You are on page 1of 93

H'asan Nat Zerruq

T’ira es te mazight
***

Essai de

grammaire amazighe

***

1998
T’ira es te mazight 2

Edjjan agh-dd ie mezwura


Ayen iy-s aa-dd yeban y'iles
Ghas fella-s la nettäassa
Kul a seggwas yetcca seg-es
Nugwad a-t in naf yekfa
Yinwass m'aa nedlu ghur-es

Ait Menguellet
(Nekkweni es w'arrac en El-Dzayer)

Ei Dda Lmulud
iy mazal yella ghas ulac it
T’ira es te mazight 3

A GBUR

***

T'ira ed te ghuri

A magrad

Isem

A myag

Ti zelghiwin

Ta nzeght
Ta zelgha en te nila
A mqim udewawan
A meskan
A meddad ed ue msental
A meghlay
Ta zelgha en t'uttera
A maskan
Ta zelgha en t'ilawt

Ti merna 1. Awal a mazigh

A negzum en ue zrar en t'ira


Ta msertit lakkw ed ue seghli

Ti merna 2. Ta felwit en ie feggagen isemawanen

I segweten i rlugenanen

Ti merna 3. Ta felwit en ie feggagen i myaganen

Ta felwit en te seftit
I myagen en te ghara

Ti merna 4. I dhrisen en t'umela

Izem, uccen akkw ed ue baregh


Awal ghef Si Muh'end
Sin ie sefra en Si Muh'end
Yuker h'ederegh, yegull umenegh
A graw en ie derwicen
Ithij en Meghres

A mawal

Ta mazight - Ta frânsist
Ta frânsist - Ta mazight

Ta dlisit
T’ira es te mazight 4

Awal a mezwar

***

Ta mazight d t'antala, d ta meslayt negh d t'utlayt ? Ma nenna-dd d t'utlayt, a-dd nini t'utlayt ta
mazight negh t'utlayin ti mazighin akken neqqar yakan t'utlayin ti lâtiniyin negh t'utlayin ti slâviyin
negh ti gniziyin-ti saksonin ? Ti ririt ghef t'uttera-y-agi ur tesä'ara azal a meqqweran. Ulamma ta
mazight temxalaf deg te meslayt ger te mnadht ed tayedh maca tettewwet es yiwen ue äekkwaz di
yal t'ama.

3000 ie seggwasen en t'ilawt lakkw ed ue mennugh ed t'utlayin ennidhen. Bdu'tt idd di Qartaj
alamma ed Frânsa, win i-dd yekecemen ta murt a-dd yeglu es te meslayt is u a-gh yini d tagini in-u
kan iy d ta meslayt en t'ussena lakkw ed ue dabu. Almi nughal necukket deg y’iman en-negh, deg
t'utlayt en-negh : Zemeren dgha ie mazighen a-dd salin t'utlayt en-sen akken a-tt erren d tin en
t'ussena lakkw ed te trarit, negh ad eqqimen kan d a ghref enni yesenfalayen t'ussena ed te sekla
es t'utlayin en wiyidh ?

Deg zik en zik i mazighen semresen t'utlayin en ie nekcamen iy yetccan ta murt es y'ighil, deg ie
fniqen h'alamma ed Frânsis, a mhares a neggaru, win yeäeddan a-dd yedjj t'utlayt in-es. Maca di
t'utlayin en-sen akkw h'aca t'aärabt iy yezzsan mlih' di te murt, ayagi yella-dd es l'islam i-dd yewwin
a namek a maynut ei t'udert en ue mdan a mazigh. I mazighen kecemen gher el din en l'islam,
refeden-t, sawedhen-t almi d el Andalus. L'islam yewwi-dd awal en Rhebbi, awal en Rhebbi yura
es t'aärabt dgha yughal ue mazigh yettu ula d l'aszel is, yesnulfa-dd i zhuran i maynuten, yettu
widak is ulamma nuteni ur-t ettun ara. Di t'udert is en yal ass sawalen as idd, eqqaren as aqlagh
da : ttmeslayen as-dd es te mazight, deg ue derar negh deg ue zaghar. Mi yeruh' ad yettu a-t idd
smektin ie zhra lakkw ed ie ghezeran. Yal ta mnadht en te mazgha tesawal ta mazight : Tihert,
Tisemsilt, Wehran, Awras, Tamenghast negh Tilimsan ...

Assa, yuki-dd mmi-s en ue mazigh, yebgha ad yelemed u ad yeselmed t'utlayt is, maca amek ?

Ad yelemed ta mazight es t'aärabt negh es te frânsist, negh ad yelemed t'usseniwin ennidhen


es te mazight ?

Nekkweni newala d t'usseniwin ara nelemed u a-neselmed, es t'utlayt en-negh, maca amek ara
naru ? D ayagi iy nera a-t idd nefk de ue dlis agi.

Tagi d t'arrayt en t'ira ta mazight es te mazight ara-gh yedjjen a-nesenfali idles en-negh lakkw
ed win en wiyidh. Neäeredh a-tt nesishil akken nezemer, yeban yella w'ayen yexussen maca
nesarem ad tili d t'azwara en ue mecwarh ara yesiwedhen ta mazight anda ewwedhent t'utlayin
ennidhen.

Setif, 21 di Furar 1998


T’ira es te mazight 5

Ixef a mezwaru

T'ira ed te ghuri

I. A mata

A gemmay en te mazight yebna ghef ie sekkilen en te lâtinit. Ulamma ulac di te mazight i


mesliyen « p » lakkw ed « o » maca nezemer a-ten idd nemlil di kra en w'awalen i merdhilen
yecban « a paki » negh « loto ». I mesli « v » nettmagar it idd daghen deg w’awalen ie merdhilen
am « a vilu » negh « el vista ». I mesli-y-agi yecba « ba » a zenzagh en te qbaylit (« a berid »,
« yeban »...). Maca, ti zenzeght d yiwet en te mazsla (particularité) iy yeänan kan kra en t'antaliwin
en ue gafa yecban ta qbaylit negh ta cawit. Es ue medya, ta celh'it lakkw ed te maceght malent
gher t'aggeght, ihi, daymi ur nexeddem ara el xilaf, di te mazight, ger ie mesli a zenzagh ed ie
mesli aggagh iy-t yenuseben.

A-naru « agu », « a berid », « akal », « a wtul », anda « b », « g », « k » ed « t » d ti zenzaghin es


te qbaylit, u a-naru « ebbi », « a grud », « ekker », « tilifun » anda d t'aggaghin.

I mesliyen iy ulac deg ue gemmay a lâtini, a-ten nesgenses es t'uddesa en sin ie sekkilen.

A medya : « gh » (a mghar), « dh » (a dhar), « tc » (ta tcinett), atg.

Ayagi yella di t'utlayin en el dunit merrha iy yesexdamen i sekkilen en te lâtinit. Es ue medya, es


te frânsist nesäa : « ch » (chat), « sc » (science), « th (thon). Es te gnizit nesäa : « dg » (bridge),
« sh » (show), « rh » (rhapsody).

I mesliyen « ä » (el äid) lakkw ed « h’ » (a fellah') ekkan-dd di t'aärabt, nettaf iten kan deg
w'awalen i merdhilen iy-dd yekkan di t'utlayt agi.

A medya : a h'bib, Muh'emmed, a äudiw, äinani, yeäya, atg.

Kra en ie mesliyen iy ulac di te mazight a-ten idd nesgenses es ie sekkilen yesäan i ghdebba, am
ie mesliyen iy nettaf deg y'isemawen i msemmiyen (noms propres) i magaren.

A medya : Frânsa, Frédérik, Mandéla, Mûnik, l’Allemân ...

Maca a mur a meqqweran en y'isemawen i msemmiyen i magaren ad ttwarun akken ellan di


t'utlayt en-sen ta neszlit. Win ara-ten yegheren yezsera-ten matci d isemawen i mazighen, es
w’aya yelaq as ad yelemed amek ara-ten yenedteq.

A medya : New York, Vladivostok, Nashville, Memphis, Che Guevara, Roosevelt, Karl Marx,
Einstein, atg.

II. A gemmay

A-wen-dd nefk tura a gemmay ghef ara bnunt t’ira en te mazight, deg yiwet en te felwit iy deg ara
ilin :

1. a sekkil
2. azal is a snisli (amek yettwaru es t’ira ti snisliyin)
3. isem is ed w’azal is deg kra en t’utlayin ennidhen
4. a medya deg yettiki ue sekkil agi.
T’ira es te mazight 6

A sekkil Azal is Isem is I medyaten


a /a/ a (negh : aghra) aman, a mazigh
b /b/ ba a zenzagh bru, baba
/b/ ba aggagh bib, ebbi
c /c/ ca a mcic, ta cacit
d /d/ da a zenzagh a derar, a fud
/d/ da aggagh eddu, dadda
e /e/ ilem udem, izem
f /f/ fa a fus, asif
g /g/ ga a zenzagh agu, yugi
/g/ ga aggagh a rgaz, a neggaru
h /h/ ha hudd, yelha
i /i/ i (negh : ighri) t'ili, ti lelli
j /j/ ja a jenwi, yejji
k /k/ ka a zenzagh akal, yuker
/k/ ka aggagh ekker, akka
l /l/ la a mellal, ilem
m /m/ ma ta murt, aman
n /n/ na ini, nanna
o /o/ « o » en te frânsist Roma, Loto
p /p/ « p » en te frânsist El-Pari (Paris), ta pupitt
q /q/ qil eqqim, el qanun
r /r/ ra a merar, rnu
s /s/ sa assa, a sirem
t /t/ ta a zenzagh t'ata, snat
/t/ ta aggagh ntu, tilifun
u /u/ u (negh : ughru) ul, ta murt
v /v/ « v » en te frânsist a vilu, Vladivostok
w /w/ wa awal, wali
x /x/ xa a xxam, a fsax, xali
y /y/ ya yemma, ayaw, yelli
z /z/ za azekka, ta zemmurt

III. I sekkilen es ie ghdebba (caractères avec accents)

A sekkil Azal is Isem is I medyaten


ä /ε/ « ε » en t'aärabt el äid, a äudiw
h' /ê/ « ‫ » ح‬en t’aärabt a fellah’, yeh’fa
â [a] « a » en te frânsist Frânsa (France), râdio

III. I sinsekkilen (les digrammes)

A sinsekkil Azal is Isem is I medyaten


dz /ëä/ yedz (za a zgenaggagh) a dzayri, El-Dzayer
gh /γ/ ghar a mghar, ta ghuri
tc /ç/ yetc (ca a zgenaggagh) ta tcinett, yetcca
tt /p/, /tt/ yett (ta a zgenaggagh) netta; setta
dh /v/ dhar (da ufay) a dhar, yudhen
dt /î/ dtar (ta ufay) adtas, yedttes
rh /ô/ rhar (ra ufay) yerhwa, rhuh‘
sz /û/ szar (sa ufay) szabun, a szefszaf
zs /é/ zsar (za ufay) a zsar, ta zsallit
T’ira es te mazight 7

G.M. Ayen yellan ger i jerridhen d t’ira ti snisliyin (écriture phonologique) iy nesemras yakan
akken a-naru ta mazight, ma d ayen yellan ger t’acciwin d t’ira ti msisliyin (écriture phonétique).

IV. I lugan en t’ira

IV.1. A senghi (La vélarisation)

A-nernu « w » ei ue sekkil (negh ei ue sinsekkil « gh ») akken ad yughal d a nghi.

A medya : « gw » (a gwni, agwad), « kw » (a makwar), « ghw » (te mghwer), « qqw » (meqqwer)…

I sekkilen agi i nghiyen tettruh' asen te nghi ticki iy-ten idd yezwar « u ».

A-dd nini u a-naru : yettagwi, akwi-dd ... maca a-naru : yugi, yuki-dd ...

IV.2. T'usseda (La tension)

Ma nera a-nerr a sekkil d ussid a-t neseleg : yedda, akka, ferru, a gerruj, a semmam ...

T'usseda ghef ie sinsekkilen tettwasekar es ue selag en ue sekkil a mezwaru ei « rh », « sz »,


« zs ». A medya : berrha, a fesszel, yezzsa, atg.

U a-neseleg a sekkil wis sin ei « tc », « dj » lakkw ed « dt ».


A medya : yetcca, yedjja, el fedtta...

« dz » nettemlili-t idd kan deg kra en w'awalen yecban El-Dzayer, a dzayri, ta dzayrit, i
dzayriyen, ti dzayriyin es w'akka werdjin yettili d ussid.

T'usseda ghef « gh » tettak-dd dayem « qq » : i ghimi <> yeqqim ; te mghwer <> meqqwer

T'usseda ghef « dh » tettak-dd dayem « dtt » : ti sedhwa <> ta sedtta ; yudhen <> adttan

V. Ta msertit

T'ikwal, m'ara mlilen kra en ie sekkilen, tettili-dd te msertit en ue sekkil es wayedh, dinna ta ghuri
ad temxalaf ed t'ira . Ayagi yegwet adtas deg te qbaylit.

1. « d » a zenzagh lakkw ed « t » a zenzagh ttaken-dd « tt »

« d tagi » yettwanedteq « ttagi »


« ad tewalim » yettwanedteq « attwalim »

2. ta zelgha en te nila «dd» lakkw ed ue matar en te seftit « t » ttaken-dd « d » aggagh.

« a-dd tawi » yettwanedteq « addawi »

Awan agi a neggaru nettmagar it idd kan deg y'imal, m'ara-dd tezg te zelgha en te nila ger te
zelgha en y'imal « ad » lakkw ed ue myag.

A-dd nini : awi-t idd tesusemedh


maca : « a-t idd tawidh » yettwanedteq « atiddawidh »

3. « dh » yetebeä « t » yettwanedteq « dt »

a semmadh (a malay) > ta semmadht (unti)


a bladh (a malay) > ta bladht (unti)
« tessenedh-t » yettwanedteq « tessnedt »
T’ira es te mazight 8

4. « d » yetebeä « t » yettwaneteq « dt » di t'aggara en w'awal

a ghalad (a malay) > ta ghaladt (unti)


a grud (a malay) > ta grudt (unti)

5. am (ta nzeght) yetebeä « u » negh « w » (di t'azwara en ue magrad negh en kra en ue


meskan) yettwanedteq « amm »

« am ue rgaz » yettwanedteq « ammergaz »


« am w'uccen » yettwanedteq « ammuccen »
« am wa » yettwanedteq « amma »

maca a-dd nini : tewalam wagi (anda « m » lakkw ed « w » yemsetbaäen, ttwanedteqen ei sin).

6. en (ta nzeght) yetebeä « u » negh « w » (di t'azwara en ue magrad) t'ikwal yettwanedteq


« ww » (negh « bbw »).

« awal en ue rgaz » yettwanedteq « awal wwergaz negh bbwergaz »


« awal en wa » yettwanedteq « awal bbwa »

maca a-dd nini : yessen wagi ; yessen ue qcic agi ad yegher (anda « en » lakkw « w »
yemsetbaäen ttwanedteqen ei sin).

7. en (ta nzeght) yetebeä « wu », t'ikwal yettwanedteq « ww » negh « bb »

« imi en w'uccen » yettwanedteq « imi wwucen negh bbuccen »

8. en (ta nzeght) yetebeä « i » negh « y » (di t'azwara en ue magrad), t'ikwal yettwanedteq


« gg ».

« awal en ie rgazen » yettwanedteq « awal ggergazen »


« mmi-s en y'izem » yettwanedteq « mmi-s ggizem »

« mmi-s en yemma-s » yettwanedteq « mmi-s ggemma-s »

9. « l » en ue magrad en t'aärabt « el » dayem yerti sghur ie sekkilen c, d, n, r, rh, s, sz, t, tc, dt,
lakkw ed z iy yettusemman es t'aärabt i sekkilen en y'idtij.

« el dwa » yettwanedteq « ddwa »


« el cwal » yettwanedteq « ccwal »
« el nbi » yettwanedteq « nnbi »
« el snesla » yettwanedteq « ssnesla »
« el rhay » yettwanedteq « rrhay »
« el dtbib » yettwanedteq « dttbib »
« el zin » yettwanedteq « zzin »

VI. A seghli a msisli (Elision phonétique)

M'ara mlilen sin ie ghriyen yeghelli yiwen deg-sen, ma yella d a ghri a neggaru, a-nerr deg ue
mekan is t'iccert, ma da yella d a mezwaru a-nerr ta jerridht, ei w’akken a-dd nesbin a ghri enni
yeghlin : d ayagi iwumi neqqar a seghli a msisli. Deg « yewwi-t w’adhu » :

« yewwi-t » yekka-dd deg : « yewwi » + « it » ; « w’adhu » yekka-dd deg : « we » + « adhu »


T’ira es te mazight 9

Di te mazight, m'ara mlilen sin ie ghriyen, yiwen deg-sen d « e », dayem d « e » iy yeghellin. Ticki
ara yemlil « i » lakkw ed ue ghri ennidhen (slid « e »), dayem d « i » iy yeghellin. Deg w'awanen
ennidhen d a ghri a mezwaru iy yeghellin (win es iy yettfakka w’awal a mezwaru).

Di « melm'ara-dd yughal ? » : « melm'ara » yekka-dd di : « melmi » + « ara »


Di « ayla-w ed w'ayla-k » : « ayla-w » yekka-dd deg : ayla + iw
« w'ayla-k » yekka-dd deg : ue + ayla + ik

and'ara yeqqim > and'ara = anda + ara


ur yebenn'ara > yebenn'ara = yebennu + ara

Ta sureft : Ticki nesäa a mqim udemawan arusrid negh a meskan, tettili-dd te zelgha en
t'uqqena « y » ger sin ie ghriyen.

Md. yefka-y-as ; t'ala-y-agi ; t’ili-y-inna (Zseret Ti merna 1. Awal a mazigh, II.).

VII. Arlugenen deg ue nedtaq

1. « t » deffir « en » negh « m » dayem d aggagh

ta memt, t'isent, nutenti, a-n tasem ar dihin ...

2. T'ikwal, « t » di t'aggara en w'awal yettwanedteq « tt » ticki iy-t idd yezwar ue ghri.

a lma (a malay) > ta lmat (unti : yettwanedteq « talmatt »)


a gwni (a malay) > ta gwnit (unti : yettwanedteq « tagwnitt »)
ulmu (a malay) > t'ulmut (unti : yettwanedteq « tulmutt »)

Maca « t » yezemer ad yettwanedteq magnu ulamma yella deg w'awan agi iy-dd nebeder, am
deg : ti segnit, ti frat, ta frut, snat, yessen it ...

Ti mawin :

1. « w » yesseden yettwanedteq t'ikwal « bbw » negh « ggw », di te qbaylit.

awi > « yewwi » yettwanedteq « yebbwi »


> « awway » yettwanedteq « aggway »

rwi > « rewwigh » yettwanedteq « reggwigh »

awedh > « yewwedh » yettwanedteq « yebbwedh »


> « awwadh » yettwanedteq « aggwadh »

rhwu > « rhewwugh » yettwanedteq « reggwugh » negh « rebbwugh »


> « rhewwu » yettwanedteq « rheggwu » negh « rebbwu »

2. « y » yesseden yettwanedteq t'ikwal « gg » di te qbaylit.

h'yu > « yeh'eyyu » yettwanedteq « yh'eggu »


> « a h'eyyan » yettwanedteq « ah'eggan »

el niya > « a buneyyiw » yettwanedteq « a buneggiw »


T’ira es te mazight 10

VIII. I lugan en t'ira

T'ira en w'awalen en te mazight tabaäent i lugan agi :

1. I ghriyen ur ttemlilin ara daxel en w'awal.

2. T'ussidin, di t'azwara en ue myag, yezeggwir itent ue ghri « e », slid ticki d a wszil « tt ».

A-naru : ettu, eddu, ekker, edjj, etccan, essenegh, essenen...


u : ttawi, ttnadi, ttemsawalen ...

3. Ticki ara-dd yemlil ue ghri « e » lakkw ed ue ghri ennidhen daxel en w'awal, « e » yeghelli (ur-t
nettaru ara).

A-naru : yettali = ye + ttali ; kerezen = kerez + en


maca : yufeg = ye + ufeg (« e » en « ye » teghli)
u : turam = te + ura + em (« e » en « te » lakkw ed « em » ghlint)

4. T'ira en ue feggag en w'awal akken yebghu yili, ur ttbeddilent ara. A-nernu i wszilen ei ue
feggag, akken a-nebnu awalen ennidhen en w'aggay en ue feggag enni. Ula d i wszilen, t'ira en-
sen ur ttbeddilent ara.

T'ira en kra en w'awal a maynut iy yebnan es ue wszal (affixation) tabaäent i lugan 1 ed 2. Es


w’akka, a-naru :

kerez : yekerez (ye + kerez) ; tekerezem (te + kerez + em)


kerrez : nekerrez (ne + kerrez) ; tekerrezedh (te + kerrez + edh)
afeg : afegegh (afeg + egh) ; tafegem (te + afeg + em)
ufeg : yufeg (ye + ufeg) ; tufegemt (te + ufeg + emt)
ttafeg : tettafegedh (te + ttafeg + edh)
eddu : yeddu (ye + eddu) ; teddum (te + eddu + em)
eddi : eddigh (eddi + egh) ; teddidh (te + eddi + edh)
edda : tedda (te + edda) ; eddan (edda + en)...

(a) rgaz (a suf a malay) > (i) rgazen (rgaz + en : a segwet a lugnan)
(ta) qcict (a suf unti) > (ti) qcicin (qcic + in : a segwet a lugnan)
(a) zger (a suf a malay) > (i) zgaren (zgar + en : a segwet arlugnan)
(a) zerem (a suf a malay) > (i) zereman (zerem + an : a segwet arlugnan)

IX I lugan en te ghuri

IX.1. Ta ghuri

Akken ma ellan ie sekkilen yettwarun ttwagheran, slid a ghri a gugam « e » lakkw ed w'awanen
en te msertit ta msislit (zseret V).

A ghri « e » yettwah'sab d a tcuran di yal a mdhiq, yekeccem deg el bni en ie feggagen lakkw ed
ie wszilen ara-dd yernun ghur-sen. Madwa, yezemer ad yili d a ghri unedtiq, ticki yettwanedteq di
te ghuri, negh d a ghri a gugam ticki ur yettwanedteq ara.

« e » yettili d a gugam deg yiwen w'awan kan :

M'ara tili te rgalt yetebeä itt idd ue ghri, u yezwar itt idd « e », deg w'awan agi, « e » enni ur
yettwanedtaq ara, d wagi iwumi neqqar a ghri a gugam (voyelle muette).
Es ue medya, deg w'awal « kerez », « e » a mezwaru d a gugam ma d wis sin d unedtiq, daymi
nettaru « kerez » u neqqar it « krez ». Hateniy kra en ie medyaten ennidhen :
T’ira es te mazight 11

A-naru A-t negher


yekerez « yekrez »
kerezen « kerzen »
tesusemem « tsusmem »
texedem « texdem »
texedemem « txedmem »
xeddemen « xeddmen »
ireden « irden »
a berid « abrid »
a zerem « azrem »
i zereman « izerman »

IX.2. Awan en ue magrad en w'aruz unti

A magrad en w'aruz unti d « te », es w’aya yekeccem deg ue lagan en te ghuri yeänan « e » a


gugam ticki iy-t idd yetebeä w'awal yebeddun es RG (ta rgalt yetebeä ue ghri).

A ghri « e » en ue magrad en w'aruz unti ur yettwanedtaq ara deg w'awan agi.

A-naru : yexeddem ghef te macint


u a-t negher : « yxeddem ghef t'macint »

A-naru : tusa-dd te medttut


u a-t negher : « tusa-dd t'medttut »

G.M. Zseret ixef ara-dd yetebeäen (II.3.) ei el mend en ue magrad en w'aruz.

***

Ixef wis sin

A magrad

I. A mata

A magrad d yiwet en te zelgha tettrus zdat en y'isem akken a-s tefk a namek. Di te gweti, isem a
mazigh dayem yezeggwir it idd ue magrad :

a rgaz; ta medttut ; i rgazen ; ti lawin...


meqqwer ue rgaz ; meqqwerit ie rgazen ; meqqweret te qcict...
mazal qwan w'uccanen di te murt en y'izemawen (Djamal Allam)

Ellan y'isemawen ur nesäi ara a magrad :

awal maca : yeffegh-dd w'awal (w'awal = we + awal)


agu maca : t'agut (t'agut = ta + agut)
ireden maca : ewwan y'ireden (y'ireden = ye + ireden)
alluy maca : yeszeäeb w'alluy (w'alluy = ue + alluy)

fad, lazs, berru, ferru, ...


T’ira es te mazight 12

II. I magraden i mazighen

1. I magraden en w'addad i lelli

M'ara yili y'isem deg w'addad i lelli, i magraden is d wigi :

a : a magrad a malay a suf (a qcic)


i : a magrad a malay a segwet (i qcicen)
ta : a magrad unti a suf (ta qcict)
ti : a magrad unti a segwet (ti qcicin)

2. I magraden en w'addad a maruz

M'ara yili y'isem deg w'addad a maruz, i magraden is d wigi :

ue : a magrad a malay a suf (yusa-dd ue qcic)


ie : a magrad a malay a segwet (usan-dd ie qcicen)
te : a magrad unti a suf (tusa-dd te qcict)
te : a magrad unti a segwet (usant-dd te qcicin)

3. A magrad en te ghara

Isemawen en ue myag en te ghara yezeggwir iten ue magrad « te », d a magrad a mazslay iwumi


neqqar a magrad en te ghara : te brek ; te zdeg ; te mzsi ; t'uzert (te + uzert) ; atg.

G.M. : Isemawen agi akkw d unti a suf.

4. I magraden i mazslayen (articles particuliers)

Deg w’addad a maruz, zdat en y’isemawen yebeddun es ue ghri, nesäa i magraden i mazslayen
« we » ed « ye », iy yetabaäen sin ie lugan agi :

A lagan 1. Zdat en y’isemawen yebeddun es « a » negh es « u », a magrad dayem d « we » :

agu > yeghli-dd w’agu w’agu = we + agu


allen > ellint w’allen is w’allen = we + allen
uccen > hit w’uccen w’uccen = we + uccen
uccanen > sin w’uccanen w’uccanen = we + uccanen

A lagan 2. Zdat en y’isemawen yebeddun es « i », a magrad dayem d « ye » :

izem > yeffegh-dd y’izem y’izem = ye + izem


izemawen > sin y’izemawen y’izemawen = ye + izemawen

Ta mawt : Akken nettwali, i magraden agi bnan ghef ie zgen-aghriyen « w » ed « y », u, am


akken nezsera, di te mazight, ulac el xilaf ger ie ghriyen « u » ed « i » lakkw ed ie zgen-aghriyen
« w » ed « y ». D aya ara-gh yedjjen a-naru « we » ed « ye » deg ue bdil en « ue » ed « ie », zdat
en y’isemawen yebeddun es ue ghri .

5. I magraden ujmiden (articles contractés)

I magraden « ue » d « ie » zemeren ad ilin d i magraden ujmiden ticki iy-ten idd tesudef te nzeght
« en » (ayagi yeäna, es ue mata, t’antala ta qbaylit).

awal en ue rgaz <> awal ue meksa (ue = en + ue)


awal en ie rgazen <> awal ie meksawen (ie = en + ie)
T’ira es te mazight 13

Ghurwet : A jemad (la contraction) yettili kan m'ara tili te nzeght « en », ti nzagh ennidhen
zeggwirent i magraden « ue » ed « ie ».

Md. yexeddem es ue fus ; yedttef it deg ue fus ; yetteddu ghef ie fasen ed ie dharen...

6. I magraden i wzilen (articles tronqués)

Zdat en y'isemawen iy yebeddun es ue ghri, ttilint snat te ghawsiwin :

− iba (absence) en ie magraden « a » ed « i » :

Md. awal, ul, ireden, izemawen, uccanen... (dagi ur nesäi ara i magraden, deg ue malay a suf negh
a segwet).

− a ghelluy en ue ghri en ie magraden ennidhen (a-nerr deg ue mekan is t'iccert)

Md. t'ixsi (ta + ixsi) ; t'ala (ta + ala) ; t'ira (ti + ira) ; t'uzert (te + uzert) ; imi en w'uccen (we + uccen);
a nnar en y'ireden (ye + ireden)...

Deg w’awan agi, i magraden agi iwumi yeghli ue ghri, d i magraden i wzilen.

7. I magraden i merdhilen

Isemawen i merdhilen ur nettumazegh ara, yezwar iten ue magrad a merdhil iy-dd yekkan si
t'aärabt. A magrad agi yezemer ad yesäu snat t'alghiwin :

− « el » zdat en y'isemawen yebeddun es te rgalt : el waldin, el qahwa, el biru, el fayda, el dunit,


el bni, el qraya...

− « l » iy tetebeä t'iccert, zdat en y'isemawen yebeddun es ue ghri : l'aman, l'islam, l'uzin,


l'umma, l'imam, l'âvyu, l'Afrik, l'Allemân...

8. Ti ndhayin t'antalayin (Variantes dialectales)

Di kra en t'antaliwin, gar asent ta qbaylit, nettmagar-dd kra en ie magraden i mxulaf « i » ed « ti »


deg ue bdil en ie magraden i mensayen « a » lakkw ed « ta », zdat en y'isemawen iy deg ttilin kan
ie ghriyen « i » negh « e » deg ue feggag.

I medyaten es te qbaylit : ti ziri, i tri, i nisi, i zimer, i felefel, ti mes, ti deggert, i neslem, ti neslemt.

maca isemawen iy yesäan a feggag yebnan ghef RRGR negh ReRGR säan i magraden i
mensayen « a » ed « ta » : a berid, a mcic, ta ftilt...

Di t'antaliwin ennidhen yexdhan ta qbaylit, nettaf-dd i magraden i naszliyen, di te gweti, es t'algha


en-sen ta lugnant.

