua, ungebat-anointed
“Hic vir Iesus certe non est propheta, sicut putaveram, quia nescit hanc kliquid-something
mulierem esse peccatricem!” ait-said
Sed Iesus videre poterat ea quae agebantur in mente Simonis, et re faenerator-money lender
spondit ei, “Simon, habeo Aliquid quod volo dicere tibi.” Simon ait, “Dic, solvere-pay
Domine.” Et Iesus dixit ei, “Quidam faenerator habebat duos debitores qui denarius-denarius
debebant pecuniam ei. Sed, cum non haberent pecuniam ut solverent, ille dimittere-/<vgive
faenerator dimisit d6bitum eis. Unus ex eis debuerat quingentos (500) oleum-oiV
denarios, et alius debuerat quinquaginta (50). Haec ergo est quaestio mea:
Quis ex illis debitoribus amavit illum faeneratorem plus?” Simon respondit,
“Probabiliter ille cui plus dimissum est.”
Et Dominus ait, “Veritatem dixisti. Videsne hanc mulierem? Veni in
domum tuam. Aquam pedibus meis non dedisti. Sed haec mulier lacrimis
rigavit pedes meos. Et caput meum oleo non unxisti. Sed illa unxit pedes
meos unguento. Ergo dico tibi: multa peccata dimittuntur illi, quia
amavit multum. Sed is cui minus dimittitur, minus amat.”
120
E nglish to L atin Scramble E xercise
1. Let us speak (use loqui) lest we be put into prison. Huius Isaac, de quo iam legimus quod pater eius non
2. You (plural) were so good that you were loved by nolebat sacrificare eum, iubente Deo, erant nepotes
all. 3. Let us fight bravely lest we die. 4. Let us adore (grandsons) duodecim. Inter quos erat Iosephus qui
the one true God and not many gods. 5. May you be somnia magna vidit. De uno somnio dixit, “In agro
filled with good things. 6. I will not be a slave will I? manipulos nos lig&ntes vidi. Inter quos manipulos meum
7. My enemies have surrounded me to kill me. surrexisse et stetisse—vestros autem meum adorare.”
Hoc propter somnium ei fratres irati sunt.
121
LECTIO QUINQUAGESIMA NONA
Fratres Iosephi comprehenderunt eum, et ligav6runt eum. Voluerunt occi iera-wild beast
dere eum, et dicere patri suo Iacob: Fera mala devoravit filium tuum devorart-eat
Ioseph. Sed unus ex frdtribus Iosephi, cuius nomen erat Ruben, nolebat merere-earn, deserve
interficere fratrem suum. Sciebat enim quod Iosephus meruerat nihil mali. anima -soul, life
Voluit ergo liberare eum. Sed non poterat simpliciter dicere £liis fr&tribus, iundere-pour, shed
“Volo liberare Iosephum.” Ergo dixit, “Ne interficiatis animam eius, nec sanguis-blood
fundatis sanguinem eius. Mitt&mus eum in hanc cisternam veterem.” verbum-word
(Non erat aqua in hac cisterna.) sedere-sit
Haec verba placuerunt aliis fratribus, et miserunt Iosephum in cisternam argenteus-«7ver (piece)
veterem. Sed cum sederent ut comederent panem, viderunt mercatores vendere-sell
venientes. Hi mercatores erant Ismaelitae, et faciebant iter in Aegyptum. polluere-defile
Unus ex fratribus, ludas, videns hos mercatores, dixit aliis: “Quid prodest traxit-drew
nobis si occidamus fratrem nostrum? Nonne melius est vendere eum intingere-d/p
Ismaelltis? Hoc modo manus nostrae non polluentur.” Cum ergo Ismaelitae haedus-goaf
venissent ad eos, traxerunt Iosephum ex cisterna, et vendiderunt eum
viginti argenteis (abi. case—price).
Ruben non dderat cum alii fratres venderent Iosephum. Cum ergo
venisset ad cisternam, et non invenisset fratrem suum, magno dolore
affectus est. Sed fratres tulerunt (from ferre) tunicam Iosephi, et intinxe
runt in sanguine haedi quem occiderant.
Tunc ierunt ad patrem suum, et monstraverunt ei tunicam intinctam
sanguine. Et dixerunt, “Vide, estne haec tunica Iosephi?” Et pater, motus
dolore maximo dixit, “Fera pessima devoravit filium meum Iosephum.”
Ismaelitae autem duxerunt Iosephum in Aegyptum.
123
LECTIO SEXAGESIMA
Igitur Iosephus ductus est in Aegyptum, emitque eum Putiphar, princeps igitur-therefore
exercitus. Sed Deus erat cum Ios6pho et benedixit ei. Iosephus habit&bat emit-bought
in domo domini sui. Et Deus benedixit domui Putiphari propter Iosephum. -qae-and
Iosephus ipse placuit Putipharo, et datum est ei ut administraret omnia administrare-manage
negotia domus illius. Sed uxor Putiphari odit Iosephum, et accusavit eum negotium-business
crimine falso. Putiphar credidit verbis uxoris suae, et iecit Iosephum in crimen-charge
carcerem. Sed Deus erat cum Iosepho, et dedit ei gr&tiam in conspectu gratia-favor
principis carceris. conspectus-j/g/z/
In hoc carcere erant multi alii viri. Inter hos erant duo servi regis. Unus pistor-baker
ex his fuerat pistor regis. Alius fuerat pincerna regius (ille ferebat pincerna-butler
calicem vini ad regem). Hi duo viderunt somnia quadam nocte, et narra calix-cup
verunt somnia sua Iosepho. Pincerna narravit somnium suum, “Videbam vitis-vine
coram me vitem in qua erant tres propagines in quibus uvae erant. Habui pxopkgo-branch
calicem Pharaonis in manu mea, et pressi uvas in c&licem et dedi calicem uva -grape
Pharaoni.” pressit-pressed
Iosephus autem respondit ei, “Haec est interpretatio somnii— tres pro restituere-restore
pagines, tres adhuc dies sunt. Post hos dies Pharao recordabitur tui et antea-before
ministerii tui, et restituet te in locum tuum, et dabis ei calicem secundum
officium tuum, sicut antea faciebas. Sed cum venies in domum Pharaonis,
rogo te ut loquaris illi pro me, ut exeam ex hoc carcere. Quia venditus sum
e terra Hebraeorum a fratribus meis, et innocens missus sum in hunc
carcerem.”
r
V OCABUL ARIUM ris And, since all imperfects are the same,
amaba tur there is no use to write out more
administrare, avit, atus- magnus calix, calice-cup
mur examples in this book (but you write
govern, manage malum crimen, crimine-
mini some for practice).
emere, emit, emptus- charge, crime
ntur
buy gratia, a-favor, grace,
restituere, restituit, gratitude
restitutus-rertore negotium, o-business, T h e I n d e f in it e P ro n o u n A l iq u is , A l iq u id : It
antea (adv.) -before, trouble means: “someone, something.”
formerly Declension—just like the interrogative quis, quid
(see Lesson 38) except: Neuter nominative and ob
jective plural is aliqua— not aliquae.
N u n c C o g it e m u s How does it differ in meaning from quidaml Quidam
means: a certain one (I know but won’t tell). Aliquis
F irst an d S eco n d P erson P assive o f I m p e r f e c t means: someone (I don’t know who).
I n d ic a t iv e : We already know the third person passive
of the imperfect indicative— and we know the stick:
T h e I n d e f in it iv e A d j e c t i v e : It has the same forms
r, ris, tur, mur, mini, ntur as qui, quae, quod, except for three: aliqua (used in three
Put them together, and we have what we want: places): nominative singular feminine, (2) nominative
124
and objective plural neuter. Therefore it has three forms domus magna. Nemo enim in persona secunda loqui
in the nominative singular: aliqui, aliqua, aliquod. potest huic regi. Semper dicimus de eo in tertia persona.
Possumus dicere de ‘Quodam’. Ille enim est etiam ka
T h e E n c l it ic -q u e : In the story above, we saw -que totius terrae Aegypti.” Sed quid significat illud verbum
used to mean and. It is different from et in two ways: kal “Difficile est explicare. Pharao est, ut ita dicam
1. -que is attached to the end of a word, but is translated (so to speak) anima terrae huius. Omnia enim per eum
before the same word. 2. -que is a closer connective vivunt. Sol etiam movetur potestate eius. Sed etiam est
than et: English has only one and—Latin has three— in protector Aegypti. Itaque duplici (double) sensu
order of closeness of connection: -que, ac (atque), et. dicimus quod ille est ka totius Aegypti.” Sed nonne
Et is the loosest; but -que is the closest: agnus porcique moritur rex vester? et si moritur, quo modo deus esse
— the lamb and the pigs (The lamb would prefer to potest? Deus enim immortalis est. “Rex noster non
have et.) solum est deus unus — est plures dei. Est Horus, id est,
accipiter (falcon)— qui est etiam deus et filius dei. Sed
etiam est Seth. Itaque rex est duo domini. Sed post
N u n c E x e r c e a m u s N os
mortem fit alius deus. Fit Osiris, qui est deus, rex mor
“Iosephe, quare in Aegyptum ducebaris?” “Fratres mei tuorum.” Sed nos credere nolumus quod ille est deus qui
me oderunt.” “Sed cur te oderunt? Conabaris aliquid semper remanet et remanebit in sepulchro. Deus enim
mali contra eos facere?” “Nullo modo. Sed somnia vere immortalis est. Est rex vivorum et mortuorum.
habui: In uno somnio in agris cum eis eram, et adora
bar a manipulis eorum. In altero somnio a sole, luna, et
E n g l is h to L a t in
undecim stellis colebar.” “Cum haec eis loquereris,
nonne timebas ne occidereris ab eis?” “Otique, sed 1. You were called the great house. 2. We were heard
Deus non permisit ut occiderer—solummodo permisit by all men in this land. 3. Joseph (Iosephe), j(ou were
ut venderer servus in Aegyptum. Sed Deus bonus est. bought by the men of Egypt. 4. He will attempt to gov
Faciet ut bona etiam ex his malis meis veniant.” ern this great land. 5. Let them speak to Joseph, for he
will restore everything. 6. I was sent here because of a
false charge (use ablative without preposition). 7. You
A u d ia m u s P l u r a de T erra A eg y pti were restored to the favor of Pharao.
Quid loquebaris? Dicisne quod rex tuus est deus? Nos
credere hoc non possumus— nos enim Hebraei sumus,
S c r a m b l e E x e r c is e
et unum verum Deum colimus. Sed nihilominus, de rege
vestro audire volumus. Quod est nomen eius? “Nomen Pater materque eius magno affecti sunt dolore putantes
eius est Pharao.” Et quis erat pater eius? “Pater eius eum interfectum esse, cum re vera in terra Aegypti
etiam erat Pharao— semper enim reges nostros ‘Pharao’ servus esset. Non solum autem in illa terra servus factus
vocamus. Verum nomen eius est nomen sacrum. Non est Iosephus, verum etiam in carcerem propter odium
licet nobis pronuntiare verum nomen eius.” uxoris domini sui missus est. Cui cum in carcere esset
Quid ergo significat hoc verbum Pharao? “Significat: narraverunt somnia pincerna pistorque Pharaonis.
