Боловсролын хүрээлэнгийн захирлын

2017 оны А/39 тоот албан бичгийн

7 дугаар хавсралт

ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН XI АНГИЙН

ФИЗИКИЙН СУРАЛЦАХУЙН УДИРДАМЖ

(Заавал судлах ба сонгон судлах хөтөлбөр)

Улаанбаатар

2017

1
Багийн ахлагч:
М. Ганбат Монгол Улсын их сургууль, ШУС-ийн физикийн тэнхимийн багш

Багийн гишүүд:

Хишигбадрахын Балт-Эрдэнэ, Ph.D., ШУТИС-ийн багш

Бат-Очирын Бат-Отгон, магистр, МУИС-ийн ХШУИС-ийн багш
Ханахүүгийн Батболд, магистр, МУБИС-ийн МБУС-ийн физикийн тэнхимийн эрхлэгч
Раднаагийн Бавуудорж, магистр, Шинэ монгол сургууль, Монгол улсын гавьяат багш
Сандагийн Гэндэнжамц, магистр, Боловсролын хүрээлэнгийн ЭША
Ядамжавын Мөнхсайхан, магистр, МУБИС-ийн. МБУС-ийн дидактикийн тэнхимийн багш
Гомбосүрэнгийн Зоригт, магистр, ШУТИС-ийн багш
Насанбуянгийн Сайнбаяр, магистр, Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтийн арга
зүйч
Дэмбэрэлдоржийн Үүрийнтуяа, Ph.D., Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтийн арга
зүйч

Хөндлөнгийн шинжээч:

Намсрайжавын Алтангэрэл, Ph.D., профессор, МУБИС-ийн МБУС-ийн физикийн

тэнхимийн багш
Раднаабазарын Энхбат, магистр, Нийслэлийн 1-р сургуулийн багш

НЭГ. АГУУЛГА

МЕХАНИК

Энэхүү сэдвийн хүрээнд суралцагчдын дараах мэдлэг чадварыг хөгжүүлэхэд чиглэнэ. Үүнд.

2
 - Хөдөлгөөний хурд хурдатгалыг тодорхойлох, тэдгээрийн хугацаанаас хамаарсан
графикийг байгуулах шинжлэх
- Эргэх хөдөлгөөний эргэх өнцөг, өнцөг хурд, шугаман хурдны холбоог илэрхийлэх
- Ньютоны хуулийг хэрэглэх, хялбар динамикийн асуудлыг шийдэх
- Ажил ба энергийн тухай ойлголтыг хэрэглээн дээр ашиглах
- Хий шингэний динамик процессийн физик үндсийг шинжлэн таних,тайлбар хийх

Суралцахуйн Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

зорилт
1. Хүч ба хөдөлгөөн

1а. Шилжилт, Жигд хөдөлгөөний хурд тодорхойлох арга болон Үзүүлэн таниулах
(вектор) дундаж хурдны ойлголтыг хувьсах хөдөлгөөнд
хоромхон хурд, хэрэглэж болохгүй байгааг жишээ, туршилтаар
хурдатгалын үзүүлж ярилцана.
тодорхойлолтыг
хэлэх Эгшин зуурын хурд хэрхэн тодорхойлогдож буйг
s ds
1б. Хоромхон хурд-
таниулан   lim  математик материал
t 0 t dt
хугацааны бичиглэлийн утгыг тайлбарлана. Өчүүхэн бага
хамаарлын S  S dS  dS
мужид шилжилт ийн хэмжээ замтай ижил болох
графикаар учир замын диффренциалыг/өчүүхэн хэсгийг/
хашигдсан шилжилтээр солиход эгшин зуурын хурд гарч
талбайгаар
dS
шилжилтийг олох буйг зураг дээр үзүүлнэ.   Эгшин зуурын
хурдыг олох dt
буюу хоромхон хурдны энэ үйлдлийг математикт
1в. Шилжилт - уламжлалын үйлдэл гэдэг болохыг /дараа
хугацааны үзэх/дурьдана.
хамаарлын
графикаас Хурдатгал нь хурдны нэг адил эгшин бүрт
хоромхон хурдыг тодорхойлогдог болохыг жишээгээр
олох тайлбарлаад

1г. Хоромхон хурд - a  lim   d болохыг харуулна.

хугацааны t 0 t dt
хамаарлын
графикийн Проекцлох үйлдлийг сэргээн сануулна.
налалтаар
Шулуун замын жигд хөдөлгөөний хувьд хурд
хурдатгалыг олох
хугацааны, зам хугацааны графикийг
шинжлүүлнэ.

Шулуун замын жигд хувьсах хөдөлгөөний хувьд

хурд хугацааны, зам хугацааны графикийг
шинжлүүлнэ.

3
 Хоѐр хэмжээст хөдөлгөөнийг задлан
тэгшитгэлийг бичих аргыг тайлбарлана.

Хүндийн хүчний оронд чөлөөтэй шидэгдсэн

биеийн хөдөлгөөний шилжилтийн вектор
тэгшитгэлийг проекцлон бичиж шинжилнэ.

Үүнд сурагчид өнцөг үүсгэн шидэгдсэн биеийн

хөдөлгөөн нь хэвтээ ба босоо чиглэлийн дагуух
хоѐр хөдөлгөөний нийлбэр болохыг сэргээн
сануулах.

Өнцөг үүсгэн шидэгдсэн биеийн хөдөлгөөнийг

координатын системд . шинжлэх даалгаваруудыг
ажиллуулах жишээ нь өөр өөр өнцгөөр
шидэгдсэн биеүд мөргөлдөх, хөдөлгөөнт байг
онох гэх мэт

Проекц хийхдээ тэмдэгээ зөв авах ба босоо

тэнхлэг дээрх проекц нь зам биш болохыг
тайлбарлаарай.

ax t 2
S x  0 x t  x  0  cos   t  0 x  t
2

ayt 2 gt 2 gt 2
S y  0 y t  y  0  sin   t   0 y  t 
2 2 2

Кинематикийн бодлого дасгалууд ажиллана.

1д. Бүх ертөнцийн Харилцан үйлчлэлийг илэрхийлж байгаа

таталцлын хэмжигдэхүүнийг бүх ертөнцийн таталцлын
хуулийг хууль юм гэдгийг ойлгуулах
томьѐолох
Харилцан таталцаж байгаа 2 биеийн харилцан
үйлчлэлийн хүч нь 2 биеийн массын үржвэрээс
шууд, хоорондох зайнаас урвуу хамааралтайг
ойлгоно.
Хуулийн томьѐоллыг ойлгож, хэрэглэнэ.

1е. Онцлог Динамикийн үндсэн хуулиудыг сэргээн санана. Налуу хавтгай,

хүчнүүдийн Хөдөлгөөний тэгшитгэл бичиж тооцоолох аргад янз бүрийн гадаргуу,
(Кулоны хууль, сургах жишээ дасгалууд ажиллуулах явцдаа өнцөг хэмжигч/ гар
харимхай хүч, онцлог хүчнүүдийг тайлбарлан таниулна. утасны өнцөг

4
 үрэлтийн хүч, Холбоотой биеүүдийн хөдөлгөөнийг судлах хэмжигчийг ашиглаж
Архимедийн хүч) даалгаваруудыг сонгон судлах. болно. /
зүй тогтлыг Хөдөлгөөний тэгшитгэл бичихээс өмнө зураг Хүч хэмжигч,
ашиглах дүрслэлийг зөв харьцаатай дүрслэхэд хурдатгал хэмжигч
анхаарлыг хандуулан тайлбарлана. шугам,
Хүчнүүд нь аль биед үйлчилж байгааг ялган ачаа,
таниулахад анхаараарай. тэргэнцэр
1ѐ. Ньютоны Үрэлтийн хүч нь гулсахын үрэлт ба тайвны Механикийн
хуулийг санах, үрэлт гэж ялгаатай болохыг халтирахтай лабораторын иж
хэрэглэх холбон тайлбарлаарай. бүрдэл байж болно
Налуу болон тэгш гадахргуу дээрх холбоотой
биеүүдийн хөдөлгөөнийг судлах туршилтууд
1ж. Хөдөлгөөнийг төлөвлөн хийлгээрэй.
задлах Үүнд үрэлтийн коэффициент олох /гэртээ
давтан турших/
Хурдатгал хэмжин тооцоогоо шалгах/
өнцгүүдийг өөрчлөх замаар/
Бусад хүчнүүдийг тооцоолох дасгал бодлого
болон туршилдуудыг хийгээрэй/Архимедийн
хүчийг ашиглан биеийн масс,нягт олох туршилт
г.м /

1з. Тойргоор жигд l

эргэх хөдөлгөөний
 эргэх хөдөлгөөнийг
R
шугаман хурд, тайлбарлахын өмнө өнцөг
өнцөг хурд, хэмжих тухай дурьдаарай
эргэлтийн үе
1800  3.14  3.14 рад
тойрог давтамж
Нумын урт ба радиусын
зэрэг ойлголтыг
харьцаагаар тодорхойлсон өнцөгийг радиан
санаж хэрэглэх
гэнэ гэдгийг ойлгуулах.