Es te cawit nettaf-dd : « ta ziri » deg ue bdil en « ti ziri » ; « a zimer » deg ue bdil en « i zimer ».
Es te maceght nettaf-dd : « a tri » deg ue bdil en « i tri » ; « a genna » deg ue bdil en « i genni »

I magraden agi i mazslayen ad ttwah'seben d ti mxulaf yeänan kra en t'antaliwin (dagi d ta qbaylit).

Ta mawt : Di te cawit, isemawen yebeddun es RG (ta rgalt + a ghri), ur säin ara i magraden deg
w’addad ilelli.

ta cawit : dhad, fus, dhar ... maca : es ue dhad, deg ue fus, ghef ue dhar
ta qbaylit : a dhad, a fus, a dhar ...
T’ira es te mazight 14

Ixef wis 3

Isem

Ta mawt ta mezwart : Ayen akkw ara-dd nini ghef y'isem yeäna isemawen i sentalen lakkw ed
y'isemawen i gharayen, slid addad a maruz iy yeänan kan i sentalen.

I. A matu

1. Isem a mazigh yezwar it, di te gweti, ue magrad. A magrad ur yelaq ara ad yenetedh ar y'isem
iy-t yetebeäen.

a rgaz > a : d a magrad a malay a suf en w'addad i lelli


rgaz : d isem a malay a suf

i rgazen > i : d a magrad a malay a segwet en w'addad i lelli


rgazen : d isem a malay a segwet

a mezwaru > a : a magrad a malay a suf en w'addad i lelli


mezwaru : isem (en te ghara) a malay a suf

2. Ticki yebeddu y'isem es ue ghri, a malay ur yesäi ara a magrad deg w'addad i lelli :

iger maca : meqqwer y'iger (anda nesäa a magrad en w'aruz « ye »)


awal maca : yeffegh-dd w'awal (anda nesäa a magrad en w'aruz « ue »)
uccen maca : t'uccent (anda nesäa a magrad en w’unti « ta »)

3. Kra en y'isemawen i malayen i sufen, werdjin säin a magrad, wigi d isemawen en ue myag iy
yebeddun es te rgalt u iy yesäan kan yiwen w'udem, es ue medya, nesäa : fad, lazs, berru, ferru.

4. Isemawen en ue myag en te ghara dayem a-ten naf d unti a suf (ur ttbeddilen ara udem).
Yezeggwir iten idd ue magrad en te ghara « te » :

te brek, te zdeg, t'uzert, te mzsi, t'azseyt ...

5. Isem a mazigh nezemer a-t idd nesbadu (définir) es te wsit (a malay negh unti), es ue mdhan
(a ferdis negh ugar en ue ferdis) lakkw es w'addad en w'aruz (addad i lelli negh addad a maruz).

II. Ta wsit

1. Isem yezemer ad yili d a malay negh d unti.

2. Unti nettekkes it idd deg ue malay iwumi neskar i sbeddal (transformations) agi :

− nettbeddil a magrad a malay es ue magrad unti iy-t yenuseben


− nerennu « t » (a matar en w'unti) deffir ue feggag en y'isem

a qcic > ta qcict [qcict = qcic + t]


a mezwaru > ta mezwarut [mezwarut = mezwaru + t]
a grud > ta grudt [grudt = grud + t]
a semmadh > ta semmadht [semmadht = semmadh + t]
a maynut > ta maynutt [maynutt = maynut + t]
T’ira es te mazight 15

Ti mazsliwin (Particularités) :

1. Unti yezemer ad yili d awal yexulefen merrha a malay, akken yella w'aya deg y'isemawen en el
rhwah' (i mdanen negh el hwayec) :

a rgaz > ta medttut


a zger > ta funast
izem > ta sedda (maca neqqar daghen : t'izemt)
i kerri / a krar > t'ixsi

2. Unti ara-dd yasen deg ue malay yezemer as yesäu a namek yexulefen :

a mur > ta murt ; iccer > t'iccert ; a saru > ta sarut ; idh > t'idht

3. Unti yemmal-dd t'ikwal a semzsi en te ghawsa

a xxam > ta xxamt (d a xxam a mecdtuh’)


a qerruy > ta qerruyt (d a qerruy a mecdtuh’)

4. Unti yemmal-dd t'ikwal yiwet en te ghawsa di t'aggayt

a zemmur > ta zemmurt (yiwet en te zemmurt)


i fires > ti firest (yiwet en te firest ; ta äeqqayt en ie fires)

5. Ellan y'isemawen i malayen ur nesäi ara unti :

ul , ass, udi, a wren, aman, iman (sin agi i neggura d i segweten) ...

6. Ellan y'isemawen untiyen ur nesäi ara a malay :

t'asa, t'ala, t'ili, ta meddit, t'immi, ta rega, ti mes.

III. A mdhan

III.1. A suf ed ue segwet

Isem a mazigh yezemer ad yili d a suf ticki iy-dd yemmal a ferdis di t'aggayt u yezemer ad yili d a
segwet ticki iy-dd yemmal sin ie ferdas negh ugar.

a qcic > i qcicen (sin ie qcicen negh ugar)

III.2. A silegh en ue segwet (formation du pluriel)

A segwet nettekkes it idd deg ue suf es ue beddel en ue magrad a suf es ue magrad a segwet iy-
t idd yenuseben lakkw ed kra en te skarin (opérations) ghef ue feggag am akk'ara newali :

− deg ue malay, nerennu a wszil « en » ei ue feggag, ticki d a segwet a lugnan.

a qcic > i qcicen [qcicen = qcic + en]


a mellal > i mellalen [mellalen = mellal + en]

− deg w'unti, nerennu a wszil « in » ei ue feggag, ticki d a segwet a lugnan

ta qcict > ti qcicin [qcicin = qcic + in]


ta mellalt > ti mellalin [mellalin = mellal + in]
T’ira es te mazight 16

− a beddel ue feggag ghef el h'sab en kra en ie lugan, ticki d a segwet arlugnan.

a derar [feggag : derar] > i dudar [feggag : durar]


ta sarut [feggag : saru] > ti sura [feggag : sura]
a mezwaru [feggag : mezwaru] > i mezwura [feggag : mezwura]

G.M. Ei ue silegh en ue segwet arlugnan : zseret ti merna (annexe) di t'aggara en ue dlis.

III.3. Kra en ie medyaten en ue silegh en ue segwet arlugnan

− a mlelli en ie ghriyen, ei el mend en ie feggagen iy yettfakkan es RaRu :

a malu > i mula ; a saru > i sura ; a safu > i sufa


a mezwaru > i mezwura

− a bini en ue ghri « u » deg ie feggagen en t'algha ReRaR :

a derar > i durar ; a merar > i murar ; a zerar > i zurar

maca nezemer a-dd nini : i meraren, i zeraren, i deraren ... (a segwet a lugnan)

− a beddel en ie ghriyen ei ie feggagen en t'algha RaRiR (ar RuRaR) :

a yazidh > i yuzadh

maca neqqar : a mazigh > i mazighen (a segwet a lugnan)

− a beddel en ue ghri a > u + a wszil an (feggag : RaR)

a zsar > i zsuran

maca a-dd nini : azal > azalen (a segwet a lugnan), lakkw ed : u : a zal > i zalen (kif kif)

− a beddel en ue ghri G > a (feggag : RRGR)

a qjun > i qjan / i qwjan


a frux > i frax
a mcic > i mcac

− a beddel en ue ghri a mezwaru a > u (feggag : RaRaR > RuRaR)

a salas > i sulas


a samar > i sumar
a safar > i sufar

maca a-dd nini : a zaraz > i zarazen (a segwet a lugnan)

u nezemer a-dd nini daghen : i salasen, i samaren, i safaren

− a segwet es « an » (feggag : iReR ed ReReR)

iger > igeran


ighes > ighesan
maca : isem > isemawen (a segwet es « awen »)

a zerem > i zereman


a selem > i seleman
T’ira es te mazight 17

− a segwet es « en » ed ue beddel en ue ghri a neggaru i > a (feggag : RRi)

i gmi > i gman


i sli > i slan
i tri > i tran

− a beddel en ue ghri u > a + a bini en « y » (feggag : ReReRuR)

a seredun > i seredyan


a berhenus > i berhenyas

− a beddel en ue ghri u > a + a segwet es « an »

ass > ussan

− a segwet es « awen » (ie feggagen : uR, iRi, RiR, ReR, iReR):

ul > ulawen
ibiw > ibawen
izem > izemawen
a gemer > i gemerawen
iri > irawen (= a ärur) maca : iri > iran (= t’ama)

− a segwet es « en » lakkw ed ue beddel en ue ghri « e » > « a » (feggag : RReR)

a zger > i zgaren


a dmer > i dmaren

III.4. Kra en ie segweten arlugnanen en w'unti

I segweten arlugnanen en w'unti seääun, di te gweti, a feggag yecban win en ue malay iy-ten idd
yenuseben :

A medya : ta mcict > ti mcac (feggag : mcic > mcac)


ta zarezt > ti zuraz (feggag : zarez > zuraz)
ta fruxt > ti frax (feggag : frux > frax)
ta yazidht > ti yuzadh (feggag : yazidh > yuzadh)

Madwa, nezemer a-nesäu isemawen untiyen mebla a malay, yernu säan i segweten arlugnanen :

A medya : t'amart > ti mira


ta rega > ti regwa
t'asa > t'asiwin / t'aswin
t'ala > t'aliwin / ti liwa
ta feghewett > ti feghewetin / ti feghewa

u nezemer a-nesäu a beddel en ue feggag ger ue malay ed w'unti. Di te gweti, i segweten es


« an », deg ue malay, ttaken-dd i segweten es « atin » deg w'unti :

a qjun > i qjan / ta qjunt > ti qjatin


a grud > i gurdan / ta grudt > ti gurdatin

Ta mawt : Kra en y'isemawen iy yesäan a feggag yebeddun es ue ghri, yeghelli-y-asen ue ghri-y-


agi deg ue segwet.

A medya : t'ala (feggag : « ala ») > ti liwa (feggag : « liwa »)


T’ira es te mazight 18

« a » enni es yebeddu ue feggag, nettaf it kan deg ue suf ; deg ue segwet, yeghelli, u neseääu a
magrad en w’unti « ti », a-dd nini u a-naru :

deg ue suf : t'ala ; a berid en t'ala ; tetccur t'ala.


deg ue segwet : ti liwa ; a berid en te liwa ; etccurent te liwa.

G.M. Neqqar daghen : t’ala > t’aliwin (a segwet a lugnan). Deg w’awan agi, a ghri a mezwar en
ue feggag ur yeghelli-y-ara.

III.5. Isemawen en ie mdanen

Isemawen en ie mdanen zemeren ad säun i segweten es ue feggag yexdhan merrha a feggag en


ue suf iy-ten idd yenuseben.

ta medttut > ti lawin… maca neqqar daghen : ti medttutin


a qcic > arrac… maca neqqar daghen : i qcicen
ta qcict > ti h'dayin…
maca neqqar daghen : ta h'dayt, a h'day (deg ue suf), lakkw ed : ti qcicin (deg ue segwet)

Awan a mazslay en y’isemawen en t’imarewt (Zseret VI.)

1. Isemawen en t'imarewt i mazighen säan ta matart en y’ili deg ue bdil en ue magrad : baba,
yemma, gma, weltma (= baba in-u, yemma in-u, gma in-u, welma in-u) ...

Ur säin ara a segwet a mazslay, maca ellant kra en t'alghiwin en ue segwet arlugnan ei te wsit
agi en y'isemawen.

baba > i babaten

maca ulac, di te meslayt en yal ass, awal iy-dd yemmalen a suf en « i babaten » ara yilin, magnu, d
« a babat ».

yemma > ti yemmatin (iy yellan daghen d a segwet en « ta yemmatt »).

gma > aytma / atmaten / aytmaten


weltma > yessetma / ti yessetmatin

2. Isemawen en t'imarewt iy-dd yusan si t'aärabt säan a segwet en t'algha t'aärabt.

jeddi > jdudi / el jdud


xali > xwali / el xwal

G.M. Isemawen i merdhilen ur nettumazegh ara säan a segwet en t'algha t'aärabt.

l'uzin > l'uzinat


el dtbib > el dtebba
el djerh' > el djruh'
el biru > el biruwat

IV. Addad en w'aruz

IV.1. Addad i lelli ed w'addad a maruz

Isem a mazigh yezemer ad yili deg w'addad i lelli negh deg w'addad a maruz (negh addad
uqqin). Addad en w'aruz yesbayan it idd ue magrad yezwaren isem.
T’ira es te mazight 19

Di te winest « walagh a rgaz », nezemer a-nekkes a myag « walagh » u « a rgaz » dayem


yesäa a namek, ma di te winest « yewala ue rgaz », ma da yella nekkes a myag « yewala » ayen
iy-dd yeqqimen di te winest (« ue rgaz ») ur yesäi ara a namek.

Es w’aya iy neqqar belli « a rgaz » yusa-dd deg w'addad i lelli acku a namek is yeban iman is,
ma da yella d « ue rgaz » ur yesäi a namek slid ma yezwar it kra en w'awal ennidhen di te winest,
deg w'awan agi, neqqar belli « ue rgaz » yusa-dd deg w'addad a maruz (negh addad uqqin) imi a
namek is yeqqen gher w'awal iy-t idd yezwaren.

− Deg w'addad i lelli, isem yezwar it ue magrad en w'addad i lelli


− Deg w'addad a maruz, isem yezwar it ue magrad en w'aruz

Addad i lelli Addad a maruz


a rgaz ue rgaz
i rgazen ue rgazen
ta qcict te qcict
ti qcicin te qcicin
ti lawin te lawin
izem y'izem
uccanen w'uccanen

IV.2. Awanen en w'addad a maruz

Isem yettili deg w'addad a maruz deg w'awanen agi iy-dd yetebeäen :

− deffir te nzeght negh m'ara yili d a semmad en y'isem negh en ue mdhan :

yuli sufella en ue xxam ; ta murt en ue mazigh


yiwen ue qcic ; snat te qcicin

− deffir en y'isem (negh en ue myag) en te ghara :

d a mecdtuh' ue qjun agi ; mezzsiyit w'arraw ik

− deffir en ue myag iwumi yella d a meggay :

tusa-dd te medttut ; yusa-dd ue rgaz

− deffir ue maskan (présentatif) iwumi yella d a semmad :

atan ue berid ik ; hit w'uccen

− ticki yella d a semmad en ue sezgi (complément explicatif) :

tessenem-t mlih' ue qcic agi

V. Isem en te ghara

V.1. Ta badut

Isem en te ghara (negh a gharay) nesemras it ei w'akken a-s nefk ta ghara ei y'isem (negh ei
w'aggay isemawan), yettemtawi es te wsit lakkw es ue mdhan lakkw ed y'isem iwumi yettak ta
ghara. Yezemer ad yili d a mernu (épithète), ma yusa-dd srid deffir-es. Yezemer ad yili d a jentidh
(attribut), ticki iy-t idd yesudef ue myag en w'addad iy tetebeä te zelgha en t'ilawt « d » negh ta
zelgha en t'ilawt iman is.
T’ira es te mazight 20

a xxam a meqqweran (d a mernu)


a xxam yella d a meqqweran (d a jentidh)
a xxam d a meqqweran (d a jentidh)
zigh d a meqqweran ue xxam (d a jentidh)

V.2. A sagh ger ue gharay ed ue gharan (Relation entre le qualifant et le qualifié)

Isem en te ghara negh a gharay, d isem yettaken ta ghara ei y’isem ennidhen, yesäa akkw i
gucal en y'isem iwumi yettak ta ghara slid addad en w'aruz.

t'aluft d ta meqqwerant d unti a suf


arraw ik d i mezsyanen d a malay a segwet

Ticki yegwra y'isem iwumi yefka ta ghara, isem enni yettili dayem deg w'addad a maruz.

d a meqqweran ue rgaz maca : a rgaz a meqqweran


d t'umäint te qcict agi maca : ta qcict agi d t'umäint
yusa-dd ue rgaz a meqqweran

Deg ue medya a neggaru, nufa isem a gharan deg w'addad a maruz (ue rgaz : d a meggay deffir
en ue myag), ma d isem a gharay deg w'addad i lelli (a meqqweran).

Isem en te ghara yezemer as yesäu azal en y'isem a gharan, deg w'awan agi as yesäu merrha i
gucal is. Hateniy kra ie medyaten :

efk iyi-dd a zegzaw


yusa-dd ue meqqweran
mezzsiyet te mezwarut
ta sgilt en ie mezsyanen ...

VI. Isemawen en t'imarewt

VI.1. Isemawen en t'imarewt i mazighen

Isemawen en t'imarewt i mazighen ur säin ara i magraden, maca säan dayem ta kti (negh a
namek) en y’ili, deg w'udem a mezwaru :

baba = baba in-u


yemma = yemma in-u
nanna = nanna in-u
dadda = dadda in-u
gma = gma in-u
aytma = aytma in-u
weltma = weltma in-u
yessetma = yessetma in-u
mmi = mmi in-u (maca neqqar « arraw iw » deg ue segwet)
yelli = yelli in-u
yessi = yessi in-u (maca neqqar « yess ik, yess ik, yess is...)

Ei t'algha-y-agi en y'isemawen en t'imarewt, a-dd nernu ti mitar en y’ili akken a-dd nemel
udemawen ennidhen en y’ili :

baba-k ; baba-m ; baba-s ; yellit-negh ; yess is ; yess en-sent ; babat-negh ; babat-wen ; babat-
sen ; babat-sent ; yemmat-wen ; yemmat-sent ; gmat-wen ; weltmat-wen...
T’ira es te mazight 21

Ti mazsliwin (particularités)

1. Ti mitar en ue suf (ik, im, is) yeghelli-y-asent ue ghri a mezwar m'ara tebeäent isem en
t'imarewt a mazigh.

2. Ti mitar en ue segwet (en-negh, en-wen, en-kwent, en-sen, en-sent) teghelli-y-asent te nzeght


« en », u nesemras yid-sent yiwet en t'algha ti lellit en y'isem en t'imarewt (batat, gmat, yemmat,
weltmat).

T'algha-y-agi ur tettwameres ara adtas deg te qbaylit, slid di kra en w'awanen :

ta yemmatt, ta gmatt, i babaten, ti yessetmatin, ta wellitt ...

awanen agi akkw emmalen-dd isem en t'imarewt mebla ta matart en y’ili. Ger ue segwet ed ue
suf, yelaq agh a-naru :

a segwet a suf
i babaten a babat
ti yemmatin ta yemmatt
ti gmatin ta gmatt
atmaten a gmat (awan arlugenan)
ti yessetmatin ta weltmatt (kifkif)

Es ue medya, nezemer a-naru, ma da yella netebeä i lugan en t'ira:

ti yessetmatin iw ; ti yessetmatin en-sen ; gmat-negh ; a gmat en-negh


atmaten iw ; atmaten en-negh ; welmat-negh ; ta welmatt en-negh
yessi ; yess is ; yess en-negh ; ta wellitt en-negh ; ti welliyin en-wen

Ta mawt 1. Ger « ta wellit » lakkw ed « ti welliyin » ellant snat t’arluggniwin (deux irrégularités) :

1 - yettili-dd « w » deg ue bdil « y » : yelli > ta wellitt

« w » agi nettaf it idd dgha di « weltma »

2 - a segwet arlugnan : ta wellitt > ti welliyin (deg ue bdil en « ti wellitin »)

Ta mawt 2. « weltma » negh « ultma » yekka-dd, di l’aszel, di « ult ma » iy yesäan a namek en


« yelli-s en yemma » ; ma d « gma » yekka-d, di « ag ma » iy yesäan a namek en « mmi-d en
yemma », u ayagi es t’utlayt ta qburt en ie mazighen.

VI.2. Isemawen en t'imarewt en t'aärhabt

Deg y'isemawen en t'imarewt i meredhilen iy-dd yekkan di t'aärhabt, nesäa daghen t'akti en y’ili.
Deg w'udem a mezwaru, d ta matart en y’ili en t'aärabt « i », iy-dd yezgan di t'aggara en
y'isemawen agi.

A-dd nini : äemmi, äemti, xali, xalti, jeddi, atg.

Deg w'udemawen ennidhen, nesäa ti mitar en y’ili en te mazight : äemm is, xal ik, jedd en-sent,
sett im, atg.

Deg ue segwet, nezemer a-nesemres isemawen agi mebla ta matart en y’ili:

el jedud ; el xwal ; el ämum ; el xalat ; ti ämumin ; i ämumen ; atg.


T’ira es te mazight 22

Ixef wis 4

A myag

I. Ti mezsra lakkw ed t'alghiwin en ue myag

A myag a mazigh yeseääu, di te gweti, snat te mezsra : ti mezsri ta fakkant (t’igawt tesäa t'alast
yebanen) lakkw ed te mezsri ta zgant (t'igawt d tin yettwalasen negh d tin ur nesäi ara t'alast
yebanen). Ti mezsra-y-agi neqqar asent daghen ti mezsri ta h'erfit lakkw ed te mezsri t'ussidt :

Di te seftit ta mazight, snat te mezsra-y-agi säant xilla en t'alghiwin :

a nawadh (d a h'erfi) yufeg


arnawadh (d ussid) yettafeg
imal a h'erfi ad yafeg
imal ussid ad yettafeg
urmir (d a h'erfi) yafeg

Deg ue nadh daghen nesäa snat te mezsra :

a nadh a h'erfi afeg


a nadh ussid ttafeg

G.M. A-dd nughal akkw gher te mezsra-y-agi deg w’ayen ara-d yetebeäen.

Ti mawin :

1. Imal a h'erfi yebna ghef w'urmir iwumi nerennu ta zelgha en y'imal « ad » zdat en ue myag.

yafeg > ad yafeg


afegegh > ad afegegh
tafegem > ad tafegem

2. Imal ussid yebna ghef w’arnawadh (negh urmir ussid) iwumi nerennu ta zelgha en y'imal "ad"
zdat en ue myag.

yettafeg > ad yettafeg


ttafegegh > ad ttafegegh
tettafegem > ad tettafegem

3. T'alghiwin t'ussidin bnant akkw ghef ue zellum ussid (Zseret VII. I zelman i suddimen)

a zellum igaw : afeg > a zellum ussid : ttafeg

II. T'alghiwin en te seftit

II.1. A nawadh (L'accompli)

A nawadh yemmal agh-dd t'igawt yekfan negh addad. T'igawt negh addad enni zemeren ad ilin
deg ie zri, deg y'imira negh deg y'imal. Hateniy kra en ie medyaten :

1. A myag « eddu »

i zri : eddigh yid-es


imira : aqliy eddigh
imal : a-yi-dd tafedh eddigh
T’ira es te mazight 23

2. A myag « adhen »

i zri : yella yudhen mlih'


imira : assa yudhen
imal : a-t tafedh yudhen

II.2. Arnawadh (L'inaccompli)

Arnawadh yemmal agh-dd t'igawt ur nesäi ara t'alast yebanen, negh tin yettwalasen (qui se
répète).

A myag : « xedem »

i zri : zik xeddemen ghur-i


imira : atenad xeddemen
imal : ad ilin xeddemen
A kud ur nefri : xeddemen yal ass

A myag : « eqqim »

i zri : zik tettghimidh yid-es


imira : aqlakk tettghimidh yid-negh
imal : a-kk idd naf tettghimidh yid-es
a kud ur nefri : tettghimidh deg ue xxam

II.3. Urmir

− Urmir nesemras it, di te gweti, es te zelgha en y'imal « ad » akken a-dd nesenfali imal (t'igawt
iy mazal ur tedhr'ara).

A medya : ad yaf anda ara yedttes (mazal ur yuf'ara)

− Ticki yella iman is, urmir yesäa azal en ie zri en t'ulesa u nesemras it adtas di te mucuha lakkw
ed te qsidhin (yecba deg w'ayagi « le passé simple » en te frânsist).

yawedh gher yiwen ue mkan, yaf snat te sekwrin ...


yafeg yis almi d wis sebäa ie genwan, yin'as imir ...

− Yesäa azal en ue nadh ticki yetebeä a nadh ennidhen.

ekker teruh'edh
etcc tesewedh

− Nesemras it daghen akken a-nesenfali a sutar (le subjonctif).

yaf qbel win iy-t yukeren !


yazs-dd ar zdat ma yezemer !

− Nesemras it deg kra en te nfaliyin t'unnimin

- Yirbeh'.
- El rbeh' tafedh !
T’ira es te mazight 24

II.4. A nadh

A nadh d yiwet en t'algha en ue myag iy nesemras m'ara nesuter deg kra en yiwen ad yexedem
kra. Ghef w'aya iy nesäa kan udem wis sin deg ue nadh.

Nesäa snat t'aggayin en ue nadh : a nadh a h'erfi lakkw ed ue nadh ussid.

− a nadh a h'erfi (negh a fakkan) : yemmal t'igawt yesäan t'aggara

eddu yid-es ; effeghemt syagi

− a nadh ussid (negh a zgan) : yemmal t'igawt yettwalasen negh tin ur nesäi ara t'alast

tteddu yal ass yid-es ; ttawi yid-ek aman...

II.5. A maghun (Le participe)

A maghun d yiwet en t'algha en ue myag iy yettaken ta ghara ei y'isem. Tecba isem en te ghara
deg ue namek.

a selem yerkan = a selem a merku


awal yefferen = awal uffir
a qcic yekessen = a qcic a meksa
anda-ten wid ara yecnun = anda-ten ie cennayen
d nekk iy-y-mezzsiyen = d nekk iy d a mezsyan

Ellant, deg te mazight, tlata t'alghiwin en ue maghun : ta mezwarut tebna ghef ue nawadh, tis
snat tebna ghef w’arnawadh ma d tis tlata tebna ghef w'urmir.

II.5.1. A maghun a nawadh

Yebna ghef ue feggag en ue nawadh iwumi nerennu « ye » zdat-es lakkw ed « en » deffir-es.


Nesemras it ei w’akken a-dd nemmal t'igawt yekfan.

yufan = ye + ufa + en ; yegrareben = ye + grareb + en

Di t'algha t'ibawt, nesäa a feggag en ue nawadh iwumi nerennu « ne » zdat-es.

ur nufi ara [nufi = ne + ufi]


ur negrareb ara [negrareb = ne + grareb]

I myagen en te ghara säan a maghun a nawadh mebla t'ahrayt ta mezwart (ulac a wszil zdat-
sen), slid ticki iten idd yezewar ue masagh « iy », deg w’awan agi, nesäa t’ahrayt ta mezwart
« ye » lakkw ed t’ahrayt ta neggwrayt « en ».

wid zeddigen [zeddigen = zeddig + en]


d widak iy-y-zeddigen [iy-y-zeddigen = iy + zeddig + en]

Ghef w’aya iy neqqar es te qbaylit « d widak igg zeddigen », acku « y » uslig yettwanedteq
« gg ».

II.5.2. A maghun arnawadh

Yebna ghef ue feggag en w’arnawadh iwumi nerennu « ye » zdat-es lakkw ed « en » deffir-es.


Nesemras it ei w'akken a-dd nemmal t'igawt yettwalasen negh tin ur nesäi ara t'alast.

yesmeh'sisen = ye + smeh'sis + en ; yebennun = ye + bennu + en


T’ira es te mazight 25

M'ara-t idd tezwir te zelgha « ara », yesenfalay imal (t'igawt iy mazal ur tedhr'ara).

anwa ara yebennun ? d ketc ara yetteddun yid-es.

T'algha t'ibawt, tebna ghef ue faggag en w’arnawadh iwumi nerennu « ne » zdat-es.

ur nesmeh'sis ara [nesmeh'sis = ne + smeh'sis]


ur nebennu ara [nebennu = ne + bennu]
ur netteddu ara [netteddu = ne + tteddu]

II.5.3. A maghun imal

Yebna ghef ue feggag en w'urmir iwumi nerennu « ye » zdat-es lakkw ed « en » deffir-es.


Tezeggwir it te zelgha « ara ». Nesemras it ei w’akken a-dd nemmal t'igawt ara yedhrun.

ara yebnun [yebnun = ye + bnu + en]


ara yafen [yafen = ye + af + en]

T'algha t'ibawt, tecba a maghun arnawadh.

ilaw : ara yebnun > ibaw : ur nebennu ara


ilaw : ara yafen > ibaw : ur nettaf ara

III. T'alghiwin en t'inawt (Les formes de l'énoncé)

Nezemer a-nesefti a myag es t'algha t'ilawt, negh es t'algha t'ibawt.

Ei w'akken a-nesefti a myag es t'algha t'ibawt, nesemras di te qbaylit, di te gweti, a zenzigh agi
(le schéma suivant) :

« ur » + a myag + « ara »

Di te cawit nesäa ta zelgha « ec » deg ue bdil en « ara ».

« ur » + a myag + « ec » (negh « ca »)

ta qbaylit ta cawit
ur essinegh ara ur essinegh ec
ur yessin ara ur yessin ec
ur yettissin ara ur yettissin ec
ur ttissin ara ur ttissin ec

Ti mawin :

1. A feggag en ie myagen yettbeddil deg ue nawadh, di te gweti en w'awanen. Es ue medya, i


myagen yebnan es t'algha aReR negh ReReR (« afeg », « zemer »...), yerennu-dd ue ghri « i »
weqbel ta rgalt ta neggarut (aRiR ed ReRiR) :

yufeg <> ur yufig ara


tezemerem <> ur tezemirem ara
yedda <> ur yeddi ara

Maca, a-dd nini (i myagen yesäan t'algha RRi lakkw ed RRGReR) :

yeghli <> ur yeghli ara


T’ira es te mazight 26

yegrareb <> ur yegrareb ara


yesmeh’sis <> ur yesmeh’sis ara

deg w'awan agi ur yettbeddil ara ue feggag.