125
LECTIO SEXAGESIMA PRIMA
De prima et secunda persona in indicativo passivo praesenti
De pronomine: quis
Iosephus, in carcere in terra aliena, iam interpretatus est somnium principis alienus-/ora'g/i
pincernarum Pharaonis. Sed etiam princeps pistorum Pharaonis narravit caiustnim-basket
somnium suum, dicens: “Et ego vidi somnium, quod tria canistra farinae fanna-meal
haberem super caput meum. Et in uno canistro port&bam omnes cibos auferre-take away
qui fiunt arte pistoria, et aves coeli comedebant ex eo. Rogo te, ut Explices suspendere-hang
mihi interpretationem somnii huius.” Respondet Iosephus, “Haec est crux-cross
interpretatio somnii: Tria canistra, tres adhuc dies sunt: post quos auferet nataUtms-birthday
Ph&rao caput tuum, ac suspendet te in cruce, et aves comedent carnes convivium-banquet
tuas.” porngere-reach
Et post tres dies natalitius Pharaonis erat, et in convivio Pharao re- tamen-nevertheless
cord&tus est pincernae et pistoris qui erant in carcere. Et restituit alterum oblitus-forgot
in locum suum, ut porrigeret ei cdlicem, alterum autem suspendit in cruce. bos-cow
Pincerna tamen oblitus est Ios6phi, et hic remansit in carcere. crassus-fat, thick
Post duos annos, vidit Ph£rao somnium. Putabat se stare ad flumen, de pasci-feed
quo ascendebant septem boves pulchrae et crassae valde, et pascebantur paluster-mary/iy
in locis palustribus. Etiam aliae septem boves venerunt e flumine, de deformis-Mg/y
formes et exiles valde, et septem deformes boves comederunt septem exilis-thin
pulchras boves. spica-car of grain
Sed eddem nocte, Pharao vidit et aliud somnium. Septem spicae erant in culmus-stalk
culmo uno, et plenae et pulchrae erant. Sed aliae septem oriebantur, plenus-full
exiles valde, et septem exiles comederunt septem pulchras. Post haec, oriri-arise
Pharao surrexit a somniis suis, et territus est. Et misit ad omnes vates in
omni terra Aegypti ut venirent et interpretarentur somnia sua. Sed non
poterant. (Continuabitur)
127
LECTIO SEXAGESIMA SECUNDA
De prima et secunda persona, in indicativo passivo futuro
De casu vocativo
Pharao, rex Aegypti vocaverat omnes vates in terra Aegypti, ut interpre tum-then
tarentur somnia sua. Sed non poterant. Tum pincerna cuius somnium interpretari {deponent) -
Iosephus interpretatus erat recordatus est Iosephi, qui adhuc erat in interpret
carcere, et locutus est Pharaoni, “Domine mi rex, liceat mihi Aliquid loqui. Domine mi-my Lord
Servus tuus olim erat in carcere, et etiam somnium somniavi. Sed mecum in somniare-dream
carcere erat puer Hebraeus, qui recte explicavit somnium mihi. Ego recte-rightly
pollicitus sum quod recordarer eius— sed oblitus sum. Ille poterit inter pollicitus -promised
pretari somnium regis. Habet enim magnam sapientiam a Deo.” praecipere-command
Rex ergo praecepit ut Iosephus adduceretur ad se. Cum Iosephus staret sapientia-wisdom
coram rege, Ph&rao narr&vit ei duo somnia. Et Iosephus respondit: “Duo adducere-lead to
somnia regis re vera unum sunt. Deus enim ostendere vult ea quae venient plenus-/«//
in terra Aegypti. Septem boves pulchrae et septem spicae plenae sunt ubertas-fertility
septem anni ubertatis. Sed septem boves exiles et septem spicae exiles, impiere-fulfill
septem anni famis sunt. Et hi anni hoc ordine implebuntur: Ecce primum oblwio-forgetfulness
venient septem anni fertilitatis magnae in universa terra Aegypti: quos tradere-g/ve over
sequentur septem anni tantae sterilitatis ut oblivioni tradatur cuncta cunctus-ali
abundantia praet6rita. Fames enim consumet omnem terram, et magni praeteritus-past
tudo inopiae perdet magnitudinem ubertdtis. Deus misit duo somnia tibi, inopia-need
ut ostenderet firmitatem consilii sui—quia haec omnia sine aliquo dubio perdere-destroy
venient super terram hanc. Nunc ergo provideat rex virum sapientem et providere-provide
industrium, et praeficiat eum terrae Aegypti. Et hic vir praeficiat alios sapiens-wise
viros per cunctas regiones. Et servetur quinta pars (Vs) fructuum per praeficere-pwl in charge of
septem annos fertilitatis. Et omne frumentum sit sub potestate Pharaonis,
et servetur in urbibus. Hoc modo praeparetur futurae fami septem an
norum, ne consumetur terra Aegypti.” (Continuabitur cras)
129
LECTIO SEXAGESIMA TERTIA
Nihil novi hodie— veteribus studeamus
A dhuc P lura de R e b u s A e g y p t ia c is S c r a m b l e E x e r c is e
Viri Hebraici duo, amici nostri, quodam die in terra Iosephi nomen a Pharaone in aliud nomen versum est.
Aegypti ambulabant ( were walking). Fere hoc modo Nomen novum eius erat: Saphaneth-phanee. Huius
unus ad alterum locutus est, “Ea quae Ptahotep nobis verbi significationem cum sit in lingua Aegyptiaca quae
de Osiride et de regibus Aegypti narrabat, sunt mirabilia quibusdam viris modernis nota est, nescimus. Cum enim
(wonderful). Sed non possum talia credere. Non enim multa de hac lingua noverint, nihilominus adhuc quae
facile est credere illa. Insuper prophetae nostri veritatem dam quae interpretari non possunt remanent. Salva
nobis dicunt: unum tantum esse Deum. Ergo certum torem mundi hoc nomen significare putavit Sanctus
est quod rex Aegypti re vera non est deus. Probabiliter Hieronymus {Jerome).
quidam ex illis regibus mali sunt. Hodie si videbimus
Ptahotep, interrogabimus eum de hac re. Sed ecce— ibi
P s it t a c u s e t M a g u s
ille est. Ptahotep! Veni ad nos. Volumus plura a te de
terra tua audire. (The Parrot and the Magician)
Ptahotep non odit de terra sua loqui, et de se. Celeri Quidam bonus magus laborabat in magna navi transat-
ter cucurrit {ran) ad amicos nostros, “Quid vultis amici lantica. Omni nocte ostendebat artem suam aliis qui iter
mei? Forsan vos etiam vultis esse Osiris post mortem?” faciebant in hac navi. Sed psittacus, cuius dominus
Hoc non volumus. Sed dic nobis de magnis regibus nauta erat, semper ridebat {laughed), “Ille re vera non
Aegypti. Tu dicis eos esse deos. Nos, qui Hebraei sumus, est magus! Nihil enim potest facere evanescere {vanish)
credimus, sicut scis, solummodo unum Deum esse. Sed nisi cerevisiam {beer)." Illa nocte venit tempestas
nunc ne de quaestione illa loquamur. Habemus aliam {storm) magna in mari. Navis in qua amici nostri erant
quaestionem: suntne omnes reges Aegypti boni? “Cli mersa est {was sunk). Sed magus et psittacus servati
que, amici mei— qui enim deus est, quomodo potest non sunt, tenentes tabulam {a plank). Cum ergo illi iam in
bonus esse?” Ergo omnes reges Aegyptiaci crediderunt aquis essent, psittacus dixit, “Awk. Concedo (/ admit)
narrationem de Osiride veram esse? “Hoc non nego— te esse bonum magum— sed quid fecisti navi?”
131
LECTIO SEXAGESIMA QUARTA
Septem anni magnae famis iam aderant. Homines venerunt ad regem, cla quidquid-w/ja/ever
mantes se non habere cibum. Pharao autem dicebat, “Ite ad Ioseph: et minimus-least
quidquid ille vobis dixerit, facite.” Etiam in terra Ch&naan, in qua habita simulare-p reten d
bat Iacob, pater Iosephi, fames venit. Ille ergo misit decem ex filiis suis in suspicari-su spect
Aegyptum ut emerent frumentum. Benjamin autem, filium suum mini explorator-spy
mum, non misit in Aegyptum ne quid mali accideret ei. pacificus-peace/w/
Decem filii Iacob venerunt in Aegyptum, et viderunt Iosephum. Sed non fertt-ca rry !
sciverunt eum esse fratrem suum. Forsan putaverunt eum iam mortuum abire-go a w a y
esse. Iosephus ipse scivit fratres sed, ut probaret eos, non dixit se esse sermo-word
fratrem eorum. Interrogavit eos, “A qua terra venistis?” Qui responderunt, m erito -rig h tly
“A terra Chanaan, ut emamus quae necessaria sunt. Omnes nos filii unius pati -suffer
viri sumus. Pater noster duodecim filios habuit, e quibus decem venimus, peccare-s/n
minimus cum patre nostro est, et alius non iam super terram est.” exquirere-demand
Iosephus autem simulabat se suspicari eos, “Re vera vos exploratores interpres-in terpreter
estis— ut vide&tis munitiones terrae huius venistis.” Et misit eos in car flere-w eep
cerem. Post tres dies eduxit eos e carcere et dixit eis, “Facite quae dixi, et saccus -sack
vivetis: Deum enim timeo. Si pacifici estis, frater vester unus ligetur in
carcere: vos autem abite, et ferte frumenta quae emistis in domos vestras,
et fratrem vestrum minimum ad me adducite ut possim vestros probare
sermones, et non moriamini.”
Fratres ergo locuti sunt ad invicem, “Merito haec patimur, quia pecca
vimus in fratrem nostrum. Ergo venit super nos haec tribulatio.” E quibus
unus, Ruben, dixit, “Nonne dixi vobis: Nolite peccare in puerum, et non
audivistis me? Ecce, sanguis eius exquiritur.”
Fratres autem nesciebant quod intelligeret Iosephus, quia per inter
pretem loqueretur ad eos. Iosephus autem flevit, et mox reversus est ad eos.
Iosephus iussit Simeonem ligari, illis praesentibus, et etiam iussit pecuniam
poni in saccis eorum.
Cum in via essent, viderunt pecuniam esse in saccis suis. Et timuerunt
multum. (Continuabitur cras)
N u n c C o g it e m u s
V OCABULARIUM
F u t u r e P e r f e c t I n d ic a t iv e A c t iv e : T o form this
abire, iit, *iturus-go bonus explorator, ore-
tense we use the second p a rt o f the verb, the perfect
aw ay sp y , scou t
active. M erely rem ove the third singular ending -it and
flere, flevit, fletus-wep minimus, a, vsa-least,
patiuntur, pati, passus sm a llest
substitute:
est-suffer bonus sermo, 6ne-w o rd , ero erim us
peccare, avit, atus-s/n co n versa tio n
eris eritis
merito-d eservin g ly
erit erint
132
parav ero parav erim us interrogavit, “Pater, quid faciemus si Rex noluerit fru
Thus: eris eritis mentum vendere?” Cui Iacob respondit, “Ferte pecu
erit erint niam multam vobiscum, et loquimini illi de magna fame
in terra nostra. Sed praecipue (especially) orate ad Deum
Notice that these endings are the same as the future of nostrum. Si nos omnia quae possumus fecerimus, ille
esse except that the third plural future perfect has -erint nos non relinquet.”
instead of -erunt. Sed in Aegypto Iosephus primum simulat se eos non
Translation: I shall have prepared, you will have novisse, et interrogat eos num contra Aegyptum
prepared, he will have prepared. venerint.
134
LECTIO SEXAGESIMA QUINTA
D e participiis futuris passivis
D e casu obiectivo spatii et tem poris
137
LECTIO SEXAGESIMA SEXTA
N ihil novi hodie— veteribus studeam us
Itaque undecim fratres cenam cum Iosepho habuerunt, sed non cognove cena-dinner
runt eum esse fratrem suum. Cogitabant eum esse virum Aegyptiacum qui cognovit-learned
magnam habebat auctoritatem. Sed etsi hi fratres olim voluerant nocere cogit&re-think
Ios6pho, hic noluit nocere eis. Insuper, Iosephus dedit eis multa bona auctoritas-authority
munera, sed dedit maxima munera Beniamin. Et iam tempus erat ut etsi-although
discederent. Iosephus itaque iussit ministros suos implere saccos eorum nocere-harm {with dat.)
frumento. Sed etiam iussit pecuniam clam poni in saccis omnium, et in munus-gift
sacco Beniamin, poni scyphum suum argenteum. clam-secretly
Cumque fratres iam iter facerent in terram suam, misit Iosephus servos scyphus-cwp
suos post eos. Qui, consequentes fratres, accusaverunt eos, dicentes unum argenteus-sf'/ver
ex eis cepisse scyphum argenteum. Fratres deposuerunt saccos in quibus consequi-cafcA
frum6nta portabant, eosque aperuerunt. Ecce in ore sacci Beniamin in portart-carry
ventus est scyphus argenteus Iosephi! pes-foot
Omnes territi sunt. Reversi sunt ad domum Iosephi. Cumque vidissent proiecit-f/irew
eum, se in terram ante pedes eius proiecerunt dixeruntque, “Ecce, omnes ceteri-the rest
servi erimus tibi domino nostro.” Sed Iosephus respondit, “Nullo modo ita
fiat, sed is qui cepit scyphum meum— ille sit servus meus. Ceteri discedatis
ad patrem vestrum.” ludas itaque, accedens ad Iosephum, voluit clam loqui
cum eo, dixitque, “Domine mi, loquatur servus tuus verbum tecum. Ne
irasc&ris servo tuo. Ego pollicitus sum patri nostro quod servarem vitam
huius pueri. Pater enim noster amat eum amore magno. Nisi puer reversus
erit ad patrem nostrum, pater morietur. Da mihi ut maneam hic, et sim
servus tuus pro eo.” (Continuabitur cras)
P h a r a o V u l t A u d ir e de V it a I o s e p h i
E n g l is h to L a t in
Quodam die, Pharao cum Iosepho in palatio loquebatur,
1. We do not know who the Pharao was who did not
“Audivi de te, quod servus eras antequam somnium
know Joseph. 2. Do you know why he wanted to harm
meum interpretatus es. Quis vendidit te ut servus esses?”
the Jews? 3. For many years, Joseph had done many
Cui respondit Iosephus: “Domine mi rex, quia tu im
things for Egypt. 4. Nevertheless the people suffered
peras, veritas dicenda est. Quodam die dixerat pater
such great evils that they asked God to free them. 5.
meus mihi: ‘Eundum tibi. Videndum si omnia bona sint
Their salvation was in the power of God. 6. Pharao at
cum fratribus tuis. Cum videris eos, et inveneris omnia
tempted to overtake them, but was not able. 7. The army
bona esse, redeundum ad me.’ Revera fratres meos time
of the king of Egypt was destroyed in the sea.
bam. Me enim oderunt. Dixi enim in corde meo: Si
viderint me fratres mei, forsan ligabor, forsan nocebunt
mihi; forsan etiam interficiar ab eis.”