Эргэх хөдөлгөөний жишээнүүдийг харьцуулаад

1и. Төвд тэмүүлэх эргэлтийн хэмжээ буюу хурдыг тодорхойлох
хурдатгал хурдны боломжтойг илэрхийлэн хэлэлцэнэ.
чиглэл
Ингээд Нэгж хугацаанд эргэсэн өнцөгийг өнцөг
өөрчлөгдсөнийг

ойлгосноо хурд гэж томьѐолоод   илэрхийлэлийг
илэрхийлэх, t
хурдатгалын бичнэ. Шугман хурд ба өнцөг хурдны хамаарлыг
томьѐог мэдэж l
дараах дарааллаар хауулж болох юм  
хэрэглэх t
dl dl d dl 
 d    
dt R dt Rdt R


R

5
 Эргэлдэгч хатуу биеүүдийн цэгүүд өөр өөр
хурдтай эргэх ба тэдгээр нь ижил өнцөг хурдтай
болохыг харуулан жишээ даалгаварууд
ажиллуулна.

Тойргоор жигд эргэх хөдөлгөөний тохиолдолд

эргэлтийн үе ба давтамжийг тодорхойлно. Энэ
үед өнцөг давтамж өнцөг хурдтай адилхан
2 2 
болохыг таниулна.    
T 2 R  R

Үүнтэй адил өнцөг хурдны ойлголтыг томьѐолно.

d
 Жигд хурдсах ба удаашран эргэх үед
dt
өнцөг хугацааны хамаарлыг илэрхийлнэ.

Жигд эргэх үед материал цэгт хүч байнга

үйлчилж байгааг хэлэлцээд түүнд хурдатгал
байх ѐстойг Ньютоны хуулиас үндэслэнэ.

Энэ хурдатгал нь төвд тэмүүлэх хурдатгал

болохыг тайлбарлаад түүнийг шууд томьѐолно

2
an  aTT 
R

Жигд бус эргэх хөдөлгөөний үед

Нормаль хурдатгал нь муруйлтын радиусын

эсрэг чиглэнэ.Тангенциал хурдатгал нь
траекторийн шүргэгчийн дагуу чиглэх бөгөөд
хурдсах хөдөлгөөний
үед хурдны дагуу,
удаашрах хөдөлгөөний
үед хурдны эсрэг
чиглэнэ гэсэн
тодорхойлолтыг
баталгаагүйгээр шууд
d
томьѐолон өгнө. a  an2  a2 a 
dt

2. Хөдөлгөөний тоо хэмжээ

2а. Хөдөлгөөний - P  m энэ нь хөдөлгөөний тоо хэмжээ - Хөдөлгөөний тоо

6
тоо хэмжээ нь масс болохыг таниулах,Хөдөлгөөний хэмжээг их бага хэмжээ болон түүний
болон хурдны болохыг хаьцуулах боломжтойг жишээгээр өөрчлөлтийг турших
үржвэр гэж ойлгуулна. хэрэглэгдэхүүнүүд:
тодорхойлох Жишээ нь чулуу шидэх тоосго шидэхэд - Тэргэнцэр, ачааууд,
ялгаатай байгаатай адил тэдгээрийг ижил хурд Хүч хэмжигч,
2б. Импульс ба тайгаар хана мөргөх үед хэр ялгаатай болохыг динамометр,
хөдөлгөөний тоо төсөөлүүлэх, энэ нь масс хөдөлгөөний тоо Хурд хэмжигч г.м
хэмжээг ялгаж хэмжээнд хамааралтай болохыг харуулах юм
ойлгох Дээрхтэй адил ижил масстай боловч хурдаараа
өөр биеүүдийн хөдөлгөөнийг жиших: бууны сум,
2в. Хүчний импульс гараар шидсэн цаас г.м
ба хөдөлгөөний тоо Ньютоны хуулиас тогтмол масстай биеийн
хэмжээний хувьд дараах илэрхийллүүдийг тайлбарлах
өөрчлөлтийн замаар хүчний хөдөлгөөний тоо хэмжээг гарган
холбоог ашиглах ирж болно.

 (m ) P
F  ma F m F 
t t t

Бодлого дасгал ажиллах замаар хүч хугацааны

хамаарлын графикаас хөдөлгөөний тоо
хэмжээний өөрчлөлтийг тодорхойлох аргад
суралцах

2г. Хөдөлгөөний - Гаднаас харилцан үйлчлээгүй үед системийн Хурд хэмжигч,

тоо хэмжээ нийт хөдөлгөөний тоо хэмжээ хадгалагддаг жинлүүр ,ачаанууд,
хадгалагдах болохыг тайлбарлах: тэргэнцрүүд
хуулийг томьѐолох P
- F  0 үед  P  0 буюу P  const
t
- Жишээ нь буугаар буудах үед бууг гаднаас нь
2д. Мөргөлдөөний барьж бэхлээгүй үед систетийн хөдөлгөөний тоо
энгийн бодлого хэмжээ тэг хэвээрээ хадгалагдана
бодоход - P  mб б  mcc  0 бууны тийрэлтийн хурд
хөдөлгөөний тоо
m
хэмжээ б  c c болно. Үүнд үндэслэн бууг масс
хадгалагдах mб
хуулийг хэрэглэх ихтэй хийх, буудах техникийг баримтах
шаардлагтай болохыг хэлэлцүүлэх, сансрын
хөлөг хөөрөх г.м.
- Абсолют харимхай бус мөргөлдөөний туршилт
тооцооллыг хийх

3. Ажил ба чадал

7
3а. Ажил нь Энерги нь ажил хийх чадварын хэмжүүр болохыг
кинетик энергийн үндэслэн ярилцах
өөрчлөлт болохыг
тодорхойлох Жишээ нь: бие хөдөлж байвал ажил хийх
чадвартай болох тухай/цохиураар бөмбөг
цохих,мөргөлдөөн,чулуу цонх хагалах г.м/

Аливаа бие буюу системийн ажил хийх чадварын

хэмжээг энерги гэнэ. Биеийн хөдөлгөөнийнхөө
улмаас олж авах ажил хийх чадварын хэмжээг
кинетик энерги гэнэ.

m 2
Ek  гэсэн Кинетик энергийн томьѐо
2
тодорхойлолтыг гаргаад тогтмол хүчээр биеийг
тайван байдлаас  хурдтай болтол шулуунаар
шилжүүлэхэд хийх ажлыг олж энэ нь кинетик
энерги болохыг батлан харуулна. Цаашилбал
кинетик энергийн зөрүү нь ажил болохыг дээрх
ажлыг хоѐр өөр хурдны тохиолдолд олоод хасах
замаар харуулж болох юм.

3б. Ажил нь хүч Сургалтын үйл ажиллагаа

болон тухайн
хүчний чиглэлийн Механик хөдөлгөөн бий болох ба алга болдог
дагуух шилжилтийн болохыг жишээ татан хэлэлцэх
үржвэрээр
илэрхийлэгдэнэ Жишээ нь биетииг шидэхэд хөдөлгөөнд ороод
гэдгийг буцаад хөдөлгөөнгүй болно. Энд хэдий хэр
тодорхойлох хөдөлгөөн бий болооод алга болов?

Оронд нь /үр дүнд нь/юу үүсэв? Гэх мэт асуудлыг

хэлэлцээрэй.

Хөдөлгөөн алга болоход үр дүнд нь дулаан

ялгарах, цэнэг ялгарах/генаратор/,шинэ
хөдөлгөөн үүсэх/мөргөлдөөн, дугуйн дөрөөг
жийхэд даших хөдөлгөөн үүсэх /

г.м жишээ татан хэлэлцээд мөн дээрх

үзэгдлүүдийн урвуугаар хөдөлгөөн үүсч болох
жишээг тодруулан ярилцах.

Хөдөлгөөний өөрчлөлтийг үнэлэх тоон/скаляр-

8
 учир нь дулаан, цэнэг ялгарах зэрэг нь скаляр
хэмжигдэхүүнээр хэмжигдэнэ/ хэмжигдэхүүн
шаардлагатай болох тухай дүгнэлтийг гаргаарай. Хөдөлгөөн өөрчлөгдөх шалтгаан төд
дээр дарах, тойргоор утсанд уяатай чулуу жигд
эргэх г.м/

Иймд хүч ба шилжилтийн скаляр үржвэрийг ажил

гэж тодоройлсон болохыг тайлбарлах:

Тогтмол хүчний үйлчлэл дор шулуунаар шилжих

үед ажил нь болох ба

тул болохыг задлан тайлбарлах ба бодлого

дасгал ажиллуулна.

3в. Төрөл бүрийн Хэвтээ болон налуугаар биеийг чирэх үеийн

нөхцөлд ажлыг тооцоолох а.үрэлтгүй үед б. Үрэлттэй үед
гүйцэтгэсэн ажлыг
тооцоолох Үрэлтийн хүчний ажлыг тооцоолох ажил сөрөг
утгатай багааг тайлбарлах/механик хөдөлгөөнийг
сааруулах ажил болох талаас нь/

3г. Системийн Ашигтай ажил ба нийт ажилыг ялган тодорхойлох

ашигт үйлийн
коэффициент нь Ашигт үйлийн коэффициент/а.ү.к/ыг тодорхойлох
системийн хийсэн түүний утга агуулгыг хэлэлцэнэ.
ашигтай ажил
болон нийт ажлын Энд хэвтээ ба налуугийн а.ү.к-г тодорхойлох
харьцаа болохыг
а.ү.к-г процентоор илэрхийлэх түүний утга
сэргээн санах,
агуулгыг хэлэлцэн таниулна.
тодорхойлох

3д. Чадлыг нэгж

хугацаанд хийсэн Чадал гэж юуг хэлэх вэ? Физикт чадал гэдэг
ажил ба хүч болон хэмжигдэхүүн нь нэгж хугацаанд хийгдэх ажлыг
хурдны үржвэр илэрхийлэх ба техникт морины хүчээр
байдлаар A
тодорхойлох илэрхийлдэгийг тайлбарлаарай. N 
t

3е. Ажил ба
Энд чадал нь ярианы хэлэнд дурьддаг хүч чадал
хугацаа болон хүч
ихтэй гэсэн ойлголт биш болохыг ялган
ба хурдны
тайлбарлаарай. Мөн чадал тогтмол биш үед
хамаарлыг
чадлыг хугацааны эгшин бүрд тодорхойлох
хэрэглэн бодлого
шаардлага гардгийг үндэслэн диффренциал

9
бодох хэлбэрээр чадлыг илэрхийлээрэй.

dA F  dS
N N  F 
dt dt

Тогтмол хурдтай автомашин яагаад ажил хийх

ѐстойг үндэсэж энэ асуудлыг хөндсөн
бодлогуудаар а.ү.к болон чадлыг тооцоолох
дасгал ажлуудыг хийж болно.