2. Deg w’arnawadh, a feggag ur yettbeddil ara merrha t'algha.

tteddugh <> ur tteddugh ara


yebennu <> ur yebennu ara

3. D t'algha t'ibawt en w’arnawadh iy nesemras daghen deg y'imal (a h'erfi negh ussid).

ilaw : ad eddugh > ibaw : ur tteddugh ara


ilaw : ad yebennu > ibaw : ur yebennu ara

4. T'algha en t'uttera t'ibawt ula d nettat tebna ghef t'algha en w’arnawadh (d a zellum ussid).

anda ara yeddu ? <> anda ur yetteddu ara ?


dac'ara yissin ? <> dac'ur yettissin ara ?
anwa iy tezseridh ? <> anwa ur tezseridh ara ?

5. Deg ue nadh, nesäa kan yiwet en t'algha t'ibawt iy yebnan ghef ue zellum ussid.

eddu <> ur tteddu ara


tteddu <> ur tteddu ara

6. A sutar ibaw : Ticki ur ner'ara ad tedhru kra en te ghawsa, nesemras yiwet en t'algha t'ibawt
ennidhen iy yebnan ghef ue zenzigh agi :

« a » + « wer » + a myag deg w'urmir

T'algha-y-agi isem is a sutar ibaw (subjonctif négatif).

I medyaten : a wer yexedem !


a wer-tt yekker !
a wer neghli !
a wer tesäudh i gheblan

7. T'ibawt t'usligt : Ticki msetbaäent snat t'alghiwin t'ibawin, nezemer a-nekkes ta zelgha
« ara ».

ur yeggan ur yettnudum = ur yeggan ara, ur yettnudum ara


ur yegzi ur yeäelim = ur yegzi ara, ur yeäelim ara

IV. T'algha en t'uttera

− T'inawt en t'uttera tezemer ad tesäu t'algha d t'ilawt negh d t'ibawt, h'aca el szut en t'aghwect
ara yebeddelen.

A medya : tewaladh ? ur-t tessinedh ara?

− Maca t'inawt en t'uttera, di te gweti, tezeggwir itt idd te zelgha en t'uttera.

A medya : Anda yella ? Melmi iy-dd yughal ? Wughur ara yeruh' ?

I myagen fettin akken iy-dd nezwar nenna-dd, slid deg y'imal anda nesäa ta zelgha « ara » deg
ue bdil en te zelgha « ad » (ta zelgha en y'imal), ticki nesäa awal en t'uttera.
T’ira es te mazight 27

T'algha t'ilawt : ad yegher


T'algha en t'uttera : and'ara yegher?

Ta mawt: Ayagi yedherru daghen ticki nesäa a sumer until (proposition subordonnée), iy-dd
tezwar te zelgha en ue sentel, ma yella ue myag en y'imal.

A medya : ad yegher > zserigh anda ara yegher

V. T'algha ta myagant ta h'erfit (Forme verbale de base)

Di te mazight, ur nesäi ara ayen iwumi neqqar es te frânsist « l'infinitif », (t'algha ur nefetti ara).
Ihi, a-neddem t'algha ur nesäi ara i wszilen akken a-nesemmi yis i myagen. T'algha-y-agi d tin en
ue nadh a h'erfi (iy yebnan ghef w’urmir a h’erfi).

A medya : A-dd nemeslay ghef ie myagen « eddu », « fru », « azzel », « izmir », « beren », atg.

VI. Isem a myagan

Isem a myagan d yiwen y'isem yebnan ghef ue myag, yemmal-dd t'igawt negh addad menwala.
Ateniyi kra en ie medyaten :

A myag Isem a myagan

effegh t'uffegha
rewel a rewal / ta rewla
fru ferru (d isem mebla a magrad)
serwet a serwet (d isem yecban a myag is)
aru t'ira (d unti a segwet)
imlul te mlel (d isem a myagan en te ghara)

Ur yell'ara ue lagan a matu es ara-dd nekkes isem a myagan deg ue myag iy-t yenuseben, maca
t'algha en y'isem a myagan tugel gher t'algha en ue feggag en ue myag iy-t yenuseben.

A medya : I myagen en t'algha R1eR2eR3 (yesäan a zsar bu tlata te rgal) säan isem a myagan
en t'algha R1eR2aR3, am ie myagen agi iy-dd yetebeäen :

feren (zsar : FRN) > isem a myagan : a feran (feggag : FeRaN)


beren (zsar : BRN) > isem a myagan : a beran (feggag : BeRaN)

Ghurwet : Ur yelaq ara a-nesexledh ger « feran » (isem a myagan en « feren ») lakkw ed
« fran » (= wdhan), negh ger « beran » (isem a myagan en « beren ») lakkw ed « bran » (=
serreh'en).

G.M. Zseret di t'aggara en ue dlis ta felwit en te seftit iy-dd yettaken t'alghiwin en y'isemawen i
myaganen.

VII. T’alghwin ti suddimin (formes dérivées)

Es t'algha ta myagant ta h'erfit nezemer a-nebnu i zelman ara-gh-dd yefken i numak ennidhen en
ue myag, yecban a ttwagh (le passif), a myagh (le réciproque), ussid (l’intensif ou le progressif),
atg.

I myagen en t'igawt säan, di te gweti, a namek igaw a fakkan (actif-perfectif), yemmal-dd t'igawt
yesäan t'alast.

Es ue medya, nesäa i myagen : eddu, xedem, awi, fru, afeg, etcc, bnu...
T’ira es te mazight 28

I myagen en w'addad (negh en ue beddel en w'addad) lakkw ed ie myagen en te ghara, t'algha


en-sen ta h'erfit temmal agh-dd addad di te swiät negh a beddel en w'addad ger te swiät ed
tayedh.

Es ue medya, i myagen : zsewer, ili, ughal, adhen, imlul, imghur...

T’algha ta suddimt tebna ghef t’algha ta h'erfit iwumi nerennu i wszilen iy yetabaä t'ikwal ue
beddel en ue feggag. Di te felwit agi ara-dd yetebeäen, a-dd nefk kra en ie medyaten en el bni en
t’alghiwin ti suddimin.

Es ue medya, i myagen : afeg, efk, agh, xedem, glu, ales...

Ta felwit en t’alghiwin ti suddimin

Igaw ussid a ttwagh a myagh a swagh igaw a myagh


afeg ttafeg --- --- sifeg msifeg (msafegen)
efk ttak ttwefk myefk sefk msefk (msefken)
agh ttagh ttwagh myagh sigh msigh (msaghen)
xedem xeddem ttwaxedem myexedem sexedem msexedem (msexedamen)
glu gellu --- myeglu seglu mseglu (mseglan)
ales ttales --- --- --- ---

Ti mawin :

1. I myagen ur säin ara akkw t’alghiwin ti suddimin akken ma ellant.


2. Nesäa daghen t'algha iy-dd yettaken a ttwagh ussid :

a ttwagh a ttwagh ussid


ttwefk ttwafk
ttwagh ttwayagh
ttwaxedem ttwaxedam

3. I myagen yesäan a namek a ttwagh di t'algha en-sen ta h'erfit ur keccemen ara di te felwit agi
en ue fella. I myagen agi nesäa-y-asen ta felwit ennidhen anda, deg ue namek a ttwagh, nezemer
a-dd nekkes i numak ennidhen es te merni en ie wszilen.

Es ue medya, i myagen : enz, adhen, gen ...

a ttwagh ussid igaw igaw-ussid igaw-a myagh


enz ttnuz zenz znuz mzenz (mzenzen)
adhen ttadhen sidhen sadhan msidhen (msadhenen)
gen eggan segen segan msegen (msegenen)

T'algha t'igawt en ie myagen agi tebna am t'algha ta swaght en ie myagen igawen.

VIII. I myagen en te ghara

Tella di te mazight, yiwet t'aggayt en ie myagen iy yesäan ta seftit ta mazslayt, wigi d i myagen
yemmalen ta ghara en y'isem, isem en-sen i myagen en te ghara.

I myagen agi säan sin w'udemawen en te seftit: yiwen yemmal-dd ta ghara en te ghawsa (udem a
gelman), wayedh yemmal-dd a beddel en te ghara-y-agi (udem igaw).
T’ira es te mazight 29

VIII.1. Udem a gelman (Sens descriptif)

M'ara nesefti i myagen es w’udem a gelman, seääun kan ti hrayin ti negwrayin (désinences
finales) u, deg ue segwet, säan yiwet en te hrayt ei w’udemawen en te seftit akken ma ellan.

Udem a gelman yenuseb ta seftit deg ue nawadh.

A medya : a myag « imzsi / mezzsi »

mezzsiyegh (nekk)
mezzsiyedh (ketc/kem)
mezzsi (netta)
mezzsiyet (nettat)
mezzsiyit (nekkweni/nekkwenti)
mezzsiyit (kunwi/kunemti)
mezzsiyit (nuteni/nutenti)

A maghun : mezzsiyen
Isem a myagan : te mzsi

Ta mawt : I myagen agi säan yiwen ue namek nuteni ed y'isemawen en te ghara i jentidhen
(attributs) en y'isem, u nezemer a-ten neh'eseb am y'isemawen en te ghara.

i fasen ik mellulit = i fasen ik d i mellalen


meqqweret te msalt = ta msalt d ta meqqwerant

VIII.2. Udem igaw

Nezemer a-nesefti i myagen agi am ie myagen ennidhen, ladgha deg w'urmir (negh deg y'imal),
deg w’arnawadh lakkw ed ue nadh. Seääun imir a namek igaw iy-dd yemmalen a beddel en te
ghara.

I medyaten : yettimzsi ; ttimlulen ; ad yimzsi ; imghuremt ; yettimzsiyen ; ara yimghuren...

H'aca deg ue nawadh ur nezmir ara a-nesäu a namek iy-dd yemmalen a beddel en w'addad imi
dgha a nawadh yemmal-dd kan t'igawt negh t'ilawt yekfan (ur-s-dd yegwri ara ad tebeddel).

IX. I myagen en t’ilawt lakkw ed y’ili

IX.1. A myag en t’ilawt « ili »

A myag « ili » yemmal-dd t’ilawt en te ghawsa deg ue kud en y’imira (a kud deg nettmeslay) :

yella ue semmidh ; ili-kk d a rgaz ; ellan w’aman; atg.

Ticki iy nesemras a myag agi d a malil (auxiliaire) en ue myag ennidhen, ur-dd yemmal ara imira.
Akken a-dd nemmel ta ghawsa yedherrun imira, nesemras, ei w’ayagi, i maskanen (aqliy, hit,
atan…).

i zri (a nawadh) : elligh xeddemegh


imal a h'erfi : ad iligh xeddemegh
imira : aqliy xeddemegh

G.M. « aqliy xeddemegh », yecba ta glizit « I am working »

A myag agi yemmal-dd t'ilawt en te ghawsa, en w'addad negh en t'igawt.


T’ira es te mazight 30

I medyaten : yella yiwen ue rgaz ; elligh deg ue xxam ; yettili w'aya ; tella telehh'u ; ad ilint
edttesent ; atg.

IV.2. A myag en y’ili « el »

A myag agi i-dd yemmalen ti mesäiwt (negh « ili »), nesemras it kan, di te qbaylit, di kra en te
nfaliyin : annect yela-t ; w'iy-t yelan ; ur-dd ligh a-dd ekkeregh ; atg.

Deg ue bdil is, di te meslayt en yal ass, nesemras yiwen ue myad a merdhil en t’aärabt, a myag
« säu » : säigh, tesäidh, yesäa, ad yesäu, teseääum, atg.

Ta mawt : A myag agi en y’ili neseftay it kan deg ue nawadh. Ghur ie mucagh, seftayen di te
mezsra ennidhen, a sefti in-es yecba a sefti en ue myag « eg ». Hateniy kra en ie medyaten :

d kunwi iy yelan el h'eq = d kunwi iy yesäan el h'eq


yal ta ghawsa tela t'alast = yal ta ghawsa tesäa t'alast

X. Ta seftit

X.1. Udemawen en te seftit

1. Udemawen en te seftit en te qbaylit d wi :

udem a mezwaru :

a suf (nekk/nekkini) : win yettmeslayen


a segwet a malay (nekkweni) : win yettmeslayen lakkw ed wid ghef yettmeslay
a segwet unti (nekkwenti) : tin yettmeslayen lakkw ed tid ghef tettmeslay

udem wis sin :

a suf a malay (ketc/ketccini) : win iwumi nettmeslay


a suf unti (kem/kemmini) : tin iwumi nettmeslay
a segwet a malay (kunwi) : wid iwumi nettmeslay
a segwet unti (kunemti) : tid iwumi nettmeslay

udem wis tlata :

a suf a malay (netta) : win ghef nettmeslay


A suf unti (nettat) : tin ghef nettmeslay
A segwet a malay (nuteni) : wid ghef nettmeslay
A segwet unti (nutenti) : tid ghef nettmeslay

2. Ta seftit tebna ghef ue feggag a myagan iwumi nerennu i wszilen igh-dd yemmalen udem en te
seftit lakkw ed te wsit ed ue mdhan en ue meggay. I wszilen agi isem en-sen ti mitar en te seftit.

3. Ti mitar en te seftit zemerent ad ilint zdat ue feggag (yufeg = ye + ufeg), deffir ue feggag
(ufegen = ufeg + en) negh zdat lakkw ed deffir (tufegem = te + ufeg + em).

X.2. A nawadh (l'accompli)

A myag « afeg »
T’ira es te mazight 31

1. A nawadh ilaw (feggag : ufeg)

Ta seftit ti mitar
ufegegh - - - egh
tufegedh te - - - edh
yufeg ye - - -
tufeg te - - -
nufeg ne - - -
tufegem te - - - em
tufegemt te - - - emt
ufegen - - - en
ufegent - - - ent

A nawadh ibaw (feggag : ufig)

Ta seftit ti mitar
ur ufigegh - - - egh
ur tufigedh te - - - edh
ur yufig ye - - -
ur tufig te - - -
ur nufig ne - - -
ur tufigem te - - - em
ur tufigemt te - - - emt
ur ufigen - - - en
ur ufigent - - - ent

X.3. Arnawadh (inaccompli) (feggag : ttafeg)

Ta seftit ti mitar
ttafegegh - - - egh
tettafegedh te - - - edh
yettafeg ye - - -
tettafeg te - - -
nettafeg ne - - -
tettafegem te - - - em
tettafegemt te - - - emt
ttafegen - - - en
ttafegent - - - ent

Ti mawin :

1. Nesemras t’algha t’ussidt akken a-nesefti deg w’arnawadh. Deg w'awan en ue myag « afeg »
nesäa : t’algha t’igawt : afeg > t’algha t’ussidt : ttafeg

2. Ti mitar ti myaganin kifkif itent nutenti ed tid en ue nawadh. D a feggag iy yebeddelen : afeg >
ttafeg = tt + afeg (t’algha t’ussidt)

3. Ellan ie myagen iy yesäan a feggag a mxalef di sin w'udemawen i mezwura en ue suf (« nekk »
lakkw ed « ketc/kem »), deg ue nawadh. Es ue medya, a myag « rnu », imi a-dd nini :

rnigh ; ternidh (feggag : rni)


yerna ; terna ; nerna ; ternam... (feggag : rna)

Di te seftit en t'algha t'ussidt, a feggag ur yettbeddil ara :


T’ira es te mazight 32

arnawadh (ussid) : rennugh, yerennu, terennum, rennun, atg.


a nadh ussid : rennu, rennut (negh : rennum), rennumt

X.4. Urmir (feggag : afeg)

Ta seftit ti mitar
afegegh - - - egh
tafegedh te - - - edh
yafeg ye - - -
tafeg te - - -
nafeg ne - - -
tafegem te - - - em
tafegemt te - - - emt
afegen - - - en
afegent - - - ent

Ta mawt: Ti mitar cbant tid ue nawadh, d a feggag kan iy yebeddelen ger ue nawadh ed w'urmir
(ufeg > afeg).

IX.5. Imal

Nesäa snat t'aggayin en y'imal : imal a h'erfi (negh a fakkan) lakkw ed y'imal ussid (negh a zgan).

Imal a h'erfi yebna ghef w'urmir iwumi nerennu ta zelgha « ad » zdat-es, ta zelgha-y-agi isem is a
matar en y'imal (negh ta zelgha en y'imal).

I medyaten : ad afegegh ; ad yafeg ; ad ternum ; ad ruh'ent ; atg.

Deg w'udem a mezwaru en ue segwet, teghelli « d » en te zelgha en y'imal « ad », deg w'awan


agi, yelaq a-nerr deg ue mkan is ta jerridht (un tiret).

a-nafeg = ad + nafeg
a-neddu = ad + neddu (Zseret Ti merna 1. III.5.)

Imal ussid yebna ghef w’arnawadh iwumi nerennu ta zelgha en y'imal « ad » zdat-es.

I medyaten : ad yettafeg ; ad terennum ; a-nerennu ; ad ttruh’unt ; atg.

X.6. A nadh

Deg ue suf, a myag yefetti es yiwen w'udem ama d a malay ama d unti. Deg ue segwet, ellan sin
w'udemawen : win en ue malay lakkw ed win en w'unti.

A nadh a h'erfi

Ta seftit ti mitar
Afeg ---
Afeget / afegem - - - et / em
Afegemt - - - emt

Ta mawt : Ta matart (negh ta hrayt) en w'udem wis sin a malay a segwet « et », teäna ta qbaylit.
Es te cawit, es ue medya, nesemras ta matart « em ».

Ta qbaylit : afeget <> Ta cawit : afegem


T’ira es te mazight 33

A nadh ussid

Ta seftit ti mitar
ttafeg ---
ttafeget / ttafegem - - - et / em
ttafegemt - - - emt

G.M. : Ti mitar en ue nadh xulefent tid en te mezsra ennidhen (a nawadh, arnawadh lakkw ed
w'urmir), dgha a nadh :

− ur yesäi ara ti mitar ti mezwarin


− ur yesäi ara ti mitar deg ue suf
− yesäa ta matart « et » (deg te qbaylit) deg ue bdil en « em » deg ue malay a segwet (ta matart
agi teqqim-dd di te meslayin ennidhen yecban ta cawit).

Ta felwit ta mserwest (tableau comparatif)

A nawadh arnawadh urmir a nadh a h'erfi a nadh ussid


tufegedh tettafegedh tafegedh afeg ttafeg
tufegem tettafegem tafegem afeget / afegem ttafeget / ttafegem
tufegemt tettafegemt tafegemt afegemt ttafegemt

XI. Ta seftit en ie myagen en te ghara

I myagen en te ghara säan yiwet en te seftit ta mxaleft deg ue nawadh lakkw ed ue maghun a
nawadh, ur säin ara ti mitar ti mezwarin, yernu säan yiwet en te matart deg ue segwet.

A medya : a myag « mezzsi / imzsi »

1. A nawadh :

mezzsiyegh (nekk), mezzsiyedh (ketc), mezzsi (netta), mezzsiyet (nettat)


mezzsiyit (nekkweni, nekkwenti, kunwi, kunemti, nuteni, nutenti)

2. A maghun a nawadh : mezzsiyen

I medyaten : wid mezzsiyen zemeren ; ulac ayen rzsagen annect im ; awi-dd ayen akkw zsiden ;
d wigi iy yemellulen, atg.

Ti mawin :

1. Deffir ue masagh « iy », a myag yeseääu ta matart ta mezwart « ye ». Ti mlilit en sin ie mesliyen


« y » (win en « iy » lakkw ed win en te matart « ye »), ttakken-dd I mesli « gg » m’ara-ten negher.
Es w’akka a-naru (zseret a medya a neggaru) :

wid mellulen <> d wigi iy yemellulen (iy neqqar / igg-mellulen / es te qbaylit)

2. I myagen en te ghara fettin am ie myagen ennidhen deg te mezsra ennidhen.

arnawadh : ttimzsiyegh; yettimzsi; ttimzsiyen ...


imal : ad imzsiyegh; ad yimzsi; ad timzsiyem ...
a nadh : imzsi; imzsiyem/imzsiyet; imzsiyemt.
T’ira es te mazight 34

XII Ta seftit en ie myagen « ili », « eg » lakkw ed « el »

XII.1. A myag « ili »

A nawadh (feggag : elli / ella)

elligh (nekk), tellidh (ketc/kem), yella (netta), tella (nettat), nella (nekkweni / nekkwenti), tellam
(kunwi), tellamt (kunemti), ellan (nuteni), ellant (nutenti)

Arnawadh (feggag : ttili) : ttiligh, tettilidh, yettili, tettili, nettili, tettilim, tettilimt, ttilin, ttilint.

urmir (feggag : ili) : iligh, tilidh, yili, tili, nili, tilim, tilimt, ilin, ilint.

Imal a h'erfi (« ad » + urmir) : ad iligh, ad tilidh, ad yili, ad tili, a-nili, ad tilim, ad tilimt, ad ilin, ad ilint

Imal ussid (« ad » + arnawadh) : ad ttiligh, ad tettilidh, ad yettili, ad tettili, a-nettili, ... ad ttilint.

A nadh : ili, ilit (negh : ilim), ilimt.

A maghun a nawadh : yellan


A maghun arnawadh : yettilin
A maghun imal : ara yilin

XII.2. A myag « eg »

A nawadh (feggag : gi / ga)

Ta seftit ti mitar
gigh - - - egh
tegidt te - - - edt
yega ye - - -
tega te - - -
nega ne - - -
tegam te - - - em
tegamt te - - - emt
gan - - - en
gant - - - ent

Arnawadh (feggag : tteg)

Ta seftit Ti mitar
ttegegh - - - egh
tettegedt te - - - edt
yetteg ye - - -
tetteg te - - -
netteg ne - - -
tettegem te - - - em
tettegemt te - - - emt
ttegen - - - en
ttegent - - - ent

Urmir (feggag : eg)

Ta mawt : Urmir d yiwet en te mezsriwt iy nesemras kan di te mucuha negh di te qsidhin ti qdimin,
es w’aya yecba « le passé simple » en te frânsist.
T’ira es te mazight 35

Ta seftit Ti mitar
gegh - - - egh
tegedt te - - - edt
yeg ye - - -
teg te - - -
neg ne - - -
tegem te - - - em
tegemt te - - - emt
gen - - - en
gent - - - ent

Imal a h’erfi : « ad » + urmir

Ta seftit Ti mitar
ad gegh - - - egh
ad tegedt te - - - edt
ad yeg ye - - -
ad teg te - - -
ad neg ne - - -
ad tegem te - - - em
ad tegemt te - - - emt
ad gen - - - en
ad gent - - - ent

Imal ussid : « ad » + urmir ussid (negh arnawadh)

Ad ttegegh ; ad tettegedt ; ad yetteg ; ad tetteg ; ad netteg ; ad tettegem ; atg.

A nadh a h’erfi

Ta seftit Ti mitar
eg ---
eget / egem - - - et / em
egemt - - - emt

A nadh ussid : tteg ; tteget / ttegem ; ttegemt

A maghun a nawadh : yegan


A maghun arnawadh : yettegen
A maghun imal : ara yegen

XI.3. A myag en y’ili « el »

Yefetti am ue myag « eg », maca nesexdam it kan deg ue nawadh (negh deg ue maghun a
nawadh). Di te qbaylit nesemras a myag a merdhil en t'aärabt deg ue bdil en ue myag « el », wagi
d a myag « säu ». Es ue myag « el » yelaq agh :

a-dd nini : deg ue bdil en :


ligh el h'eq säigh el h'eq
dacu iy-dd yela dacu iy-dd yesäa
yela-dd a qcic yesäa-dd a qcic
T’ira es te mazight 36

A nawadh (feggag : li / la)

Ta seftit Ti mitar
ligh - - - egh
telidt te - - - edt
yela ye - - -
tela te - - -
nela ne - - -
telam te - - - em
telamt te - - - emt
lan - - - en
lant - - - ent

A maghun a nawadh : yelan

Sin ie medyaten :

yal ta ghawsa tela t'alast = yal ta ghawsa tesäa t'alast


win yelan zimer yeg as ziker = win yesäan zimer yeg as ziker (d a nzi)

A myag agi nettemlili-t idd daghen deg kra en ie sefra i qdimen, ladgha ar Ccix Muh’end :

La ttnaghen medden ‘f te murt


Ur yezseri h’edd w’iy-tt yelan
Nekkweni nela deg-es ala el qut
Nettat bab is d el seldtan
Ei nekkweni tegguni el mut
El qrar en-negh d i zsekwan.

Ccix Muh’end U Lh’usin


T’ira es te mazight 37

Ti zelghiwin
***

A-dd nesiwel deg y'ixefawen agi iy-dd yetteddun ghef w'awalen ur nelli la d isemawen la d i
myagen, d awalen ara nesemmi « ti zelghiwin » :

• Ta nzeght
• Ta zelgha en te nila
• A mqim udemawan
• A meskan
• A meddad ed ue msental
• A meghlay
• Ta zelgha en t'uttera
• A maskan
• Ta zelgha en t'ilawt

***

Ixef wis 6

Ta nzeght

I. Ta badut

Ta nzeght d yiwet en te zelgha iy-dd yettasen zdat en y'isem (negh zdat en w’aggay isemawan)
akken ad teqqen a namek is gher ue h’ric en te winest iy-t idd yezwaren. Aggay enni yebnan ghef
te nzeght lakkw ed w'ayen iy-tt idd yetebeäen, yettili d a semmad en y'isem negh en ue myag.
Isem enni yetebeäen ta nzeght yettili d a maruz, slid deffir te nzeght « s » iy-dd yemmalen a
mussu.

I medyaten : a xxam en Muh'end ; a qcic ghef te kanna


yedda lawk ed ie meksawen ; yeqqim deg ue xxam
eqqim yid-i ; ghur-ek iy tella te ktabt
yeruh' s a xxam (dagi yella ue mussu gher ue xxam)
yexeddem es ue fus (dagi ulac a mussu, yella w'allal)

Ti mazsliwin :

1. Ticki d a mqim udemawan iy yetebeäen ta nzeght, a mqim agi yettili d a wzil, yeghelli-y-as, deg
te gweti, ue ghri a mezwar, a-nerr deg ue mekan is ta jerridht. Ta nzeght tezemer daghen ad tesäu
t’algha ta mazslayt (une forme particulière), deg w’awan agi :

I medyaten : yedda ed baba-s > yedda yid-es


yeqqim lakkw ed baba-s > yeqqim akkw id-es
yeruh’ ghur ie mawlan is > yeruh’ ghur-sen

Ta mawt : Ta nzeght iy yetebeä ue mqim udemawan tettak-dd ayen iwumi neqqar ta nfalit ta
mqimant (zseret ixef wis 8 : A mqim udemawan).

Kra en te nfaliyin ti mqimanin : deg-negh, gar anegh, ghur-es, sghur-wen, sghur-kwent, yid-
sen, yid-sent, ennig-negh, sennig-negh, atg.
T’ira es te mazight 38

2. Nezemer daghen a-nesäu ta nzeght iy yebnan di l'aszel ghef snat te nzagh ennidhen.

sennig = es + ennig (sennig ue qerru)


sghur = es + ghur (sghur w'arrac en-wen iy-dd tusa)

Ticki nesäa awal iy yebnan di l'aszel ghef te nzeght ed y'isem negh te nzeght ed ue meghlay,
awal agi a maynut yettili d a meghlay (Zseret Ixef wis 12. a meghlay).

ta nzeght + isem : sufella = es + a fella (wali sufella)


ta nzeght + a meghlay : sya = es + da (ruh' sya)
ta nzeght + a meghlay : syihin = es + dihin (ruh' syihin)

3. Ti mitar en y’ili bnant di l'aszel, di te gweti, ghef te nzeght lakkw ed ue mqim udemawan (zseret
Ixef wis 9. Ta matart en y’ili) :

en + anegh > en-negh


en + awen > en-wen
en + asen > en-sen
en + ak > in-ek / en-ek
en + am > in-em / en-em
en + as > in-es / en-es

II. Ta msertit en « en » ed ue magrad a maruz

Deg kra en w'awanen en te mlilit en te nzeght « en » lakkw ed ue magrad a maruz, tettili-dd te


msertit gar asen iy-dd yettaken a magrad ujmid.

A-dd nini : imi en w'uccen, a segelef en ue qjun, ti gheri en ue gdud ...


maca : t'addart ue fella, el dwa ue mudhin, te mlel ue fus ...

Deg ie medyaten i neggura, ta nzeght « en » yeserti-tt ue magrad a maruz « ue ». Nesäa a jmad


« en » + « ue » = « ue ». Ayagi yella di te qbaylit, ticki nesäa isem iy yebeddun es te rgalt iy
yetebeä ue ghri undtiq.

A feggag A medya
GR... aman > t'ikli en w'aman
RGR... dhar > t'ikli ue dhar
RRGR... rgaz > t'ikli en ue rgaz
RG... meksa > t'ikli ue meksa
RRG... msebrid > t'ikli en ue msebrid

maca nesäa « a fus en ue meger » anda a feggag yesäa t'algha « ReReR », acku, deg w'awan
agi, « e » ta mezwarut d ta gugamt (ur tettwenedtaq ara).

III. I lugan en t'ira

1. Ta nzeght iy yetebeä y'isem, ad tettwaru iman is, mebla kra en ue matar en t'uqqena gar as ed
y'isem iy-dd tesudef.

2. Ticki iy-tt idd yetebeä ue mqim uqqin, neseääu ta nfalit ta mqimant, yelaq agh a-nerr ta jerridht
gar as ed ue mqim enni iwumi yeghli ue ghri a mezwar. A-dd nini ihi u a-naru :

« ghur-i » iy-dd yekkan deg « ghur » + « iyi »


« yid-ek » iy-dd yekkan deg « ed » + « ak »
« deg-es » iy-dd yekkan deg « deg » + « as »
T’ira es te mazight 39

maca a-naru : gar as, gar awen, fell am, fell anegh ... acku a mqim d ummid deg ie medyaten agi.