S c r a m b l e E x e r c is e
Et Pharao interrogavit, “Quare timendi erant fratres
tibi? Feceras aliquid mali contra eos?” Cui Iosephus, Cum Iosepho fratre suo quem non cognoscebant cenam
“Nihil mali feceram. Sed illi malum fecerant, et ego habebant alii fratres. At cum venisset ut discederent
patri meo narravi. Insuper, duo somnia habui. Somnia tempus iussit Iosephus poni in saccos eorum iterum pe
videbantur significare quod fratres mei deberent me cuniam. Sed ut videre posset num adhuc invidia move
adorare super terram.” Cui Pharao, “Et nonne somnia rentur iussit ille clam in saccum Beniamin scyphum
vera erant? Revera adorandus es eis nunc! Sed reliqua poni argenteum suum. Consecuti eos ministri Iosephi
narranda de fratribus.” Iosephus ergo narravit, “Sicut ubi scyphum posuissent interrogaverunt. In Beniamin
dicebam, timebam fratres. Sed pater meus locutus erat. sacco invento illo multum doluerunt.
139
LECTIO SEXAGESIMA SEPTIMA
De gerundivis finalibus
De dativo possessionis
Ex his verbis Iudae, et etiam ex eis quae alii fratres fecerant, Iosephus contincrc-restrain
poterat scire fratres suos non iam malos esse, non iam invidiam habere confestim-a/ once
sicut olim habuerant cum venderent eum in Aegyptum, itaque, his auditis, praeter-besides
Iosephus non iam poterat se continere, sed confestim iussit servos suos elevavit-raised
abire ne quis adesset praeter fratres. Elevavitque vocem suam, flens mul valere-be well
tum, ita ut Aegyptii omnisque domus Pharaonis audirent, et dixit fra durus-hard
tribus suis: “Ego sum Iosephus. Valetne pater meus?” Non poterant re alere-nourish
spondere fratres, nimio terrore territi. Ad quos ille sine ira: “Accedite ad huc-fo this place
me. Ego sum frater vester, quem vendidistis in Aegyptum. Nolite timere, quasi-o? it were
neque vobis durum videatur quod vendidistis me in his regionibus: pro regere-rwk
salute enim vestra misit me Deus ante vos in Aegyptum. Iam enim duos morari-delay
annos habuimus famem. Adhuc quinque anni famis venient. Sed Deus misit oculus-eye
me ante vos ut habeatis frumentum quo ali possitis in hac fame. Non vestro
consilio, sed Dei voluntate huc missus sum. Deus fecit me quasi patrem
Pharaonis. Pharao enim dedit mihi magnam potestatem, ut secundus post
ipsum regam universam terram hanc. Sed celeriter ite ad patrem meum,
et dicetis ei: ‘Haec mandat filius tuus Iosephus: Deus fecit me dominum
universae terrae Aegypti. Descende ad me, ne moreris, et habitabis in terra
Gessen. Ibique te. alam— quinque enim anni famis adhuc sunt.” Dixitque
etiam Iosephus fratribus suis: “Ecce, oculi vestri et oculi fratris mei
Beniamin vident quod os meum loquatur ad vos. Dicite patri meo univer
sam gloriam meam, et omnia quae vidistis in Aegypto. Celeriter agite, et
adducite eum ad me.” (Continuabitur cras)
141
LECTIO SEXAGESIMA OCTAVA
De gerundio
De dativo finali et dativo iudicantis
Post haec, Ioslphus dedit munera bona singulis fratribus suis, et profi singuli-one at a time
ciscentibus illis dixit: “Ne irascamini in via.” Qui ascendentes ex Aegypto, nuntilvit-reported
venerunt in terram Chlnaan ad patrem suum Iacob, et nuntiaverunt ei, dominlri-he a ruler
dicentes: “Iosephus filius tuus vivit, et ipse dominatur in omni terra gravis-heavy
Aegypti. Quo audito, Iacob, quasi de gravi somno evigilans, tamen non somnus-sleep
credebat eis. Illi narraverunt ei omnia de Iosepho et de magna copia evigillrt-wake up
omnium rerum quam habebat. Cumque Iacob vidisset omnia quae miserat copia -abundance
filius suus, dixit: “Satis est mihi si adhuc filius meus vivit: ibo et videbo liberi-children
eum antequam moriar.” Profectus est ergo cum omnibus quae habebat, et appropinqulrt-approach
filii eius et liberi filiorum eius cum eo. Venerunt ad fines Chlnaan, ibique cucurrit-ran
Iacob sacrificium Deo obtulit. His factis, in visione noctis, Iacob audivit osculari-fc/ss
Deum vocantem se et diclntem sibi: “Iacob, Iacob.” Cui respondit: “Ecce, tribuere-give
adsum.” Dixitque ei Deus, “Ego sum Deus patris tui: noli timere. Descende optimus-feejf
in Aegyptum, quia in gentem magnam flciam te ibi. Ego descendam tecum aetas-agc
in terram illam, et ducam te revertentem. Iosephus etiam ponet manus quot-how many
suas super oculos tuos.”
Cum Iosephus audivisset patrem suum iam appropinquare, ascendit ad
videndum eum. Vidensque eum, cucurrit et osculatus est eum flevitque
multum. Iosephus etiam nuntiavit Pharaoni patrem suum venisse. Phlrao
laetus fuit, et mandavit Iosepho tribuere patri suo terras optimas. Cumque
Pharao vidisset Iacob, interrogavit eum de aetate eius: “Quot sunt dies
annorum vitae tuae?” Qui respondit: “Dies mei sunt centum triginta anni,
parvi et mali.” (Continuabitur)
143
LECTIO SEXAGESIMA NOVA
Post haec, Iacob benedixit Pharaoni et discessit. Iosephus autem patri benedlcere-Wm
suo agros tribuit in Gessen, parte Aegypti valde fertili. Gratum enim erat gratus-pleasing
Pharoni iuvire Hebraeos ob merita optima Ios6phi. Iacob et ceteri vxvare-help
Hebra6i habuerunt copiam omnium bonorum. Hoc modo annos septen ob-on account of
decim vixit Iacob. Cum autem c6rneret mortem suam appropinqu&re, c6teri-others
Iacob benedixit duobus filiis Iosephi, Ephraim et Manasse. Post haec Iacob cernere-see
vocavit filios suos, et ait eis: “Venite ut annuntiem quae ventura sunt ait-he says
(are about to come) vobis in diebus novissimis. Venite et audite filii Iacob, novissimus-last
audite Israel patrem vestrum.” Et locutus est Iacob prophetiam longam de venturus, a, um-about to come
filiis suis et de eis quae ventura essent eis in diebus novissimis. Inter alia auferre-take away
haec dixit, benedicens Iudae: “Non aufer6tur sceptrum de Iuda, et dux de femur-thigh
femore eius, donec veniat ille qui mitt6ndus est; et ipse erit exspectatio donec-until
gentium.” sepelke-bury
Haec prophetia loquitur de Christo qui venturus erat. Christus re vera ruere-rush, fall
est ille quem omnes gentes exspectavdrunt. facies-face
Prophetia finita, Iacob imperavit filiis suis ut sepelirent eum in terra praecipere-command
Chanaan in loco suo, et mortuus est. Iosephus, cernens patrem suum aromata-spices
mortuum esse, ruit super fficiem eius, flens multum. Et praecepit servis suis condke-embalm
medicis ut aromatibus condirent patrem suum. Et omnis Aegyptus flevit
eum septuaginta dies.
D e P r o p h e t ia I acob E n g l is h to L a t in
Temporibus Veteris Testamenti, Deus populo suo 1. We are about to hear a prophecy. 2. He says that
multos misit prophetas ad eos iuvandos. Hi prophetae these things will come to us in the last days. 3. They wept
multa quae ventura erant dixerunt. Sed etiam patri for him seventy days. 4. Jacob gave them a prophecy
archae Iacob et Iosephus prophetias de rebus futuris that the Jews would have their own leaders until Christ
dederunt. Quodam die Iosephus audivit patrem suum should come (use subj.). S. Jacob saw that death would
aegrum esse. Cogitavit ergo patrem suum moriturum come soon. 6. It pleased Pharao to help the Hebrews.
esse. Et verum erat: Iacob revera moriturus erat. Cum 7. Joseph ran to see his father.
que ad eum venisset Iosephus, Iacob eum monuit de
promissionibus Dei. Deus enim promiserat se facturum
S c r a m b l e E x e r c is e
esse eos in magnum populum. Dixltque se tributurum
esse eis terram Chanaan. Benedixit ftaque Iacob duobus Iosephus Pharaoni patrem suum venturum esse dixit, et
filiis Iosephi, dixltque gentes magnas venturas esse ex Pharaonem bona multa fratribus suis rogavit. Qui illi ut
illis filiis. Ctiam praedixit Deum Iterum ducturum esse terram optimam eis d&ret imperavit. Iuvit enim Phara
populum suum ex terra Aegypti in terram Ch&naan. onem iuv£re fratres patremque Iosephi. At ante mortem
Non dixit Iosephum ipsum habitaturum esse in terra suam prophetiam magnam daturus erat Iacob Iosephi
patrum ipsius. Iosephus enim remansurus erat in pater de rebus venturis. Inter Alia de Messia futuro
Aegypto et moriturus erat ibi. praedixit non nulla: eum mittendum esse ex Iuda.
145
LECTIO SEPTUAGESIMA
Nihil novi hodie— veteribus studeamus
Post mortem patris sui, Iosephus iit ad Pharaonem, dixitque ei, “Pater cupere-desire
meus cupivit sepeliri in terra patrum suorum, in Chanaan. Ascendam igitur-therefore
igitur, et sepeliam patrem meum, ac revertar.” Dixitque ei Pharao, conditus-embalmed
“Ascende et sepeli patrum tuum sicut pollicitus es.” Cum ergo Iacob con mos-custom
ditus aromatibus esset secundum morem Aegypti, Iosephus profectus est senex-old man
ut iret in terram Chanaan. Et ierunt cum eo omnes senes domus Pharaonis, suppUcium-punishment
et multi alii. sumere-ta&g, exact
Cumque sepelivissent Iacob, reversi sunt in terram Aegypti. Quo mor obsecro-beg
tuo, timentes fratres eius dixerunt, “Ne Iosephus nunc irascatur nobis, exerc6re-practice
velitque supplicium sumere de nobis ob pecc&ta nostra, eamus (let us go) malitia-malice
ad eum.” Dixeruntque ei, “Pater tuus praecepit nobis Antequam moreretur pronus-prostrate
ut haec tibi in nomine suo diceremus, ‘Qbsecro ut obliviscaris peccatorum salvus-safe
fratrum tuorum, et malitiae quam exercuerunt contra te.’ ” prope-near
Quibus auditis, flevit Ioseph. Veneruntque ad eum fratres sui, et proni visitare-visit
adorantes in terram dixerunt, “Servi tui sumus.” Quibus ille respondit, os, osse-bone
“Nolite timere. Num possumus Dei resistere voluntati? Vos cogitavistis de loculus-coffin
me malum: sed Deus vertit illud in bonum, ut exaltaret me, sicut nunc
c6mitis, et salvos f&ceret multos populos. Nolite timere. Ego alam vos et
liberos vestros.”
Iosephus vixit in Aegypto cum omni domo patris sui. Vixitque centum
decem annos, et vidit filios Ephraim usque ad tertiam generationem.
Cumque sentiret finem vitae suae prope esse, locutus est fratribus suis,
“Post mortem meam Deus visitabit vos, et ascendere vos faciet de terra hac
ad terram quam pollicitus est ad Abraham, Isaac, et Iacob. Portate ossa
mea vobiscum de loco hoc.” Et mortuus est, et conditus aromatibus,
positus est in loculo in Aegypto.