Ажил ба хугацаа болон хүч ба хурдны хамаарлын

график дүрслэлийг ашиглан чадлыг тодорхойлох
бодлого бодох ба графикаас ямар
хэмжигдэхүүнүүдийг хэрхэн тодорхойлох талаар
дадал олгоно.

4. Энерги

4а. Энерги Энерги нь ажил хийх чадварын хэмжүүр болохыг -

хувирдаг, үндэслэн ярилцах
хадгалагддаг
гэдгийг ойлгох, Биеийн хөдөлгөөнийнхөө улмаас олж авах ажил
харуулах
хийх чадварын хэмжээг кинетик
4б. Энергийн энерги/хөдөлгөөний энерги/
хэлбэрийн (кинетик,
гравитацийн, Харин хөдөлгөөнөөс үл хамаарах төлөв байдал
физикийн, цөмийн, буюу байрлалаас хамааран тодорхойлогдох
уян харимхайн, ажил хийх чадварыг потенциал энерги
дотоод, цахилгаан, /нөөцлөгдсөн энерги/ гэнэ.
гэрлийн, дууны)
болон харилцан Энэхүү тодорхойлолтонд үндэслэн:
хувирлын жишээ
 биеийг унагаахад өндрөөсөө хамааран ажил
гаргах
хийх чадвар өөр байгааг туршилтаар
4в. Энерги нэг харуулах: En  mgh
хэлбэрээс нөгөөд  Пүршийг сунгах ба шахахад ажил хийх
хувирах, зөөгдөх чадвартай болохыг туршилтаар харуулах:
жишээ гаргах kx 2
En 
2

Бусад төрлийн энергүүдийг дурьдах:

10
 i
 U   RT дулааны хөдөлгөөнд
2
нөөцлөгдсөн энерги/энэ нь микро систем дэх
хөдөлгөөний энергүүдийн нийлбэр боловч
макро системд потенциал энерги гэж үзэж
болно /

Wn    q цахилгаан орон дах цэнэгт бөөмийн

энерги

cu 2
Wкон  конденсаторт нөөцлөгдсөн
2
цахилгаан орны энерги

LI 2
WL  ороомогт нөөцлөгдсөн соронзон
2
орны энерги

Химийн холбоос болон цөмийн холбоос энергүүд

байна.

Дээр дурьдсан энергүүдийн тухай ойлголтыг

сурагчдаас энэ хэсэгт мэдсэн байхыг шаардахгүй
юм. ө.х үнэлгээний даалгаварт орохгүй

Бүх ертөнцийн таталцлын хуулиас хүндийн

4г. Дэлхийн гадарга хүчийг тодорхойлох -
орчмын потенциал Хүндийн хүч буюу хүндийн хүчний хурдатгал
энергийн дэлхийн гадарга орчим хэр өөрчлөгдөхийг
өөрчлөлтийн Eп = тооцоолох/ жишээ нь дэлхийн гадаргаас 10м,
mgh томьѐог 100м, 1000м дээш шилжүүлэхэд /
хэрэглэх Тэгэхээр хүч нь дэлхийн гадарга орчимдоо бараг
тогтмол гэж үзэх боломжтойг дүгнээд энэ мужид
хүндийн хүчний оронд биеийг шилжүүлэхэд
хийгдэх ажил нь замын хэлбэрээс үл хамааран
4д. Таталцлын
потенциал энерги A  mg (h1  h2 ) болохыг харуулна. Ийм орныг
ба харимхайн потенциал орон гэнэ.
потенциал энергийг A  mgh1  mgh2  E1  E2 гэж үзвэл
хооронд нь ялгах E  mgh болно. h өндрийг хаанаас эхэлж
n

тоолох нь дурын хэрэг бөгөөд тоолж эхлэх

өндрийн түвшинд потенциал энерги нь тэг ба
түүнээс доош сөрөг дээш эерэг утга авдаг
болохыг жишээ дасгалаар тайлбарлах.
Потенциал орны энергийн зөрүү нь ажил учраас

11
 шууд энергийн утга нь чухал биш болохыг
тайлбарлах ба h өндөрт байгаа биеийн энерги
гэхэд өндрийг тоолсон цэгээс потенциал энергээ
тэгээс эхлэн тоолж байгааг дуьдахгүйгээр
тооцоолод явдаг болохыг дурьдаарай.
Хүндийн хүчний потенциал энергээс харимхайн
потенциал энерги ямар ялгаатай байгааг
хэлэлцээд, хүч шилжилтээс хамаарах
графикаас харимхайн хүч хувьсах шинжтэй ба
энергийг деформацлаагүй байрлалаас эхлэн
эерэг утгатай тооцоолдог болохыг харуулж
тайлбарлана.
Бодлого дасгал ажиллах ,туршилт хийх

4е. Кинетик Энэ сэдвийн хүрээнд

энергийн томьѐог төвийн мөргөлдөөнийг
сэргээн санах, судална.
ашиглах Хөдөлгөөний тоо хэмжээ
хадгалагдах хууль:
m11  m22  m11 ' m22 '
Энерги хадгалагдах хууль:
т112 т22 2 т11 '2 т22 '2
   Q
2 2 2 2

Абсолют харимхай мөргөлдөөний үед

4ѐ. Энерги мөргөлтийн дараа биеүүд хамтдаа хөдлөх
хадгалагдах хуулийг мөргөлдөөнийг ойлгох ба энэ үед 1  2  
' ' '

хэрэглэж бодлого Хөдөлгөөний тоо хэмжээ хадгалагдах хуулиас

бодох мөргөлдөөний дараах хурд шууд тодорхойлох
Ялгарах дулааныг энерги хадгалагдах хуулиас
олж илэрхийлээрэй.
Энд харимхай мөргөдөөний үед хөдөлгөөний
энерги хадгалагдах буюу эвдрэл гэмтэл буюу
үлдэгдэл деформацын эсвэл дулааны хэлбэрээр
энерги алдагдахгүй Q  0 байна.
Зурагт үзүүлсэн дүрслэлээр бөмбөгүүд буцаж
ойно гэж үзээд тэнхлэг дээр хөдөлгөөний тоо
хэмжээ хадгалагдах хуулийн тэгшитгэлийг
m11  m22  m11 ' m22 '
проекцлоод

m112  m222  m11 '2  m22 '2

Тэгшитгэлүүдээс мөргөлтийн дараах хурдуудыг

12
 олж бичнэ.

2m22  1 (m2  m1 )
1 ' 
m1  m2

2m11  2 (m1  m2 )
2 ' 
m1  m2
Дараах тохиолдлуудын жишээг хэлэлцэн дүгнэлт
хийлгээрэй

a.
m1  m2  m
1 '  2

2 '  1
b. 2-р бөмбөгийн урд хана байдал
2  0
m2  
c. Бөмбөг ханаруу шидэгдвэл шидсэн
хурдаараа буцаж ойно.
m1  m2
1 '  22  1
Энерги хадгалагдах хуулийг хэрэглэх бодлого
дасгал ажиллуулна.
т12 т 2
 тgh1  2  тgh2
2 2

4ж. Сэргээгдэх ба Энергийн төрлүүдийг сэргээн хэлэлцүүлэх Интернет хөтөч

үл сэргээгдэх Дараах хэлбэрийн энергийг цахилгаан юмуу өөр ашиглан мэдээлэл
энергийн эх ашигтай хэлбэрт хэрхэн хувиргахыг дүрслэх цуглуулах
үүсвэрийг ялгах
 Түлш шатахууны энерги
4з Энергийн  Далайн давалгааны энерги,
хувирлыг амьдралд усан цахилгаан станцын далан дахь усаны
ашиглах энерги
 Газрын дулааны эх үүсвэр
4и. Үнэ, аюулгүй  Цөмийн урвал
байдал, нөөц,  Нарны гэрэл ба дулаан
байгаль орчинд
учруулах хор уршиг Энергийн хэрэглээг дүгнэн хэлэлцэх энд айл
гэсэн шалгуураар өрхийн сарын дундаж хэрэглээ, хот улсуудын
энергийг гарган хэрэглээний хэмжээ. Манай цахилгаан
авах аргуудыг эерэг станцуудын хүчин чадал гэх мэт бодит
ба сөрөг талыг хэрэглээний тоон утгыг ойролцоолон үнэлэх

13
илэрхийлэх Үнэ, аюулгүй байдал, нөөц, байгаль орчинд
учруулах хор уршиг гэсэн шалгуураар
4й. Үр ашиг гэсэн энергийг гарган авах аргуудыг эерэг ба сөрөг
ойлголтыг чанарын талыг илэрхийлэн хэлэлцэж дүгнэх
хувьд илэрхийлэх

МОЛЕКУЛ ФИЗИК

Уг бүлэг сэдэвт өмнө ангид судалсан зарим агуулгыг гүнзгийрүүлэн судлах ба онолын хувьд
молекул кинетик онолын үүднээс дулааны үзэгдлүүд, амьдрал техник дэх хэрэглээ, хүрээлэн
буй орчны асуудлуудыг судална.
Энэ бүлгээр молекул кинетик онол, термодинамикийн хууль дүрмүүдийг хэрэглэн бодлого
бодож, юмсийн шинж чанар, дулааны үзэгдэлд онолын үндэстэй тайлбар хийхэд суралцана.
Мөн юмсийн макро төлвийг илэрхийлэгч параметрүүд, түүнийг бүрдүүлэгч молекулуудын
хөдөлгөөн харилцан үйлчлэлийг илэрхийлэгч параметрүүдийн хамаарлыг тодорхойлно.
Молекул физикийн хүрээнд хийгдсэн түүхэн туршилтуудыг давтан хийх, эсвэл ЕБС-д байгаа
туршилтын багажуудыг хэрэглэн зүй тогтол ажиглагдахуйц, хуулийг нээн тайлбарлах
боломжтойгоор туршилтуудыг гүйцэтгэнэ. Уг сэдвийн хүрээнд БСШУЯ-наас хэрэгжүүлсэн
төслийн хүрээнд хүний нүдээр ажиглах боломжгүй зүйлсийг цахимаар ихэнх агуулгыг
анимейшинаар ажиглах, симулейшин хэрэглэн цахим туршилт хийх боломжийг бүрдүүлсэн.