3. Ticki d a mqim ilelli (nekk, ketc, nekkweni, ...) iy-dd yetebeäen ta nzeght, ad tettwaru iman is,
mebla kra en ue matar en t'uqqena gar as ed ue mqim iy-dd tesudef :

I medyaten : nekk lakkw ed ketc ; efk as-t ei netta ; atg.

***

Ixef wis 7

Ta zelgha en te nila

I. Ta badut

Ta zelgha en te nila, d yiwet en te zelgha iy nettara zdat negh deffir ue myag akken a nebeddel ta
ghda en-es. Ellant snat en te zelghiwin en te nila, ei snat lant tlata t'alghiwin :

1. t'algha t'ummidt : « idd » ed « in »


2. t'algha ta wzilt : « dd » ed « n »
3. t'algha iy nesemras deffir te zelgha en y’imal t'ummidt « ad » : « add » ed « an »

I medyaten :

awi > awi-dd (= awi ar da)


> awi-n (= awi ar dinna / ar dihin)

ad yeddu > a-dd yeddu (= ad yeddu ar da)


> a-n yeddu (= ad yeddu ar dinna / ar dihin)

yesawel as > yesawel as idd (= yesawel as ar da)


> yesawel as in (= yesawel as ar dinna / ar dihin)

« idd » yemmal a mussu gher win yesawalen


« in » yemmal a mussu gher win iwumi nesawal negh gher ue mekan ghef nesawal.

II. A semres ed ue myag iman is

Ticki ara yili ue myag ur-t yetebiä la a mqim udemawan, la ta zelgha en y'imal, la ta sghunt, ta
zelgha en te nila tettas-dd srid deffir-es u teseääu dayem t'algha ta wzilt « dd » negh « n ».

A nadh : azs-dd, aset-n (negh : asem-n), awimt-dd


A nawadh : sawelen-dd, yefka-dd, eddant-n, sawelent-n
Arnawadh : yettawi-dd, ttawedhen-dd zik, yesteqsay-n, yettas-n
Urmir (a sutar) : yazs-dd ! yeddu-n yid-wen !

III. A semres ed ue myag deg y'imal

Ticki ara yili ue myag deg y'imal, yeseääu, es ue mata, t'algha « ad » iy yetebeä ue myag deg
w'urmir negh deg w’arnawadh (negh urmir ussid).

A medya : ad yawi, ad rnun, ad yettawi, ad terennum, atg.

Deg w'awan agi, ta zelgha en te nila tettas-dd ger te zelgha en y'imal lakkw ed ue myag, imir
teghelli te rgalt « d » en « ad » lakkw ed ue ghri « i » en te zelgha en te nila « idd » negh « in ».
T’ira es te mazight 40

« a-dd yawi » yekka-dd di : ad + idd + yawi


« a-n yawi » yekka-dd di : ad + in + yawi

Ta mawt : Di t’algha t’ibawt, nezemer a-nesäu ta zelgha en t'uqqena « d » ger te zelgha « ur »


lakkw ed te zelgha en te nila, ti zelghiwin en te nila seääunt deg w'awan agi t'alghiwin « add » ed
« an » :

Nezemer a-dd nini : ur-dd yettas ara negh : ur-d-add yettas ara
ur-n yesawal ara negh : ur-d-an yesawal ara

T'algha-y-agi en te zelgha en te nila (« add » ed « an ») tettili-dd :

− deffir te zelgha en t'uqqena « d »


− deffir te zelgha en y’imal t’ummidt « ad »
− deffir te zelghiwin en ue sentel « iy » ed « id »

1. ur-dd yesawel ara > ur-d-add yesawel ara


2. a-dd yas azekka > ad add yas azekka
3. zserigh anwa iy-dd yesawelen > zserigh anwa iy add yesawelen
> zserigh anwa id add yesawelen

IV. A semres ed ie mqimen udemawanen

M'ara ilin ie mqimen udemawanen d i semmaden en ue myag, ti zelghiwin en te nila seääunt


dima t'algha t'ummidt « idd » ed « in ». Ttasent-dd srid deffir ie mqimen enni.

efk it idd ; yufa-ten idd ; yehegga-y-as-ten idd


awi-y-as in ; a-wen in siwelen

V. A semres deg t'algha t'ibawt

Ticki yella ue myag di t'algha t'ibawt, ta zelgha en te nila tettas-dd deffir te zelgha (negh a matar)
en t'ibawt « ur » (negh « wer »), teseääu imir t'algha ta wzilt « dd » negh « n ».

ur yesawel ara > ur-dd yesawel ara


a wer yeddu ! > a wer-n yeddu !

Ti mawin :

1. Ticki nesäa a mqim udemawan, ti zelghiwin en te nila ttazgant-dd deffir-es :

Md. ur-t idd yuzen ara ; ur as-t in yettakk ara

2. T'ikwal neseääu ta zelgha en t'uqqena « d », deg w'awan agi ti zelghiwin en te nila seääunt
t'alghiwin « add » ed « an » (ti ndhayin iy nesemras daghen deg y'imal, zseret III.).

ur-d-add yedd'ara
ur-d-an yesawal ara

VI. A semres deg t'uttera ed ue sentel

Deg te winas ti mettarin negh deffir w'awalen i mettaren, ti zelghiwin en te nila ttazgant-dd dima
deffir te sghunt « iy » (negh « ara »), seääunt imir t'algha ta wzilt « dd » negh « n ».

I medyaten : anwa iy-dd yusan ? melm'iy-dd yesawel ? wukud ara-n yeddu ?


T’ira es te mazight 41

Deg ie sumaren untilen, ti zelghiwin en te nila ttasent-dd daghen deffir te sghunt (negh a mqim a
masagh) « iy », seääunt imir t'algha ta wzilt.

Ta sghunt « iy » : zseran melm'iy-dd yusa


wissen wukud iy-dd yedda ?

A mqim a masagh « iy » : zser anwa iy-n yesteqsan


d Muh'end iy-dd yesawelen

Ta mawt : Deffir ue masagh a meggay « iy » (negh « ara »), a myag yettili dayem deg ue maghun.

yettu anwa iy-dd yewwi <> yettu anwa iy-dd yesawelen


yettu anwa ara-dd yawi <> yettu anwa ara-dd yesiwelen

Deg ie medyaten en zelmadh, « iy » ed « ara » d i semmaden, ma deg ie medyaten en yeffus


« iy » ed « ara » d i meggayen.

Ixef wis 8

A mqim udemawan

Ta badut

A mqim udemawan ed yiwen w’awal iy nesemras deg ue bdil en y’isem (negh aggay isemawan),
akken ad yawi a mekan is deg te winest. A mqim udemawan ur yettbeddil ara udem.

Isem : Muh’end yedda > netta yedda


Aggay isemawan : yessen arraw ik > yessen iten

Di te mazight, nesäa snat t'aggayin en ie mqimen udemawanen :

− i mqimen udemawanen i lelliyen, wid iy nezemer a-nesemres iman en-sen


− i mqimen udemawanen uqqinen, wid iy nesemras d i semmaden en ue myag negh en te
nzeght.

I. I mqimen udemawanen i lelliyen

Di te qbaylit, i mqimen udemawanen i lelliyen d wigi : nekk/nekkini, ketc/ketccini, kem/kemmini,


netta, nettat, nekkweni, nekkwenti, kunwi, kunemti, nuteni, nutenti.

Nesemras iten iman en-sen negh lakkw ed ue myag negh ed ue mqim ennidhen akken a-t idd
nesefhem mlih'.

I medyaten : d nekk, ketc tecfidh, zserigh-t netta ...

II. I mqimen udemawanen uqqinen

I mqimen udemawanen uqqinen, zemeren ad ilin d i semmaden en ue myag negh d i semmaden


en te nzeght.

II.1. I mqimen i semmaden en ue myag

Di te qbaylit, i mqimen i semmaden en ue myag zemeren ad ilin d i semmaden usriden negh d i


semmaden arusriden.
T’ira es te mazight 42

II.1.1. I mqimen i semmaden usriden

I mqimen i semmaden usriden d wigi : iyi, ikk, ikkem, it, itt, agh / anegh, ikkwen, ikkwent, iten / in,
itent / int.

yessen iten (1)


walagh-kkwen (2)
efkan-tt (3)
yewala-t (4)

A seghli a jerrumi :

1. Deg ie medyaten (2) lakkw ed (3), nesäa a seghli en ue ghri a mezwar en ue mqim, ayagi
yedherru dayem ticki yesäa ue myag t'ahrayt ta negwrayt.

yeddem + it > yeddem it


maca : eddemen + it > eddemen-t

Madwa, nesäa ta sureft ei ie mqimen « iyi » ed « agh » (udemawen i mezwura en ue suf ed ue


segwet), imi a-dd nini (es te qbaylit) :

tessenem iyi maca : tessenem-ten


walan agh maca : walan-kkwen

Ta sureft agi tella acku deg te qbaylit, i mqimen udemawanen usriden ed w’arusriden kifkif iten
deg w'udemawen i mezwura deg ue suf ed ue segwet. A-dd nini, es ue medya :

yessen iyi (= yessen nekkini) usrid


yezenz iyi a xxam (= yezenz ei nekkini ...) arusrid
tessenem agh (= tessenem nekkweni) usrid
tefkam agh el h'eq (= tefkam ei nekkweni ...) arusrid

ayagi yeäna kan ta qbaylit imi, imi es te cawit, es ue medya, a-dd nini :

tessenem iyi (= tessenem nekkini) usrid


tennam ay (= tefkam ei nekkini ...) arusrid

A seghli a msisli :

Deg ue medya wis 4 (yewala-t) yeghli daghen ue ghri a mezwar en ue mqim. Ayagi yedherru ticki
nesäa a myag yettfakkan es ue ghri, ti mlilit en sin ie ghriyen tettadjja yiwen deg-sen yeghelli, d
ayagi iwumi neqqar a seghli a msisli. A-nerr t'iccert deg ue mekan en ue ghri yeghlin ticki d a ghri
a negwray u a-nerr ta jerridht ticki d a ghri a mezwar, akken a-dd nesbin a seghli-y-agi.

yefka + iten > yefka-ten (a seghli en « i »)


yebennu + iten > yebennu-ten (kifkif)
yewwi + ikkwent > yewwi-kkwent (kifkif)
yewala + iyi > yewala-yi (kifkif)

maca : ini + asen > in’asen (a seghli en « a »)


u : ili + asen > ili-y-asen (a semres en te zelgha en t’uqqena « y »)

Es ue mqim udemawan « agh » (udem a mezwaru en ue segwet), tettili-dd te zelgha en t'uqqena


« y » ger ue myag ed ue mqim.

yedjja + agh > yedjja-y-agh


T’ira es te mazight 43

yettwali + agh > yettwali-y-agh


yeferru + agh > yeferru-y-agh

Yelaq agh a-nerr ta jerridht sya u sya ei te zelgha en t'uqqena « y », akken xeddemen di te
frânsist ei te zelgha « t » deg « Où va-t-il ? ».

II.1.2. I mqimen i semmaden arusriden

Di te qbaylit, i mqimen i semmaden arusriden d wigi : iyi, ak, am, as, agh / anegh, awen / akwen,
akwent, asen, asent.

I mqimen agi ttilin dayem d ummiden ticki iy-dd usan srid deffir ue myag, slid di kra en te suraf.

I medyaten : yugh akwent awal, yefka-y-asen el h'eq, zenzegh ak a xxam, yedda-yi di el bghi, aru-
y-as ta brâtt, atg.

Ti mawin

1. Ticki yettfakka ue myag es ue ghri, nesäa ta zelgha en t'uqqena « y » gar as ed ue mqim, slid
ei ue mqim « iyi » iwumi nesäa a seghli a msisli en « i » a mezwar, a-nerr imir deg ue mekan is ta
jerridht.

A-dd nini : bnu-y-as a xxam


maca : bnu-yi a xxam

2. Es te qbaylit, i mqimen kifkif iten nuteni ed w'usriden, deg w'udemawen i mezwura (a suf ed ue
segwet).

A-dd nini : essenen iyi ; tewalam agh (i mqimen i semmaden usriden)


u : efkan iyi el h'eq ; tefkam agh el h'eq (i mqimen i semmaden arusriden)

II.2. A semres a sdukelan en ie mqimen usriden lakkw ed w’arusriden

Ticki nesäa a semres a sdukelan en ie mqimen udemawanen usriden lakkw ed w’arusriden, a


mqim usrid dayem yezeggwir a mqim arusrid.

yezenz ak-ten (ak-ten = ak + iten)


yefka-y-awen-t (awen-t = awen + it)
terram agh-ten d a derar (agh-ten = agh + iten)

Akken newala deg ie medyaten agi, neseääu dayem a seghli en ue ghri a mezwar en ue mqim
usrid (a mqim wis sin).

II.3. A semres ed te zelgha en te nila

Ticki nesäa ta zelgha en tenila lakkw ed ie mqimen, ta zelgha-y-agi tettazga-dd dayem deffir ue
mqim a neggaru.

I medyaten : yelli-y-as idd ta wwurt ; teheggam asen-t idd ; yesawedh agh-tt in almi d a xxam.

Ti mawin :

1. Ticki ta zelgha en te nila « idd » tetebeä a mqim arusrid, tezemer ad tesäu t'algha ta wzilt.

nezemer a-dd nini : efk as-dd negh : efk as idd


awi-y-asen-dd negh : awi-y-asen idd
T’ira es te mazight 44

maca teseääu dayem t'algha t'ummidt ticki yettfakka ue mqim es ue matar en w'unti « t ».

A-dd nini u a-naru : awi-y-asent idd ; ewwigh akwent idd ; atg.

2. Ta zelgha en te nila « in » teseääu dayem t'algha t'ummidt deffir ie mqimen.

A-naru, es ue medya : siwel asen in ; yefka-ten in ; atg.

3. Deffir ue mqim « iyi » neseääu a seghli a msisli, acku mlalen sin ie ghriyen, yelaq agh a-nerr
deg ue mekan en ue ghri yeghlin ta jerridht, u a naru :

« yefka-yi-dd », iy-dd yekkan di « yefka » + « iyi » + « idd »

II.4. A semres es ue myag deg y'imal

II.4.1. Es yiwen ue mqim

Ticki yella ue myag deg y'imal, nesäa t'algha « ad » (negh « ara ») zdat en ue myag (zseret ixef
wis 4 : A myag).

Imal a h'erfi : ad yafeg Imal ussid : ad yettafeg


T'uttera : melmi ara yegen ? A sentel : tezseram and'ara yegen

Ticki nesäa a mqim udemawan ed ue myag deg y'imal, a mqim enni yettas-dd dayem ger te
zelgha en y’imal ed ue myag.

a-wen inigh (a-wen = ad + awen)


ad awen inigh (ad awen = ad + awen)
a-ten yawi (a-ten = ad + iten)
dacu ara-gh tefkem ? (ara-gh = ara + agh)
nezsera anw'ara-ten yawin (ara-ten = ara + iten)

Ti mawin :

1. Nesäa, deg w'awan agi, a seghli en « d » en te zelgha en y'imal « ad », lakkw ed ue ghri a


mezwar en ue mqim.

A medya : ad + as > a-s (a-s yini ...) ; ad + it > a-t (a-t yawi ...)

Madwa, nezemer a-nesäu a mqim udemawan ummid ticki nesäa ta zelgha en y’imal d t’ummidt,
dgha nezemer a-dd nini :

a-s yini negh : ad as yini


a-wen inin negh : ad awen inin

2. Nesäa daghen yiwet en te ndhayt en ue mqim udemawan usrid ticki nesäa ta zelgha en y’imal
d t’ummidt, « ad ». Ta ndhayt agi tebeddu es ue ghri « a » deg ue bdil en ue ghri « i » :

It > at : a-t yawi > ad at yawi


ikk > akk : a-kk yewwet > ad akk yewwet ...

maca ur nesemras ara adtas ta ndhayt agi deg te meslayt en yal ass.

3. Deffir te zelgha « ara » nesäa kan a seghli en ue ghri a mezwar en ue mqim.

ara + asen > ara-sen (d ketc ara-sen yinin)


ara + iten > ara-ten (d ketc ara-ten yawin)
T’ira es te mazight 45

II.4.2. A semres ed sin ie mqimen

Ticki nesäa sin ie mqimen, d a mqim arusrid iy-dd yettasen d a mezwaru. A mqim usrid (wis sin)
yeghelli-y-as imir ue ghri en-es a mezwar.

a-gh-ten tefkem (a-gh-ten = ad + agh + iten)


a-k-t buddegh (a-k-t = ad + ak + it)

II.4.3. I mqimen lakkw ed te zelgha en te nila

Ticki nesäa i mqimen lakkw ed te zelgha en tenila, ta zelgha-y-agi tettas-dd deffir ie mqimen enni
u teseääu t'algha t'ummidt : a-sen-t idd yefk ; a-gh idd yeh'ku ti mucuha ; a-wen in siwelegh a-dd
tasem ...

II.5. A semres di t'algha t'ibawt

Di t'algha t'ibawt, a mqim yettas-dd dayem ger ue myag ed te zelgha en t'ibawt « ur » (negh
« wer »).

t'algha t'ilawt t'algha t'ibawt


essenegh-t ur-t essinegh ara
yenna-y-as ur-s yenn'ara / ur as yenn'ara
yettawi-y-asen-t ur asen-t yettaw'ara
tettawidh-t idd ur-t idd tettawidh ara
yawi-ten idd ! a wer- ten idd yawi !
tawidh-tt ! a wer-tt tawidh !

II.6. A semres deg te mettarin lakkw ed w'untilen

Deg te winas ti mettarin (tid yebedun es w'awal en t'uttera) negh deg ie sumaren untilen, a mqim
yettas-dd dayem ger te sghunt (negh a masagh) « iy » (negh « ara ») lakkw ed ue myag.

I medyaten en te mettarin

anda iy-t tessenedh ? (1)


melmi iy-s yesawel ? (2)
melmi id as yesawel ? (3)
anwa iy-s-t tefkidh ? (4)
anwa ara-s tazenedh ? (5)

I medyaten en w'untilen

zserigh dacu iy-sen tefkam (6)


wali acugher iy-gh-t idd erran (7)
wali acugher iy agh-t idd erran (8)
tezseram akkw dacu iy-s-dd yenna (9)
yefehem dacu id as-dd yenna (10)

Ti mawin :

1. Deffir te sghunt (negh a masagh) « iy », a mqim yeghelli-y-as ue ghri a mezwar, a-nerr deg ue
mekan is ta jerridht.
T’ira es te mazight 46

2. T’ikwal, a mqim udemawan yesäa t’algha t'ummidt deffir en te zelgha « iy » negh « id » (zseret
i medyaten 3, 8 lakkw ed 10). Ta zelgha « id » d ta ndhayt en te zelgha « iy », nesemras itt kan di
te qbaylit.

3. Ticki yella ue myag deg y'imal, nesäa ta sghunt « ara » deg ue bdil en « iy » (negh « id ») :

I zri : wali anda iy-ten yewwi > imal : wali and'ara-ten yawi
I zri : zserigh dacu iy-sen yenna > imal : zserigh dacu ara-sen yini

II.7. Ti nfaliyin ti mqimanin (Locutions pronominales)

Ti nfaliyin ti mqimanin bnant ghef te nzeght iy yetebeä ue mqim udemawan arusrid. Deg w’awan
agi, a mqim yeghelli-y-as ue ghri a mezwar, yelaq agh a-nerr ta jerridht ger te nzeght ed ue mqim,
akken a-dd nesbin a ghelluy enni en ue ghri :

A-naru : ghur-i iy-dd yekkan deg « gher » + « iyi »


yid-wen iy-dd yekkan deg « ed » + « awen »
zdat-sen iy-dd yekkan deg « zdat » + « asen », atg.

Ti nfaliyin ti mqimanin ad ttwah’esebent am ie mqimen i lelliyen. (Zseret Ixef wis 6. Ta nzeght, ei el


mend en el bni en te nfaliyin ti mqimanin).

III. Ti mitar en y’ili

Di te mazight, nesenfalay ta kti en y’ili, es te zelghiwin iy-dd yettazgan deffir y'isem, ti zelghiwin
agi isem en-sent : ti mitar en y’ili.

Ti mitar en y’ili bnant ghef te nzeght iy yetebeä ue mqim udemawan arusrid.


Ti mitar en y’ili tteddunt akken deffir y’isem, maca säant ti ndhayin yemxalafen ger t’antala ed
tayedh :

− deg ue suf, ti mitar en y’ili zemerent ad säunt snat en te ndhayin.


− deg ue segwet, säant kan yiwet en te ndhayt.

I medyaten : a suf : a xxam iw, a xxam in-u negh a xxam en-u


a segwet : a xxam en-wen

Deg ue suf, zemerent ihi ad ilint snat en te ndhayin.

1. Ta ndhayt ta mezwarut dayem tettabaä isem iy tettgucul :

iw (d ayla en win negh tin yesawalen)


ik (d ayla en win iwumi nesawal)
im (d ayla en tin iwumi nesawal)
is (d ayla en win negh tin ghef nesawal)

Ti ndhayin agi bnant di l’aszel, ghef te nzeght « ei » iy yetebeä ue mqim udemawan arusrid (aw,
ak, am, as). Maca a-tent naru ghef yiwen w’awal, acku ellant-dd deg ue myeltegh ger te nzeght ed
ue mqim.

ei + aw > iw a xxam iw
ei + am > im yess im
ei + ak > ik arraw ik
ei + as > is i mawlan is
T’ira es te mazight 47

G.M. Deg w’udem a mezwaru nesäa a mqim « aw » (deg ue bdil en « iyi »), tagini d ta ndhayt ta
qdimt en ue mqim udemawan arusrid en w’udem a mezwaru a suf, iy-dd nettemlil kan deg te
matart en y’ili « iw ».

2. Ta ndhayt tis snat nezemer a-tt nesemres iman is negh deffir y'isem iy tettgucul :

en-u / in-u (d ayla en win yesawalen)


en-ek / in-ek (d ayla en win iwumi nesawal)
en-em / in-em (d ayla en tin iwumi nesawal)
en-es / in-es (d ayla en win negh tin ghef nesawal)

Deg w’udem a mezwaru nesäa daghen a mqim « aw » iy yesäan t’algha « u », maca nezsera, di
te mazight, ulac el xilaf ger ue ghri « u » ed ue zgen-aghri « w ». Ihi, « en-u » yekka-dd deg « en »
+ « aw », ma d « in-u », d ta ndhayt en « en-u » iy nesemras kan di te qbaylit.

Ta mawt : Ti ndhayin yebeddun es « i » (in-u, in-ek, in-em, in-es), änant ta qbaylit, di t’antaliwin
ennidhen yecban ta cawit negh ta mzsabit nesemras ti ndhayin yebeddun es « e » (en-u, en-ek,
en-em, en-es).

3. Deg ue segwet, nesäa kan yiwet en te ndhayt iy yezemeren ad tetebeä isem ara tegucel, negh
ad tettwaru iman is :

en-negh (d ayla en wid yesawalen)


en-wen (d ayla en wid iwumi nesawal)
en-kwent (d ayla en tid iwumi nesawal)
en-sen (d ayla en wid ghef nesawal)
en-sent (d ayla en tid ghef nesawal)

I medyaten :

wagi in-u; anwa iy-s in-ek ? anef as, matci en-wen; d arraw iw
awi-dd ta ktabt iw lakkw ed tin ik ; yennugh mmi-k ed w'arraw is
essenegh ti lisa ger te h'milin iw ed tidak ik ; yedda-dd xal is ed baba-k
anda yella babat-wen ? anda-tt yelli-k ? anda-tent yess ik ?
mel iyi-dd ayla-k a-k melegh ti lisa-s (d ini = dicton)
a fus is deg ue fus in-u, el szut is a gemmadh in (d ta mseäreqt = devinette)

IV. I lugan en t'ira

IV.1. I mqimen udemawanen

− I mqimen udemawanen i lelliyen ad ttwarun iman en-sen, mebla kra en te matart gar asen ed
w’awal iy-ten idd yetebeäen negh iy-ten idd yezwaren.

− I mqimen udemawanen uqqinen ad ttwarun iman en-sen slid deg w’awan agi iy-dd yetebeäen:

1. Ticki iy ellan d i semmaden en ue myag, ma yeghli-y-asen ue ghri a mezwar, a-nerr deg ue


mekan is ta jerridht :

a-s yini : a-s < ad + as


essenen-ten : essenen-ten < essenen + iten
anda ara-kkwen awin ? ara-kkwen < ara + ikkwen

2. I mqimen udemawanen arusriden yetebeäen a myag yettfakkan es ue ghri, a-nerr ta zelgha en


t’uqqena ger ue myag ed ue mqim u a-s nerr ta jerridht sya u sya.

yenna-y-as < yenna + as


T’ira es te mazight 48

yebennu-y-awen < yebennu + awen


yelli-y-agh ta wwurt < yelli + agh ...

Maca, deg w’udem amezwaru en ue suf, a-naru :

bnu-yi < bnu + iyi


yenna-yi < yenna + iyi, atg.

IV.2. Ti nfaliyin ti mqimanin

Ti nfaliyin ti mqimanin bnant ghef te nzeght iy yetebeä ue mqim udemawan uqqin. A mqim
yeghelli-y-as, t’ikwal, ue ghri en-es a mezwar, deg w’awan agi, yelaq agh a-nerr ta jerridht ger te
nzeght ed ue mqim, ei w’akken a-dd nesbin a seghli en ue ghri enni.
Ticki iy-dd tegwra kan yiwet en te rgalt ei ue mqim yetebeäen ta nzeght, a mqim enni yezemer ad
yesäu adtas en w’udemawen :

− ticki yebna ue mqim enni ghef yiwet te rgalt u yetebeä ta nzeght yettfakkan es te rgalt, a-nerr a
ghri « e » deg ue mekan en ue ghri yeghlin.

a-naru : deg-es, en-em, ghur-ek, ennig-es, atg.


maca : deg-sen, en-wen, ghur-kwent, ennig-negh, atg.

− ticki nesäa ta matart en y’ili en w’udem a mezwaru a suf, a mqim yeseääu t’algha en ue ghri
« u », a-nerr kan ta jerridht gar as ed te nzeght iy-t idd yezwaren.

a-naru : en-u (a xxam en-u), negh : in-u (t’arwa in-u)

− ticki nesäa ti nzagh « gar » lakkw ed « fell », a mqim yettili d ummid, slid deg w’udem a
mezwaru a suf.

a-naru : fell as, gar ak, gar am ... fell anegh, gar awen, fell awen, atg.
maca : gar-i (gar-i yid-ek) ; fell-i (yeghli-dd fell-i)

Ta mawt : Ti nzagh « ed », « lakkw ed », « es », « ghef » ed « ger » seääunt t’alghiwin « yid »,


« akkw id », « yis », « fell » ed « gar » ticki iy-tent yetebeä ue mqim uqqin :

yedda ed gma-s <> yedda yid-es


yeqqim lakkw ed baba-s <> yeqqim akkw id-es
yettzuxxu es w’arraw is <> yettzuxxu yis-sen
yuli ghef ue xxam <> yuli fell as
ger ue qjun ed ue mcic <> gar asen

Ula d ta nzeght « gher » tettbeddil t’ikwal t’algha u tettughal ed « ghur » :

yeruh’ gher ie mawlan is <> yeruh’ ghur-sen


maca neqqar daghen : yeruh’ gher-sen

IV.3. Ti mitar en y’ili

A-naru dayem ti mitar en y’ili en yiwen w’awal (iw, im, ik, is), iman en-sent, mebla kra en ue matar
gar asent ed y'isem iy ttguculent, slid deg w'awanen agi iy-dd yetebeäen :

1. Ticki nesäa a seghli a msisli, a-nerr ta jerridht deg ue mekan en ue ghri yeghlin, u a-naru, es ue
medya : ayla-s < ayla + is ; imi-w < imi + iw

2. Ticki nesäa isemawen en t'imarewt i mazighen, a-nerr ta jerridht gar asen lakkw ed te matart en
y’ili ta wzilt, slid deg w'udem a mezwaru a suf. A-naru:
T’ira es te mazight 49

baba, yemma, gma, yessi ... maca : arraw iw


baba-k = baba + ik
yelli-m = yelli + im
yess ik = yessi + ik maca : yess en-sent

3. Deg ue segwet, nesäa ta ndhayt ti lellit en y'isemawen en t'imarewt i mazighen es te rgalt « t » di


t'aggara en y'isem, deg w'awan agi yelaq agh a-naru:

babat-negh matci « babatnegh » negh « baba-t-negh »


yemmat-wen matci « yemmatwen » negh « yemma-t-wen »
gmat-sent matci « gmatsent » negh « gma-t-sent »

V. T'umela (Illustration)

« Teh'eszel gar asen » (Muh'end u Yeh'ya)

Yiwet te qcict akken kan tezewedj, mxalafen nettat ed ue rgaz is, yewwet itt. Teruh' ar baba-s
tettru. Tenna-y-as :
- A-yi-dd terredh el tarh negh matci d baba iy tellidh.
- Yenna-y-as : Yewwet ikkem ?
- Tenna-y-as : Yewwet iyi.
- Yenna-y-as : Amek iy-kkem yewwet ?
- Tenna-y-as : Yefka-yi a beqqa.
- Yenna-y-as : Seken-dd kan ?
- Tenna-y-as : Hatah, wali tura !
A rgaz yerra a fus is gher deffir, yeseh'ma-y-as a mag is ula d netta.
- Yenna-y-as : Hatan ah! Ughal tura ghur-es. In'as :
Ketccini tewwetedh yelli, nekkini ewwetegh ta medttut ik.