147
LECTIO SEPTUAGESIMA PRIMA
De formis comparativis et superlativis
De ablativo comparationis
D e P o e m a t e E p i c o : G il g a m e s h
Quo tempore compositum est hoc poema? Nescimus— S c r a m b l e E x e r c is e
probabiliter fere saeculo vigesimo secundo (twenty- Peccata eorum ignoscendo eis monstravit Iosephus se
second century) ante Christum. Certe antiquior est illis meliorem esse. Post cuius mortem Hebraei cre
poematibus Homericis. Sed ad narrationem ipsam scendo celeriter facti sunt numerosissimi. Etsi non erant
procedamus. ipsis Aegyptiis numerosiores causam dederunt timendi.
Gilgamesh rex durissimus erat, qui urbem quae voca Quos rex ipse ne ad hostes transirent timuit. Quam
batur Erech regebat. Pauci reges crudeliores erant illo propter causam ut infantes mox post nativitatem inter
Gilgamesh. Cives igitur huius urbis, ad liberandos se ficerentur imperavit rex.
149
LECTIO SEPTUAGESIMA SECUNDA
De adverbiis
De nominibus neutralibus declinationis quartae
Quaedam mulier Hebraeorum ausa erat servare filium suum parvulum tres mulier-woman
menses etsi Pharao mandaverat ut omnes pueri Hebraeorum interficerentur ausa erat-dared
statim post nativitatem suam. At post tres menses non iam poterat abscon abscondere-Aufe
dere eum, exposultque eum in sporta, in aqua inter c&lamos ad ripam flu sporta-bos&ef
minis Nili. Filia Pharaonis invenit hunc puerum, et, misericordia mota, calamus-reed
cupiebat servare eum. Eodem tempore soror pueri p&rvuli spectabat, et ripa-bank
cum vidisset filiam Pharaonis desiderare curare eum, cucurrit celeriter ad desiderare-denre
eam. Cui soror pueri ait, “Vis ut vadam et vocem tibi mulierem Hebraeam, curare-care for
quae curare possit infantulum?” Quae respondit, “Vade.” Puella vadit et vadere-go
vocavit matrem suam, quae erat mater huius parvuli. Ad quam locuta iste-this
filia Pharaonis, “Accipe, ait, puerum istum, et ale eum mihi: ego dabo tibi merces-pay
mercedem tuam.” Suscepit mulier puerum sine mora, et aluit eum. Post suscipere-ta&e
paucos annos, dedit illum filiae Pharaonis. Illa autem adoptavit eum in mora-delay
locum filii, vocavitque nomen eius Moysen dicens, “Quia de aqua tuli
eum.” (Nomen “Moyses” probabiliter est solummodo pars secunda nomi
nis hujus pueri. Multi reges Aegypti habent similia nomina, e.g., Thutmo-
ses. Nunc autem, nomen Thutmoses significat, “Thoth est pater eius” vel
“natus est ex Thoth.” Ergo nomen Moyses forsan significavit: “natus est ex
aqua.”) Moyses igitur doctus est omnem sapientiam Aegyptiorum.
At postquam Moyses crevit, et vir factus est, ostendit se esse amicum
Hebraeorum. Hanc propter causam, Pharao non amavit eum, et Moyses
fugit in terram Median. In terra Madian duxit in matrimonium Sephoram,
filiam Jethro.
151
LECTIO SEPTUAGESIMA TERTIA
D e conditionibus realibus
D e ablativo differentiae
Moyses itaque mansit apud Jethro multos annos, et pastor erat. Quodam apud-w ith
die, cum gregem duxisset in desertum, ad Horeb, montem Dei, Dominus pastor-sh eph erd
apparuit ei in flamma ignis de medio rubi. Cum ergo conspexisset flam grex-flock
mam, Moyses dixit, “Vadam et videbo visionem hanc magnam, quare non ru b u s-bram ble bush
comburatur rubus.” Rubus enim videbatur ardere et nihilominus integer conspexit-saw
manere. Cernens autem Dominus quod Moyses veniret ad videndum, comburere-burn up
voc&vit eum de medio rubi, et ait, “Moyses, Moyses.” Qui respondit, ardere-burn
“Adsum.” At ille, “Ne appropinques, ait, huc: solve calceam6ntum de integer-w h ole
pedibus tuis: locus enim, in quo stas, terra sancta est.” Dixitque Deus, huc-to th is place
“Ego sum Deus patris tui, Deus Abraham, Deus Isaac, et Deus Iacob.” solvere-loose
Abscondit Moyses faciem suam; non enim audebat spectare Deum. calceamentum-j/ioe
Cui ait Dominus, “Vidi afflictionem populi mei in Aegypto, et clamorem pes-/oo/
eius audivi ob duritiam eorum qui affligunt eos. Et sciens dolorem eius, abscondere-/z We
descendi, ut liberem eum de m&nibus Aegyptiorum, et ducam de terra illa facies -ja ce (5)
in terram bonam et spatiosam, in terram quae fluit lacte et meile. Sed veni, d b -o n acco u n t o f
et mittam te ad Pharaonem, ut ducas populum meum, filios Israel de du ritia-h ardn ess
Aegypto.” Dixitque Moyses ad Deum, “Quis sum ego ut vadam ad dolor-grief, pain
Pharaonem, et ducam filios Israel de Aegypto?” Qui dixit ei, “Ego ero spatiosus-ex/ens/ve
tecum, et hoc habebis signum quod miserim te: cum duxeris populum fluere-flow
meum de Aegypto, immolabis Deo super montem istum.” la c-m ilk
Ait Moyses ad Deum, “Ecce ego vadam ad filios Israel, et dicam eis: m el-h o n ey
Deus patrum vestrorum misit me ad vos. Si dixerint mihi: Quod est im m olare-sacrifice
nomen eius? quid dicam eis?” Dixit Deus ad Moysen, “Ego sum qui sum.” sic-thus
Ait, “Sic dices filiis Israel: ‘Qui est, misit me ad vos.’ ” (Continuabitur
cras)
N u n c C o g it e m u s A b l a t iv e of M ea su re of D if f e r e n c e : We already
know how to say than after a comparative. For example:
R ea l C o n d it io n s : There are six principal kinds of sen
tences in which one clause starts with if. Let us learn He is taller than Marcus.
how to handle three of them today, and three later. It is Altior est Marco (o r quamM arcus).
best to work by imitating a set of samples (it would be But how do we say h o w m uch taller? Just use the ablative
good to memorize them ): without a preposition:
152
He is taller than Marcus by two feet. oculos populi sui in Erech. Profectus est itaque, et, mag
Altior Marco est duobus pedibus. nis itineribus factis, fere ad urbem suam venit. At dies
or again: calidus (hot) fuit, et Gilgamesh, ad aestum vitandum
He is much taller than Marcus (taller by much)— (avoid the heat) vult natare. Dum natat, herbam mira
Multo altior quam Marcus est. bilem in ripa relinquit. Sed ecce! serpens quidam ad
ripam venit, herbam videt, comedit, et, deposita cute
(skin), revertitur in iuventutem. Quam ob causam ser
G i l g a m e s h Q u a e r it I m m o r t a l i t a t e m
pentes etiam nunc cutem deponere et in iuventutem
Gflgamesh cum quodam somno magico (qui re vera reverti possunt (non verum est serpentes hoc facere
genus mortis est) pugnare conatus est. Gilgamesh forti posse, sed quidam hoc dicunt). At miser (wretched)
ter pugnavit, sed somnus multo fortius pugnavit. Itaque Gilgamesh, quid ille facere potest? Non iam mirabilem
amicus noster fere mortuus est, et re vera mortuus esset habet herbam: moriendum est. Nihilominus, ante mor
(would have died) nisi uxor Utanapistim, misericordia tem, spiritum Eabani per artes m&gicas evocat (sum
mota, eum suscitavisset (had awakened). mons) , qui ei multa de regionibus mortuorum narrat.
Post haec Gilgamesh discessurus erat ut in urbem
suam reverteretur. At uxor Utanapistim virum suum
E n g l is h to L a t in
hortatur (urges) ut ei aliquod donum det priusquam
discedat. Utanapistim igitur explicat ad Gilgamesh quod 1. If Gilgamesh finds the plant, he will live eternally.
herba (piant) mirabilis in fundo (bottom) maris in 2. If he does not watch it, a snake will take it. 3. There
veniri possit. Omnis qui hanc comedit herbam, in fore snakes now have the power of not dying. 4. Is
iuventutem iterum revertitur. Magnis laboribus Gilga Gilgamesh much better than a snake? 5. Some of the
mesh ad fundum maris natat (swims), invenitque hanc citizens whom he rules think not. 6. If the people do not
herbam. Herba inventa, Gilgamesh statim comedere believe, what should I do? 7. He went into the sea to
eam non vult. Melius esse putat eam comedere ante seek the plant.
153
LECTIO SEPTUAGESIMA QUARTA
N ihil novi hodie— veteribus studeam us
Dixit Moyses Deo, “Non credent mihi populi mei, neque audient vocem persuaderc-persu ade
meam, sed dicent, “Non apparuit tibi Dominus.” Sed Deus dedit Moysi virga-rod
potestatem magnam, ut posset persuadere Hebraeis. Dixit Itaque Deus, p ro icere-th ro w
“Quid est quod tenes in manu tua?” Respondit, “Virga.” Dixftque Domi apprehendere-tafce
nus, “Proice eam in terram.” Proiecit, et versa est in serpentem, ita utfugeret cauda-ta/7
Moyses. Dixltque Dominus, “Extende manum tuam, et apprehende cau incolumis-u n h arm ed
dam eius.” Qui manum extendit, et versa est in virgam, ita ut Moyses ipse vu ln u s-w ou n d
incolumis esset, sine vulnere. Deus etiam dedit Moysi potestatem faciendi obviam-to m eet ( a d v .)
signa £lia, imperavltque ei ut faceret ea coram Pharaone. simul-a/ the sa m e tim e
Moyses Itaque reliquit Jethro, et iter fecit per desertum. Aaron autem, congreg& re-gather
frater Moysis, monitus a Deo, venit obviam Moysi in deserto. Moyses et pronus -p ro stra te
Aaron venerunt simul, et congregaverunt omnes seniores filiorum Israel. in tellex it-u n d ersto o d
Locutusque est Aaron 6mnia verba quae dixerat Dominus ad Moysen; et praefectus-pre/ecf
fecit signa coram populo, et cr6didit populus. Audiveruntque quod visita ultra-any m ore
visset Dominus filios Israel, et proni adorav6runt. Intellexerunt enim quod praebere-fu rn ish
Deus re vera locutus erat Moysi. palea-chaff
Post haec ingressi sunt Moyses et Aaron, et dixerunt Pharaoni, “Haec later-b rick
dicit Dominus Deus Israel: Dimitte populum meum, ut sacrificet mihi in
deserto.” At ille respondit, “Quis est Dominus, ut audiam vocem eius, et
dimittam Israel? Nescio Dominum, et Israel non dimittam.” Praecepit ergo
in die illo praefectis operum dicens, “Ne ultra praebeatis paleas populo
Hebraeorum ut faciant l&teres. Sed ipsi vadant et colligant paleas suas.”
(Continuabitur cras)
N a r r a t io B a b y l o n ic a de D il u v io
V OCABULARIUM
In poemate epico de Gflgamesh, Utanaplstim de max
intellegere, lexit, lectus- forth imo diluvio quod in diebus suis venerat narravit. Iam
u n derstan d incolumis, e, i-u n h arm ed narrationem in Scripturis Sacris de diluvio blblico leg
persuadere, su&sit, magnum vulnus, vulnere- imus. Nunc narrandum est de diluvio Babylonico.
su& sus-persuade (w ith w ound Postea comparationem ( c o m p a riso n ) inter utramque
d a t.) obviam (a d v e r b ) - to m eet (each ) versionem faciemus.
praebere, praebuit, ( d a t.) Olim dei concilium habuerunt. In hoc concilio de
praebitus-furnish, simul-m th e sa m e tim e humano genere deliberaverunt. Quandam ob causam
offer ultra (a d v e r b a n d p rep. (nihil de peccato dicitur in versione Babylonica) dei
[prolciunt] prolcere, w ith o b j .) — m ore, humanum genus delere volunt, diluviumque mittere
iecit, iectus-t/irow fu rther, b e y o n d statuunt (.decide).