Суралцахуйн
Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн
зорилт
5. Идеал хий
5а. Броуны Өмнө судалснаас Тавган дээрх шилэн
туршилтын үр дүнг - Хатуу шингэн хийн эзлэхүүн /дүрс/-ийг бөмбөлгүүд.
тайлбарлах атом/молекул/-ын хоорондын харилцан
үйлчлэлтэй хамааруулан сэргээн санах - Кристал загвар,
Хатуу бие, - Атом молекулуудын хоорондох зайг нягттай кристал бүтцийн
шингэн, хийн хамааруулах. „налархай‟ загвар
бүтэц, нягтын - биеийн нягт нь нэгж эзлэхүүн -
ялгааг молекулын - http://econtent.edu.m
дэх атом /молекул/-ын тоог атом /молекул/-ын
хөдөлгөөн, эрэмбэ, n/content/interactive.
массын үржвэрээр тодорхойлогдохыг
зай гэсэн энгийн html цахим
тооцоолох, бодлого бодох
ойлголттой хичээлийн Хийн
- Бие халах хөрөхөд молекул хоорондын зай
холбох. хууль, Дотоод
өөрчлөгдснөөс нягт өөрчлөгдөхийг загвар
энерги обьектын
ашиглан ярилцах
симулейшиныг
хэрэглэж болно.
Броуны Туршилт: Броуны хөдөлгөөнийг ажиглах Утаа , жижиг шилэн
хөдөлгөөнийг - Броуны хөдөлгөөнийг ажиглан хийн сав, өсгөлт багатай
үзүүлэх молекулын байнгын эмх замбараагүй микроскоп ашиглана.
туршилтыг хөдөлгөөнийг тайлбарлах.
дүрслэх, уг - Дулааны хөдөлгөөнийг тодорхойлох
туршилтаар - Температур ихсэх тусам дулааны хөдөлгөөн

14
молекулын ихсэх туршлагын баримтыг ойлгох
хөдөлгөөнийг
батлах.
- Молекулуудын хурдны квадратын дундаж
̅̅̅̅ ̅̅̅̅ ̅̅̅̅ ̅̅̅̅
утгыг ̅̅̅ тодорхойлох
- Молекулуудын хурдны квадратын дундаж
утгыг ̅̅̅ ̅̅̅ ̅̅̅ ̅̅̅ байгуулагчаар
илэрхийлэх
- Эмх замбараагүй гэдгээс ̅̅̅ ̅̅̅ ̅̅̅ -г
тооцон ̅̅̅ ̅̅̅ буюу
̅̅̅ ̅̅̅ болохыг илэрхийлэх

Бодисын тоо - 1моль бодист — Массын атом нэгжийг

хэмжээг молекул оршдгийг түүхийн баримтад нүүрстөрөгчийн
илэрхийлэх тулгуурлан ойлгох атомын изотопын
- Массын атом нэгжийг хэрэглэн молийн -ийг 1 м.а.н гэнэ
массыг тодорхойлох гэдгийг тооцох
- молийн масс болохыг
илэрхийлэх Бодлого бодох, тооцоо
- бодисын тоо хэмжээ хийх аргад суралцах
болохыг илэрхийлэх
- молекулын масс болохыг
илэрхийлэх
- биеийн масс, бодисын тоо хэмжээ, молийн
масс, молекулын тоо, авгодрагын тоо,
молекулын масс тэдгээрийн хоорондын
хамаарлыг тооцох, илэрхийлэх, хэрэглэх

5в. Изотерм - Туршилтаар температур тогтмол үед хийн - Бойлийн

процессыг эзлэхүүн ихсэхэд даралт хэрхэн туршилт:
графикаар өөрчлөгдөхийг судлах нэг төгсгөл нь
дүрслэх, - Тогтмол масстай хийн даралт эзлэхүүний битүү шилэн
илэрхийлэх хамаарлыг туршилтын үр дүнгээр ба гуурс, уян
-н графикийг байгуулах хоолой, задгай
гуурс, шингэн
- болохыг үзүүлэх
хэрэглэнэ.
- Дээрхийг хэрэглэн тооцоо хийх
- Тогтмол масстай хийн температур тогтмол
үед эзлэхүүн даралтын хамаарлыг
графикаас уншиж ойлгох,
- Зургаар илэрхийлэх

15
 - Орос болон
тайвань
багажаар
туршилтыг
гүйцэтгэх
боломжтой.

- http://econtent.ed
u.mn/content/inte
ractive.html
Дээрх хаягаар
“Хийн хууль”
цахим обьектын
цахим
туршилтыг
хэрэглэх
боломжтой
5г. Изобар - Туршилтаар даралт тогтмол үед эзлэхүүн - Шарль(1787),
процессыг температурын хамаарлыг судлах Гей-
графикаар - Тогтмол масстай хийн эзлэхүүн даралтын Люссак(1802)-
дүрслэх, хамаарлыг туршилтын үр дүнгээр -н ийн туршилт:
илэрхийлэх графикийг байгуулах
- болохыг үзүүлэх
- Эндээс шугаман тэгшитгэлээр илэрхийлж

- Эндээс болохыг тайлбарлах

- Дээрхийг хэрэглэн тооцоо хийх
- Тогтмол масстай хийн даралт тогтмол үед
эзлэхүүн температурын хамаарлыг
графикаас уншиж ойлгох, - Туршилтыг ЕБС-
- Зургаар илэрхийлэх д байгаа орос,
тайваны
багажаар хийх
боломжтой

16
 - http://econtent.ed
u.mn/content/inte
ractive.html
Дээрх хаягаар
“Хийн хууль”
цахим обьектын
цахим
туршилтыг
хэрэглэх
боломжтой

5д. Изохор - Туршилт:

процессыг - Туршилтаар эзлэхүүн тогтмол үед даралт
графикаар температурын хамаарлыг судлах
дүрслэх, - Тогтмол масстай хийн даралт
илэрхийлэх температурын хамаарлыг туршилтын үр
дүнгээр -н графикийг байгуулах,
- болохыг үзүүлэх
- Эндээс шугаман тэгшитгэлээр илэрхийлж
- Туршилтыг ЕБС-
д байгаа орос,
- Эндээс болохыг тайлбарлах
тайваны
- Дээрхийг хэрэглэн тооцоо хийх багажаар хийх
- Тогтмол масстай хийн эзэлхүүн тогтмол үед боломжтой
даралт температурын хамаарлыг графикаас
уншиж ойлгох,
- Зургаар илэрхийлэх

- http://econtent.ed
u.mn/content/inte
ractive.html
Дээрх хаягаар
“Хийн хууль”
цахим обьектын

17
 цахим
туршилтыг
хэрэглэх
боломжтой
5б. Идеал хийн - Температур болон даралт тогтмол үед хийн
төлөвийн төлөвийн хуулийг нэгтгэвэл бодит - Бодлого, дасгалыг
тэгшитгэлийг тус бүрчлэн бодох
хийд хийн массаас хамаарсан тогтмолын утга
хэрэглэх
тодорхойлогдохыг ойлгох
- http://econtent.edu.
mn/content/interacti
ve.html Дээрх
хаягаар “Хийн
хууль” цахим
обьектын цахим
туршилтыг
- Агаар, устөрөгч, азот гэх мэт бодит хий бөөмсийн тоо нэмэх
өрөөнд өндөр даралт температурт дээрх байдлаар хийн
хууль биелэх ба тогтмол даралтад азотын төлвийн
-ийн хамаарлын туршилтын үр дүнг тэгшитгэлийг
хэрэглэн идеал хий гэсэн ойлголтыг шалгах боломжтой
тодорхойлох, -

- Туршлагын баримтаас хэвийн нөхцөлд(1атм

даралтанд 0оС температуртай) үзэхэд 1 моль
хий 22.4 л эзлэхүүнтэй байна /Авогадрын
хууль/ гэдгийг хэрэглэх
- Идеал хий гэсэн ойлголтыг туршлагын
баримтад тулгуурлан тодорхойлох,
- Идеал хийн төлвийн тэгшитгэлийг
хэрэглэх
- Хийн
хольцын
даралт нь хий
тус бүрийн
даралтуудын
нийлбэртэй
тэнцэнэ
гэдгийг баримтад тулгуурлан тайлбарлах,
- Дальтоны хуулийг хэрэглэх