Deg ue dhris agi, nesäa t'alghiwin agi iy-dd yetebeäen :

− I mqimen i lelliyen : nettat, netta, ketccini, nekkini


− I mqimen uqqinen ummiden : itt, as, ikkem, iyi
− I mqimen uqqinen i wzilen : iyi (A-yi-dd terredh, yefka-yi), ikkem (iy-kkem yewwet)
− Ti nfaliyin ti mqimanin : gar asen, ghur-es
− Ti zelghiwin en te nila : idd (A-yi-dd terredh, seken-dd kan)
− Ti mitar en y’ili : is (ue gaz is, baba-s, ...), ik (ta medttut ik)
− Isemawen en t’imarewt : baba (baba-s), yelli

***

Ixef wis 9

A meskan

I. Ti zelghiwin en ue skan

Ticki nera a-dd neseken kra en te ghawsa (negh kra en ue mdan), nesemras ti zelghiwin en ue
skan iwumi neqqar i meskanen.
I meskanen ttazgan-dd dayem deffir y'isem, emmalen-dd ta ghawsa, ama d ta kmamt ama d ta
madwant. Hateniy i meskanen i nesemras es te qbaylit :
T’ira es te mazight 50

a / agi / agini (ta ghawsa tezga-dd zdat win yesawalen)


in / inna / ihin / ihenna (ta ghawsa tebeäed maca tettbini-dd)
enni (ta ghawsa zdat win iwumi nesawal negh d tin ghef nesawal)
ennidhen (ta ghawsa yexdhan tin ghef iy-dd nesawal)

I medyaten :

a xxam a / a xxam agi (zdat win yesawalen)


t'ala-y-a / t'ala-y-agi (kifkif)
a xxam ihin (yebeäeb maca yettbini-dd)
a xxam ennidhen (yexdha wagi negh winna)
a xxam enni (zdat win iwumi nesawal negh win ghef nesawal)
a xxam a muqran enni (kifkif)
ta kti-y-agini (tin ghef iy-dd nesawal)

I meskanen säan t’ikwal adtas en t'alghiwin ei yiwen ue namek (ar 4).

a qcic a / a qcic agi / a qcic agini


a derar in / a derar ihin / a derar inna / a derar ihenna

Ticki iy-dd mlalen sin ie ghriyen, tettili-dd gar asen te zelgha en t'uqqena « y », a-s nerr sya u sya
ta jerridht.

Md. t'ili-y-agi tekka-dd si : t'ili + agi


t'ala-y-inna tekka-dd si : t’ala + inna
burebbu-y-ihin tekka-dd si : burebbu + ihin

II. I mqimen i meskanen

Ticki nera a-dd neseken ta ghawsa mebla ma nesemma-tt idd, a-nesemres ti zelghiwin iwumi
neqqar i mqimen i meskanen. Hateniy wid en te qbaylit :

wa / wagi / wagini (zdat win yesawalen - a malay a suf -)


ta / tagi / tagini (zdat win yesawalen - unti a suf -)
wi / wigi / wigini (zdat win yesawalen - a malay a segwet -)
ti / tigi / tigini (zdat win yesawalen - unti a segwet -)

aya / ayagi / ayagini (ayen ghef iy-dd nemeslay tura kan)

wihin / wihenna (yebeäed maca yettbini-dd)


tihin / tihenna (tebeäed maca tettbini-dd)
win / winna (gher t'ama en win iwumi nesawal negh ayen ghef nesawal - a malay a suf-)
tin / tinna (kifkif maca deg w’unti a suf)
wida / widak (kifkif maca deg ue malay a segwet)
tida / tidak (kifkif maca deg w’unti a segwet)

wid / widen / widenni / wigad (ayen ghef nesawal -a malay a segwet -)


tid / tiden / tidenni / tigad (kifkif maca deg w’unti a segwet)

wayedh (ayen negh win yexdhan wagi negh winna)


tayedh (ayen negh tin yexdhan tagi negh tinna)
wiyidh (ayen negh wid yexdhan wigi negh widak)
tiyidh (ayen negh tid yexdhan tigi negh tidak)

I medyaten : widak iy-k meligh ; anwa wa ? efk iyi-dd tinna ; d ayagi iy bghigh a-k-dd inigh ;
wiyidh essenegh-ten ; win mi äereqent yegen asent (a nzi)
T’ira es te mazight 51

III. I miliwen ed ie meskanen (possessifs et démonstratifs)

Ticki nera a-dd nemmel ta ghawsa yettwakeseben mebla ma nesemma-tt idd, nesemras a mqim
a meskan iy tetebeä te matart en y’ili :

Deg ue malay a-dd nini :

win iw / winna in-u (ta ghawsa enni in-u / ... en-u)


win ik / winna in-ek (ta ghawsa enni in-ek / ... en-ek)
win im / winna in-em (ta ghawsa enni in-em / ... en-em)
win is / winna in-es (ta ghawsa enni in-es / ... en-es)
wid iw / widak iw (ti ghawsiwin enni in-u / ... en-u)
wid ik / widak ik (ti ghawsiwin enni in-ek / ... en-ek)
wid en-wen / widak en-wen (ti ghawsiwin enni en-wen)

Deg w'unti a-dd nini :

tin iw / tinna in-u (ta ghawsa enni in-u / ... en-u)


tin ik / tinna in-ek (ta ghawsa enni in-ek / ... en-ek)
tin im / tinna in-em (ta ghawsa enni in-em / ... en-em)
tin is / tinna in-es (ta ghawsa enni in-es / ... en-es)
tid en-negh / tidak en-negh (ti ghawsiwin enni en-negh), atg.

IV. I lugan en t'ira

1. I meskanen (ti zelghiwin negh i mqimen) ad ttwarun iman en-sen, mebla ma eqqenen gher kra
en w'awal ennidhen es kra en ue matar en t'ira. Es w'akka, a-naru :

a xxam a matci : a xxam-a


a rgaz ennidhen matci : a rgaz-nnidhen
ti mazighin enni matci : ti mazighin-nni

akken ara naru : a xxam agi ; a xxam agini ; a rgaz ihin ; a rgaz inna ; a rgaz ihenna ; atg.

2. Ticki tella te zelgha en t'uqqena « y », a-s nerr sya u sya ta jerridht, u a-naru :

t'ala-y-ihin matci : t’ala yihin


agu-y-agi matci : agu yagi
a vilu-y-a matci : a vilu ya

I mqimen ad ttwarun iman en-sen, ghef yiwen w'awal, ghas ma di l'aszel bnan ghef snat en te
zelghiwin. es w'akka, a-naru :

widenni matci : wid enni


tidakenni matci : tidak enni

maca a-naru : win akken, win akkenni, winn'akkenni, tid akkenni ...
anda nesäa a mqim iy yetebeä ue meghlay (adverbe).

Ghurwet : « tidakenni » (= tidak + enni) yexulef « tid akkenni » ...


T’ira es te mazight 52

Ixef wis 10

a meddad ed ue msental

I. A meddad

Ta badut : A meddad d yiwet en te zelgha iy nesemras akken a-nedded snat te ghawsiwin ti


jerrumiyin iy yesäan yiwet en te ghara.

I medyaten :

isem ed y'isem > a rgaz ed te medttut


a myag ed ue myag > yewwedh-dd maca yeäya
a mqim ed ue mqim > a-dd yas netta negh wayedh
a mqim ed y'isem > nekk lakkw ed gma
a meskan ed ue meskan > ur essinegh la wa la wihin

Ti mawin :

1. I meddaden zemeren ad ilin ghef yiwen w'awal : ed, negh, maca, lakin, walakin, ...
2. Zemeren ad ilin daghen ghef sin w'awalen : lakkw ed, la ... la.
3. Deffir te zelgha « ed » (negh « lakkw ed »), isem dayem d a maruz, acku ta zelgha-y-agi tesäa
daghen azal en te nzeght.

I medyaten : a qcic ed te qcict ; usan-dd netta lakkw ed w'arraw is

II. A msental

II.1. Ta badut

A msental d ta zelgha iy nesemras ticki nesäa a sumar iy yesäan a namek yeqqen ar ue namek
en ue sumar a gejdi. Zseret ta winest agi iy-dd yetebeäen :

zseran dacu iy-ten yeggunin

nezemer a-tt newdhu ghef snat en te winas : « zseran » lakkw ed « yegguni-ten ».

Nesäa a sumar a gejdan « zseran » wughur iy-dd yeqqen ue sumar ennidhen « ten yeggunin »
es ue msental « dacu iy ».

Ayagi yettak-dd ta winest : zseran dacu iy-ten yeggunin

I medyaten ennidhen :

a xxam iy yezedegh d a qdim (a xxam d a qdim + iy + yezedegh)

a xxam d a qdim : a sumar a gejdan


iy : a msental
yezedegh : a sumar until

a xxam deg iy yezedegh d a qdim (a xxam d a qdim + deg iy + yezedegh)


a xxam iy deg yezedegh d a qdim (a xxam d a qdim + iy deg + yezedegh)
ma tewaladh-t, in'as a-dd yas (inas a-dd yas + ma + tewaladh-t)
m’iy-dd tekkeredh, tasedh-dd (tasedh-dd + mi + iy + tekkeredh-d)
T’ira es te mazight 53

Ti mawin :

1. I msentalen zemeren ad ilin ghef yiwen w'awal : iy, mi, imi, acku, lukan, lemmer, ara, ...

Zemeren daghen ad ilin ghef sin w'awalen (iy deg, deg iy, gher iy, anda iy, dacu iy, m'ara,
melm'ara, wughur ara, atg.), deg w'awan agi nesäa ta nzeght (negh ta zelgha en t'uttera)
teddukel lakkw ed te sghunt « iy », ticki a myag en w'until ur yell’ara deg y’imal. Ticki a myag en
w'until yella deg y'imal, nesäa ta sghunt « ara » deg ue bdil en « iy ».

i zri : zserigh wukud iy-dd yedda


imal : zserigh wukud ara-dd yeddu

2. Di t'algha t'ibawt, ur nesä’ara ta sghunt negh a masagh « iy », d ta zelgha en t'ibawt iy yettilin d


a msental.

ilaw : nezserra anwa iy-dd yusan


ibaw : nezsera anwa ur-dd nus'ara

II.2. T'aggayin en ie msentalen

Nesäa snat en t'aggayin en ie msentalen :

− i mqimen i masaghen (ticki iy ttadamen a mekan en y'isem negh en ue mqim) :

yusa-dd ue rgaz iy-dd tuzenem (« iy » yeddem a mekan en « ue rgaz »)


nezsera anwa iy-dd yeruh'en (« iy » yeddem a mekan en « anwa »)

Ticki ellan ie mqimen i masaghen i meggayen, a myag yettili dayem deg ue maghun :

d ketc iy-dd yesawelen ; tezseram anwa iy-ten idd yewwin ; d Muh'end iy yemezzsiyen...

A mqim a masagh yezemer ad yili d uffir, ulac imir kra en te zelgha ger ue sumar a gejdi ed
w'until. Deg w'awan agi, d a maghun iman is iy d until.

a rgaz yeruh'en ( = a rgaz iy yeruh'en)


a rgaz yettruh'un ( = a rgaz iy yettruh'un)

Maca, deg y'imal, nesäa dayem ta zelgha « ara », acku ta zelgha-y-agi tettadam a mekan en te
zelgha en y’imal « ad » :

i zri : a rgaz yeruh'en > imal : a rgaz ara yeruh'en

− ti sghunin en ue sentel

lemmer ad taghedh awal iw, ad terebeh'edh


yusa-dd im'iy-s neghera di tilifun
akken kan iy-dd yewwedh yebda tidak is

III. I lugan en t'ira

1. I meddaden dayem ad ttwarun iman en-sen, mebla kra en ue matar en t'uqqena gar asen ed
w'awalen iy-sen idd yezzin.

2. I msentalen dayem ad ttwarun iman en-sen, mebla kra en ue matar en t'uqqena slid deg
w'awanen agi iy-dd yetebeäen :
T’ira es te mazight 54

− Ticki nesäa a seghli a msisli, a-nerr t'iccert deg ue mekan en ue ghri yeghlin, ticki d a ghri a
negwray :

and'ara teddum (and'ara = anda + ara)


melm'iy tewwedhem siwelet-dd (melm'iy = melmi + iy)

− I mqimen udemawanen lakkw ed te zelghiwin en te nila iy-dd yusan deffir ue msental, yeghelli-
y-asen ue ghri a mezwar, a-nerr deg ue mekan is ta jerridht.

m'iy-tt idd neseww a-tt tetccem (m'iy-tt = mi + iy + itt)


yerra-yi-dd i drimen iy-s efkigh (iy-s = iy + as)
zseran akkw memli ara-dd yawedh (ara-dd = ara + idd)

− Ticki nesäa i mqimen udemawanen arusriden, nezemer a-ten naru d ummiden deffir en te
zelgha « iy » (negh « id »). Deg w'awan agi, ulac kra en ue matar ger ie mqimen agi ed te
zelghiwin « iy » ed « id ». A medya, nezemer a-naru :

Nezsera dacu iy-s tefkam


Nezsera dacu iy as tefkam
Nezsera dacu id as tefkam

***

Ixef wis 12

A meghlay

I. Ta badut

A meghlay d ta zelgha negh d ta nfalit iy-dd yesenfalayen i maghlayen (circonstances) en t’igawt,


en w’addad, en y’isem negh ue meghlay ennidhen.

I medyaten : drus ue yefki ; ekker-dd zik ; urdjin tedhra tagi ; mazal cwidt ...

Nezemer a-nesedri (classer) i meghlayen ei el mend en ue maghlay iy-dd senfalayen.

1. a mekan : da (dagi), sya, sufella, dihin, zdat, akkin


2. a kud : assa, azekka, idhelli, ilindi, ticki, zik, tura, imir (imiren), taswiät, yakan
3. ta ghara (manière) : akka, akken, dayem, äinani
4. ta smekta (quantité) : adtas, cwidt, drus, nezzeh, annect
5. t'ilawt/t'ibawt : ih, ala, ndah, xadti, mazal, urdjin, weräad, matci, leämer

Nezemer daghen a-nesäu ti nfaliyin ti meghlayanin :

− a mekan : t'ikli en w'ass (a meccaq), es el beäd ...


− a kud : adtas aya, zik en zik, sya gher da, sya ar imir, ass u ass, sell azekka, send idhelli
− ta ghara : es t'azzela, es te ghawalt, yiwet yiwet, acemma kan
− t’ilawt/t’ibawt : di leämer

II. A myeltegh (Agglutination)

Ellan ie meghlayen iy-dd yekkan di l'aszel deg sin w'awalen ennidhen iy-dd yefkan yiwen w'awal,
wigi a-ten naru ghef yiwen w'awal.

− ta nzeght + isem : es + a fella > sufella


es + adda > swadda
T’ira es te mazight 55

− ta nzeght + a meghlay : es + da/dagi > sya / syagi

− isem + a meskan : ass + a/agi > assa / assagi


ass + mi > asmi

Ta mawt : Zemeren daghen ie meghlayen ad säun azal en y'isem, imiren ad säun akkw i gucal
is, wigi yelaq agh a-ten nesemres am kra en y'isem.

« azekka » d a meghlay deg « a-dd yawedh azekka »


« a zekka » d isem deg « a-dd yawedh ue zekka »

I medyaten ennidhen : ughal-dd azekka ; matc'akka ; susem cidtuh' ; yettas-dd sya gher da ;
syen ed te sawent yughal s a xxam ; sya ar imir a-dd yawedh ; urdjin yughal s a xxam ; yettrah'
t'ikli en w'ass ...

III. Awan a mazslay : a meghlay « annect »

Deg te qbaylit, a meghlay « annect » nettemili-t idd kan deg kra en te nfaliyin :

1. Lakkw ed ue myag en y’ili « el » : annect yela-t, annect yelan-tent...


2. Akken a-dd nesenfali te äli, te ghwzi, negh ta smekta : annect en mmi ; amek yedhra w'annect
a ? ma h'kigh ak-dd annect agi ...

Ta mawt : « annect » yezemer daghen a-dd yesenfali el qed, te mqwer negh te mzsi :

annect iw (yesäa el qed iw negh el ämer iw)


annect en ue derar (meqqwer ayen meqqwer ue derar)
annect en te wedttuft (mezzsi ayen mezzsiyet te wedttuft)

Ticki iy-dd yesenfalay ta smekta, yetabaä it dayem ue meskan : annect agi, annect enni, atg.

***

Ixef wis 13

Ta zelgha en t'uttera

I. Ta badut

Ti zelghiwin en t'uttera d awalen iy-dd yesenfalayen t'uttera. Nezemer a-ten nesemres iman en-
sen negh di t'azwara en te winest.

anwa ? ansi ? dacu ? amek ? iwumi ? acugher ?


anda iy teruh'edh ? wukud ara yeddu ? acimi tettrudh ? ...

Ta zelgha en t'uttera tezeggwir itt idd t'ikwal te nzeght :

es w'acu iy-t yewwet ?


s amek kan iy-t yessen.
ei melmi iy-s tennidh a-dd yas ?
ghef w'acu la-dd tesawaledh ?
es w'ach'al iy-t idd tughedh ?
T’ira es te mazight 56

Ti zelghiwin en t'uttera zemerent ad etterent ghef ie numak i mazslayen yecban a kud (melmi), a
mekan (anda, sani, ansi), ta ghara (amek), allal (es w'acu), a mdan (anwa, anta, wughur, wukud,
iwumi), ta ghawsa negh ta kti (acu, dacu), atg.

II. Awan a mazslay : a myag en y’ili

Tella deg te qbaylit yiwet en te nfalit en t'uttera deg iy nesemras a myag en y’ili « el ». Ta nfalit
agi d ta : w'iy-t yelan ?

Nezemer a-tt newdhu akka : wi + iy + it + yelan

a myag « el » yettili dayem deg ue maghun a nawadh (« yelan »).

Ta mawt : Ti ririt ghef t'uttera « w'iy-t yelan ue qcic a ? » ad tili akka : « a qcic a en el flani »

es w'aya a-nezser belli « el » es t'idett d a myag en y’ili.

A myag agi mazal it yettwameras di te maceght deg w'udemawen en te seftit ennidhen. Di te


qbaylit nettaf-dd daghen a myag agi gher t'ama en ue meghlay « annect » di te nfalit : annect
yela-t ... Amek iy yelaq a-t naru ?

Ticki yella deg ue maghun a nawadh a-t naru « yelan » :

w'iy-t yelan, w'iy-kkwen yelan, w’iten yelan, atg.

Ticki yetebeä a meghlay « annect » a-t nesefti deg udem wis tlata a malay a suf en ue nawadh
am akka iy-dd yetebeä : annect yela-t, annect yela-ten, annect yelan-tent, atg.

G.M. Ei el mend en ue myag en y’ili, zseret Ixef wis 4. A myag.

***

Ixef wis 14

A maskan

I. Ta badut

Ellan di te mazight w'awalen iy nesemras ei w’akken a-dd neseken kra (ta ghawsa negh a mdan)
iy yellan deg kra en ue mekan, awalen agi iy yettawin a mekan en ue myag, isem en-sen i
maskanen. Bnan ghef ue feggag iwumi nerennu a mqim udemawan d a wszil .

Nesäa snat en t'aggayin en ue feggag iy yemxalafen ei el mend en w'udem :

− udem a mezwaru lakkw ed wis sin : feggag « aql »


− udem wis tlata : feggag « ha » negh « hi »

I medyaten : aqliy (nekkini) ; hit (netta) ; hatentad (nutenti)…


hit ue qcic ; atenad ie mdukal ik ; Muh'end atan di el qahwa...

Ta mawt : I maskanen agi senfalayen-dd a kud imira, deg ie zri negh deg y'imal nesemras a myag
en t’ilawt « ili ».

imira : aqliy xeddemegh


i zri : elligh xeddemegh
imal : ad iligh xeddemegh
T’ira es te mazight 57

I maskanen agi säan ihi a zal en ue myag « ili » ur nesemras ara deg y'imira, ticki yezwar a myag
ennidhen (Zseret Ixef wis 4. A myag).

II. Feggag « aql »

A feggag « aql » nesemras it deg w'udemawen a mezwaru lakkw ed wis sin :

aqliyi beddegh aqliyi = aql + iyi


aqlakk da aqlakk = aql + akk
aqlakkwen d i mezwura aqlakkwen = aql + akkwen

Akken newala, slid « iyi », a mqim udemawan yesäa dagi ta ndhayt iy yebeddun es ue ghri « a »,
tinna dgha iy nesemras ticki nesäa ta zelgha en y’imal « ad » d t’ummidt :

a-yi zenzen / ad iyi zenzen


maca : ad akk yissin ; ad akkwen yissin

I maskanen, deg w'awan agi, d wi :

aqli / aqliy / aqliyi (nekkini, dagi)


aqlakk (ketc, dagi)
aqlakkem (kem, dagi)

aqlagh / aqlanegh (nekkweni / nekkwenti, dagi)


aqlakkwen (kunwi, dagi)
aqlakkwent (kunemti, dagi)

I medyaten : aqliy udhenegh ; aqlakkwen teäeddam t'ilas ; aqlakk meqqweredh tura...

III. Feggag « ha »

Nesemras a feggag « ha » deg w'udem wis tlata, ticki nera a-dd neseken kra en te ghawsa iy
yellan gher t'ama en wid yesawalen negh anda ur-dd tettban'ara.

hatay (netta, dagi) ; hatan ghur-ek ; hatan deg ue madagh…

I maskanen, deg w'awan agi, d wi :

1. Ticki tella te ghawsa gher t'ama en win yesawalen nesemras t'algha en ue feggag « ha » iy
tabaäen sin ie mqimen.

A medya : « hateniy » yekka-dd deg : ha + (i)ten + iy(i)

hatay / hataya (wagi)


hattay / hattaya (tagi)
hateniy / hateniyi (wigi)
hatentiy / hatentiyi (tigi)

2. Ticki tella te ghawsa ur-dd teban ara negh tezga-dd gher t'ama en win iwumi nesawal, nesemras
t'algha « ha » iy yetebeä yiwen ue mqim udemawan lakkw ed ie wszilen « ad » negh « an » negh
t'ikwal daghen « in ».

A medya : « hatentad » yekka-dd deg : ha + (i)tent + ad

hatan (wihin / winna)


hattan (tihin / tinna)
T’ira es te mazight 58

hatenad / hatenan / hatenin (widak / widen)


hatentad / hatentan (tidak / tiden)

IV. Feggag « hi »

Nesemras a feggag « hi » ticki tebeäed te ghawsa maca tettbini-dd.

hit (dihin) ; hiten hateniyi (dihin dagi - ti mseäreqt -)...

I maskanen, deg w'awan agi, d wi :

hit (netta, dihin)


hitt (nettat, dihin)
hiten (nuteni, dihin)
hitent (nutenti, dihin)

I medyaten ennidhen : hatan ue mur ik ; hatan di El-Pari ; hatan yughal-dd ; aqlakk d a rgaz a
mmi ; hit ue xxam en-negh ; atan ue qcic en-wen...

Ti mawin :

1. Teghelli-y-as t’ikwal te rgalt ta mezwart « h » ei ue feggag « ha », deg w'awan agi nezemer a-


naru a maskan enni es « h » negh mebla, a namek is ur yettbeddil ara (zseret a medya a neggaru).
Nezemer ihi a-dd nini :

« atan » negh « hatan », « atay » negh « hatay », « atnad » negh « hatnad », atg.

2. Deg w'udem a mezwaru negh deg wis sin, nezemer a-nesäu ta zelgha en te nila deffir ue
maskan, ta nfalit tettbeddil imir a namek (negh t'aghda), a-naru, es uemedya :

aqliy > aqliy in (cidtuh' akka a-nawedhegh)


aqlakk > aqlakk idd (aqlakk tura / aqlakk dagi)

V. Ta seftit

T’alghiwin ti mxulaf en ie maskanen säant ta seftit am ue myag, iwumi yerna ue ndhay ei el mend
en ue mekan en te ghawsa (negh ue mdan) ghef nesawal.

Nezemer a-nesefti I maskanen am akka iy-dd yetebeä :

aqliy / aqliyi (dagi)


aqlakk (dagi)
aqlakkem (dagi)

hatay / hataya (dagi)


hit (dihin)
hatan (anda ennidhen/ghur-ek, ghur-em, ghur-wen, ghur-sen ...)
hattay / hattaya (dagi)
hitt (dihin)
hattan (anda ennidhen / ghur-ek, ghur-em, ...)

aqlagh / aqlanegh (dagi)


aqlakkwen (dagi)
aqlakkwent (dagi)

hateniy / hateniyi (dagi)


hiten / hitenad (dihin)
T’ira es te mazight 59

haten / hatenad / hatenin (anda ennidhen / ghur-ek, ghur-em, ...)


hatentiy / hatentiyi (dagi)
hitent / hitentad (dihin)
hatent / hatentad / hatentin (anda ennidhen / ghur-ek, ghur-em, ...)

VI. I lugan en t'ira

I maskanen ad ttwarun dayem ghef yiwen w'awal, a feggag urdjin yettili iman is (ur neferreq ara i
feggagen ed ie wszilen en-sen). Ticki nesäa ti zelghiwin en tenila deffir ue maskan, tigi ad ttwarunt
iman en-sent, mebla kra en ue matar en t'uqqena gar asent lakkw ed ue maskan. Es w'akka, a-
naru :

aqliyi matci : aql-iyi


hatenad matci : hat-en-ad negh : haten-ad
hatentiyi matci : hatent-iyi negh : ha-tent-iyi
aqlakk idd matci : aqlakk-idd negh : aqla-kk-idd

***

Ixef wis 15

Ta zelgha en t'ilawt

I. Ta badut

Di te mazight, tella yiwet en te zelgha iy-dd yemmalen addad negh t'ilawt en kra te ghawsa negh
kra en ta kti, tagi d ta zelgha « d » iwumi neqqar ta zelgha en t'ilawt :

I medyaten :

d a rgaz ; d nekk
d a mcum ; d a mudhin
d t'idett ; d a semmidh
i genni d a zegzaw ; ta qcict a d t'umäint ; atg.

Tesäa azal en ue myag « ili » ara yeftin deg y'imira negh deg w'urmir.

d a semmidh = yella ue semmidh

Ticki iy-tt idd yetebeä y'isem (negh a mqim), yettili-y-as d a semmad.

d nekk > nekk : a mqim udemawan, a semmad en te zelgha en t'ilawt « d »


d a rgaz > a rgaz : isem amalay a suf, a semmad en te zelgha en t'ilawt « d »

Ticki iy-tt idd yetebeä ue gharay (isem en te ghara), a gharay agi yettili d a jentidh en y'isem a
meggay yebanen negh uffir.

a rgaz agi d a mcum > a mcum : isem en te ghara, a jentidh en ue meggay « a rgaz agi »

II. I lugan en t'ira

II.1. A myeltegh (agglutination)

Ta zelgha en t'ilawt tettwaru iman is, slid ticki iy temyeltagh nettat ed w'awal ennidhen akken a-dd
tefk awal a maynut.
T’ira es te mazight 60

I medyaten en ue myeltegh :

d + acu > dacu


d + ayen / ayenni > dayen / dayenni
d + ayen + imi > daymi

II.2. Ta msertit

Ticki iy temlal te zelgha en t'ilawt « d » lakkw ed « t » ta zenzaght, nesäa ta msertit ta msislit iy-
dd yettaken imesli « tt » di te ghuri. Maca deg t'ira yelaq a-nefereq ta zelgha « d » lakkw ed w'awal
iy-tt idd yetebeäen u a-naru :

d tagi matci : ttagi negh : t-tagi


d t'ala matci : ttala negh : t-tala
d ti segnit matci : ttisegnit negh : t-tisegnit
d ta medttut matci : ttamedttut negh : t-tamedttut

akken iy nettaru yakan : d wagi ; d i rgazen ; d gma ; atg.

III. T’umela (Illustration)

Ilel ed neffu

Matci ala i durar iy-gh-dd yeszah’en. Nettikki daghen dihin ar el whi en y’ilel anida ul’ay-dd
yettqwerriäen ei t’idht. Ta mughli tereggwel alamma d anda yettemlili igenni aman. Di el whi en te
murt yeselxesen el sas is deg w’aman en y’ilel a gerakal, din, yettekkes agh ue kuffir, ta mughli
tettighwzif. Eqqaren akka belli el qbayel, negh äad i mazighen es t’irni en-sen, ttezzin es ue ärur ei
y’ilel. Ma tewwidh a berid si Delles ar Jijel, ad tafedh el sas en te murt yelexes ghef 300 ie
kilomiteren. Ay akken tekka te ghwzi en y’ilel, yedda yid-es ue derar am win ara-s yilin d el
mendad. El sas en ie durar yers deg w’aman.
Gar y’ilel ed ue derar, a qbayli yeferen a derar. D a mesderar ur nendim ei ue derar. Akka iy d a
qbayli, d bu te h’ercawanin matci d bu te leggwaghin. D bu ie zsuran matci d bu w’adhu negh d bu
w’uffal. D i mezgi en te murt, d a rekdan matci d bu te gwnitt yettnejlan. Yezeggwir ar te murt uräad
ma tesawel as-dd ; ama ar te yerza, ar ue fras, ar ue squccedh, a sbuhh’edh ternudh akkin, ur
ttagwad. Ala aman en y’ilel iy d wukud ur yennum ara. Aman en y’ilel selqwadhen-t ar te murt ta
wardalit. Yessen kan a-ten yezeger, a-ten yecerreg es ie gherruba ar w’anida akken teh’ettem te
mara : ar el ghwerba ta rzsagant.
Di el nfaq en wah’ed-u-sebäin (1871) iy sasenen di el ghwerba en ue h’ettem. Ttwanfan ddeqs
deg-sen mi refeden el nif ar ue romy. Yal wa san’iy-t yedhegger ue romy ; wa ar Kayan (Cayenne),
wa ar Kalidun (Calédonie) negh äad ar El-Cam (Syrie).
I seggwasen ekkan d ti mrawin, ed w’amek iy-dd tenulfa el ghwerba tis snat, tin en ue ghrum, a
ghrum enni iy-sen tekkes te murt mm w’akal en ue szubbu ed w’alluy. M’iy-dd ughalen ie ghriben
ar te murt, tettun-en, wa di el mina, wa di el luzin, kra yellan d ayla en-sen, yecban te mzsi, ta
zemert, t’ughmas, el qedd ue ghanim. Ttawin-dd yid-sen te kmec ed kennu en te ärurt. Ula d i zsri
t’ikwal ttadjjan-t in din di el ghwerba anda sizdigen ei wiyidh...