Unus ex his deis amicum hum&num quem non vult
delere habet. Hic deus, cui nomen est Ea (deus aquarum
est) ad amicum suum Utanaplstim vadit, et eum de
V id e a m u s F o r m a s V e t e r e s
diluvio venturo monet. Insuper, Ea mandat ut Utanapls
1. Give comparative and superlative adjective forms of: tim navem aedificet, mensurasque ( d im en sio n s ) navis
integer, durus, bon us, p a rvu s. 2. Give the comparative ei dat. Imperat etiam ut Utanaplstim animalia omnis
and superlative adverbs of: fortis, pu lcher. 3. Decline generis in navem suam ducat. Utanaplstim omnia sicut
together: corn u fortiu s, fa cies m elior. Ea mandavit facit, et in navem ingreditur cum uxore
154
sua, omnibusque animalibus. Imber de coelis dies sep in the desert. 4. Moses did not understand why the bush
tem cadit. Omnes filii homines animalifique in fiquis in remained unharmed. 3. Was Bel a much greater god
terfecti sunt. Utanapistim autem, et qui cum eo in navi than Ea? 6. The gods came down like flies to take the
sunt, salvi (safe) sunt. Quodam die post imbres, navis in sacrifice. 7. Utanapistim escaped from the danger of
montem qui Nisir vocfitur venit. Utanapistim columbam dying in the flood.
(dove) et passerem (sparrow) ex navi mittit, sed ad eum
revertuntur. Postea cornicem (crow) emittit ex navi.
Cornix non rev6rsa est. Utanapistim igitur ex navi
Spec ta c u lu m N ovum
egreditur, et sacrificium offert. Dei, qui in coelum fuger
ant, timentes diluvium, sicut muscae (flies)— sic enim Quidam bonus agricola, Egbertus nomine, non poterat
narrat narr&tio Babylonica— ad sacrificium desc6ndunt. bene videre propter debilitatem (weakness) oculorum.
Sed quidam deus qui vocatur Bel irascitur quia Utana Iter ergo fecit in urbem ad optometristam (id est, ad
pistim ex diluvio incolumis evfisit. Nihilominus filius oculorum medicum [eye doctor]). Optometrista posuit
deus, Enlil, praemia ad Utanapistim dare vult, quia ille ante Egebertum litteras parvas et interrogfivit, “Potesne
genus hum&num servavit. Itaque Enlil ponit Utanapis legere has litteras?” Cui Egbertus respondit, “Non
tim et uxorem eius in locum trans aquas mortis, datque possum.” Deinde posuit optometrista alias litteras
eis immortalitatem (Comparfitio cum Scripturis fiet maiores, et eodem modo interrogfivit. Iterum respondit
cras.) Egbertus se non posse legere illas litteras. Maiores litte
ras iterum posuit medicus, et idem responsum accepit.
Ultimo litteras pedis unius (one foot) posuit medicus,
E n g l is h to L a t in
interrogavitque Egbertum, “Certe, nunc legere has lit
1. The gods held a council and sent a flood to destroy teras potes?” Cui Egbertus respondit, “Non possum.”
the human race. 2. If Ea does not warn Utanapistim, “Quomodo (how) ficcidit?” dixit medicus. Et Egbertus
he also will be destroyed. 3. Aaron came to meet him respondit, “Numquam didici legere.”
155
LECTIO SEPTUAGESIMA QUINTA
De conditionibus idealibus
De formis verbi: malle
157
LECTIO SEPTUAGESIMA SEXTA
D e gerundivo
Phirao, videns ranas abilsse, iterum induravit cor suum, nec permisit indur&Te-harden
Hebraeis ut exirent ex Aegypto. At Aaron, iussu Dei, percussit virga sua cor-h eart
pulverem terrae. Confistim multa millia cinifum venerunt e pulvere in exfre-go o u t
omnes homines et in animalia in univirsa terra Aegypti. Magi Pharaonis iussu-hy o rd er
conati sunt educere cinifes e terra, nec potuerunt. Et magi Pharaoni dixe p etcu ssit-stru ck
runt, “Digitus Dei hic est.” Phirao autem non audivit eos. Induritum est pulvis -du st
enim cor illius. Dixit quoque Dominus ad Moysen, “Vade ad Pharaonem cinifes -gn ats
et dices ad eum: Haec dicit Dominus: Dimitte populum meum, ut sacrificet ediicer e-lea d o u t
mihi. Quod si non dimiseris eum, ecce ego mittam in te et in servos tuos digitus-finger
et in populum tuum et in domos tuas omne genus muscirum. Faciimque hic -here
mirabilem in die illa terram Gessen in qua populus meus est, ut non sint ibi qu o q u c-a lso
muscae: et scias quod ego Dominus in midio terrae. Ponimque divisionem quod si -b u t if
inter populum meum et populum tuum: cras erit signum istud. Fecitque musca-/?y
Dominus ita. Et venirunt muscae gravissimae in domos Pharaonis et fieri-be d o n e
servdrum eius, et in omnem terram Aegypti; corruptaque est terra ab huius p irg ere-g o '
modi muscis. verum tam en -n everth eless
Vocavitque Phirao Moysen et Aaron et ait eis, “Ite et sacrificate Deo o rire -p ra y , beg
vestro in terra hac.” Et ait Moyses, “Non potest ita fieri. Sed viam trium egrissus-go o u t
diirum pergimus in solitudinem, et sacrificabimus Domino Deo nostro,
sicut praecipit nobis.” Dixitque Phirao, “Ego dimittam vos, ut sacrificatis
Domino Deo vestro in deserto; verumtamen longius ne abeatis. Rogite
pro me.”
Egressusque Moyses a Pharaone, orivit Dominum. Qui fecit secundum
verbum illius, et Abstulit muscas a Pharaone et a servis eius, et a populo
eius. At cor Pharaonis iterum induritum est, et non dimisit populum.
(Continuabitur cras)
159
LECTIO SEPTUAGESIMA SEPTIMA
De verbis impersonalibus
De ablativis causae et separationis
N u n c C o g it e m u s
V OCABUL ARIUM
I m pe r so n a l V e r b s : There are some verbs that have
im pedire, ivit, itus- possidere, possedit, no forms except the third person singular, with the
hinder, impede possessus-posserc
subject it in English. These verbs are always impersonal.
licet, licere, licuit, retinere, retinuit,
(There are, as we shall see, many verbs that may be used
licitum est-it is retentus -keep back,
impersonally, but have more forms than merely third
permitted retain
singular.) For example:
o p o rtet, oportere, statuere, statuit, statutus-
o p ortuit-// is neces- set, decide Placuit senatui mittere eos in carcerem.
sary, it is proper m ultus cinis, cinere-ashes It pleased the senate (or the senate decided) to send
pertinere, pertinuit, — : quisquam , quicquam (or them to prison.
pertain, belong quidquam — decline We could also write the same sentence thus:
placet, placere, placuit, the quis part, not the Placuit senatui ut mitterentur in carcerem.
placitum est-// pleases, q u a m ) —anyone, any-
it is decided thing Or another: Licet vobis discedere ex Aegypto.
It is permitted to you to depart from Egypt.
160
Which could also be: Licet ut disceditis ex Aegypto. enim dixi, in terram nostram venerunt temporibus
Another example: Oportet vos discedere. malorum regum. Sed insuper, hi Hebraei loquuntur
It is proper that you go. saepe de magno viro ex gente sua quem vocant Iose-
Which could be: Oportet (ut) vos disceditis. phum. Dicunt hunc virum Iosephum fuisse magnum
Notice that some of these verbs, such as placet and licet, principem sub quodam ex his regibus malis.” “Et quis
take the dative. Notice also that to explain the subject it,
revera erat hic Iosephus,” interrogavit Pharao. “Eum
we may have a clause— this clause is sometimes objec
nescio.” Cui consiliarius, “Ego quoque Iosephum nescio.
tive with infinitive, sometimes ut with subjunctive. In
Nihilominus, si quodam tempore hi Hebraei mag
general, any impersonal verb may have the objective
with the infinitive clause—but the uf-subjunctive is nam habuerunt potestatem in terra nostra, nonne peri
usually restricted to verbs that have an idea of willing, culum est ne, si iterum gentes aliae faciant bellum contra
wanting, permitting, deciding or something similar. nos, Hebraei pugnent cum illis contra nos? Crescunt
As to verbs that are sometimes, not always, impersonal numero valde, sicut dixi. Ergo videtur mihi oportere ut
— consider this example: aliquid faciamus de his hominibus. Nunc autem, liceat
Nuntiatur Caesarem adesse. mihi ut explicem consilium novum et bonum de Hebraeis
It is reported that Caesar is present. impediendis.” Cui rex, “Licet ut explices. Semper nos
No real problem in it. But some others are a bit different: oportet audire consilia virorum egregiorum. Sed expli
Ventum est in terram novam. candum est consilium tuum.” “In parte septentrionali
They came into the new land. terrae vestrae, domine mi rex, olim fuerunt duae urbes
We cannot translate ventum est literally; it would mean bonae. Nunc autem, in eadem parte terrae vestrae He
“it was corned” (b y ------ ). Instead of they, in the above
braei agros possident. Itaque, si liceat mihi loqui, hoc
sentence, the general sense might have called for he, she,
videtur bonum: Oportet ut rex edictum f&ciat de his
we, you or even /.
urbibus iterum aedificandis. Hebraei cogendi sunt ut
A blative of C ause and A blative of Se pa r a tio n : laborent in urbibus faciendis. Si ergo Pharaoni placeat
We have already learned that the ablative without a haec imper&re, ego servus vester statim curabo haec
preposition may be translated in English by: in, by, facienda.” Cui rex, “Ea quae dixisti bona videntur.
with. Now we must add two more meanings: because of
Perge, cura statim urbes aedificandas.”
and from. Of course an ablative of separation (from)
often does have a preposition (ab, ex, de), but some
times it does not. Hardly ever does it have one with E n g l is h to L a t in
names of towns, as we have already seen.
1. Peccatis meis Deus haec fecit. 1. They were not permitted (literally: it was not per
Because of my sins God has done this. mitted to them) to go out of Egypt. 2. It was necessary
2. Liberavit me omni cura. that Moses send more plagues. 3. Because of the great
He freed me from all care. war, we do not wish to stay here: we prefer to leave.
4. Pharao decided to let them go, but then hardened his
C o n t i n u a n t u r V e r b a P h a r a o n is et heart again. 5. Because of many plagues the Hebrews
C o n s il ia r ii E iu s feared God. 6. Did Moses scarcely escape death in sav
“Nunc autem,” perrexit consiliarius loquens Pharaoni, ing the people? 7. But if Aaron had not struck the earth
“videtur mihi quod periculum est ex hoc populo. Sicut with his rod, the gnats would not have come.
161
LECTIO SEPTUAGESIMA OCTAVA
Nihil novi hodie— veteribus studeamus
Etiam post ulcera accdpta Phirao noluit dimittere Israel. Moyses itaque, mane-in the morning
iubente Domino, mane surrexit vaditque ad Pharadnem. Dixitque Moyses, en-behold
“Haec dicit Dominus Deu; Hebraedrum: Dimitte populum meum ut grando-Ztai/ storm
sacrificet mihi. Ut scias quod non sit similis mei in omni terra, nunc ex nimis-very
tendens manum percutiam te et populum tuum. En pluam cras hac ipsa qualis-Ji/cA, such as
hora grandinem multam nimis, qualis non fuit in Aegypto a die qua tomtiuum-thunder
fundita est, usque in praesens tempus.” discurrere-rwn about
Extenddnte itaque Moyse manum suam in coelum, facta est grando in ivXgut-lightning
univdrsa terra Aegypti, et Dominus dedit tonitrua ac discurrentia fulgura cunctus-a//
super terram Aegypti. Et percussit grando, in omni terra Aegypti, cuncta desinere-ceare
quae fudrunt in agris, ab homine usque ad iumdntum. Tantum in terra nequ&quam-6y no means
Gessen, ubi erant filii Israel, grando non cdcidit. tet€ndit-stretched
Misitque Phirao et vocivit Moysen et Aaron, dicens ad eos, “Peccivi cessivit-ceased
etiam nunc. Dominus iustus; ego et populus meus, impii. Or£te Dbminum quod-because
ut ddsinant tonitrua Dei, et grando: ut dimittem vos, et nequ&quam hic awdt-increased
ultra maneatis.”
Egressusque Moyses a Pharaone ex urbe, tetdndit manus ad Ddminum;
et cessaverunt tonitrua et grando, nec ultra venerunt super terram. Domi
nus fecit haec quod Moyses rogaverat eum. Ptarao autem, videns quod
cessavisset grando et tonitrua, auxit pecc&tum suum; et induratum est cor
eius, nec dimisit filios Israel, sicut praeceperat Dominus per manum
Moysis.