5е. Молекулын - Штерний туршлагын баримтын үр дүн ба - 1920 онд

дулааны молекулуудын хурдны тухай хэлэлцэх, Штерний
хөдөлгөөний гүйцэтгэсэн
дундаж кинетик туршилтын
энерги ба абсолют бичлэг
температурын https://www.yout

18
холбоог ube.com/watch?v
илэрхийлэх =sNTXNvzr2ug

- https://www.yout
ube.com/watch?v
=JqSHZTzbKnw

- Молекулуудын хурдны хэмжээг

тодорхойлсон аргыг ойлгох
- Молекулууд өөр өөр хурдтайг туршлагын
баримтад үндэслэн дурьдах
- Бие халах тутам хурд ихтэй
молекулуудын тоо өсөх, хөрөх тутам
температур багасч хурд багатай
молекулуудын тоо өсөхийг туршлагын
баримтаас илэрхийлэх
- Молекулуудын дундаж кинетик энергийг
температураар илэрхийлэх
̅̅̅ ̅̅̅

5ѐ. Тодорхой - ̅̅̅ тодорхой температуртай биеийн - Хувиргалт хийх,

температуртай хэрэглэх
молекулуудын дулааны хөдөлгөөний
биеийн молекулын
дундаж кинетик энергийг тооцоолох,
дулааны
- ̅̅̅ ̅̅̅ -ийг хэрэглэн
хөдөлгөөний
дундаж кинетик ̅̅̅̅ √ -ийг хэрэглэх
энергийг тооцоолох
- ̅̅̅̅ -ыг штерний туршлагын үр дүнтэй
хэрхэн уялдахыг харах
- Тухайн температуртай идеал хийн
молекулуудын дундаж кинетик энерги ба
дундаж квардратлаг хурдыг тооцох
6. Термодинамик
6а. Дотоод - Дотоод энерги гэсэн ойлголтыг
энергийг өөрчлөх тодорхойлох
аргуудыг хэрэглэх, - Идеал хийн дотоод энерги нь молекул тус
жишээ гаргах бүрийн дундаж кинетик
̅̅̅ энергийг нийт молекулын
тоогоор үржүүлж олохыг
̅̅̅

19
 ба нийт молекулын тоо нь
ба
ба

эндээс
болохыг ойлгох
- Дотоод энергийг тооцоолох

Дотоод энергийг ажил хийх ба дулаан /дулааны

энерги/ шилжүүлж өөрчлөх
- Бие үрэлцэх, бүлүүртэй хийг шахах зэрэгт
биеийн температур ихсэхийг амьдралын
жишээгээр тайлбарлах
- Хийг тэлэх агших үед биеийн температур 9-р ангид судалснаар
өөрчлөгдөн дотоод энерги өөрчлөгдөхийг их температуртай
тайлбарлах биеэс бага
- Даралт температуртай бие рүү
тогтмол үед дулааны энерги
хий тэлэхэд шилжихийг сэргээн
дотоод энерги санаж хэрэглэнэ.
өөрчлөгдөн
хийн гүйцэтгэх http://econtent.edu.mn/c
ажил ontent/interactive.html

болохыг ойлгох

- Хийд шилжүүлсэн ажлыг даралт эзлэхүүнийг

графикаас тооцоолох

20
- Биеийг халаах хөргөх үед дотоод энергийг
өөрчлөхдөө дулааны энерги шилжүүлэх
жишээ гаргах

- Биед механик ажил хийхгүйгээр шилжүүлэх

энергийн тоо хэмжээг -гээр тэмдэглэх ба
дулааны тоо хэмжээ болохыг тодорхойлох

- Биед шилжүүлсэн энерги нь дотоод энергийг

өөрчлөх ба ажил хийхэд зарцуулагдахыг
жишээгээр тайлбарлах

21
 - Термодинамикийн нэгдүгээр хуулийг
томьѐолох
-

- Үүнийг хэрэглэх

6б. Дулааны - Амьдралаас дулааны хөдөлгүүрийг нэрлэх, - http://econtent.edu

машины ажиллах ажиллах зарчмыг жишээлэн хэлэх .mn/content/intera
зарчмыг - Дулааны машины ажиллах зарчмыг ctive.html
тайлбарлах тайлбарлах дотоод шаталтын
хөдөлгүүрийн
ажлилах зарчмыг
ажлын горим
бүрээр
загварчлан
тайлбарласан .

- Дулааны машины ашигт үйлийн

коэффициентийг тооцох
-
- Мөнхийн хөдөлгүүр байхгүйг дулааны

22
 машины ашигт үйлийн коэффициентийг
хэрэглэн тайлбарлах
- Дулааны хөдөлгүүрүүдийн ажиллах
зарчмыг бүдүүчлэн зурах

6в. Дэлхийн - Дэлхийн дулаарлын шалтгааныг дулааны - Сурагчдаар

дулаарлыг үзэгдэл, биеийн дулааны шинж чанар, судалгаа хийлгэх
тайлбарлах хуулиудыг хэрэглэн тайлбарлах
- Дэлхийн дулаарах үйл явцыг илэрхийлсэн
баримтад тайлбар хийхдээ шинжлэх
ухааны үндэстэй нотолгоог ашиглах
- Хүлэмжийн үзэгдлийг тайлбарлах
6г. Дулаан - Дулаан зөөлтийн амьдрал дах жишээг - Амьдрал дээрх
зөөлтийн амьдрал гаргах дулааны
дах жишээг гаргах - Нэгж хугацаанд алдагдах энергийн хэмжээ алдагдлыг
нь материалын шинж чанар, багасгах
температурын зөрүү, зайнаас хамаарахыг асуудлуудыг
илэхийлэх судалсан
- дулаан дамжууллын коэффициент, дулаан судлагааны ажил
нэвтрэлтийн коэффициентийг тодорхойлох сурагчдаар
хийлгэж илтгүүлэх
- Амьдрал дах
дулаан зөөлттэй холбоотой үзэгдлүүдийг
тайлбарлах

- Хэрэглэх жишээг гаргах

6д. Хүрээлэн буй - Энергийн үйлдвэрлэл, технологийн

23
 орчны асуудалд шийдлүүд, өдөр тутмын амьдралд
термодинамикийн тохиолдох дулааны үзэгдлүүдэл
мэдлэгээ хэрэглэх термодинамизийн мэдлэгээ хэрэглэх
-
6е. Талст, аморф - Талст болон аморф бүтэцтэй биеийг нэрлэх - http://econtent.edu.
биеийн бүтцийг - Талст бүтэцтэй биеийн орон тор, зангилаа, mn/content/interacti
загварчлах тэдгээрийг загварчлан зурах ve.html бөөмсийн
харилцан үйлчлэл
хөдөлгөөнийг
загварчилсан
хөдөлгөөнт
дүрслэлийг
аигжлаж болно.
- Загвартай биеийн бүтцийн төсөөтэй
зүйлсийг харгалзуулах,
- Загвар ба бодит биеийн ялгаатай шинжийг
харьцуулах
- Аморф бүтэцтэй биеийн атом молекулуудыг
тоймлон илэрхийлэх, дүрслэх

6ѐ. Талст биеийн - Талст бүтэцтэй биеийн орон торын

эвдрэлийг зургаар согог/эвдрэл/, эвдрэлийн төрлүүдийг нэрлэх,
дүрслэх - тэдгээрийг зургаар дүрслэх

ЦАХИЛГААН СОРОНЗОН

Энэ бүлэгт соронзон орон, цахилгаан орон, тогтмол гүйдлийн цахилгаан хэлхээний талаар
суурь ойлголт авна. Энд гүйцэтгэх туршилтын ажлууд болон тооцоолох бодлогууд нь
сурагчдын эзэмшвэл зохих суурь мэдлэг, чадварыг хөгжүүлэхэд чиглэнэ.
Бүлгийн эхэнд соронзон орон, цахилгаан орныг орны индукц, хүчлэг гэсэн физик
хэмжигдэхүүнээр хэрхэн илэрхийлэх талаар авч үзнэ. Дараа нь цахилгаан хэлхээнд тооцоо
хийх аргачлалтай танилцана.