Tahar Djaout : La mer, l’exil.


Yerrat idd gher te qbaylit Abdeslam Abdennour.
T’ira es te mazight 61

TI MERNA 1

Awal a mazigh

I. A negzum en ue zerar en t'ira

I.1. Ta zwarut

M’ara nesawal, ur neferreq ara adtas ger w'awalen iy-dd nesufugh deg y'imi, akken nexeddem
m’ara nettaru. Di t'ira, yal awal yelaq ad yewdhu netta ed win iy-t idd yezwaren es w'allun negh es
kra en ue matar ennidhen en ue senqedh. Ayagi yella di yal t’utlayt en el dunit, u yelaq agh a-
nexedem ula d nekkweni, es te mazight, akken xeddemmen wiyidh. Maca dacu iy d awal u amek
ara-t idd nesbadu mebla ma negheledh ?

Ti ririt ghef t'uttera-y-agi teweäer nezzeh u ilesawanen (les linguistes) es y'iman en-sen ur-dd ufin
ara yiwet en te badut en w'awal iy nezemer a-nesenes ei yal t'utlayt.

I.2. A ferdis a namak (Unité signifiante)

Ayen iy nezemer a-t idd nesbadu es t'iseddi, d a mur akkw mezzsiyen iy yesäan kra en ue
mamek deg ue zerar en ue meslay : a mur agi isem is a ferdis a namak adday ayen iwumi
eqqaren es te frânsist « L'unité signifiante minimale » negh « Le monème ».

M’ara newdhu a zerar en ue meslay ghef ie muren, u yal a mur yesäa a namek, i muren agi isem
en-sen : i ferdas i namaken. A-nekemmel a-newedttu akken h'acamma dayen ur nezemir ara a-
dd naf kra en ue mur iy yesäan a namek. I muren enni i neggura iy-dd nufa d widak iy d i ferdas i
namaken addayen (ur nezemir ara a-ten newdhu ghef ie ferdas yesäan kra en ue namek).

A-neddem yiwen ue zerar en ue meslay d a medya : « yufeguefruxdeggenni »

Ma da yella newdha a zerar agi en ue meslay ghef ie ferdas i namaken, nezemer a-dd nekkes
deg-es adtas en ie ferdas iy yesäan a namek yebanen.

yufeguefrux / deggenni / yufeg / uefrux / uefruxdeggenni, atg.

Tura a-neäeredh a-ten newdhu daghen ghef ie ferdas addayen, a-dd naf imir i ferdas agi :

y: d ta matart en te seftit
ufeg : d a feggag a myagan en ue myag « afeg » deg ue nawadh
ue : d a magrad a maruz (yesekan-dd addad a maruz)
frux : d isem a malay a suf
deg : d ta nzeght
genni : d isem a malay a suf

Ti zsunin agi ghef yebna ue zerar en ue meslay iy-dd nefka d a medya, d nutenti iy d i ferdas i
namaken addayen, es yis-sent nezemer a-nebnu i ferdas i namaken ennidhen es te sudest.

y-ufeg ; y-ufeg-ue-frux ; y-ufeg-deg-genni ; y-ufeg-ue-frux-deg-genni ; deg-genni ; atg.

Ellant t'uddesiwin ennidhen, maca ur säint ara a namek :

A medya : frux-deg ; y-frux ; y-ue-frux ; ufeg-deg ; ue-deg-genni ; atg.


T’ira es te mazight 62

I.3. A sbadu en w'awal

Ei w'akken a-dd sbinen ayen iwum'ara neqqar « awal », ilesawanen sbudan-dd tlata (3) i lugan
ara-gh yedjjen a-neferez « awal » deg ue zerar en ue meslay :

L1. A mussu deg te winest : Awal yezemer ad yebeddel a mekan daxel en te winest mebla ma
yeruh' as ue namek ei te winest enni.

L2. A kerrezs en w'awal : Ur nezemir ara a-neqeleb i ferdas ghef yebna w'awal

L3. A cuddu en ie ferdas : Ur nezemir ara a-nerr kra ger ie ferdas ghef yebna w'awal.

Ei w'akken a-nesenes i lugan agi ei w’awal a mazigh, a-neddem yiwen ue zerar en ue meslay
ennidhen u a-t newdhu ghef ie ferdas i namaken addayen. Yal a ferdis a-s nefk udttun :

zikiyddyekkerueqcicenwenassa

zik iy dd y ekker ue qcic en wen ass a


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

zik : d a meghlay
iy : d ta sghunt
dd : d ta zelgha en te nila
y: d ta matart en te seftit
ekker : d a feggag a myagan
ue : d a magrad
qcic : d a feggag isemawan
en : d ta nzeght
wen : d a mqim udemawan
ass : d a feggag isemawan
a: d a meskan

Nezemer a-dd naf adtas en t'uddesiwin ara-dd yefken ti winas iy yesäan a namek, atentiy kra deg-
sent :

ass a zik iy dd y ekker ue qcic en wen


10 11 1 2 3 4 5 6 7 8 9

ass a y ekker dd zik ue qcic en wen


10 11 4 5 3 1 6 7 8 9

a qcic en wen ass a y ekker dd zik


6’ 7 8 9 10 11 4 5 3 1

a qcic en wen zik iy dd y ekker ass a


6’ 7 8 9 1 2 3 4 5 10 11

y ekker dd ass a zik ue qcic en wen


4 5 3 10 11 1 6 7 8 9

ass a a qcic en wen zik iy dd y ekker


10 11 6’ 7 8 9 1 2 3 4 5

Dacu iy nezemer a-dd nini deg t'uddesiwin agi ?

1. Kra en te zsunin en ue zerar en ue meslay ttbeddilent a mekan deg te winest :


T’ira es te mazight 63

1 (zik), 3 (dd), 4-5 (y-ekker), 7-8-9 (qcic-en-wen), 6-7 (ue-qcic), 10-11 (ass-a), atg.

2. Ta zsunt 2 (iy), iy yebnan ghef yiwen ue ferdis, tettekkes tettughal-dd ei el mend en te zsunin iy-
s idd yezzin :

zik-iy-dd-y-ekker <> y-ekker-dd-zik


1 2 3 4 5 4 5 3 1

3. Ti zsunin 6 (ue) et 6' (a) ttembaddalent ei el mend en t'uddesiwin iy-sent idd yezzin :

y-ekker-dd-ue-qcic <> a-qcic-y-ekker-dd


4 5 3 4 5 6’ 5 4 5 3

4. Ta zsunt 8-9 (en-wen) tetteddu dayem lakkw ed te zsunt 7 (qcic) maca nezemer a-tt nekkes u a-
tt idd nerr mebla ma yeruh’ as ue namek ei te winest :

zik-iy-dd-y-ekker-ue-qcic-en-wen <> zik-iy-dd-y-ekker-ue-qcic-

5. Ta zsunt 8-9 (en-wen), d ta matart en y’ili, tebna ghef te nzeght « en » iy yetebeä ue mqim
« wen ». Nezemer a-dd neseken deg ie medyaten ennidhen amek ta zsunt agi tetabaâ a lagan L1
(a mussu deg te winest).

wagi en-wen <> en-wen wagi

Snat te winas agi säant iman a namek, es w’aya nezemer a-neg ta matart en y’ili d awal.

Ta matart en yili tezemer ad tili tebna ghef yiwen w’awal, deg w’udemawen i mezwura :

a xxam iw, arraw ik, a mur im, i mawalan is, atg.

Dagi, yelaq agh a-naru ta matart en y’ili iman is, mebla kra en ue matar gar as ed w’awal iy
tetebeä, slid ticki iy-s yeghli ue ghri a mezwar, m’ara tetebeä isem yettfakkan es ue ghri. Deg
w’awan agi, a-nerr ta jerridht deg ue mekan en ue ghri yeghlin u a-naru :

ayla-w ; t’arwa-k ; yelli-m ; baba-s ; atg.

Si t’ama ennidhen, nezemer a-dd neseken belli ta nzeght d awal, ma nesenes as a lagan wis
tlata (L3) :

a mur en Mennad <> a mur en gma Mennad

A mqim udemawan daghen, yetabaä a lagan wis tlata (L3), imi nezemer a-naru :

yuzen iten <> yuzen as-ten

Ta mawt : nesemres dagi a mqim udemawan usrid (iten / ten), maca a lagan yeäna ula d i
mqimen udemawanen arusriden.

A gzul : A beddel en 2 (iy) (yettekkes yettughal-dd) lakkw ed ue mbeddel en 6 (ue) lakkw ed 6'
(a), a-ten neg d a mussu deg te winest. Ayagi a-gh yedjj a-dd nini belli 2 (iy), 6 (ue) lakkw ed 6' (a)
d awalen, imi tabaäen a lagan a mezwaru (L1).

Es w'aya hatentiy te zsunin iy yetabaäen a lugan a mezwaru (L1) negh wis tlata (L3) :

1 (zik), 2 (iy), 3 (dd), 4-5 (y-ekker), 6 (ue), 7 (qcic), 8 (en), 9 (wen), 10-11 (ass-a) ed 6' (a)
T’ira es te mazight 64

Tura yelaq a-nezser ma ti zsunin 4-5 lakkw ed 10-11 tabaäent a lagan L2 (a kerrezs en w'awal),
ma yella nezemer a-neqeleb i ferdas ighef bnant :

4-5 (y-ekker) yesäa a namek <> 5-4 (ekker-y) ur yesä’ara a namek


10-11 (ass-a) yesäa a namek <> 11-10 (a-ass) ur yesä’ara ara a namek

ti zsunin agi tabaäent a lagan wis sin (L2).

Tura a-nezser ma 4-5 ed 10-11 tabaäent a lagan wis tlata (L3 : a cuddu en ie ferdas en w'awal) :

1. Ur nezemir ara a-nerr kra ger 4 ed 5 (« y » ed « ekker »)


2. Nezemer a-nerr i ferdas ennidhen ger 10 et 11 (« ass » ed « a »)

I medyaten : ass-a > ass-a-mcum-a ; ass-a-mezwaru-y-a ; ass-wis-sin-a ; atg.

Es w'aya nezemer a-dd nini belli 4-5 (y-ekker) d awal ma d 10-11 (ass-a) yebna ghef w'awalen 10
(ass) ed 11 (a).

Ta grayt : Hateniy w'awalen ghef yebna ue zerar en ue meslay iy-dd nefka d a medya:

zik : a meghlay
iy : ta sghunt en ue sentel
dd : ta zelgha en te nila
y-ekker : a myag « ekker » yeftin deg ue nawadh
ue : a magrad en w'aruz (yesekan-dd addad a maruz en y'isem iy-t yetebeäen)
qcic : isem a malay a suf
en : ta nzeght
wen : a mqim udemawan
ass : isem a malay a suf
a: a meskan (deg « ass-a »)
a: a magrad en w'addad i lelli (deg « a-qcic »), yesekan-dd addad i lelli en y'isem iy-t idd
yetebeäen.

I.4. T’ira en w’awal

Awalen ad ttwarun mebla kra en te jerridht ger ie ferdas ghef bnan, es w'aya a-naru « yekker »
deg ue bdil en « y-ekker ». Ma da yella newdha a zerar en ue meslay ghef w'awalen, a-dd naf ta
winest agi :
zik iy dd yekker ue qcic en wen ass a

Ta mawt : Kra en w'awalen säan ti ndhayin iy yesäan yiwen ue namek, d ayen yeänan ta zelgha
en te nila « dd », a mqim udemawan « wen » lakkw ed ue meskan « a ».

1. « dd » tesäa ti ndhayin « idd » ed « add »

awi-dd <> awi-t idd


a-dd awin <> ad add awin

D « idd » iy d ta ndhayt ta gejdit. Ta ndhayt « dd » tettili-dd es ue ghelluy en ue ghri a mezwar en


« idd », ticki tetebeä srid a myag, yelaq agh a-nerr ta jerridht deg ue mekan en ue ghri yeghlin, d
ayagi iwumi neqqar a seghli a jerrumi (Zseret II.).
Ta ndhayt « add » nesemras itt ticki nesäa ta zelgha en y’imal « ad » d t’ummidt, negh deffir en te
zelgha en t'uqqena « d » am deg ie medyaten agi :

anwa it idd yewwin <> anwa iy-dd yewwin


ticki a-dd yesiwel <> ticki ad add yesiwel
ur-dd yesawel ara <> ur-d-add yesawel ara
T’ira es te mazight 65

2. « wen » d ta ndhayt en « awen »

a-wen yezenz a xxam <> ad awen yezenz a xxam

D « awen » iy d ta ndhayt ta gejdit. Ta ndhayt « wen » tettili-d m’ara yeghli ue ghri a mezwar en
ue mqim, deg kra en w’awanen. Yelaq agh a-nerr ta jerridht deg ue mekan en ue ghri-y-aqi yeghlin
u a-naru :

a-wen yezenz ; d netta iy-wen yezenzen ; arraw en-wen ; ghur-wen ; atg.

3. « a » yesäa ti ndhayin « agi » lakkw ed « agini »

a qcic a / a qcic agi / a qcic agini (yiwen ue namek)

I meskanen ad ttwarun iman en-sen mebla kra en ue matar gar asen ed y'isem iy-dd sekanen.

Ei el mend en tlata te mawin agi, a-naru ta winest enni iy-dd nefka d a medya akka :

zik iy-dd yekker ue qcic en-wen ass a

Es te winest agi kan nufa-dd t'aggayin en w'awalen agi :

- a meghlay (zik)
- ta sghunt en ue sentel (iy)
- ta zelgha en te nila (dd)
- a myag yeftin (yekker)
- a magrad (ue, a)
- isem (qcic, ass)
- ta nzeght (en)
- a mqim udemawan (wen)
- a meskan (a)

Nezemer a-dd naf t'aggayin ennidhen en w'awal ma nesemres i lugan agi iy nezsera, madwa a
lagan L3 (a cuddu en ie ferdas), yezemer a-gh-dd yemmel iman is t'aggayin agi en w'awal a
mazigh.

− ta sghunt en t'uddeda (negh a meddad) :

usan-dd Mennad ed Muqran > usan-dd Mennad ed gma-s Muqran

− ta zelgha en t'ilawt : wagi d a meqqweran > wagi d a rgaz a meqqweran

− ti zelghiwin en t'ibawt : « ara » d isem a qdim iy yesäan a namek en « ta ghawsa » es w'aya


yeban d awal, ma d « ur », a-s nesemres a lagan L3 ei w’aggay « ur » + a myag.

ur yessin ara > ur-t yessin ara

− I mettaren : nezemer a-ten nesemres iman en-sen, es w'aya banen d awalen.

anwa ? anwa iy-dd yeddan ?

− Ta matart en y’ili tezemer ad tili tebna ghef yiwen w’awal, deg w’awan agi ad tettwaru iman is :

a xxam iw ; ayla-m ; i mawlan is ; arraw ik ; atg.


T’ira es te mazight 66

Tezemer daghen ad tili tebna ghef sin w’awalen, ta nzeght lakkw ed ue mqim udemawan :

a xxam en-wen ; ayla in-u ; i mawalan en-es ; arraw en-em ; atg.

I.5. A gzul

Awal d yiwet en te zsunt en ue zerar en ue meslay, iy yetabaäen i lugan agi :

L1 : yezemer ad yebeddel a mekan deg te winest :

zigh meqqwer mmi-k <> zigh mmi-k meqqwer

L2 : ur nezemir ara a-neqeleb i ferdas ghef yebna :

« y-ekker » yesäa a namek, « ekker-y » ur yesä’ara

L3 : ur nezemir ara a-nerr kra ger ie ferdas ghef yebna :

Es ue medya, es te frânsist, deg « il est connu », nezemer a-nesudef a meghlay ger « est » lakkw
ed « connu » u a-naru « il est très connu », ma es te mazight ur nezemir ara a-nesudef kra ger ie
ferdas ghef tebna te nfalit « ye-ttwa-ssen » (iy yesäan yiwen ue namek nettat ed « il est connu ») u
a-naru ihi « yettwassen » ghef yiwen w'awal.

II. Ta msertit lakkw ed ue seghli (Assimilation et élision)

Di t'ira en te mazight nesäa tlata te msal yelaq agh a-nefereq gar asent :

1. Ta msertit ta msislit
2. A seghli a msisli
3. A seghli a jerrumi

II.1. Ta msertit ta msislit

Ta msalt agi en te msertit ta msislit, teäna di te gweti, ta ghuri negh ta nfalit t'imawit. Tesishil ta
nfalit negh ta ghuri ama ei yiwen ue mdan ama ei te meslayt es el kmal is. Nekkweni a-dd
nemeslay kan ghef w'ayen yeänan awan wis sin.

Ta msertit teäna, es ue mata, i mesliyen yeqereben wa gher wa deg ue nedtaq. A medya, i


mesliyen « d » a zenzagh lakkw ed « t » a zenzagh.

A-dd nini « d wagi » ; maca « d tagi » yettwanedteq « ttagi »


« ad eddun » yettwanedteq « adeddun » ; maca « ad teddum » yettwanedteq « atteddum »

Nesäa ta msertit en « d » a zenzagh lakkw ed « t » a zenzagh iy-dd yettaken a mesli « tt ».

Deg w'awanen en te msertit, yelaq a-neger ta mawt gher t'ira, u a-naru yakkw i ferdas en te
seddast. Ma tella kra en te msertit ad tili kan di te ghuri. Es w'akka a-naru :

a xxam en baba matci « a xxam b-baba »


urar en w'arrac matci « urar b-bwarrac »
awal en ue rgaz matci « awal b-bwergaz »
t'asa en te yemmatt matci « t’asa t-tyemmatt »
ghef w'udem en el nbi matci « ghef-fudem n nnbi »
d netta iy yeqqimen matci « d netta ig-geqqimen »
deg w'ass a mezwaru matci « deg-gwass a mezwaru »
T’ira es te mazight 67

II.2. A seghli a msisli

A seghli a msisli yettili-dd ticki iy-dd mlalen sin ie ghriyen, deg w'awan agi, yiwen deg-sen
yeghelli. A-nerr deg ue mekan is t'iccert, ma yella d a ghri a negwray, u a-nerr ta jerridht ma yella d
a ghri a mezwar. A-naru :

ur yedd'ara iy-dd yekkan seg : ur yeddi + ara


m'ara yebdu iy-dd yekkan seg : mi + ara yebdu
yedjja-yi iy-dd yekkan seg : yedjja + iyi
yewwi-t iy-dd yekkan di : yewwi + it

Ta mawt : Di te mazight, ticki yemlal « e » lakkw ed ue ghri ennidhen dayem d « e » iy yeghellin;


ticki yemlal « i » ed ue ghri ennidhen (slid « e ») dayem d « i » iy yeghellin.

Ta zelgha en t'uqqena : Deg w'awan en ie mqimen udemawanen arusriden, ticki iy-dd ezgan
deffir ue myag yettfakkan es ue ghri, ur yeghell'ara ue ghri maca tettili-dd yiwet en te zelgha (ta
zelgha en t'uqqena « y ») ger ue myag ed ue mqim, slid ei ue mqim « iyi ».

I medyaten : rnu-y-as maca : rnu-yi


yefka-y-awen maca : yefka-yi

Madwa, tella yiwet en te surift iy yeänan i myagen « ini » ed « ili », m'ara ftin deg ue nadh, a-dd
nini :

in'as iy-dd yekkan seg : ini + as


maca : init as, yenna-y-as ...

il'as / ili-y-as iy-dd yekkan seg : ili + as


maca : ilit as, yella-y-as ...

Ta mawt : Nesäa ta msalt agi daghen deg ie meskanen lakkw ed te zelgha en ue siwel « a » :

I meskanen : t'ala-y-agi maca : a xxam agi


t'ili-y-ihin maca : ta qcict ihin

Ta zelgha en ue siwel : a-y-izem maca : a t’izemt


a-y-a rgaz maca : a ta medttut

Deg w'awan agi a-nerr ta jerridht sya u sya ei te zelgha « y », akken ttarun es te frânsist ta zelgha
en t'uqqena « t » deg : Où va-t-il ? / Qu'y a-t-il ?

G.T. Deg w’awan wis sin, di t’ilawt, nesäa yiwet en te ndhayt en te zelgha en ue siwel, iy-dd
yettazgan zdat en ue ghri, ta ndhayt agi d « ay », dayen ara-gh yedjjen a-naru :

ay izem, ay a rgaz, ay ul iw, ...


u : a t’izemt, a ta murt iw, a ta sekkurt, atg.

II.3. A seghli a jerrumi

A-dd nemeslay ghef ue seghli a jerrumi yal t'ikelt ara nesäu a sekkil yeghellin es ue lagan
yebanen. Di te mazight ellan adtas en w'awanen deg iy-dd yettili ue seghli a jerrumi.

II.3.1. I mqimen udemawanen usriden, deffir ue myag es te hrayt ta negwrayt

essenegh-t maca : yessen it


essenen-ten maca : yessen iten
T’ira es te mazight 68

Madwa, nesäa ta sureft iy yeänan udemawen i mezwura a suf ed ue segwet, a-dd nini: essenen
iyi / tessenem agh ...

II.3.2. I mqimen udemawanen usriden, deffir ue mqim arusrid

Yeghelli-y-asen dima ue ghri a mezwar, ama zwaren a myag ama tebeäen-t :

a-s-ten azenegh (a-s-ten = ad + as + iten)


ad as-ten azenegh (as-ten = as + iten)
efk as-ten (as-ten = as + iten)
yefka-y-awen-t (awen-t = awen + it)

II.3.3. I mqimen udemawanen zdat ue myag

A mqim, deg w'awan agi, yetabaä ta matart en y'imal, ta sghunt en ue sentel, a masagh negh a
mettar .

a-ten yawi (a-ten = ad + iten)


tura kan iy-sen yesawel (iy-sen = iy + asen)
d nuteni iy-gh-t idd yefkan (iy-gh-t = iy + agh + it)
melm'ara-kk zseren? (ara-kk = ara + ikk)
azekka ara-t awin (ara-t = ara + it)

Ta mawt 1 : Ta sghunt « ara » tesäa daghen a gucel en y'imal, deg w'awan agi tettadttaf a mekan
en te matart en y'imal « ad ».

ad yeddu > melmi ara yeddu ? tezseram melmi ara yeddu...

Ta mawt 2 : Deffir te zelgha en t'ibawt « ur », i mqimen udemawanen arusriden zemeren ad säun


snat en t'alghiwin, t'ummidt negh ta wzilt.

ur-s tennim ara <> ur as tennim ara

II.3.4. Ti zelghiwin en te nila

− Deffir ue myag, seääunt t'algha ta wzilt :

yesawel-dd / yesawel-n / tesawelem-dd ...


awi-dd / awi-n / awimt-dd ...

− Deffir ie mqimen udemawanen, seääunt t'algha t'ummidt :

awi-t idd ; yewwi-ten in ; yesawel awen in ; nugh as idd a berhenus ...

Maca deffir ie mqimen udemawanen arusriden, ta zelgha « idd » tezemer ad tesäu t'algha ta wzilt
« dd ».

yefka-y-as-dd <> yefka-y-as idd


newwi-y-awen-dd <> newwi-y-awen idd

Tella yiwet te sureft ticki a myag yettfakka es « t », a-dd nini dayem :

newwi-y-asent idd ; efk asent idd...

II.3.5. Ta matart en y'imal


T’ira es te mazight 69

Ta matart en y'imal « ad » te ghelli-y-as te rgalt « d » ticki iy-tt idd tebeäen ue mqim udemawan
negh ta zelgha en te nila. Es w'akka a-naru :

a-t yissin iy-dd yekkan seg : ad + it + yissin


a-sen yesiwel iy-dd yekkan seg : ad + asen + yesiwel
a-dd snulfun iy-dd yekkan seg : ad + idd + snulfun

teghelli-y-as daghen « d » zdat ue myag, deg w'udem a mezwaru en ue segwet (iy yebeddun es te
matart en te seftit « ne »), a-naru ihi :

a-newali iy-dd yekkan seg : ad + newali


a-nenadi iy-dd yekkan seg : ad + nenadi
a-nennagh iy-dd yekkan seg : ad + nennagh

Ta mawt : Deg w'udemawen ennidhen en te seftit a-netebeä t'ira akken ellan ie lugan en te
seddast. A –naru, es ue medya :

ad ennaghegh ; ad tennamedh ; ad tewali ; ad tissinem ; ad rnun ; atg.

III. T'umela (illustration)

A-wen-dd nefk tura yiwen ue dhris en t'umela anda ara-dd neseken ta mezsli iy yellan ger t'ira ti
snilsiyin iy nesexdam yakan, lakkw ed t'ira ti jerrumiyin iy-wen-dd nefka deg ue dlis agi. Nextar-dd
yiwen ue dhris en Amar Mezdad iy-dd nekkes deg w'ungal is, iwumi yesemma « Idh ed w'ass.

1. Udem a naszli (t’ira ti snilsiyin) : Iv d wass

Tasa ur tessager yiwen. Maca d win i d-yufraren ger tarwa-s. D win i têemmel aîas. Ur tuksan ara.
D win i d amenzu i tessider. Ula p-puccent deg-umada$ izga yiwen ger tarwa-s yufrar-ed $ef-wiyiv.
Qqaren d ddnub $ef tasa ma ur tesseεdel tarwa-s, ma tella tneêyaft gara-sen. Neppat ddnub ur t-
tewwi ara : d ayen ara yeçç wa i tetten wiyav. D ayen ara yels i plusun da$en.
Asmi meééi d ameεlal kan, iôwa lehlak d axeûûar. Ulac aîîan ur t-nebli. Ussan imenza mi d-ilul idla-
dd fella-s unezyuf, içça-yas yakw timeccacin-is. Yu$al d aqeîîiv. Ur issin ives am zal am yiv. Yu$al
tekker yakw teεrurt is p-pεenqiqt-is. Taqerrut-is ur teppaf ara amek ara s-teqqen tacacit seg-wakken
teppudum d aman. Ur teppaf ara yakw amek ara p-teîîef. Yal ûûbeê tvellu-yas abux yernu tdehhen-ip
es zzit taqdimt. Akka i s-d-qqarent tidak yessnen.