163
LECTIO SEPTUAGESIMA NONA
De casu locativo
De ablativo instrumenti et personae agentis
165
LECTIO OCTOGESIMA
De clausulis introductis coniunctione: cum
De variis rebus in declinatione tertia
N u n c C o g it e m u s
V OCABUL ARIUM
C u m C lauses : It is good now to review and make
iungere, iunxit, iunctus- principium , o-beginning more precise our information about clauses introduced
join, yoke quisque, quaeque, by cum. We already know that cum may have three
vesci (no other parts)-eat quidque (or q u o d q u e )- classes of meanings:
(often with abl.) each, each one 1. Time— when or after
absque (with abl.)- (u n u s quisque — each 2. Cause— because or since
without and every one) 3. Concession— although
coetus, u -assembly, crowd vicinus, o (noun oradj.)- We know that:
m acula, a -spot neighbor, neighboring 1. Cause and concession always have the
m ola, a -mill, meal subjunctive.
2. Time sometimes has the subjunctive.
166
But precisely when does time have the subjunctive? We tunately, there are exceptions to these rules— but they
must distinguish primary and secondary sequence (see are still a help to memory.
Lesson 66— we have primary sequence when the main
verb refers to present or future time; secondary, when it D e E l ia P r o p h e t a et P r o p h e t is B aal
refers to past tim e).
In diebus Eliae prophetae, cum Iudaei deos falsos et
In primary sequence, cum will have the indicative
idola colerent, Elias ad omnem populum Israel locutus
whenever it is to be translated by when or after.
est dicens, “Osquequo (how long) claudicatis (waver)
In secondary sequence, however, cum will have the
inter duas partes. Si Dominus est Deus, sequimini eum:
indicative only when the clause means merely time (i.e.,
si autem Baal est deus, sequimini illum.” Et non respon
no other idea, such as because or although is strongly
dit ei populus verbum. Et ait rursus Elias ad populum,
felt in the background). E.g.:
“Ego remansi propheta Domini solus: prophetae autem
Cum sol oriebatur, Caesar profectus est. Baal quadringenti et quinquaginta (450) viri sunt. Den
When the sun was rising, Caesar set out. tur (from dare) itaque nobis duo boves, et illi eligant
The indicative is used because the idea is purely time (choose) sibi bovem unum, et in frusta (pieces) caed
—there is no thought that Caesar was starting because entes (cutting) super ligna ponant, ignem autem non
or although the sun was rising. supponant (put beneath); et ego bovem alterum pa
rabo, et super ligna imponam, ignem autem non suppo
M ix ed S t e m N o u ns in T h ir d D e c l e n s io n : We have nam. Invocate nomina deorum vestrorum, et ego nomen
already learned that there are two large groups of nouns Domini mei invocabo: et Deus qui per ignem exaudiverit
in third declension, depending on the ablative singular: (hear, grant favor), ipse sit Deus.” Respondens omnis
i—means that possessive plural will bc-ium populus ait, “Optima propositio.”
nominative-objective plural of neuters will be -ia Dixit ergo Elias prophetis Baal, “Eligite vobis bovem
e—means that possessive plural will be -um unum, et parate primi, quia vos plures estis: et invocate
nominative-objective plural of neuters will be -a nomina deorum vestrorum, ignemque non supponatis.”
Actually, there are some nouns that are half-breeds, Qui cum tulissent bovem quem dederat eis, invoca
or mixed stems. They have e in the ablative singular, but bant nomen Baal de mane (morning) usque ad meri
-ium in the possessive plural. Which are these nouns? diem (noon) dicentes, “Baal, exaudi nos.” Et non erat
There is no simple rule— experience and much reading vox, neque qui responderet. Transiliebantque (jump
is the best teacher. But we may note that no neuters are over) altare quod fecerant.
mixed stems. And most nouns of one syllable in the Cumque iam esset meridies, illudebat (mock) illis
nominative that end in -ns, -rs, -rx, -lx in the nominative Elias, dicens, “Clamate voce maiore (louder): deus
are mixed. enim est, et forsan loquitur, aut in diversorio (inn) est,
aut in itinere, aut certe dormit (is asleep), ut excitetur.”
R ules f o r I- s t e m N o u n s : I-stem nouns are those that Clamabant ergo voce magna, et incidebant se (cut
we have learned with i in the ablative singular. There themselves) secundum ritum suum donec perfunderen
are three rules to help our memory in learning that abla tur (be covered) sanguine. (Continuabitur cras)
tive singular.
1. Monosyllables (i.e., nouns with one syllable in the E n g l is h to L a t in
nominative) whose bases (ablative singular minus end 1. When Pharao saw that his own son was dead, he
ing) end in two consonants— will be either I-stems or called Moses and Aaron. 2. He told them that he would
mixed stems. (This group is masculine or feminine) let Israel go. 3. Each and every one prepared to leave
2. Parasyllables (i.e., nouns with same number of Egypt at night. 4. When they had eaten the lamb, they
syllables in nominative and ablative singular—e.g., put its blood on the doors. 5. The Egyptians were killed
civis, civi) with nominative singular in -is or -es (will by the angel of the Lord. 6. Because of the blood of the
be masculine or feminine)— will be I-stems. lamb, the angel did not kill the Jews. 7. By sacrificing
3. Neuters in -e, -al, or -ar—will be I-stems. Unfor the lamb the Jews were saved.
167
LECTIO OCTOGESIMA PRIMA
D e verbis regentibus casum ablativum
D e variis terminationibus
D e usu lexici
Pharao dederat populo Israel licentiam discedendi ex Aegypto. Illi igitur nubes -clou d
surrexerunt nocte, et, portantes ossa Iosephi, discesserunt. Dominus autem defuit-be lackin g
praecedebat eos ad ostendendam viam per diem in columna nubis et per m n tia x e-a n n o u n ce
noctem in columna ignis, ut dux esset itineris utroque tempore. Numquam immutare-change
defuit columna nubis per diem, nec columna ignis per noctem coram servire-be sla ve
populo. currus-chariot
Et nuntiatum est regi Aegyptiorum quod fugisset populus; immutatum- ( fou rth d ec le n sio n )
que est cor Pharaonis et servorum eius super populo, et dixerunt, “Quid assumere-fa&e
voluimus facere ut dimitteremus Israel ne serviret nobis?” Iunxit ergo quidquid-wbatever
currum, et omnem populum suum assumpsit secum. Tulitque sescentos electus-p ick e d
currus electos et quidquid in Aegypto curruum fuit, et duces totius exer nequaquam-by n o m ean s
citus. Cumque appropinquasset Pharao, levdntes filii Israel oculos, vide tacere-b e silen t
runt Aegyptios post se: et timuerunt valde, clamaveruntque ad Dominum. siccus-d ry
Et ait Moyses ad populum, “Nolite timere, state et videte res magnas murus-wa//
Domini quas facturus est hodie. Aegyptios enim, quos nunc videtis, nequa dexter-right
quam ultra videbitis in sempiternum. Dominus pugnabit pro vobis, et vos laevus-left
tacebitis.” Profecti sunt igitur filii Israel ad Mare Rubrum. Cumque o c c u n e re -m e e t
extendisset Moyses manum super mare, abstulit mare Dominus, flante fluctus-wave
vento vehementi et urente, et vertit in siccum; divisaque est aqua. Et in ne . . . quidem-not even
gressi sunt filii Israel per medium sicci maris; erat enim aqua quasi murus Im d a re-p ra ise
a dextra eorum et a laeva. Persequentesque Aegyptii ingressi sunt post
eos. Et ait Dominus ad Moysen, “Extende manum tuam super mare, ut
revertantur aquae ad Aegyptios super currus et equites eorum.” Cumque
extendisset Moyses manum contra mare, reversum est ad priorem locum.
Fugientibusque Aegyptiis occurrerunt aquae, et involvit eos Dominus in
mediis fluctibus. Ne unus quidem superfuit ex eis. Filii autem Israel per
rexerunt per medium sicci maris et laudaverunt Dominum.
170
D eclensions of N ouns
1 2(M ) 2(N ) 3(M -F) 3(M -F)
Nom. puella agnus bellum rex navis
Poss. puellae agni belli regis navis
Dat. puellae agno bello regi navi
Obj. puellam agnum bellum regem navem
Abl. pu611a agno bello rege navi(e)
Nom. pu611ae agni bella reges naves
Poss. puellarum agnorum bellorum regum nivium
Dat. puellis agnis bellis regibus nivibus
Obj. pu611as agnos bella reges naves (is)
Abl. puellis agnis bellis rigibus nivibus
D e c l e n s io n s of A d je c t iv e s
POSITIVE DEGREE
Singular
M F N M-F N M-F N
Nom. bonus bona bonum ferox ferox fortis forte
Poss. boni bonae boni ferocis ferocis fortis fortis
Dat. bono bonae bono feroci ferdci forti forti
Obj. bonum bonam bonum ferocem ferox fortem forte
Abl. bono bona bono feroci feroci forti forti
Plural
Nom. boni bonae bona feroces ferocia fortes fortia
Poss. bonorum bonarum bonorum ferdcium ferocium fortium fortium
Dat. bonis bonis bonis ferocibus ferocibus fortibus fortibus
Obj. bonos bonas bona feroces ferocia fortes fortia
Abl. bonis bonis bonis ferocibus ferocibus fortibus fortibus
171
Singular
M F N M-F N
Nom. acer acris acre vetus vetus —
Poss. acris acris acris veteris veteris
Dat. acri acri acri veteri veteri
Obj. acrem acrem acre veterem vetus
Abl. acri acri acri vetere vetere
Plural
Nom. acres acres acria veteres vetera
Poss. acrium acrium acrium veterum veterum
Dat. acribus acribus acribus veteribus veteribus
Obj. acres acres acria veteres vetera —
Abl. acribus acribus Acribus veteribus veteribus
COMPARATIVE DEGREE
Singular
M-F N
clarius —
clarior
clarioris clarioris
clariori clariori
clariorem clarius
clariore clariore
-
Plural
claiores clariora
claiorum clariorum -
clarioribus clarioribus
claiores clariora
clarioribus clarioribus
SUPERLATIVE DEGREE
All are declined liked bonus
172
C o n ju g a t io n s of V erbs
INDICATIVE ACTIVE
173
IN D ICA TIV E PASSIVE
174
S U B JU N C T IV E ACTIVE
PRESENT
1. ame m hibea m pona m cipia m audia m
2. ame s hibea s pona s cipia s audia s
3. ame t hibea t pona t cipia t audia t
1. ame mus habei mus poni mus capii mus audii mus
2. ame tis habei tis . poni tis capii tis audii tis
3. ame nt hibea nt poni nt cipia nt audia nt
SUBJUNCTIVE PASSIVE
PRESENT
1. ame r hibea r pona r cipia r audia T
2. ami ris habei ris poni ris capii ris audii ris
3. ami tur habei tur poni tur capii tur audii tur
1. ami mur habei mur poni mur capii mur audii mur
2. ami mini habei mini poni mini capii mini audii mini
3. ami ntur habei ntur poni ntur capii ntur audii ntur
175
I n f in it iv e s
P resent A ctive: to love Present Passive: to be loved
1 2 3 3 4 1 2 3 3 4
am are h ab ere ponere capere audire am ari haberi po n i capi audiri
P a r t ic ip l e s
present active : loving future active : about to, going to, intending to love
-
G e r u n d iv e
I m p e r a t iv e s
A ctive : love! P assive: be loved!
am a h ab e pone cape audi am are h abere ponere capere audire
am ate h ab ete ponite capite audite am&mini habem ini ponim ini capim ini audim ini
176
L a t in N u m b e r s 13. tredecim tertiusdecimus
14. quattuordecim quartus decimus
There are several different kinds of numbers both in
15. quindecim quintusdecimus
English and in Latin. We are concerned with chiefly two
16. sedecim sextus decimus
kinds: the ordinal and cardinal numbers. The ordinal
17. septendecim septimus decimus
numbers are: first, second, third, etc. They tell in what
18. duodeviginti duodevicensimus
order a thing comes. The cardinal numbers are: one,
19. undeviginti undevicensimus
two, three, etc.