Суралцахуйн зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

7. Цахилгаан орон

24
7а. Цахилгаан орныг - Цахилгаан орныг хүчний шугамын https://www.youtube.com
хүчний орон гэсэн тусламжтайгаар дүрсэлдэг талаарх өмнөх /watch?v=7vnmL853784
ойлголтоор мэдлэгийг сэргээн санах. Цэгэн цэнэгийн
тайлбарлах, түүнийг цахилгаан орны хүчний шугамыг дүрслэх
хүчний шугамаар үзүүлэх туршилтыг үзүүлж дараах Бодлого, практик
дүрслэх асуудлуудаар хэлэлцүүлэг өрнүүлэх дасгалууд
 Хүчний орон
 Цахилгаан орныг дүрслэх
 Цахилгаан орны хүчний шугам

Хэлэлцүүлгийг хүчний шугамын дараах

шинж чанаруудад чиглүүлэх:
 цахилгаан орны хүчлэг нь хүчний
шугамд шүргэгчээр чиглэдэг.
 Хүчний шугамын нягтрал нь тухайн
хэсэг дэх хүчлэгийн хэмжээг
тодорхойлдог.
 Хүчний шугам тасралтгүй бөгөөд +
цэнэгээс гарч – цэнэгт төгсдөг.
 Хүчний шугамууд хэзээ ч
огтлолцохгүй.
- Нэгэн төрөл ба нэгэн төрөл биш орныг
хүчний шугамаар хэрхэн дүрслэх талаар
хэлэлцэх
7б. Цахилгаан орны - Цахилгаан орныг хүчний талаас нь тухайн Бодлого, практик
хүчлэгийг нэгж эерэг цэгт тодорхойлох характеристик дасгалууд
цэнэгт үйлчлэх хүч хэмжигдэхүүн нь орны хүчлэг болохыг
болохыг илэрхийлэх ухаарах (Энд цахилгаан орны хүчлэг нь
вектор хэмжигдэхүүн гэсэн санааг онцлох)
- Энд хүчлэгийн хэмжээ нь тухайн цэг дэх
нэгж эерэг цэнэгт үйлчлэх хүчтэй тэнцүү,
чиглэл нь хүчний дагуу чиглэдэг гэсэн санааг
хөгжүүлэх
7в. Нэгэн төрлийн - Цэнэгтэй параллель хавтан (конденсатор) Цахилгаан машин,
цахилгаан орны хоорондох нэгэн төрлийн цахилгаан оронд сургалтын хавтгай
хүчлэгийг цэнэгтэй бортгыг оруулан хавтангуудын конденсатор, тугалган
потенциалын хоорондох зай d болон хавтангуудын цаас (бортого), утас,
ялгавар ба ялтасын хоорондох потенциалын ялгаврыг өөрчилж шил саваа, ноос
хоорондох зайгаар (хавтангуудын цэнэг) орны хүчлэгийн
илэрхийлсэн E = V/d хэмжээг тэдгээрээс хэрхэн хамаарч байгааг Бодлого, практик
томьѐог санах, тодорхойлох туршилт хийх дасгалууд

25
хэрэглэх

Энд туршлагын баримт ашиглан тооцоолол

хийлгэх, бодлого дасгал ажиллуулах
боломжтой.
7г. Орны - цэгэн цэнэгийн орон дахь цэгэн цэнэгийн Бодлого, практик
потенциалыг нэгж потенциал энерги: болохыг дасгалууд
эерэг цэнэгийг
хязгааргүйгээс харуулах.
тухайн цэгт - Цэнэг хязгааргүй хол үед
шилжүүлэхэд болохыг тодорхойлох. Улмаар цэнэгийн
хийгдэх ажлаар потенциал энерги нь уг цэнэгийг
илэрхийлэх хязгааргүйгээс тухайн цэгт шилжүүлэх
ажилтай тэнцүү гэсэн санааг хөгжүүлэх.
( )
- Цахилгаан орныг энергийн талаас нь тухайн
цэгт тодорхойлох характеристик
хэмжигдэхүүн нь орны потенциал болохыг
ухаарах
- Орны потенциал нь нэгж эерэг цэнэгийн
тухайн цэгт байх потенциал энергийн
хэмжээтэй тэнцүү болохыг ойлгох
7д. Ижил - Төрөл бүрийн хэлбэртэй электродуудын Төрөл бүрийн
потенциалт гадаргуу цахилгаан орны ижил потенциалт гадаргууг хэлбэртэй электродууд,
гэсэн ойлголтыг тодорхойлох тэжээл үүсгэгч, холбогч
цэнэг шилжүүлэхэд туршилт хийх утас, туршилтын хавтан
хийгдэх ажилтай (эсвэл хавтгай
холбон тайлбарлах ѐроолтой шилэн савтай
давстай ус), мультметр

Бодлого, практик
дасгалууд
- Ижил потенциалт гадаргуугийн дагуух
цэгүүдэд орны потенциал өөрчлөгдөхгүй
гэсэн санааг хөгжүүлж уг гадаргаар цэнэг
шилжүүлэхэд ажил хийгдэхгүй болохыг
тодорхойлох. Энэ чанарыг хэрэглэх бодлого
дасгал ажиллуулж болно.
7е. Вакуум дах цэгэн - Кулоны туршилтыг үзүүлж туршилтын гол https://www.youtube.com
цэнэгүүдийн санааг хэлэлцэх. Сурагчдаар туршилтын /watch?v=B5LVoU_a08c
харилцан алхмууд болон хамаарах, үл хамаарах

26
үйлчлэлийн хүчний хувьсагчдыг тодорхойлуулж болно. Бодлого, практик
томьѐог - Цэгэн цэнэгүүдийн харилцан үйлчлэлийг дасгалууд
Кулоны хуулиар илэрхийлэх бодлого
санах, хэрэглэх
дасгал ажиллах. Энд цэнэгүүдийн
тэмдэгээс хамааран харилцан үйлчлэл
таталцах эсвэл түлхэлцэх шинжтэй
гэсэн санааг хөгжүүлэх
7ѐ. Тогтмол - Цахилгаан орны хүчний шугамын дагуух Бодлого, практик
цахилгаан орон хөдөлгөөнийг тооцоолоход хөдөлгөөний дасгалууд
дахь цэнэгт бөөмийн тэгшитгэлийг хэрэглэх. Энд цахилгаан орнй
хөдөлгөөнийг зүгээс үзүүлэх үйлчлэл нь хурдатгал
тооцоолох олгодог гэсэн санааг хөгжүүлэх.
- Тогтмол цахилгаан оронд цэнэгт бөөм
өнцөг үүсгэн хөдлөх тохиолдолд бөөмийн
хөдөлгөөнийг тодорхойлох.
8. Соронзон орон
8а. Соронзон орныг - Тогтмол соронзон болон гүйдэлтэй
соронзон орны дамжуулагчийн үүсгэх соронзон орныг орны
шугамаар дүрслэх. шугамаар хэрхэн дүрслэх мэдлэгийг сэргээх
шаардлагатай. Энд бид соронзон орныг
Төрөл бүрийн соронзон индукц гэсэн вектор
хэлбэртэй хэмжигдэхүүнээр хэрхэн илэрхийлэх талаар
гүйдэлтэй авч үзнэ.
дамжуулагчийн - Соронзон цэнэг байдаггүй учраас соронзон
үүсгэх соронзон орны шугам эхлэл төгсгөлгүй битүү байдаг
орны төрхийг гэсэн санааг хөгжүүлэх.
дүрслэх. - Орны шугамыг индукцийн векторын
байгуулагчаар задлаж гүнзгийрүүлнэ. Мөн
нэгэн төрөл ба нэгэн төрөл биш орон, тогтмол
ба хувьсах орныг орны (индукцийн) шугамаар
хэрхэн дүрслэх талаар хэлэлцэх.
- Ороомог (Соленоид). Нэгэн төрөл соронзон
орон гаргаж авахын тулд хязгааргүй урт
соленоидыг (урт нь түүний диаметрээс олон
дахин их) хэрэглэх санааг хөгжүүлэх.

Тороид. Тороидын соронзон индукцийн B

вектор нь түүний уртын дагуух тойргийн цэг
бүрд шүргэгчээр чиглэдэг болохыг
дүрслүүлэх. Мөн тороидын гадна болон

27
 дотор талд соронзон орны хэмжээ ямар
байж болох талаар таамаглал дэвшүүлэн
хэлэлцэж үндэслэл гаргах.

8б. Соронзон орны - Соронзон орныг тодорхойлохын тулд Бодлого, практик

индукцийн нэгж цахилгаан оронд туршигч цэнэг оруулдгын дасгалууд
Теслаг тодорхойлох. адилаар соронзон оронд дугуй гүйдэл
оруулдаг гэсэн санааг хөгжүүлж нэгэн төрөл
Диасоронзон,
соронзон доторх 1А*м2 соронзон моменттой
Парасоронзон, гүйдэлтэй хүрээнд 1Нм-тэй тэнцүү хүчний
Ферросоронзон момент үйлчилж байх соронзон орны
бодисын шинж индукцийг түүний нэгж болгон 1 тесла [Т] гэж
чанарыг орчны нэрлэдэг болохыг тодорхойлох. Соронзон
соронзон орны индукцийг тодорхойлох бодлого бодож
нэвтрүүлэх болно.
чадвартай холбон
тайлбарлах.
томьѐог санах,
хэрэглэх
8в. Соронзон орны - Соронзон оронд байгаа бодис соронзон
хүчний моменттой болж улмаар бодис соронзжох
циркуляцийн буюу өөрөө B’ индукцтэй соронзон орон
теоромыг үүсгэдэг болохыг хэлэлцэх. Энд цөмийг
томьѐолох, тойрон хөдлөх электронуудыг дугуй гүйдэл
хэрэглэх жишээ гэж үзнэ.
гаргах - Бодис дахь соронзон доменуудын (соронзон
момент нь чиглэлээрээ ижил мужуудыг
домен гэж нэрлэдэг) зонхилох чиглэлээс
хамааран нийлбэр соронзон орон хэд дахин
өөрчлөгдөж байгааг соронзон нэвтрүүлэх
чадвараар илэрхийлдэг болохыг ухаарах.