2. Udem a jerrumi : Idh ed w'ass

T'asa ur tesagwer yiwen. Maca d win iy-dd yufraren ger t'arwa-s. D win iy teh'emmel adtas. Ur
tuksan ara. D win iy d a menzu iy tesider. Ula d t'uccent deg ue madagh yezga yiwen ger t'arwa-s
yufrar-dd ghef wiyidh. Eqqaren d el dnub ghef t'asa ma ur teseäedel ara t'arwa-s, ma tella te
neh'yaft gar asen. Nettat el dnub ur-t tewwi ara : d ayen ara yetcc wa iy tetten wiyadh. D ayen ara
yels iy ttlusun daghen.
Asmi mezzsi d a meälal kan, yerhwa el hlak d a xesszar. Ulac adttan ur-t nebli. Ussan i menza
m'iy-dd yelul yedla-dd fell as ue nezyuf, yetcca-y-as akkw ti meccacin is. Yughal d a qedttidh. Ur
yessin idhes am zal am y'idh. Yughal tekker yakkw te ärurt is ed te äenqiqt is. Ta qerruyt is ur tettaf
ara amek ara-s teqqen ta cacit seg w'akken tettudum d aman. Ur tettaf ara yakkw amek ara-tt
tedttef. Yal el szbeh' tedhellu-y-as a bux yernu tedehhen itt es el zit ta qdimt. Akka iy-s-dd eqqarent
tidak yessenen.
T’ira es te mazight 70

TI MERNA 2

Ta felwit en ie feggagen isemawanen

Ti zegzal (Abréviations)

R : ta rgalt negh a sinsekkil a rgalan


S : a sekkil ussid
N : a sekkil a nghi (gw, kw, ghw)
S.L. : a segwet a lugnan

I sekkilen i mezsyanen emmalen-dd i sekkilen iman en-sen

A medya : aRRu = a + ta Rgalt 1 + ta Rgalt 2 + u

A feggag I medyaten
aRa t'asa, t'ala, t'ata, t'ara, t'ama
aRaR akal, awal, azal, aman (sg.), t'azart, t'analt, t'alast, t'asast, t'amart, t'afat (< fet =
briller, luire)
aReR t'amemt, t'ayett
aRRa t'aghma
aRRaRa t'azwara, t’afrara
aRRi t'argit
ARiR asif, adif, alim, ahil, t'adist
aRu adhu, agu
aRuR ayur/aggur, agus, t'adudht, aludh, aruy, t'aluft
aS ass
aSaR affar, ammas, t'addart, addal
aSaRa t'aggara
aSeR t'azzert, allen (sg.)
aSuR addud, aggur, t’adttuct
iR idh, t'idht
iReR ighes, ixef, isem, ifer, izem, iger, izen, iles, ilem, ired, ilef, t'iremt, t'irect
iRRi izri, ildi, t'irni, izli
iRi iri, imi, ili, t'idi, t'ili, izi, t'izi
iRiR idtij, ighid, ighil, idis, ilis, t'ilist, ibiw, ifis, t'izitt
iRuRRa t'irugza
iS icc/iccew, iff/ifef, ill/ilel
iSi illi/ildi, t'immi
iSaR t'illas (sg.), t'issas (sg.), t'iddas (sg.)
iSiR t'immist
uR ul
uReR udem, ugel, t'udert, t'uzert
uRRi urti, unti, t’ugdi
uRRu ulmu
uRi udi
uRuR ugur
uSaR uzzal, uffal, ussan (sg.), t'ullas (sg.)
uSeR uccen
uSi utcci, ulli (nt.sg.)
uSiR urrif
RaR a dhar, a dar, a zsar, a zal
T’ira es te mazight 71

A feggag I medyaten
RaRa a gawa, ta mara, ta fada
RaRaR a zaghar, a madagh, a qabac, a safar, a samar, a ghalad, a tcamar
RaRaRi ta xazabit
RaReR a sawen, a farezs
RaRRaR a cawrar, a dabdar
RaReRaRaR a mageraman
RaRRi a tâksi/a tâxi
RaRRu a falku, a darnu, a kamyu, a zaglu
RaRi a nadi, a paki, ta cacit
RaRiR a yazidh, a bazin, a gadir, a mazigh, ta mazirt, a marir
RaRu a malu, a gazu, a salu, a saru, a safu, a maru
RaRuR a qamum, a qacuc, a qadus
RaSaR ta mazzsagt, ta maddazt
RaSi ta zsallit
RaSiR a xabbit, a yanniw
RaNaR a makwar
ReR ti mes/ti mest/ti messi
RRa a lma
ReRa ta rega
RRaR a mnarh, a gmar, a mnay, a mdan, a dghagh, a sghar, a frag , a graw, a rgaz, a
mghar, a fwad, a nzsad, a wras, ta ktabt, ta bratt, ta sraft, ta gmatt, a qlal, a ghlal, a
h'ram, a yrad, a wragh, a bladh, a sladh, ta zwart
ReRaR a derar, a zerar, a merar, a äemam, a mekan, ta jemaät, a zemam
RRaRa ta frara
RRaReR a mwanes, a mrabedh, a msafer
RRaRRi a qbayli, a h’rhaymi
RReR a zger, a wren, ta rzeft, a dmer
ReReR a zerem, a selem, a defel, ta zedemt, i ghezser, ti ghemert, a zserem, ta gedemt, a
selen, a gheref, a sefel
ReRRa a meksa, ta gerfa, ta meghra, ta megra, ta gherma
ReRRaR a meh'bak, a berkan, a zegzaw, a zelmadh, a berqac, a mezsyan, a selway, ta
ferfart, a ferdhas, a fernas, a zerqaq, a zserwal, a serwal
ReRRaRu a mezwaru
RReRRiR a sghersif, a msebrid
ReRRi i lemzsi, a yefki, a jenwi, i nebgi, a gherbi, a cerqi, a sebsi, a szebli, i segni, i
menghi, i menfi
ReRRiR a beckidh, a gerfiw, a ferdis
ReRReSu a ferdtedttu, a h'erbebbu, a gerlellu
ReRRu a cengu, a menzu, a nebdu, seksu, a mergu, a sefru
ReRRuR a zsebluc, a gestur, a djeh'mum, a seksut, a berhhuc, a qerquc, a mermur, a
zserzsur, a berhnus, a gejdur, a meszruf, a qesbudh, a gerbuz, a qermud, a serdun
RRi i tri, a ydi, i sli, i zli, i zri
ReRi ti zsegi
RRiR a qcic, a mcic, a gdhidh, a crik, a qdim, a rbib, a xsim, a mxix, a drim, a mzil, a
ghrib, a qrib, ta ftilt, a fzim, a h'bib, a rfiq, ta sridjt, ta xlidjt, a äric, i dmim
RRu a zsru, ta ghzut, ta frut
RRuR a frux, a mgud, a ghrum, a ärur, a ghyul, ta h'bult, a mrudj, a mrus, a wrus, a gdud,
ta flukt
ReRiR a berid, a medhiq, a h'eriq
ReRuR a kesum, a derum, a gerud, a gherum, a mezur
RiR ta silt, ta rikt
RiRaR a zsidan, ta siwant, ta ghiwant
RiReR i gider, i zimer, i figher, ta tcinett
RiRRi ti zizwit, i zirdi
T’ira es te mazight 72

A feggag I medyaten
RiRi i lili, i nisi, a bidi, a jili, ti ziri
RiRiR a ghilif, a nifif
RiRuR a zidhudh, a bidun
RiSa ta milla
RiSeR ti millewt
RiSuR dtikkuk
ReSa ta fekka, ta sedtta, ta sedda, a zsedtta, a zekka, a zsekka, ta zeqqa
ReSaR a h'eddad, a semmadh (ghr.), a semmam, a jellab, a yennat, a fellah'
ReSeR a dekkerh
ReSi i genni, i bekki, ti lelli
ReSiR a gellid, a mezzir, a semmidh, a jedjjig, a zellif, a jedjjidh
ReSu a gheddu, ta medttut, a temmu
ReSuR a äebbudh, a mezzsugh, a geffur, a qerruy, a semmum, a wedttuf, ta sekkurt, a
gedttum, a gerruj, a ferrudj, a xerrub, ta meddurt, a zemmur
RuR a fus, a fud, a mur, ta murt, a kud, a sus
RuReR a kured
RuRRi a zumbi
RuRRu a kukru, burbu/burebbu
RuRi ta guni, a mudi, a romi, a xuni, a h'uli, ta duli
RuRiR a gusim, ta zulight
ReNeR a leghwem/a leghem
ReNRi a rekwti
SaR a nnar/a narer, a xxam
NRaR a kwbal, a gwlaf, ta ghwrast, a qwrab
NeRR a gwerz
NeRRa a kwerfa
NRi a gwni
NRiR ta gwnitt
NeRiR a gwelim
NeRRiR a gwelmim
NeSa ta gwella
NeSaR ta qwerrabt, a ghwebbar

I segweten i lugnanen

A segwet a lugnan yebna ghef ue suf am akka iy-dd yetebeä :

A-nebeddel a magrad a malay es ue magrad a segwet iy-t yenuseben u a-nernu a wszil « en »


ticki d a malay negh « in » ticki d unti, ei ue feggag en y'isem.

I medyaten : a mnay > i mnayen (mnayen = mnay + en)


ta ktabt > ti ktabin (ktabin = ktab + in)

Awanen i mazslayen :

1. Ticki yettfakka ue feggag es « i » negh es « u », nerennu a wszil « yen » ei ue feggag :

a bidi > i bidiyen (bidiyen = bidi + yen)


a nebdu > i nebduyen (nebduyen = nebdu + yen)

2. Ticki yettfakka ue feggag es « a », nerennu « wen » deg ue malay. Unti en y’isemawen agi
yettfakka es « awt », ayen iy-dd yettaken « win » deg ue segwet unti :

a gawa > i gawawen (gawawen = gawa + wen)


T’ira es te mazight 73

ta gawawt > ti gawawin (gawawin = gawa + win)

3. Untiyen i sufen yettfakkan es « a » säan a segwet es « iwin » :

ta gerfa > ti gerfiwin (gerfiwin = gerf + iwin)


t'aghma > t'aghmiwin (aghmiwin = aghm + iwin)

4. A segwet es « an » deg ue malay yenuseb it ue segwet es « atin » deg w'unti :

a grud / i gwerdan > ta grudt / ti gwerdatin

5. A mur a meqqweran en ie segweten arlugnanen säan t'algha ta lugnant en ue segwet :

a merar > i murar / i meraren


a qacuc > i qucac / i qacucen
a salas > i sulas / i salasen
ta medttut > ti lawin / ti medttutin
ta funast > ti sita / ti stan / ti funasin
t'ala > ti liwa / t'aliwin

I segweten arlugnanen

A-wen-dd nefk tura deg te felwit agi iy-dd yetebeäen t'alghiwin t’arlugnanin en ue segwet.

A feggag A medya A segwet Ta mawt


aRa t'ala ti liwa (Riwa) / t'aliwin (aRiwin) S.L.
aRaR t'alast t'ilas (iRaR)
aReR t'ayett t'uyat (uRaR)
aRRi t'argit t'irga (iRRa) a mlelli en t'ighra
aRiR asif isafen (iRaRen) a mlelli en t'ighra + en
aS ass ussan (uSan)
aSaR S.L. deg ue malay
unti t'addart t'uddar (uSan)
aSeR t'azzert t'uzzar (uSan)
iR idh udhan (uRan)
t'idht t'adttiwin (aSiwin) / allen
iReR ighes ighesan (iRRan)
isem isemawen (iRRawen)
unti t'iremt t'iram (iRaR)
iRi iri (t’ama) iran (iRan) + izi
imi imawen (iRawen) + iri (a ärur)
iRiR S.L.
slid ighil ighallen (iRaSen)
unti t'ilist ti lisa (RiRa) zseret « t'alast »
iS icc/iccew acciwen (aSiwen)
uR ul ulawen (uRawen)
uReR udem udemawen (uReRawen)
slid ugel ugelan (uReRan)
uSeR uccen uccanen (uSaRen)
RaR S.L.
slid a zsar i zsuran (RuRan)
RaRaR a salas i sulas (RuRaR) / i salasen S.L.
RaRiR S.L.
slid a yazidh i yuzadh (RuRaR)
RaRu a malu i mula (RuRa) a mlelli en t'ighra
T’ira es te mazight 74

A feggag A medya A segwet Ta mawt


RaRuR S.L.
slid a qamum i qumam (RuRaR) a mlelli en t'ighra
I qamumen S.L.
RRa a lma i lmaten/i lmayen (RRaten/RRayen)
ReRa unti ta rega ti regwa (ReRwa)
ReRaR a derar i durar (RuRaR) / i deraren S.L.
RReR a zger i zgaren (RRaRen)
unti ta rzeft ti rzaf (RRaR)
ReReR a zerem i zerman (ReReRan)
a defel i deflawen (ReRRawen)
unti ti ghemert ti ghemmar (RSaR)
ReRRaRu a mezwaru i mezwura (ReRRuRa) a mlelli en t'ighra
ReRRi S.L.
slid i nebgi i nebgawen (ReReRawen)
ReRRu a sefru i sefra (ReRRa)
slid a nebdu inebduyen S.L.
RRi i sli i slan (RRan)
unti ti slit ti slatin (RRatin)
ReRi unti ti zsegi ti zsegwa (ReRwa)
RRiR S.L.
slid a mcic i mcac (RRaR) (+ a gdhidh)
ReRiR a berid i berdan (RRCan)
RRu a zsru i zsra (RRa)
RRuR S.L.
slid a frux i frax (RRaR)
a qjun i qwjan (NRaR) (+ a ghyul)
ReRuR a kesum i kwesman (NeRRan) (+ a gerud)
a derum i derman
RiR ta rikt ti rika (RiRa)
RiRR i gider i gudar (RuRaR)
i zimer i zamaren (RaRaRen)
unti ta tcinett ti tcinetin S.L.
RiRRi S.L.
unti ti zizwit ti zizwa (RiRRa)
RiRi S.L.
slid i nisi i niswan (RiRwan) / i nisiyen S.L.
ReSa S.L.
slid a zsekka i zsekwan (ReRwan)
unti ta zeqqa ti zeghwa (ReRwa) (+ ta sedtta)
ReSi i genni i genwan (ReRwan)
i bekki i bekkan (ReSan)
unti S.L.
ReSu S.L.
slid ta medttut ti lawin / ti medttutin (S.L.)
ReSuR S.L.
slid a äebbudh i äebbadh (ReSaR) (+ a qerruy)
unti ta sekkurt ti sekwrin (ReNRin)
RuR a fus i fassen (RaSen)
unti ta murt ti mura (RuRa)
RuRi S. L.
slid a romi i romyen (RoRyen)
RNeR a leghwem i leghweman (ReNeRan)
NeRR a gwerz i gwerzan (NeRRan)
NeSa ta gwella ti gwelliwin S.L.
T’ira es te mazight 75

TI MERNA 3

Ta felwit en ie feggagen i myaganen

Ti zegzal

R : ta rgalt negh a sinsekkil a rgalan


S : a sekkil ussid
N : a nghi (gw, kw, ghw)
M.L. : a myag a lugnan
M.G. : A myag en te ghara

I sekkilen i mezsyanen emmalen-dd i sekkilen iman en-sen

A medya : aRRu = a + ta Rgalt 1 + ta Rgalt 2 + u

A feggag I medyaten
aR af, agh, as, azs
aRaR acarh
aRay azsay M.G.
aRi adi, ani, ali, awi
aRu aru, azu
aReR afeg, adhen, ames, anef, azen, adef, aden, ales
aRRaR aklal
aRRay aghlay, aälay M.G.
aRRu argu, arju
aSeR azzel
aNaR agwad, agwar
aNi agwi, akwi
aNeR akwer, akwel
eR eg, er, el
iR if
iRi ili, ini
iRiR ifif, inig, irid, idir, izif, izsid M.G.
ISiR issin
iRRi imzsi M.G.
iRRiR ifrir, izdig, iwäir, irxis, izwigh, ibnin, ismidh, iwsiä, izmir, ishil, irqiq, iwzil, ihriw, ibrik,
icbih', iqlil – akkw M.G. slid ifrir, izmir.
iRRuR imlul, imghur M.G.
iNRiR ighwzif M.G.
uRaR ughal, urar, ufay/awfay
uRuR ucuf, uzur M.G.
uRRu ugdu
uS uff
RaR fad, lazs, h'az, lal
RaRi nadi, laäi, raji, sami
RaReR äahed, barek, kaber, qader, ghafer, ghamer
RaRRi ghanfi
RaS gall, äass, xass
RiR mir, jih', bin
RiReR ghiwel, siwel, tixer
Ru ru
RuR sudh, ruh', lugh
RuReR zuzer
T’ira es te mazight 76

A feggag I medyaten
RuS summ, cuff, huzz
RuRRu h'ulfu, kukru, nulfu
ReR ger, gher, negh (tuer), gen, zser, regh, mel, del, sew, sel, fet, ghez, zsed, res
eRR efk, eks, els, edhs, enz, ens, erzs
eS err, edjj, etcc, ekk, eww [ebbw]
RRaRi flali
eSaR ennagh, etccarh
RRi ghli, xsi, rwi, gni, zri, zdi
RRiR zwir, mlil
RRiReR grireb, friwes, griwel, qlileh’
eSi effi, ebbi, elli, ezzi
eSiR eqqim
RRu bru, bnu, glu, fru, qlu, zlu, cnu, blu, h'lu, cbu, säu, bghu, h'mu, h'yu, klu, ghmu, rfu,
dlu, ntu, rhwu, cfu, lh'u, h'fu
RRuRi fruri
RRuReR frurex, mrured, crured, grurej
eSu eddu, ettu, ezzu, ezzsu
NRi gwri
ReReR sefedh, meger, rezef, kemez, fereg, beren, fetel, feren, berez, ferez, helek, fetek,
xedem, jemeä, seked, selef, bezeg, mesed, mesel, keteb, bereq, feser, dheleq,
kecem, seleb, cedheh', gezem, äedel [ugdu], äeredh, zeger, gezer, feqeä, zeäef,
kerez, neqec, nefel, seken, semed, kenef, beder, medel, medhel, redem, seker,
regem, refed, h'emel, kebel, rewet, tebeä
ReS ghezzs
ReRRay meslay
eSeR edttes, eddem, edder, effer, edttef, ezzem, ezzsem, ekkes, effegh, eddez, essen,
eqqen, etter, emmet, ewwet, ettedh, ezzseg
ReRRi Nejli, nerni
ReSi rhebbi, heyyi [heggi], berri, semmi
ReReReR dereghel, ferefer, qeredec, bereqec, zegezew M.G.
ReSeR beddel, beyyen [beggen], h'eqqeq, wexxer, degger, dhegger, demmer, feyyedh
[feggedh], szeyyed [szegged], qeyyel [qeggel]

***
I lugan en te seftit

I lugan en te seftit deg ue nawadh

1. I myagen yebeddun es « a » fettin es « u » deg ue nawadh : af (yufa), agh (yugh), adi (yudi),
amen (yumen), aru (yura), agwi (yugi), argu (yurga), akwer (yuker), agwad (yugad) ...

2. i myagen es « aR » fettin es « uRi/uRa » deg ue nawadh (slid a myag « agh ») :

af (ufigh, yufa) ; as (usigh, yusa) ; azs (uzsigh, yuzsa)… maca : agh > ughegh, yugh, nugh,
tughem, atg.

3. i myagen es « aRi » fettin es « uRi » slid « awi » : ani (unigh, yuni), ali (uligh, yuli) ... maca : awi
(ewwigh, yewwi)

4. i myagen es « aRu » fettin es « uRi/uRa » : azu (uzigh, yuza)

5. i myagen es « iRiR » fettin es « uRaR » : inig (unagegh, yunag)


T’ira es te mazight 77

Ta felwit en te seftit

T'algha A medya A nawadh Arnawadh Isem a myagan


aR af ufi/ufa ttaf t'afin
slid : agh ugh ttagh t'aghin (sg.)
aRaR acarh ucarh ttacarh t'acarht
aRi ali uli ttali alluy
adi udi ttadi t'adduyt
ani uni ttani annuy
awi ewwi ttawi awway/aggway
aRu aru uri/ura ttaru t'ira (sg.)
aReR afeg ufeg ttafeg t'uffega / affug
aRRaR aklal uklal ttaklal t'uklalin (sg.)
aRRu argu urgi/urga ttargu t'argit
aSeR azzel uzzel ttazzal t'azzela
aNaR agwad ugad ttagwad t'ugdi
aNeR akwer uker ttakwer t'akwerdha
iR if if ttif t'ifin (sg.)
iRi ili elli/ella ttili t'ilin (sg.)
iRiR irid urad ttirid t'arda
iSiR issin essen ttissin t'ussena
iRRiR ifrir ufrar ttifrir afrar
iRRiR/ReReR izmir/zemer zemer ttizmir/zemmer ta zemart
uRaR ughal ughal ttughal t'ughalin (sg.)
urar urar tturar urar
uRuR ucuf ucaf ttucuf/cucuf ucuf
uRRu ugdu ugdi/ugda ttugdu ugdu/t’ugdut
uS uff uff ttuff t'uffya (M.L.)
eR eg gi/ga tteg t'igin (sg.) / t'igawt
RaR fad fud ttfad fad
lal lul ttlal ta lalit
RaRi nadi nuda ttnadi a nadi
slid : wali wala ttwali a wali
RaRR kaber kuber ttkabar a kaber
RaS gall gull ttgalla a galli
RiR mir mar ttmir a miri
RiReR ghiwel ghawel ttghawal ta ghawalt / a ghiwel
siReR siwel sawel sawal a siwel
ReR ger ger eggar ta guri (am : ta guni)
gher gheri/ghera eqqar ta ghuri
negh neghi/negha neqq ti nghi
sew sewi/sewa ttess t'issit
res res ttrus ta rusi
eRR eks ksi/ksa kess ta kessawt
edhs dhsi/dhsa ttadhsa ta dhsa
enz nzi/nza ttnuz ta nuzi
efk fki/fka ttak t'ikci
Ru ru ru ttru a ru
RuR sudh sudh ttsudhu a sudhu
RuReR zuzer zuzer zuzur a zuzer
RuS summ summ ttsummu a summu
RuRRu kukru kukra ttkukruy a kukru
T’ira es te mazight 78

T'algha A medya A nawadh Arnawadh Isem a myagan


eS err erri/erra ttarra t'irin (sg.) / ti ririt
etcc etcci/etcca tett utcci
ekk ekki/ekka ttekk t'ikkin (sg.)
eww (ebbw) ewwi/ewwa tteww t'iwwin (sg.)
RRaRi flali flali tteflalay a flali (M.L.)
eSaR ennagh ennugh ttnagh i menghi / a mennugh
etccar etccur ttatccar t'atccart
RRi rwi rwi rewwi a rway / rewwu
ghli ghli ghelli a ghelluy
RRiR zwir zwar zewwir a zwiri / a zwar
RRuRi fruri fruri ttefruruy a fruri
RRiReR grireb grareb ttegririb a grireb
eSi effi effi tteffi t'uffya
eSiR eqqim eqqim ttghimi i ghimi
RRu bru bri/bra berru berru
RRuReR frurex frurex ttefrurux a frurex
slid : crured crured crurud a crured
eSu eddu eddi/edda tteddu / teddu t'iddin (sg.)
slid : ettu ettu tettu t'ittin (sg.)
ezzu ezzi/ezza ttezzu uzzu
NRi gwri gwri/gwra ttegwray a gwray
ReReR meger meger megger a mgar / ta megra
ReS ghezzs ghezzsa ttaghzsazs a ghezsazs
eSeR effer effer tteffer t'uffera
slid : edttes edttes ttedttes idhes
eddem eddem ttadam t'uddema
edttef edttef ttadtaf t'udttefa
edder/idir edder ttidir t'uddera / t'udert
essen/issin essen ttissin t'ussena
etter etter tetter t'uttera
emmet emmut ttmettat ta mettant
ewwet ewwet ekkat ti yita
ReRRi nejli nejla ttnejlay a nejli
ReSi rhebbi rhebba ttrhebbi a rhebbi
ReRRaR meslay meslay ttmeslay a meslay (M.L.)
ReReReR ferefer ferefer ttferfir a ferefer
ReSeR beddel beddel ttbeddil a beddel

***
I myagen en te ghara

I myagen en te ghara fettin es yiwet t'algha ta mazslayt :

a medya : imzsi / mezzsi

a nawadh : mezzsi

mezzsiyegh (nekk)
mezzsiyedh (ketc / kem)
mezzsi (netta)
mezzsiyet (nettat)
mezzsiyit (nekkweni / nekkwenti / kunwi / kunemti / nuteni / nutenti)
T’ira es te mazight 79

a maghun a nawadh : mezzsiyen

I medyaten : win mezzsiyen ; d kunwi iy yemezzsiyen

arnawadh : ttimzsi

ttimzsiyegh (nekk)
tettimzsiyedh (ketc / kem)
yettimzsi (netta)
tettimzsi (nettat)
nettimzsi (nekkweni / nekkwenti)
tettimzsiyem (kunwi)
tettimzsiyemt (kunemti)
ttimzsiyen (nuteni)
ttimzsiyent (nutenti)

A maghun arnawadh : yettimzsiyen

urmir : imzsi

ad imzsiyegh (nekk)
ad timzsiyedh (ketc / kem)
ad yimzsi (netta)
ad timzsi (nettat)
a-nimzsi (nekkweni / nekkwenti)
ad timzsiyem (kunwi)
ad timzsiyemt (kunemti)
ad imzsiyen (nuteni)
ad imzsiyent (nutenti)

A maghun imal : ara yimzsiyen / ara yettimzsiyen

a nadh a h'erfi : imzsi

imzsi (ketc / kem)


imzsiyem / imzsiyet (kunwi)
imzsiyemt (kunemti)

a nadh ussid : ttimzsi

ttimzsi (ketc / kem)


ttimzsiyem / ttimzsiyet (kunwi)
ttimzsiyemt (kunemti)

I myagen en te ghara akken ma ellan fettin es yiwet t'algha deg ue nawadh :

A myag A nawadh Arnawadh Imal Isem a myagan


azsay ezzsay yettazsay ad yazsay (t'azseyt)
aghlay ghlay yettaghlay ad yaghlay (te ghli)
Imlul mellul yettimlul ad yimlul (te mlel)
Izdig zeddig yettizdig ad yizdig (te zdeg)
izsid zsid yettizsid ad yizsid (t'izsedt)
izwigh zeggwagh yettizwigh ad yizwigh (te zwegh)
Ismidh semmedh yettismidh ad yismidh (te smedh / t'asmudhi)
Imghur meqqwer yettimghur ad yimghur (te mghwer)
T’ira es te mazight 80

A myag A nawadh Arnawadh Imal Isem a myagan

irqiq rqiq yettirqiq ad yirqiq (te rqeq)


iwzil wezzil yettiwzil ad yiwzil (te wzel)
ihriw hraw yettihriw ad yihriw (te hri)
ibrik berrik yettibrik ad yibrik (te brek)
ighwzif ghwezzif yettighwzif ad yighwzif (te ghwzi)
uzur zur yettuzur ad yuzur (t'uzert)
zegzew zegzaw yezegzew ad yezegzew (ti zegzewt)
T’ira es te mazight 81

TI MERNA 4

I dhrisen en t'umela

1. Izem, uccen akkw ed ue baregh : Ta neqqist (fable)

Yiwen y'izem tegheleb it te wser, ur yezemir ara ad yembbwiwel wala ad yemh'ih'ed. Tughal as el
dunit d qedhran, yeh'ar deg el ruh' is, yeceggeä gher el dtelba akkw ed ue mghar a zemni, ei
w’akken ara-s sekenen el dwa en te wser. Ewwedhen-t idd akkw el weh'uc merrha, deg mkul te
zsegi, h'aca a baregh. Akken yewala w'uccen ur-dd yus'ara ue baregh, yenna-y-as ei y'izem: « A
sidna, ateniy akkw el weh'uc usan-kk idd, h'aca a baregh ay yeäszan l'amerh ik! » Uccen
yexeddem tura akka ei w’akken ara-t yeh'emmel y'izem, yerna ei w’akken ad yefereq izem ed ue
baregh, yeäedelen am w'atmaten. Akken yesela y'izem es w'ayagi, yerfa, yeceyyeä imiren a wtul
gher ue baregh, ad as yini a-dd yeruh' tura, yeh'wadj it ue gellid.
Yewwedh ghur-es ue wtul, yenna-y-as: « Yeceyyeä iyi-dd ghur-ek ue gellid, la-k yeqqar : tura ad
iyi-dd tawedhedh, h'wadjegh-kk. »
Yenna-y-as ue baregh : « Ur ttruh'ugh sani, ur-yi-dd teweqiä ara el meäna di te gellidt agi en-
wen! »
Yughal-dd imiren ue wtul gher y'izem, yenna-y-as : « Yugi! » Yughal imiren y'izem yeceyyeä el fil
ed ue wtul akkw ed w'uccen a-t idd awin es te mara. Alm'iy-dd yewwedh, seg mi yebgha a-dd yerr
el tarh is deg w'uccen iy-s-tt yexedemen, yeäedda gher y'izem, iy-t idd yeluäan, iy-s-dd yennan :
« Acimi tugidh a-dd tasedh? » Yughal yenna-y-as ue baregh : « A sidi, es t'idett äedttelegh ur-dd
usigh ara am nekk am wiyidh; äla-xadter akken sligh yis-ek tehelekedh, ruh'egh efkigh el weäda ei
ie mrabedhen, salegh i mdawiyen ghef el dwa ara-kk yenefeäen. Ennan iyi : « M'ur tufidh ara
yiwen w'uccen ara tezludh, a-dd tekkesedh ta jlidt is, ad tesburedh yiss akken teh'ma, ur teh'elludh
ara! »
Yugh awal is y'izem, yenna-y-as : « Ruh' semmeh'egh ak; yerna lemmer ad h'lugh, a-kk kafigh a
kafi enni akken a meqqweran! ». Yeäedda yumerh ad zlun uccen, ad as ekkesen ta jlidt is, ei
w’akken a-tt yesbur, yeghil ad yeh'lu.

Atta el meäna-s : Win yeqqazen ta seraft, ad yeweh'el deg-es.


Win yenawelen kra, ad yetcc deg-es.

(Yettwakkes-dd di : Cours de langue kabyle (Grammaire et versions), Par BELKACEM


BENSDIRA, ALGER, Librairie Adolphe Jourdan. 1887)

***
2. Awal ghef Si Muh'end

Yenna-y-as baba-s ei mmi-s : « A mmi h'ader ad tettudh, el äibad ur ädilen ara. Yella w'albaädh
yella ulac it, yella wayedh ulac it yella ». Yenna-y-as: « A baba acu d el maäna en w'awal a? »
Yenna-y-as : « Yella w'albäadh yedder yelehh'u, medden akkw ttwalin-t, maäna yeäac kan yeqqim,
ur-t yettader h'edd, ur yewwi ur yerri. Yella wayedh yemmut, lamaäna igad iy-dd yernan deffir-es
mazal la-s eqqaren: akken iy-s yenna negh akken yexedem leflani: ulama i ghesan is ughalen di te
murt d a ghwebbar mazal isem is ttadderen-t idd medden, awal is d el faäl is ttuszerrafen ».