20. viginti vigesimus (vicensimus)
In Latin, all ordinal numbers are declined, like bonus,
21. viginti unus vigesimus primus (vicensimus
a, um. Of the cardinal numbers, unus, duo, and tres are
(unus et primus)
declined— but after that no cardinals are declined until
viginti)
we reach ducenti, ae, a (200). Of course, compound
22. viginti duo vigesimus secundus (vicensimus
numbers, having the words unus, duo, tres in them,
secundus)
decline those parts. Unus is declined like the nine irregu
30. triginta trigesimus (tricensimus)
lar adjectives (possessive singular in -ius and dative
40. quadraginta quadragesimus (quadragensimus)
singular in -i). Duo has only a few forms:
50. quinquaginta quinquagesimus (quinquagensi-
Masculine and Neuter: duo, duorum, duobus, duos mus)
(duo) duobus 60. sexaginta sexagesimus (sexagensimus)
Feminine: duae, duarum, du&bus, duas, duabus 70. septuaginta septuagesimus (septuagensimus)
Tres has only a few forms: 80. octoginta octogesimus (octogensimus)
Masculine and Feminine: tres, trium, tribus, tres 90. nonaginta nonagesimus (nonagensimus)
(tris), tribus 100. centum centesimus (centensimus)
Neuter: tria, trium, tribus, tria, tribus 200. ducenti, ae, a ducentesimus (ducentensimus)
300. trecenti, ae, a trecentesim us (trecentensim us)
CARDINALS ORDINALS 400. quadringenti, quadringentesim us (quad rin g en -
ae, a tensim us)
1. unus prim us 500. quingenti, ae, quingentesim us (quingentensi-
2. duo secundus a m us)
3. tres tertius 600. sescenti, ae, a sescentesim us (sescentensim us)
4. q u attu o r quartus 700. septingenti, septingentesim us (septingent6n-
5. q uinque quintus ae, a sim us)
6. sex sextus 800. octingenti, ae, octingentesim us (octingentensi-
7. septem septim us a m us)
8. octo octavus 900. nongenti, ae, nongentesim us (nongentensim us)
9. novem nonus a
10. decem decim us 1000. m ille (several m illesim us (m illensim us)
11. undecim undecim us 1000’s:
12. duddecim duodecim us m illia)
177
LATIN-ENGLISH VOCABULARY
abdsse, dfuit, afuturus—be absent auxilium, o—help contdmnere, tdmpsit, tdmptus—despise,
abire, iit, iturus—go away avunculus, o—uncle (on mother’s side: on scorn
Abraham—poss. & dat.: Abrahae, other father’s side is pdtruus) continere, continuit, contdntus—hold to
forms: Abraham gether, restrain
abscdndere, absc6ndit, abscdnditus—hide bellum, o—war contra (with obj.)—against
absque (with abl.)—without benedicere, dixit, dictus—bless (sometimes cdpia, a—abundance
accedere, cessit, cessurus—go to, approach with dat.) coram (with abl.)—in the presence of,
accidere, decidit,----- , happen bonus, a, um—good before
accipiunt, ere, cdpit, cdptus—receive bos, bove—cow, bull, ox (masc. or fern.) corpus, edrpore, magnum—body
accus&re, dvit, dtus—accuse brevis, e, i—short credre, dvit, dtus—make, create
acer, acris, acre, i—sharp, eager, keen erddere, erddidit, erdditus—believe (with
ad (with obj.)—to, near caecus, a, um—blind dat. of the person believed)
adducere, duxit, ductus—lead to, influence eddere, edeidit, casus—fall crdscere, crevit, cretus—grow
addsse, ddfuit, adfuturus—be present Cadsar, are—Caesar crimen, crimine, malum—charge, crime
adhuc—yet, still cdlidus, a, um—hot crux, cruce, bona—cross
administrdre, dvit, dtus—govern, manage calix, cdlice, magnus—cup cum—when, after, although, because
adordre, dvit, dtus—respect, reverence, campus, o—field, plain cum (with abl.)—with
adore capillus o—hair cunctus, a, um—all
aedifiedre, -dvit, -dtus—build cdpiunt, ere, cepit, captus—take, capture cdpiunt, cdpere, cupivit, cupitus—desire
aeger, aegra, aegrum—sick caput, cdpite, magnum—head cur—why
aetas, aetdte, magna—age career, edreere, magnus—prison curdre, dvit, dtus—take care of (with obj.,
afficiunt, afficere, affdcit, affdetus—affect, caro, came, bona—flesh, meat not possessive case)
move causa—for sake of (with poss.) currere, cucurrit, cursdrus—run
ager, agro—field, farm causa, a—cause, case, reason
dgere, egit, actus—do, drive, discuss, spend cavdre, cavit, cautus—beware, guard against dare, dedit, datus—give
(time) celdriter—quickly, swiftly de (with abl.)—about, concerning, down
aggrediuntur, dggredi, aggrdssus est—attack certus, a, um—certain from
agnus, o—lamb cibus, o—food debdre, ddbuit, ddbitus—owe, ought
dlibi—elsewhere cinis, cinere, multus—ashes decolldre, dvit, dtus—behead
alidnus, a, um—foreign, unfavorable circum (with obj.)—around dedsse, ddfuit, defutdrus—fail, be lacking to
dliqui, quae, quod—some, any circumcidere, cidit, cisus—circumcise deinde—then, next
dliquis, dliquid—someone, anyone circumire, iit, iturus—go around deldctus, u—draft, levy
dlius, a, um—other, another circumstdre, stetit,----- , surround deldre, deldvit, deldtus—destroy
altdre, i, magnum—altar civis, i, bonus—citizen deliberdre, dvit, dtus—deliberate
alter, era, erum—one, the one . . . the other civitas, civitdte, magna—city, citizenship depdnere, pdsuit, pdsitus—put down
altus, a, um—high, deep clam—secretly desiderdre, dvit, dtus—desire, miss
amdre, dvit, dtus—love clarus, a, um—famous, brilliant desinere, desivit, ddsitus—cease, stop
amittere, misit, missus—lose classis, i, magna—fleet Deus, o—God (dea, a—goddess)
amor, 6re, magnus—love claudere, clausit, clausus—close dexter, tera, terum—right
an—or (in questions only) coelum, o (but pi. is masc.: coeli)—heaven, didbolus, o—devil
dnima, a—soul, life, breath sky dicere, dixit, dictus—say, tell
animadvdrtere, vdrtit, vdrsus—notice, punish ----- , coepit, coeptus (the last part has dies, die (5)—day
annus, o—year active meaning)—begin difficilis, e, i—difficult
ante (with obj.)—before coetus, u—assembly, crowd digitus, o—finger
dntea (adv.)—before edgere, codgit, codctus—compel diluvium, o—flood, deluge
dntequam (conjunction)—before cogitdre, dvit, dtus—think dimittere, misit, missus—dismiss
aperire, apdruit, apdrtus—open cogndscere, ndvit, nitus—learn (and there discere, didicit,------, learn
appardre, appdruit, appdritus—appear fore the perfect means:—know) diseddere, cessit, cessurus—depart
appropinqudre, dvit, dtus—approach (with cdlere, cdluit, cultus—worship, till, cultivate diu—a long time
dat.) colligere, colldgit, colldctus—collect dives, divite—rich (poss. pi.—u m )
apud (with obj.)—with, at the house of comddere, comddit, comdsus—eat dividere, divisit, divisus—divide
aqua, a—water committere, commisit, commissus—com doedre, ddcuit, doctus—teach
arcus, u—bow mit, intrust dolor, 6re, magnus—sorrow, pain, grief
ardna, a—sand comprehdndere, prehdndit, prehdnsus— domi—at home
ars, arte, bona (poss. pi. -ium)—art, skill grasp, arrest ddminus, o—lord, master
at—but condri, condtus est—attempt donee—while, until
atque—and concddere, cessit, cdssus—yield, grant dormire, ivit, itus—sleep
auetdritas, tdte, magna—authority, influ confestim—at once dubium, o—doubt
ence confidere, confisus est—trust in (half de ducere, duxit, ductus—lead (ducere in
audax, dci—bold ponent) matrimonium—marry)
auddre, ausus est—dare (notice that the coniurdtio, idne, mala—conspiracy dum—while
first part is normal, but the rest is c6nsequi, consecutus est—follow up, over durus, a, um—hard
deponent) take, accomplish dux, duce, magnus—leader
audire, ivit, itus—hear consilium, o—plan
aufdrre, dbstulit, abldtus—take away some conspiciunt, conspicere, spdxit, spdetus—
thing (obj.) from someone (dat.) see, catch sight of e, ex (with abl.)—from, out from
augdre, auxit, auctus—increase constituere, stituit, stitutus—set up, decide, ecce—behold
aurum, o—gold determine egrediuntur, gredi, grdssus est—go out
aut—or; aut . . . aut—either . . . or consuetudo, tudine, bona—custom egrdgius, a, um—excellent
autem—however, moreover (never first consuldtus, u-consulship emere, emit, emptus—buy
word in its clause) consulere, consuluit, constiltus—consult enim (never 1st word)—for
178
epistola, a—letter hic (adverb)—here levdre, dvit, dtus—raise, relieve
equus, o—horse hddie—today lex, lege, bona—law
eques, dquite, bonus—horseman homo, hdmine, bonus—man (vir is man in liber, libro—book
ergo—therefore the strictly masculine sense, almost mean liberdre, dvit, dtus—free
esse, fuit, futurus—be ing hero ; hom o is more general, and liberi, is (pl. only)—children
etiam—even, also means merely: hum an being —may in liedntia, a—permission
etsi—even if, although clude women and children) licet, liedre, licuit, licitum est—it is per
evadere, evdsit, evdsus—escape hdrreum, o—barn mitted
exercere, exdrcuit, exdrcitus—practice, hostis, i, magnus—enemy ligdre, dvit, dtus—bind
train hue—to this place lignum, o—wood
exdrcitus, u—army lingua, a—tongue, language
exdamdre, dvit, dtus—shout idciunt, 3, iecit, iactus—throw locus, o (plural shifts to neuter: loca)—
expdllere, pulit, pulsus—expell iam—already place
explicdre, dvit, dtus—explain ibi—there loqui, locutus est—speak
explordtor, 6re, bonus—spy, scout idem, dadem, idem—same luna, a—moon
exsilium, o—exile igitur—therefore lux, luce, magna—light
exspectdre, dvit, dtus—expect ignis, i, calidus—fire
igndscere, igndvit, igndtus—forgive (with mdcula, a—spot
fdbula, a—legend, story dat. and obj.: Cadsari multa igndvit— magister, tro—teacher
fac—imperative singular of fdcere (pi. is He forgave Caesar many things) magnus, a, um—great, large
regular: fdcite) There are 4 irregular ille, illa, illud—that maior, maius, maidre—greater
imperative singulars: Die, Due, Fac, Fer imdgo, imdgine, bona—image maidres—ancestors (merely pl. of maior
fdcies, e (5)—face, appearance imber, imbre, bonus—rain in special sense)
fdcilis, e, i—easy immutdre, dvit, dtus—change malle, mdluit—prefer
fdciunt, 3, fecit, factus—do make impedire, ivit, itus—hinder, impede malum, o—apple
fdllere, fefdllit, falsus—deceive imperdre, dvit, dtus—command malus, a, um—bad, evil
fames, fame, magna—hunger, famine imperdtor, 6re, bonus—general manddre, 1—order, send word, intrust
fdmina, a—woman impdrium, o—command, power mandre, mansit, mansurus—remain
fere—almost, in general, about impldre, impldvit, impldtus—fill, fulfill manus, u, longa—hand
ferox, ferdci—fierce in (with abl.)—in, on (with obj.)—into mare, i, magnum—sea
ferre, tulit, latus—bear, bring, carry incdlumis, e, i—unharmed mater, matre, bona—mother
ferus, o and fera, a—wild beast indurdre, dvit, dtus—harden mdximus, a, um—very great, greatest
filia, a—daughter infundere, fudit, fusus—pour in mdlior, mdlius, melidre—better
filius, o—son ingdnium, o—talent, natural ability mens, mente, mea—mind (poss. pl.—mdn-
finire, ivit, itus—finish, complete inimicus, o—enemy (personal enemy) tium)
finis, e (poss. pi. -ium), bonus—end initium, o—beginning mensis, i, unus—month
fiunt, fieri, factus est—become, happen iniustus, a, um—unjust merdre, mdruit, mdritus—earn, deserve
(the infinitive is irregular—fadus est is indpia, a—need meridiondlis, e, i—south
really the last part of fdcere—to be insidiae, is—ambush, snare mdrito—deservingly
made means the same as: to become) insuper—in addition metus, u—fear
flare, avit, atus—blow integer, gra, grum—fresh, untouched meus, a, um—my, mine
fidre, flevit, fletus—weep intelldgere, telldxit, telldctus—understand miles, milite, bonus—soldier
fidere, fluxit, fluxurus—flow inter (with obj.)—between, among minimus, a, um—least, smallest
flumen, flumine, magnum—river intercludere, interclusit, interclusus—cut off mirdri, mirdtus est—wonder, admire
foedus, foddere, bonum—pact, covenant intdrea—meanwhile miseriedrdia, a—mercy, pity
fons, fonte (poss. pl. -ium), magnus— interficiunt, 3, fdcit, fdetus—kill Mithraddtes, e, malus—Mithradates
fountain, spring interrogdre, dvit, dtus—question, ask mittere, misit, missus—send