28
8г. Соронзон орны - Хөдөлж байгаа хэд хэдэн цэнэг буюу гүйдлийн тэжээл үүсгэгч,
суперпозицийн үүсгэх орны индукцийн вектор B нь цэнэг ба ороомог, холбогч
зарчмийг хэрэглэх гүйдэл тус бүрийн үүсгэж байгаа орны вектор утаснууд, соронзон зүү
нийлбэртэй ⃗ ∑ ⃗ тэнцүү болохыг ойлгох.
- Энд дэлхийн соронзон орон ба гүйдлийн Бодлого, практик
соронзон (ороомог) орны нийлбэр орны дасгалууд
соронзон индукцийн чиглэлийг тодорхойлох
туршилт хийж болно. Мөн системийн соронзон
орны индукцийг тодорхойлох бодлого, дасгал
ажиллуулж болно.
9. Цахилгаан хэлхээ
9а. Цахилгаан Цахилгаан гүйдэл нь цэнэгт бөөмсийн урсгал
гүйдэл нь цэнэгт гэсэн санааг хөгжүүлж орчны шинж чанар
бөөмсийн урсгал цахилгаан гүйдэлд хэрхэн нөлөөлөх талаар
болохыг ойлгосноо хэлэлцэх.
харуулах. Төрөл Металл дахь цахилгаан гүйдэл
бүрийн орчин (хий, - Металл дахь цэнэг зөөгч бөөмс нь чөлөөт
шингэн, металл) электрон ба эерэг ион болохыг үндэслэх
дахь цахилгаан - Чөлөөт электронуудын хөдөлгөөний чиглэл
гүйдлийг цэнэг зөөгч гүйдлийн тогтсон чиглэлийн эсрэг болохыг
бөөмстэй холбон үндэслэх.
тайлбарлах. - Энд сурагчид цахилгаан гүйдлийн хялбар
загвар боловсруулж болно. (чөлөөт
электроны цэгцэрсэн хөдөлгөөний хурд
харьцангуй бага гэсэн санааг хөгжүүлэх)

Шингэн дэх цахилгаан гүйдэл

- Шингэн дэх цэнэг зөөгч бөөмс нь эерэг ион
ба сөрөг ион болохыг үндэслэх
- Цэвэр ус нь чөлөөт цэнэг зөөгчгүй тул
ионжуулахын тулд давс, зэсийн байван
ашигладаг гэсэн санааг хөгжүүлэх.

Хий дэх гүйдэл

- Хий дахь цэнэг зөөгч нь эерэг ион ба сөрөг
ион болохыг үндэслэх
- Хий дэх гүйдэл нь орчны температураас
ихээхэн хамаардаг болохыг үндэслэх
- Хийн ниргэлэгийн үзүүлэх туршилтыг үзүүлж
болно.

29
9б. Үүсгүүрийн - Үүсгүүрийн ЦХХ нь хэлхээний нэмэх ба
дотоод эсэргүүцэл хасах шонгуудын хоорондох потенциалын
нь ерөнхий ялгавартай тэнцүү гэдгийг харуулах. Энд
потенциалын төрөл бүрийн резистортой цахилгаан
ялгавар ба гаралтын хэлхээ ашиглан хэмжилт хийж болно.
чадалд нөлөөлдөг - Үүсгүүрийн дотоод эсэргүүцэл гэсэн санааг
болохыг ойлгосноо хөгжүүлэн түүн дээр хүчдэл унаж улмаар
харуулах. ерөнхий потенциалын ялгавар өөрчлөгддөг
болохыг ухаарах.
- Цахилгаан хэлхээний үүсгүүрийн чадал нь
хэлхээний бүх хэрэглэгчийн чадлын
нийлбэртэй тэнцүү гэсэн санааг хөгжүүлэн
гаралтын чадал үүсгүүрийн дотоод
эсэргүүцлээс хамаардаг болохыг үндэслэх.

Энд батерей болон тэжээл үүсгэгчийн

гаралтын чадлыг битүү болон задгай
хэлхээнд тодорхойлох туршилт хийж болно.
Идеал гүйдлийн - Идеал гүйдлийн үүсгүүр: Энд үүсгүүрийн
үүсгүүр болон дотоод эсэргүүцэл нь хязгааргүй их гэсэн
идеал хүчдэлийн санааг хөгжүүлэн хэлхээний хэрэглэгчийн
үүсгүүрийн
эсэргүүцлээс үл хамааран тэжээл
ажиллагааг
тайлбарлах үүсгэгчийн гүйдэл тогтмол байж болохыг
үндэслэх.
- Идеал хүчдэлийн үүсгүүр: Энд
үүсгүүрийн дотоод эсэргүүцэл нь тэгтэй
тэнцүү гэсэн санааг хөгжүүлэн хэлхээний
хэрэглэгчийн эсэргүүцлээс үл хамааран
тэжээл үүсгэгчийн хүчдэл тогтмол байж
болохыг үндэслэх.
9в. Бүрэн хэлхээний - Цахилгаан хэлхээнд бүрэн хэлхээний
Омын хуулийг Омын хуулийг ашиглан тооцоолол хийх.
санах, хэрэглэх. - Цуваа эсвэл зэрэгцээ холбогдсон
үүсгүүрийн ерөнхий ЦХХ-ийг
тодорхойлох. Энд хэд хэдэн
үүсгүүрийн элементийг цуваа болон
зэрэгцээ холбосон тохиолдолд
тэдгээрийг нэг үүсгүүрээр төлөөлүүлж
болдог гэсэн санааг хөгжүүлнэ.
Тухайлбал: адилхан ЦХХ-тэй,
дотоод эсэргүүцэлтэй n ширхэг
үүсгүүрүүдийг зэрэгцээгээр холбовол
тэдгээрийн дотоод дамжуулал n
дахин ихсэж ерөнхий дотоод
эсэргүүцэл n дахин буурна. Харин
ийм үүсгүүрүүдийг цуваагаар
холбовол тэдгээрийн дотоод

30
 эсэргүүцэл n дахин ихэснэ.

9г. Кирхгофын - Цахилгаан хэлхээний зангилаа, хүрээ,

хуулийг хэрэглэж салаа гэсэн ойлголтуудыг хэрэглэх
бодлого бодох - Кирхгофын 1-р хууль: Цэнэг хадгалагдах
хуулийг ашиглан цахилгаан хэлхээний
зангилаанд орж байгаа болон гарч байгаа
гүйдлүүдийн алгебр нийлбэр тэгтэй тэнцүү
болохыг тайлбарлах. Энд зангилаанд орж
байгаа гүйдлийг эерэг гарж байгаа
гүйдлийг сөргөөр авна.
- Кирхгофын 2-р хууль: Энерги
хадгалагдах хуулийг ашиглан хүрээний
ЦХХ-ний алгебр нийлбэр нь уг хүрээний
элементүүд дээр унах хүчдлийн
нийлбэртэй тэнцүү болохыг тайлбарлах.
Энд ЦХХ-ний чиглэл хүрээний гүйдлийн
чигтэй давхцаж байвал эерэг үгүй бол
сөргөөр авна.
9д. ASE (association - Цахилгаан хэлхээнд стандарт тэмдэг,
for science тэмдэглэгээ хэрэглэх хэрэгцээ шаардлагын
education) талаар хэлэлцэх
стандартын дагуу
- ASE(association for science education)
хэлхээний тэмдэг,
тэмдэглэгээг санах, стандартын тэмдэг тэмдэглэгээтэй
хэрэглэх. танилцах
- Энд сурагчид өгөгдсөн цахилгаан
хэлхээний схемийг унших, хэлхээний
элементүүдийг нэрлэх, хэлхээний
ажиллагааг тайлбарлах дасгал ажиллаж
болно. Мөн бодит ахуйн цахилгаан хэлхээг
стандарт тэмдэг тэмдэглэгээ ашиглан
схемчлэн зурах дасгал ажиллаж болно.
9е. Цахилгаан - Цахилгаан хэлхээний үүсгүүрийн гаралтын
хэлхээний чадал, чадал, хэрэглэгч дээр ялгарах чадал,
энергийг тооцоолох хэрэглэсэн энергийг ашиглан үүсгүүрийн
ашигт үйлийн коэффицентийг тодорхойлох

31
9ѐ. Хувьсах - Резистор болон дамжуулагч дээр ялгарах
цахилгаан гүйдлийн энергийг тооцоолох бодлого дасгал
тухай ойлгосноо ажиллах
илэрхийлэх

ХЭЛБЭЛЗЭЛ, ДОЛГИОН

Энэ бүлгээр хэлбэлзэл долгионы талаар өмнөх ангиудад үзсэн мэдлэгийг гүнзгийрүүлэн
хөдөлгөөнийг математик илэрхийллийн тусламжтайгаар судлах болно.
Хэлбэлзэх хөдөлгөөнийг бусад давтагдах хөдөлгөөнөөс ялгах, чөлөөт гармоник хэлбэлзлийг
илэрхийлэх хэмжигдэхүүнүүдийг тодорхойлон хэрэглэдэг, хэлбэлзлийн системийн биеүдийг
ялган таньж буцаах хүчний ойлголтыг хэрэглэдэг, утсан ба пүршин дүүжингийн хэлбэлзлийн үе
давтамжийн томьѐог хэрэглэдэг байна. Хэлбэлзлийн хууль ба шилжилт, хурд хурдатгал
хугацаанаас хамаарах илэрхийлэл тэдгээрийн графикийг ашигладаг байх, хэлбэлзлийн үед
энерги хадгалагдах хувирах явцыг тайлбарлан хэлдэг байна. Унтрах , албадмал, авто
хэлбэлзлийн тухай мэдлэгтэй байж резонанс үүсэх нөхцөл түүний ашигтай хортой үр дагаврыг
ойлгож хэрэглэдэг байна.
Хөнгөн пүршээр холбогдсон үрлүүдийн загварааар хөндлөн ба тууш долгион үүсэх
механизмийг судлан графикаар дүрслэх чадвартай болох график дээр хурд хурдатгалыг
вектороор дүрслэн өөрчлөлтийг харуулах, тууш долгионыг хөндлөн долгион болгон хувиргаж
нягтрал сийрэгжилтийг олж чаддаг байна. Долгион тарах Гюйгенсийн зарчмыг хэрэглэн
долгионы ойлт хугарлыг тайлбарлаж интерференц, дифракцийг тайлбарлан хэрэглээг мэддэг
байна.
Дуу үүсгэгчийн хялбар тохиолдлууд чавхдас утас, агаарын баганы хэлбэлзлээр үүсэх зогсонги
долгионы давтамж долгионы уртыг тооцоолдог байх, дууны цохилго, Доплер эффектийг ойлгон
хэрэглээг мэддэг байна.

Суралцахуйн Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

зорилт
10. Гармоник хэлбэлзэл
10а. Пүрш ба Босоо чиглэл, хэвтээ чиглэлд хэлбэлзэж
утсан дүүжингийн буй пүрштэй холбоотой ачаа, утсан Пүршин дүүжин, утсан
хэлбэлзэлд дүүжин зэргийн хэлбэлзлийг ажиглаж дүүжин, секундомер
буцаагч хүчийг ярилцсаны дараа тохиолдол бүрт үйлчилж
ялган таних буй хүчнүүдийг зурж буцаах хүчийг зурж
ялгадаг

32
 болно.

Пүршин дүүжин, утсан

10б. Пүршин дүүжин,
дүүжин ба Секундомер
математик
дүүжингийн үеийн
томьѐог санах
хэрэглэх
Сурах бичгийн бодлого
√ , √
10в. дасгалууд
тэгшитгэлийн томьѐонуудын утгыг
параметрүүдийг тайлбарладаг ,
ялгаж, нэрлэдэг цээжээр бичин
байх шаардлагатай Сурах бичгийн бодлого
10г. Гармоник хувиргалтууд хийж дасгал
хэлбэлзлийн сурна
шилжилт – Тэгшитгэлийг цээжлэж
хугацаа, хурд – далайц, фаз, тойрох
хугацааны давтамж гэхчилэн
графикийг ашиглах параметрүүдийг өгсөн тэгшитгэлээс олох
эсвэл өгсөн параметрээр тэгшитгэл зохиох
хэрэглэх зэрэг дасгалууд ажиллах
графикуудыг байгуулах ,
графикаас дүгнэлт хийх градиент олох
дасгалууд ажиллаж зохих чадвар эзэмших
10д. Пүршийг
цуваа зэрэгцээ
холбосон үед Цуваа холбосон пүршинд , зэрэгцээ
нийлбэр хатыг холбосон пүршинд байх дүгнэлт гаргах Хоѐр өөр хаттай пүрш,
олох илэрхийллийг гаргалгаа хийх цуваа холбоход хат ачаа,
санаж хэрэглэх багасна , зэрэгцээ холбоход хат ихсэнэ секундомер
гэдгийг утгачлан ойлгож буюу
10е. Гармоник
хэлбэлзлийн үед Кинетик энерги ба потенциал энергиийн
нийт механик хугацаанаас хамаарах илэрхийлийг
энерги гаргах, график байгуулах
хадгалагдаж Нийт механик энерги хугацаанаас Сурах бичиг ба
кинетик ба хамаарахгүй тогтмол гэдгийг үзүүлэх шаардлагатай бодлого
потенциал энерги дасгалын хураамж

33
харилцан Нэг үеийн дотор буюу муж дотор номууд
шилжихийг өөрийн потенциал энерги
үгээр илэрхийлэх шилжилтээс
хамаарах парабол
муруйг зурж
хэрэглэх үүнийг
ашиглан кинетик
энерги шилжилтээс
хамаарах хамаарал гарган график
байгуулах
11. Унтрах ба албадмал хэлбэлзэл
11а. Унтрах Унтрах хэлбэлзэл
хэлбэлзлийн үрэлт, агаарын
шалтгааныг хэлж, эсэргүүцэл зэрэг Унтрах хэлбэлзлийг
дайлайцын эсэргүүцэх хүчнээс харуулах бичлэг
бууралтыг харуулж шалтгаалахыг
зурдаг, машины хэлж далайц
хэлбэлзлийг буурахыг
унтраах харуулсан график зурах
системийн Савлуур дээр тоглох, хонхор газар зогссон
унтралтын ач машиныг хонхроос гаргах гэхчлэн ахуй
холбогдлыг амьдралд хэрэглэх жишээг гаргах
харуулах Албадмал хэлбэлзэл
Савлуур зэргээр харуулах бичлэг
ахуй амьдралын
жишээн дээр
11б. Албадмал резонансыг
хэлбэлзэл болон тайлбарлах
резонансын Албадмал хэлбэлзлийн далайц
амьдралын жишээ давтамжаас хамаарх график дээр унтралт
хэлэх хэрхэн нөлөөлж байгааг тайлбарлаж
11в. Алдбадмал чаддаг болох
хэлбэлзлийн
далайц Резонанс үүсэх нөхцөл болон резонансын
давтамжаас хэрхэн эерэг сөрөг талын талаар мэдлэгтэй
хамаарахыг болох Утсан дүүжингүүдээр
графикаар Резонанс үүсгэе гэвэл гадны хүчний резонанс харуулах
илэрхийлэх давтамж системийн хувийн давтамжтай
ижил байх шаардлагатай. Дамнуургаар ус
зөөх нимгэн мөсөн дээгүүр гарахад
резонансаас сэргийлэхийн тулд
11г. Хэлбэлзлийн давтамжийг давтамжийг зөрүүлэх ѐстой.
резонанс ямар үед
чухал, ямар үед
ашиггүй гэдгийг
ойлгосноо

34
харуулах
12. Механик долгион
12а. Хөндлөн ба Пүрш, олс, усны гадарга дээр үүссэн
тууш долгионыг долгионуудыг хөндлөн тууш гэж ялган Урт пүрш, урт олс
ялгаж таних таних, Долгион орчны тодорхой цэгт
ирэхэд хэрхэн хэлбэлзэж
байгааг үгээр
илэрхийлэх
12б. Тууш Олс пүрш зэргээр Пүршний хөндлөн ба
долгионыг хөндлөн үүсгэсэн хөндлөн тууш долгионыг
долгион дүрс элж динусойдоор харуулсан бичлэгүүд
нягтрал дүрслэгддэг. Тууш
сийрэгжлийг долгионыг тодорхой
харуулж чаддаг хувиргалтаар хөндлөн
байх долгион шиг болгон дүрслэх эргээд тууш
болгон илэрхийлэх ; эдгээр илэрхийллээр

шилжилтийн хэмжээ чиглэл, хурд

хурдатгалын хэмжээ чиглэлийг
тодорхойлж чаддаг, тууш долгионы нягт
сийрэгжлийг тайлбарлаж чаддаг байх

Гурвалжин, синусойд зэрэг Долгион нэмэхийг

12в. Пульсийн хэлбэртэй пульс долгионыг харуулсан бичлэгүүд
жишээн дээр нэмж нийлбэр долгионыг
долгион нэмэх, олдог байх
долгионы бие
даасан тусгаар
чанарыг харуулан
тайлбарлах Бэхлэгдсэн ба Бэхэлсэн ба бэхлээгүй
чөлөөт үзүүртэй урт пүрш
үзүүрээс болон урт олс
12г. Долгион ойхыг
бэхлэгдсэн дүрслэн зурах
үзүүрээс ойхдоо туссан ба
фазаа эсрэгээр ойсон
өөрчилдөг, харин долгионы
сул үзүүрээс хэлбэрийг
ойхдоо фазаа зурж чаддаг байх Дууны осциллоскоп
өөрчилдөггүй төхөөрөмж
болохыг дүрслэн Янз бүрийн давтамжтай
үзүүлэх Дуу тарах хурд орчны шинж чанараас камертонууд, дууны
хамаарах боловч долгионы давтамжаас генератор
12д. Дуу тархах хамааргүйг ойлгож долгионы үндсн

35
хурд дууны тэгшитгэлийг хэрэглэн томьѐогоор болон
давтамжаас графикаас долгионы хурдыг олж чаддаг
хамаардаггүй болох Чавхдас утсанд
болохыгойлгон Чавхдас утсаар дуу тарах хурдны зогсонгий долгион
хэрэглэх илэрхийллийг хэрэглэх , чавхдас утсанд үүсгэх туршилтийн
12е. Чавхдас үүссэн зогсонги долигоныг хэрэглэн төхөөрөмж
утсаар тарах долгионы хурд утасны татах хүч ба
дууны хурд утсыг шугаман нягтаас хамаарч буйг туршин
чангалах хүч ба харуулах
шугаман нягтаас Чавхдас утасны
хамаардаг болхыг зогсонги
туршлагаар долгионыг
үзүүлэх дүрслэх үндсэн ба
12ѐ. Чавхдас бусад Дууны цохилгыг
утсанд зогсонги гармоникийг олох томьѐог гаргаж хэрэглэх харуулах дууны
долгион үүсгэж, осциллоскоп
долгионы уртыг Дууны цохиолгыг долгион нэмэх зарчмаар
тодпорхойлох тайлбарлах цохилгыг дүрслэх, цохилгын
давтамжийг олох чадвартай болох
Доплер үзэгдлийг
12ж. Дууны Дуу үүсгэгч ба ажиглагчийн хаьцангуй харуулах бичлэг
цохилго үүсэх хөдөлгөөний үед сонсдох давтамж
нөхцлийг өөрчлөгдөхийг чанарын талааса
илэрхийлэх, илэрхийлэн хэлэх
цохилгыг дүрслэх Давтамжийг тооцоолох дадлаг
туршлагатай болох
12з. Дуунд үүсэх Доплер үзэгдлийг дуу үүсгэгчийн хурдыг
Доплерийн хэмжихэд ашиглах талаар ойлгох
үзэгдлийг
тайлбарлах

36