forsan—perhaps introire, iit, iturus—enter modus, o—manner, way, measure, limit
fortis, e, i—brave, strong invenire, vdnit, vdntus—find mola, a—mill, meal
fdrtiter—bravely invidia, a—envy, unpopularity mondre, mdnuit, mdnitus—warn, advise
forum, o—market, forum ipse, ipsa, ipsum—himself, herself, itself monitio, dne, bona—advice, warning
frdngere, fregit, fractus—break ira, a—anger mons, monte, magnus—mountain
frater, fratre, bonus—brother irdsci, irdtus est—be angry monstrdre, dvit, dtus—show
frigidus, a, um—cold ire, iit, iturus—go more, a—delay
frumdntum, o—grain is, ea, id—this, that, he, she, it mordri, mordtus est—delay, stay
frustra—in vain iste, ista, istud—this, that (often with feel moriuntur, mori, mdrtuus est—die
fugiunt, fugere, fugit, fugiturus—flee ing: “that of yours," or with feeling of mors, morte, bona—death
fulgur, fulgure, clarum—lightning contempt) mos, more, bonus—custom, habit (in plural:
fundere, fudit, fusus—pour, shed ita—so morals, character)
itaque—and so movdre, movit, motus—move
gens, gente, magna—tribe, people (poss. pl. iter, itinere, magnum—journey mox—soon
-ium) iterum—again mulier, re, bona—woman
genu, u—knee iubdre, iussit, iussus—order multus, a, um—much, many
genus, gdnere, bonum—kind, race iudicium, o—judgment, court, trial mundus, o—world
gdrere, gessit, gestus—wage, wear iungere, iunxit, iunctus—join, yoke munus, mtinere, bonum—duty, gift, bribe,
glddius, o—sword ius, iure, verum—right, law function
grdtia, a—favor, grace, gratitude iuvdre, iuvit, iutus—help, please murus, o—wall
gratus, a, um—pleasing iuvdntus, tute, bona—youth (time of life) mutdre, dvit, dtus—change
gravis, e, i—heavy mystdrium, o—mystery, rite
guttur, ure, magnum—throat labor, 6re, multus—work, suffering
lacdssere, cessivit, cessitus—harass narrdre, dvit, dtus—tell
habdre, hdbuit, hdbitus—have laetus, a, um—glad nasci, natus est—be born
habitdre, dvit, dtus—dwell, inhabit lauddre, dvit, dtus—praise nauta, a—sailor
hic, haec, hoc—this Idgere, legit, lectus—read navigdre, dvit, dtus—sail
179
navis, i, longa—ship pastor, ore, bonus—shepherd, herdsman promittere, misit, missus—promise
ne—lest pater, tre, bonus—father prope—near
ne .. . quidem—not even (Lat. word comes patiuntur, pati, passus est—suffer proponere, posuit, positus—propose
in between, but is translated after the pauci, ae, a (plural only)—few propter (with obj.)—on account of
quidem) pax, pace, bona—peace proscribere, scripsit, scriptus—proscribe,
nec(neque)—and not; nec . . . nec—neither peccare, avit, atus—sin list
. . . nor peccatum, o—sin proximus, a, um—next, nearest
necesse (indecl.)—necessary pecunia, a—money puella, a—girl
negare, avit, atus—deny, say no, refuse peior, peius, peiore—worse puer, puero—boy
negotium, o—business, trouble pellere, pepulit, pulsus—drive, rout pugna, a—battle
nemo, nomine (has no poss.)—no one per (with obj.)—through pulcher, chra, chrum—beautiful
nescire, nescivit, nescitus—not know percutiunt, percutere, percussit, percussus— pulvis, pulvere, multus—dust
neuter, tra, trum—neither strike punire, punivit, punitus—punish
nihil—nothing; nihil certi—nothing certain pergere, perrexit, perrectus—proceed, go on putire, ivit, itus—think
nihilominus—nevertheless periculum, o—danger
nimis (adverb)—very, exceedingly, too permittere, misit, missus—permit (per quaerere, quaesivit, quaesitus—seek
nlmius, a, um—excessive, very great misit hoc Marco) qualis, e, i—such, what kind
nisi—unless, except,if . . . not perseverare, avit, atus—continue, persevere quam—than
nocere, ntScuit, nociturus—harm (with dat.) persuadere, suasit, suasus—persuade (with quamquam—although
nolle, noluit,----- , be unwilling dat.) quando—when
nomen, nomine, bonum—name pertinere, pertinuit, ------, pertain, belong quare—why
non—not, no pes, pede, magnus—foot -que—and
nondum—not yet pessimus, a, um—very bad, worst queri, questus est—complain
non iam—no longer petere, petivit, petitus—ask, seek qui, quae, quod—who, which, that
non solum . . . verum etiam—not only . . . pinguis e, i—fat quia—because
but also placet, placere, placuit, placitum est (with quicumque, quaecumque, quodcumque (de
ndscere, novit, notus—learn (but the per dat.)—it pleases, it is decided cline only the qui-) whoever, whichever,
fect means: has learned, knows) planus, a, um—flat whatever
novus, a, um—new plenus, a, um—full quid—what?
nox, nocte, longa—night plurimus, a, um—very many, most quidam, quaedam, quiddam (quoddam)—
nullus, a, um—no one plus, plure (has only neuter form in sing.; certain
num—whether plural is: plures, plura—two termination quis, quid—who, what?
numerare, avit, atus—count, number type, with -ium poss. plural)—more quis, quid—someone, anyone (indef.)
nunc—now polliceri, pollicitus est—promise quisquam, quicquam (or: quidquam—de
nuntius, o—messenger, message ponere, pdsuit, positus—put, place cline the quis part, not the quam)—any
pons, ponte, longus—bridge one, anything
ob (with obj.)—on account of pontifex, fice, magnus—priest quisque, quaeque, quidque (or: quodque)
obedlre, obedlvit, obedltus—obey (with porta, a—gate, door —each, each one
dat.) portare, avit, atus—carry (unus quisque—each and every one)
oblivisci, oblitus est—forget (with poss. or posse potuit,------, be able quod—because, that (ind. disc.), the fact
obj.) possidere, possedit, possessus—possess that, as to the fact that
obviam (adverb)—to meet (with dat.) post (with obj.)—after quot)ue—also, even (never first word)
occidentalis, e, i—western pdstea—afterwards quotidie—daily
occidere, occidit, occisus—kill postquam—after
dculus, o—eye potestas, tate, magna—power rapiunt, rapere, rapuit, raptus—seize,
odit, osurus—hate praebere, praebuit, praebitus—furnish, offer snatch
6dium, o—hatred praecedere, cessit, cessurus—go before recipere se—retreat
offerre, dbtulit, oblatus—offer praecipiunt, praecipere, praecepit, prae recipiunt, recipere, cepit, clptus—take back
omntno—altogether, at all, in all ceptus—command recordari, recordatus est—remember (with
omnis, omne, i—all, every praeco, c6ne, bonus—herald poss.)
onus, 6nere, durum—burden praeficiunt, praeficere, fecit, fectus—put reddere, reddidit, redditus—give back, re
opdrtet, oportere, opdrtuit—it is necessary, someone in charge of something (prae turn
it is proper fecit losephum frumento) redire, rediit, rediturus—return, go back
oppidum, o—town praemium, o—reward regere, rexit, rectus—rule
optimus, a, um—best, very good praese rtim—especi ally regina, a—queen
opus, opere, magnum—work praeter (with obj.)—beyond, besides, ex regnare, avit, atus—reign
oriire, avit, atus—beg, pray cept relinquere, reliquit, relictus—leave
oratio, 6ne, magna—speech praevidere, vidit, visus—foresee reliquus, a, um—rest of (used like medius:
orationem habere—give a speech primus, a, um—first middle of)
ordo, drdine, bonus—row, order, rank princeps, cipe, magnus—chief, leader remanere, mansit, mansurus—remain
orientalis, e, i—eastern principium, o—beginning reperlre, reperuit, repertus—find, find out
oriuntur, oriri, ortus est—rise, arise privare, avit, atus—deprive (with abl.) requiescere, requievit, requietus—rest
os, ore, magnum—mouth pro (with abl.)—for res, re(5)—thing
os, osse, dururri—bone (compare: os, ore- probare, avit, atus—prove, test respondere, respdndit, respdnsus—answer
mouth) prodesse, profuit, profuturus—be profitable responsum, o—answer
ostendere, ostendit, ost6nsus—show to (with dat.) restituere, restituit, restitdtus—restore
proelium, o—battle retinere, retinuit, ret6ntus—keep back, re
panis, e, bonus—bread profanare, ivit, itus—defile tain
parare, dvit, dtus—prepare proferre, protulit, prolitus—bring forth reverti, reversus est—return
pdrcere, pepercit, parcitus (or: parsus)— proficisci, profectus est—set out revocare, avit, atus—recall
spare (with dat.) prohibere, prohibuit, prohibitus—prohibit, rex, rege, magnus—king
pars, parte (poss. pi., -ium), bona—part prevent rogare, avit, atus—ask
parvus, a, um—small prolciunt, prolcere, iecit, iectus—throw rotundus, a, um—round
pasci, pastus est—feed on (with abl.) forth ruber, rubra, rubrum—red
180
ruere, ruit, rutus—fall, rush spectare, avit, atus—look at tum—then
rumpere, rupit, ruptus—break sperare, &vit, atus—hope turris, i, magna—tower
stare, stetit, staturus—stand
statim—at once ubirtas, tate, magna—fertility, richness
sacerdos, d6te, bonus—priest statuere, stltuit, statutus—set, decide, ubi—where
saeculum, o—century, age establish ullus, a, um—any
saepe—often sub—under (cases are like in—obj. for mo ultimo—at last
salus, salute—safety, salvation, health tion; abl. for rest) ultimus, a, um—last
sanguis, sanguine, bonus—blood subiciunt, subicere, iecit, iectus—subject ultra (adv. and prep, with obj.)—more,
sapientia, a—wisdom sui, sibi, se, se—himself, etc. further, beyond
satis—sufficiently, very, enough sumere, sumpsit, sumptus—take, assume unde—whence, from where
scire, ivit, itus—know (sumere supplicium de eo—exact punish urbs, be, magna—city
scribere, scripsit, scriptus—write ment from him) urere, ussit, ustus—burn
scriptor, 6re, bonus—writer super (with obj.)—above, over usque ad—as far as, even to, up to
secundum (with obj.)—according to superbus, a, um—proud ut—that (with subj.)
secundus, a, um—second, successful supplicium, o—punishment
sed—but suscipiunt, suscipere, cepit, ceptus—under vadere (no other parts)—go
semel—once take, take valde—very
semper—always suspendere, p£ndit, pensus—hang vates, i, bonus—soothsayer, prophet
senator, ore, magnus—senator sustinere, sustinuit, sustentus—withstand, vehemens, menti—forceful
senatus, u—senate hold up, bear vel—or, even
senex, sene, bonus—old man suus, a, um—one’s own, his, hers, its, theirs velle, vdluit—wish
sentire, sensit, sensus—feel, realize, per vendere, vendidit, vinditus—sell
ceive venire, venit, venturus—come
septentrionalis, e, i—northern tacere, tacuit, tacitus—be silent ventus, o—wind
sequi, secutus est—follow talis, e, i—such verbum, o—word
sermo, 6ne, bonus—word, conversation tam—so veritas, tate, bona—truth
servare, avit, atus—save tamen—nevertheless vertere, vertit, versus—turn, change, trans
servire, 4 (with dat.)—serve, be slave to tangere, tetigit, tactus—touch late
servus, o—slave tantum—only verus, a, um—true; re vera—in truth, really
si—if tantus, a, um—so great, so large vesci (no other parts)—eat (often with
siccus, a, um—dry tempus, tempore, longum—time abl.)
sicut—as, just as, as if tendere, tetendit, tentus (tensus)—stretch, vetus, vetere—old
signum, o—sign, signal, standard spread via, a—way, road, means
similis, e, i—like, similar (with poss. or tenebrae, is—darkness victoria, a—victory
dat.) tenere, tenuit, tentus—hold, keep videre, vidit, visus—see
simul—at the same time terra, a—land vincere, vicit, victus—conquer
simulare, dvit, atus—feign, pretend vinculum, o—bond, chain
terrere, terruit, territus—terrify vir, viro—man
sin—but if timere, timuit—fear virgo, virgine, bona—virgin, maiden
sine (with abl.)—without tollere, sustulit, sublitus—remove, take, vita, a—life
singuli, ae, a (pi. only)—one at a time, each lift, raise vivere, vixit, victurus—live
sdcius, o—ally, companion totus, a, um—whole vix—hardly, scarcely
sol, sole, bonus—sun tradere, tradidit, traditus—hand over vocare, avit, atus—call
solus, a, um—alone, only trahere, traxit, tractus—draw, drag voluntas, tate, bona—will
solvere, solvit, solutus—loose, pay, free trans (with obj.)—across vox, voce, magna—voice
soror, 6re, bona—sister tribuere, buit, butus—assign, give vulnus, vulnere, magnum—wound
183
I ndex
185