Si Muh'end U Mh'end At H'maduc si t'addart Iceräiwen en Tizi-Rhaced deg At-Yiraten yemmut a-t
yereh'em Rhebbi deg ue seggwas 1906, ar assa mazal isem is ed w'ayen yesefra yettwabedar.
Settin en sna negh el qern beäd m'iy-dd yewwi i sefra-s mazal el djil yettak iten ei el djil, mkul wa
yettaf deg-sen el maäna lqayet.
Ellan ie sefra en te swiät kan, mi yeäedda el weqt enni deg iy-ten idd yewwi bab en-sen äeddin
yid-es, wid en Si Muh'end ufraren ennig el wqat ed ie mukan, d i sefra en y'idhelli d wid en w'assa,
d i sefra en el qbayel d wid en el äibad merrha ara-sen yeselen. Degm'iy agh-dd yewwi nekkweni
es ie mazighen a-neh'afedh ghef ie sefra iy-dd edjjan ie medyazen i mezwura es te mazight.
Älaxadter ta medyazt ed te musseni tedhra yid-es am ue nnar : mkul yiwen a-dd yeger t'adla-s
ghur-es.
T’ira es te mazight 82

Si Muh'end d yiwen seg medyazen en-negh. Ellan wiyadh ama es te qbaylit yecban H'med Aärab
en y'Ighil-H'emmad, Muh'end Ssaäid Amlikec, Yusef U Qasi seg U-Bizar en At-Jennad, ama es te
celh'it yecban Sidi H'emmu Agwerram, es te maceght yecban Kenwa Ult Amastan, Akrembi,
Atakarra, ama es te mazight en w'Adtlas-Alemmas, es te rifit, es te cawit, es te mzsabit, es te
nfusit, es te mnaszrit. Yelaq agh a-dd nejemeä u a-negher ta medyazt en-sen akkw ei w’akken ad
tedhru yid-sen akken tedherru ed ie mussenawen yellan di el dunit merrha : ulac iten ellan.
Ellan igad iy-s yeqqaren : Si Muh'end d a hwawi kan negh d a h'cayci negh d a derwic, wiyadh
ttdaäen-t d el wali. Walakin wicqa? Teszar di l'amerh a akken teszar ed sin el xwan enni yeruh'en
yinwass ar Tunes. Asm'iy-dd ughalen yesteqsa-ten el cix en-sen mkul yiwen weh'd-es, yenna-y-as
: « A mmi, dac'iy-dd tezseridh? »
Yiwen yenna-y-as : « Anäam a el cix ad yebarek Rhebbi! Akken ay d ti neselemt, akken ay d i
neselemen. El djwameä el weqt en te zsallit ur tettafedh a berid, ti mäammerin di mkul el h'uma
tella yiwet, i mdanen is dherefen merrha dhuäen ».
Wayedh yenna-y-as: « Anäam a el cix ad agh yeh'afedh Rhebbi. Zik m'ara-gh eqqaren Tunes
nekk ghilegh wissen d acu, zighemma kra din d el kdeb. Ta murt teraä, el ghaci la el din la el h'ya,
ttabaäen el z'hu ed el cehwat en el dunit ».
Yenna-y-as el cix: « Szebh'an El-lâh el äadhim! Tunes yiwet ay yellan, maäna es el qwedra en
Rhebbi mkul yiwen d ayen iy ghef yenuda yufa-t ».
El meäna ennidhen d tin id as yenna el cix enni ei el zseyyar is, ladgha teqqim-dd d el mtel,
yenna-y-as : « Win yebghan el barhaka yewwi, wi' bghan el djuz yeghezzsa. »

Mouloud Mammeri : Ta zwart (Introduction à « les Isefra : Poèmes de Si Mohand », François


Maspero, Paris 1967)

***
3. Sin ie sefra en Si Muh'end
A-y-ul iw yefna-kk el szber…

Ay ul iw yefna-kk el szber
m'ad tilidh d el h'erh
assa d ta sewwiqt en el äid

Kul el mqam Rhebbi yeh’ederh


es t'ullas yeäemer
tidak yegheran di el tewh'id

Nekkweni aqlagh netth’eyyer


es l'absant nesekerh
nekk ed el rhay iw lwah'id

A Ccix Muh'end U Lh'usin…

A Ccix Muh'end U Lh'usin


Nusa-dd a-kk nissin
Ul iw yerekeb it el ghidh

A el baz yezedeghen el h'szin


Yelaq ak wis sin
Ata yekecem iyi ue semmidh

A el saddatt heggimt a äwin


Si t'izi akin
Ta murt a-tt zedeghen wiyidh.

(Yettwakkes-dd deg : Les Poèmes de Si Mohand, sghur Mouloud Feraoun, Les éditions de
Minuit, Paris, 1960)
T’ira es te mazight 83

4. Yuker h’ederhegh, yegull umenegh

M'ara yemuqel bnadem gher deffir s a mezruy en-negh, nekkweni es ie Mazighen, ad yaf d tagi iy
yedhran yid-negh matci d a berid matci sin.
Di 3000 ie seggwasen agi iy yeäeddan, sebäa el djenas iy-dd yekecemen ta murt en-negh: i
Fniqen, i Romanen, i Wandalen, i Bizântiyen, Aäraben, i Dturkiyen, i neggura d Frânsis. Akken ma
ellan ughen ta murt es y'ighil, maca yal yiwen yesetebeä ti mucuha ei y'ighil. Yal yiwen deg-sen
yefesser a mezruy ei iman is, yenejerh it akken iy-s yelaq. Nutni id agh yeswaghen hedderhen,
nekkweni iy swaghen nesusum. A mezruy en-negh d nuteni iy-t yuran (negh iy-t yezzelgen, negh iy
yesedregen), d nuteni iy yewezenen, eqqaren-dd ayen yelaqen ed w'ayen ur nelaq... Ayen yelaqen
iy-sen yehwan ei nuteni... Armi di te murt en babat-negh ed jeddit-negh nezga-dd d i ghriben, ur
agh-dd yettawi ue meddah' di te qsidht alama ta qsidht d tin en wiyidh, nekkweni texdha-y-agh
negh teh'uza-y-agh kan di el rif.

A-tt idd bdun d ighil, m’iy agh fereqen ad agh rezsen a-gh tthuzzun di el duh' en te mucuha en-
sen. Wa yeqqar agh : Si H'imyar iy-dd tefrurim, nusa-dd ghur-wen d el zyara en gma-s gher gma-s,
yerna newwi-y-awen-dd el reh'ma: ama el seäd en-wen kunwi yedderen arm'iy-kkwen idd qeseden
w'atmaten ghef ur tebnim! Maca...

Maca teh’ederh-dd t'idett u, m'iy-dd teh’ederh t'idett, naf ta gmatt yesafeg itt w'adhu, H'imyar enni
seg iy-dd nefruri la yeqqar: « Iwumi-kk ketc imi d nekk elligh? » Nufa-dd eqqaren : « Sawelegh ei
w’ayla en medden, ar assa la-t ttrajugh, sawelegh ei w’ayla-w yenna-k : aqli! ». Ihi, ma yella w'i
yeghefelen zik, assa ur-dd yeqqim ara ue mekan ei el kdeb, acku el kdeb ta swiät kan iy yettalas;
es el qereb negh es el dtul yinwass t'idett a-t teghedhel, acku t'idett am el zit: iy tebghudh
tighwzifedh a el weqt, labud yinwass a-dd tifrir.

Maca nufa-dd eqqaren : « Ta äekkwazt ad ak-tt rqugh, rnu-y-as a seh'lelli ». A-dd tifrir t'idett ma
yella ula d nekkweni neäawen itt, ma yella ula d nekkweni newwi-dd ta macahut en-negh akken
tella, matci akken iy-tt bghan wiyidh negh akken iy-tt zewweqen. 3000 ie seggwasen aya nekkweni
d i Skutiyen ei ue baghur en wiyidh, necennu el cnawi en wiyidh, nettmeddih' el medeh' en-sen,
nettwali es w'allen en-sen. Maca el nuba tura tezzi: ma yella zik « nedttes mazal el h'al », assa d
nekkweni « iy-dd yeszah' w'awal ».

Degmi yelaq a-necekkerh adtas wid yeddemen el qlam ei w’akken ad agh inin es te Mazight
t'idett en-negh deg ue mur en el kdeb en wiyidh, deg ue mur en te mucuha iy-s-d-agh sedehuyen
ach'al en leqrun aya ur nuki. (...)
Ihi ta grayt en w'awal d ta : el dtlam la yetteftutus, tura d t'ikli ad yefru y'idh, attaya te fejrit en-
negh!

Mouloud Mammeri : Ta zwart ei « A skuti », Ungal en Saïd Sadi, Asalu, Alger 1989.

***

5. A graw en ie derwicen

At Jennad ttnaghen nuteni ed At Qasi af ue zaghar. Di el zman enni At Qasi d el qeyyad en el


dewla ta dterkwit yellan di El-Dzayer.
Yinwass yefka-y-as-dd ue dterkwi l'amerh ei el qayed en At Qasi yenna-y-as:
- Ad iyi tegedh a berid, ad gezemegh di te murt en At Jennad gher Te-Mgudht a-dd awigh syen a
sghar.
At Jennad selan, mwafaqen belli m'ara-dd yerr el qayed ghur-sen ur yeh'edderh h'edd menghir
Yusef U Qasi. El qayed yesnejmaä At Jennad di Te-Fughalt a nejmaä en el xir, yenna-y-asen:
Äeweqegh deg-wen es At Jennad, tugim ad iyi texedemem. Tura ad iyi tefkem a berid ar Te-
Mgudht.
Yenedteq-dd Yusef U Qasi yenna-y-as: - Ur ak-t nettak ara.
Yenna-y-asen el qayed: Serreh'egh awen tewwim-dd ireden seg ue zaghar. El h'emdulillah kan ur
tesäim ara ti lawin ara-ten yeniwelen.
T’ira es te mazight 84

Yerra-y-as Yusef, yenna-y-as:


- D t'idett a el qayed. Nekkweni ur nesäi-y-ara ti lawin ara-ten yeniwelen, lamaäna kunwi ur
tesäim ara i rgazen ara-ten yetccen. Tura a w'ufan a-ten idd niwelent ti äemrawiyin, a-ten netcc
nekkweni, d nekkweni ay yewulemen.
Yenna-y-as el qayed:
- Szahh'a, lemmer yelli Dda Muh'end Saäid, imi d a mcum, wellâh ma teh'ya-kkwen dagi Te-
Äeryact, ma yekfa-kkwen w'asif agi I-Äeryacen. Imi d a mehbul nekkini, aqli zwaregh-dd el äqel,
ul'iy-wen xedemegh ara.
Yenna-y-as Yusef:
- Ay urbih'en ik! Ala Muh'end Saäid ay tesäidh d a derwic, wama nekk a graw agi yakkw deg
tesikidedh en At Jennad d i derwicen.
Yeäawed el qayed yenna-y-as:
- Ihi ur iyi tettakem ara a berid gher Te-Mgudht?
- Ur ak nettak ara.
- Ei ue Dterkwi d gmat-wen?
- Ulac a Dterkw' iy-gh yenigen. A sghar uäwij ctiq it.
A el nger en yemmat-wen, a-dd tawedh te yerza en ue jilban (acku a jilban xeddemen-t At
Jennad deg ue zaghar, ttäemmiden asen ie mnayen At Qasi a-dd szubben seg ue derar a-t
zereäen din).

Yeruh' el qayed ar ue Dterkwi di El-Dzayer yenna-y-as:


- At Jennad äszan iyi. Ugin a-neäeddi di te murt en-sen.
Yenna-y-as ue Dterkwi:
- Ata el rszasz en El-Dzayer, awi-t. Win yugin ad yexedem neghet-t, awit-dd a qerruy is, mkul a
qerruy a-wen efkegh xemsin (Xemsin en te ryalin negh duro, assen adtas).

Tewwedh-dd te yerza en ue jilban. Szubben ie fellah'en ar ue zaghar. At Qasi äussen-ten idd.


Deg yiwet en te swiät i mnayen uccâyen neghelen-dd ghef At Jennad, kul a mnay yetubeä it
w'uccây, u el slah' en-sen d el slah' en El-Dzayer d läal'it. A fellah' iy-dd mlalen dtruqqin deg-es,
imiren a-dd resen seg ue äudiw a-s ekkesen a qerruy, armi ewwin xemsa u rebäin i qwerra deg
yiwen w'ass. Tewehh'ecen At Jennad.

Yeäedda w'ayen yeäeddan. Ennan as At Jennad: - A-dd nerr el tarh.


Urjan armi d ass en el djemäa, tebra-dd t'aklit At Qasi ei ue qwdhar, tewwi-t ad yekes deg Ue-
Glagal. At Jennad berrezen-dd, neherhen a qwdhar, sawedhen-t armi d I-Lmaten, zlan kra din. Ar
ttberrih'en: Eyyaw ay At Jennad ad tawim a kesum. Imir i megeran ed te feryin rh'an-ten deg ue
derar At Qwdhiäa. Ar ttawin i qecwalen en ue kesum.

El xbar yewwedh gher El Djemäa, anda yella el qayed At Qasi. Ennan as:
- A qwdhar ewwin-t At Jennad.
Yenna-y-asen : - U mbaäd?
Ennan as : - Ala t'istan ti leqqaqin, imi tth’ejjibent akkw ed te yugwin, iy-dd yeqqimen.
Yenna-y-asen : - Matci d Xufac ay ewwin. (Xufac d yiwen si Te-Gersift, sersen a qerruy is af ie
kufan). D i äejmiyen kan ay ewwin. Anef ei At Jennad i ärharh ad lexlexen a kesum. Inäal akka ed
w'akka en-sen ma d wigi iy d i mdanen. Yak d i äerrumen ay ewwin. A zekka d el sebt, ad ruh'egh
ar El Sebt Äemrawa a-dd awigh meyya. Teqqim el daäwa akken.

Mouloud Mammeri (yettwakkes-dd deg : Poèmes kabyles anciens, Mz. Laphomic, Alger, 1988)

***
T’ira es te mazight 85

6. Idtij en meghres

Udhenegh, a qerruy iw yettezzi, yettcittiw. Gher daxel, tth’ulfugh ei ie dammen m'ara teddun. I
mezzsughen iw h'man ma d ti bura en w'udem iw selqafent. Tafekka-w tefecel ulama ur ghligh
ara, mazal-i teddugh ghef ie dharen iw. Ur-yi qerih' w’ara, d a dubbez ay dubbezegh, am win
yewweten ti segnit en ue szraä.
M'ara teddugh, tth’ulfugh ei ie dharen iw m'ara ttakwelen, tth’ulfugh ei w’udem iw m'ara-s-dd
yeselaf ue zwu. Yal el qwedma iy-i ttawin gher zdat, tth’ulfugh as. Tteddugh d a fessas, ur äyigh
ara di t'ikli ghas akken ta fekka-w tefecel, tebgha ad teghli, ad testeäfu kra, ad testeäfu xilla.
Ta meddit agi yeffegh-dd y'idtij, l'a-dd yekkat es el h'amu in-es m'ara-dd yedhil ger ue signa. Mi
yeffer, a-dd tewwet yiwet en t’asmudhi yesefriwisen, dgha ad friwesegh di te fednin h'alamma d ta
cebbubt, acu kan ur yettäedttil ara yetteffegh-dd, yeselaf-dd es ue fus in-es, yettarra-dd el h'amu
in-es. Ma yeäedttel ur yeffir ara, muddegh as udem iw, eqqenegh allen iw, dgha ad h'ussegh ei yal
a äeqqa en ue gelim iw yuki-dd, ma d a qerruy iw yecattew, ufigh iman iw, ay zsidedh a y'idtij!
Ulac am y'idtij en Meghres, d win iy-gh yettadjjan netteffegh-dd ghur-es am ie berriqen. M'iy-dd
yedhal, a-t neqabel es te fekka en-negh, a-s nefk iman en-negh, allen eqqenent, a-t nedjj a-gh
yezuzen, am ue gerud m'ara yedjj iman is ei yemma-s, am win ara yedjjen iman is ei win
yeh'emmel: yefka iman is es te felest, yefka iman is es te dfi.

Eqqim yid-i ay idtij, ur ghell'ara ay idtij, ach'al tettazzaledh di t'ikli in-ek, ach'al wezzilit w'ussan ik
deg w'agur en Meghres.

A wi'dttesen yid-ek ay idtij


A w’iy-kk yerran d ta duli
A w’iy-k yefkan ta fekka-s a-tt taghedh

Terridh-dd ta rwih't ei ue mudhin, mennagh ad eqqimegh akka yid-ek, allen iw eqqenent, tafekka-
w tefsi, a fus ik ghef udem iw, t'afat ik deffir el cfurh iw...

Gher el beäed, i mezzsughen iw sellen ei ie mesliyen en te mdint. Ta d ta kerrost, wa d a motor,


dihin hedderhen, yiwen yecennu, tagi d ta ghwect en te qcict, wagi d el h'ess en t'ikli in-es,
dterbiken ie sebbadhen is ghef el qaäa es te ghawalt m'ara tetteddu.
Win ara yesmeh'sisen ei ie mesliyen en te mdint, ad yesel ei t’udert, ad yefiq ei t’udert id as-dd
yezzin. Akken nekkini assa... Assa iy deg seh'muyegh idtij...

Idtij en Meghres
Deg-es yelha y'idhes
Idtij en meghres
Yesebbeghen ighes

Eqqaren medden : « Yeseh'muy ighesan is ». Akken nekkini, assa aqli am winna imi yefsi ue
ksum is, egwran-dd h'ala ighesan is, yejemeä iten idd yiwen yiwen, yeseres iten ei y'idtij ad h'mun.
Akken iy cubagh iman iw imi eqqenegh allen iw. Ih, ay telha el h'amu in-ek ay idtij, a wi' yetebeäen
t'ikli in-ek, ad yezser anda tegganedh ad yedttes yid-ek.

Awwah, ketc matci d idtij


kem matci d idtij
kem d t’afukt
Idtij d win ue nebdu
m'ara yekkat s a qerru
m'ara yeserghay ta murt
m'ara-gh yettadjja nettnadi t'iqit en w'aman semmedhen
negh ta kemmict en t'ili.
Ay äzizit w'aman
a beh'ri ed t'ili
deg ue nebdu.
T’ira es te mazight 86

Idtij en Meghres
d t’afukt
d nettat iy neh'emmel
d nettat iy nettraju
di te grest
iy nettargu
deg ue nebdu.

H'emmelegh-kkem a t’afukt
m'ara-dd teseresedh ta mughli-m fell-i
medelegh allen iw
ezzigh ghur-em udem iw
efkigh am iman iw
säu-yi
awi-yi
H'emmelegh-kkem m'ara-yi-dd teselefedh es ue fus im
fsigh
efkigh am ta fekka-w ad uraren yiss ie dhudan im

H'emmelegh ti sudan im
Del a gwelim iw es te sudan im.
Eqqim yid-i a t’afukt
ugadegh idtij
ugadegh a gwris
awi-yi anda teddidh
ad iligh d el xyal im
ad iligh d t'ili in-em
ad iligh d akli in-em
awi-yi a t’afukt
d kem ay h'emelegh
mebla kem ur ttidiregh...

H’asan Nat Zerruq (I frax deg w’adhu : I sefra, 1991)


T’ira es te mazight 87

A MAWAL

1. Ta mazight - ta frânsist
***

A
addad : état (gram.) g.m. : geret ta mawt : n.b. (nota bene)
adday : minimum gelem : décrire
agel gher... : dépendre de... gelman : a gelman : descriptif
aggagh : occlusif jerrumt : ta jerrumt : grammaire
aggara : t'aggara : fin jerrumi : a jerrumi : grammatical
aggay : groupe, famille (gram.); t'aggayt : glam : a glam : description
catégorie grayt : ta grayt : conclusion
aggeght : t'aggeght : occlusion gucel : déterminer; a gucel : détermination
alegh : être formé guclan : a guclan : déterminant
allal : moyen (n.) gwet : être nombreux, arriver souvent
allun : espace, intervalle; t’allunt : l’espace, le gweti : ti gweti : la majorité; di te gewti : le plus
cosmos souvent
algha : t'algha : forme
alghawan : formel h'erfi : a h'erfi : simple
antala : t'antala, pl. t'antaliwin : dialecte, parler hrayt : ta hrayt : désinence
antalay : dialectal
arlugen : irrégularité I
arlugnan : irrégulier iba : absence
arnawadh : inaccompli ibaw : adj. négatif; t'ibawt, n. : négation
arrayt : t'arrayt : méthode iccer : ongle; onglet; t'iccert : apostrophe
arusrid : indirect iccew : corne; t'iccewt : parenthèse
aruz : annexion (gram.) igaw : actif; t'igawt : action
atg : ar ti gra : etc (et cétéra) ilaw : affirmatif; t'ilawt : existence, réalité; di
awan : cas t'ilawt : en réalité
azsi : alentours, environ, région; azsiwan : iles : langue, éloquence
régional ilesawan : linguiste
azwara : t'azwara : début ilesawi : adj. linguistique; t'ilesawit : la
linguistique
BCDE ili : possession (ta matart en y’ili = indice de
badut : ta badut, pl. ti buda : définition possession)
beddel : changer; a beddel : changement imal : futur
imarewt : t'imarewt : parenté
cuddu : a cuddu : attache; non-séparabilité imawi : imawi : oral
imira : présent (gram.)
dhris : a dhris; pl. i dhrisen : texte inawt : t'inawt : énoncé
dhrisan : a dhrisan : textuel ini : dit (n.), pl. inan
ighri : voyelle « i »
eddes : être combiné, être composé ira : t'ira, fém. pl. : écriture
el : avoir, posséder (md. yal ta ghawsa tela iseddi : t'iseddi : précision, exactitude
t'ilas) isem : nom
ezg : se positionner, se trouver
JKL
FGH jentidh : a jentidh : attribut
fakkan : a fakkan : perfectif jerridh : a jerridh : trait; ta jerridht : tiret
feggag : a feggag : radical
fellay : a fellay : maximum kerrezs : a kerrezs : cohésion
felwit : ta felwit : table, tableau (gram., math.) kmam : a kmam : concret
ferdis : a ferdis : unité kti : ta kti, pl. ti kta, ti ktiwin : idée
fti : être conjugué
T’ira es te mazight 88

lagan : a lagan, pl. i lugan : règle (gram.) msetbeä : se suivre (msetbaäen = ils se
lekem : suivre (= tebeä) suivent)
lelli : être libre; i lelli : libre msemmi : a msemmi : propre (gram.); isem a
lugen : être régulier; a lugen : régularité msemmi : nom propre
lugnan : a lugnan : régulier msental : a msental : subordonnant
msentel : a msentel : substantif
M mserwes : comparativement; a mserwes :
madwa : cependant comparatif
madwan : a madwan : abstrait mserti : être assimilé; ta msertit : assimilation
magan : naturellement; a magan : naturel msisli : a msisli : phonétique (adj.); ta msislit : la
magar : a magar : étranger phonétique
magnu : normalement; a magnu : normal, myag : a myag : verbe
ordinaire myagan : a myagan : verbal
magrad : a magrad : article myagh : a myagh : réciproque
malay : a malay : masculin myeltegh : s'agglutiner; a myeltegh :
malil : a malil : auxiliaire (gram.) agglutination
maghlay : a maghlay : circonstance
maghun : a maghun : participe N
maruz : a maruz : annexé, lié (addad a maruz : nadh : a nadh : impératif
état lié) namak : a namak : signifiant
maskan : a maskan : présentatif, désignatif namek : a namek : sens, signification
mata : a mata : généralité namkan : a namkan : significatif, qui a un sens
matar : a matar : signe, indice; ta matart : indice naszli : a naszli : original
(gram.) nawadh : a nawadh : accompli
matu : généralement; a matu : général; es ue ndha : ta ndha, pl. ti ndhiwin : variété
matu : en général ndhan : a ndhan : varié
mawt : ta mawt : remarque (geret ta mawt = ndhay : a ndhay : variation; ta ndhayt : variante
nota bene) neggaru : a neggaru : dernier
mazsla : ta mazsla : particularité negwray : finalement; a negwray : final; ta
mazslay : particulièrement; a mazslay : negwrayt : la finale
particulier negzum : a negzum : césure, coupure
meccaq : a meccaq : distance nfali : être exprimé; ta nfalit : expression
mdhan : a mdhan : nombre nila : ta nila : direction
medya : a medya : exemple nghi : a nghi : vélaire
meggay : a meggay : sujet (gram.) nzegh : ta nzeght, pl. ti nzagh : préposition
memmal : a memmal : indicatif
mensay : traditionnellement; a mensay : QR
traditionnel ghara : ta ghara : qualité, manière
meghlay : a meghlay : adverbe (a mernu = gharan : a gharan : qualifié
épithète) gharay : a gharay : qualifiant, adjectif qualificatif
merdhil : a merdhil : emprunt ghdebbu : a ghdebbu : accent
meres : être employé ghri : a ghri; i ghriyen : voyelle
merni : ti merni : ajout, ajonction, annexe ghuri : ta ghuri : lecture
mernu : a mernu : épithète
meskan : a meskan : démonstratif rgalt : ta rgalt : consonne
mesli : i mesli; pl. i mesliyen : son, phonème rgalan : a rgalan : consonnantique
mettar : a mettar : interrogatif (<> a mattar =
quémandeur, mendiant)
mezsla : ta mezsla : différence, logique
S
mezsli : différemment; a mezsli : différent sagh : a sagh : relation
mezsri : ti mezsri : aspect sbadu : définir
mezwar : initialement; a mezwar : initial sduklan : a sduklan : simultané
mezwaru : a mezwaru : premier seddast : ta seddast : syntaxe
mili : a mili : possesseur, propriétaire sefti : conjuguer; ta seftit : conjugaison
miliw : a miliw : possessif segwet : multiplier; a segwet : pluriel
mqim : a mqim : pronom seker : faire, réaliser
mqiman : a mqiman : pronominal
T’ira es te mazight 89

sekker : produire, faire lever, provoquer un ujmid : contracté (a magrad ujmid = article
événement contracté)
sekkil : a sekkil : caractère, lettre de l'alphabet ulesa : t'ulesa : répétition; narration
slag : a slag : doublage ultigh : agglutiné
seleg : doubler umela : t'umela : illustration
semres : employer: a semres : emploi ummid : entier
semmad : a semmad : complément undtiq : sonore, parlant; t'undtiqt : syllabe
snas : a snas : application unnim : commun
senes : appliquer unti : féminin
senfali : exprimer uqqena : t'uqqena : liaison (coordination =
senqedh : a senqedh : ponctuation t'uddeda)
senghi : vélariser; a senghi : vélarisation uqqin : lié
seghli : a seghli : élision urmir : aoriste (temps de conjugaison indéfini)
serwes : comparer; a serwes : comparaison usmid : complémentaire
sgenses : représenter; a sgenses : usrid : direct
représentation usseda : t'usseda : tension
sigwert : ta sigwert : le reste ussid : intensif
silegh : former; a silegh : formation uttera : t'uttera : interrogation
sinsekkil : a sinsekkil : digramme (groupe de
deux caractères) WXY
skart : ta skart : opération wszal : a wszal : affixation
slid : excepté wszil : a wszil : affixe
slugan : a slugan : règlement wzil : a wzil : tronqué, réduit
snilsi : a snilsi : phonologique; ta snilsit : la wezlan : a wezlan : court
phonologie wtilt : ta wtilt : condition
srid : directement
suddim : a suddim : dérivé
sudef : introduire
Z
sudes : composer; ta sudest : composition zegzil : a zegzil : abrégé; ta zegzilt : abréviation
suf : a suf : singulier zellum : a zellum, pl. i zelman : forme dérivée
sutar : a sutar : subjonctif (gram.), dérivée (math.)
swagh : a swagh : factitif zelgha : ta zelgha : particule
zenzagh : a zenzagh : spirant
zenzegh : être spirant; ti zenzeght : spirantisme
TU zenzigh : a zenzigh : schéma
ttwagh : être touché, avoir subi un dommage; a zgan : a zgan : duratif
ttwagh : passif (gram.) zgen-aghri : a zgen-aghri : semi-voyelle
zsar : a zsar : racine
uddesa : t'uddesa : combinaison zsun : ta zsunt : division, fraction, partie
udem : personne (gram.) zrawt : ta zrawt : étude
udemawan : personnel (gram.) zri : passer; i zri : le passé
ufay : emphatique (adj.); t'ufayt : une zwarut : ta zwarut : introduction, préface
emphatique
ufeyt : t'ufeyt : emphase
ugar : plus; ugar en : plus de
T’ira es te mazight 90

2. Ta frânsist - ta mazight
***

A-B condition : ta wtilt


abréviation : ta zegzilt conjonction : ta sghunt
absence : iba conjugaison : ta seftit
abstrait : a madwan conjugué (être) : fti
accent : a ghdebbu (i ghdebba) conjuguer : sefti
accompli : a nawadh (gram.) consonnantique : a rgalan
actif : igaw consonne : ta rgalt
action : t'igawt contracté : ujmid (a magrad ujmid = article
adjectif qualificatif : a gharay, isem en teghara contracté)
adverbe : a meghlay coordination : t'uddeda
affirmatif : ilaw coordonnant : a meddad
affixation : a wszal coordonner (gram.) : edded (= relier)
affixe : a wszil
agglutination : a myeltegh D
agglutiné : ultigh début : t'azwara
agglutiner (s') : myeltegh décrire : gelem
ajout, ajonction : ti merni ; pl. ti merna définir : sbadu
annexe : ti merni, pl. ti merna définition : ta badut, pl. ti buda
annexé, lié : a maruz (addad a maruz : état lié) démonstratif : a meskan
annexion : aruz (gram.) dérivé : a suddim
aoriste : urmir (temps de conjugaison indéfini) dérivée : a zellum (math.); forme dérivée
apostrophe : t'iccert, pl. t'uccar (gram.)
application : a snas descriptif : a gelman
appliqué (être) : nes (<> ens = passer la nuit) description : a glam
appliquer : senes désinence : ta hrayt
article : a magrad déterminant : a guclan
aspect : ti mezsri détermination : a gucel
assimilation : ta msertit déterminer : gucel
assimilé : a mserti dialectal : antalay
attribut : a jentidh dialecte, parler : t'antala, pl. t'antaliwin
auxiliare : a malil différence : ta mezsla [particularité]
différent : a mezsli; différemment : mezsli
C digramme : a sinsekkil (groupe de deux
caractère : a sekkil (lettre de l'alphabet) caractères)
cas : awan direction : ta nila
catégorie : t'aggayt division : ta zsunt [fraction, partie]
cependant : madwa doublage : a slag
césure : a negzum [coupure] doubler : seleg
cohésion : a kerrezs duratif : a zgan
combinaison : t'uddesa
combiner : sudes; être combiné : eddes E
commun : unnim élision : a seghli (gram.)
comparaison : a serwes emphase : t'ufeyt
comparatif : a mserwes emphatique : ufay (adj.); t'ufayt : une
comparativement : mserwes emphatique
comparé (être) : rewes emploi : a semres
comparer : serwes employé (être) : meres
complément : a semmad (gram.) employer : semres
complémentaire : usmid emprunt : a merdhil (a jentidh = attribut)
composer : sudes [combiner] énoncé : t'inawt
composition : ta sudest entier : ummid
conclusion : ta grayt épithète : a mernu (adverbe = a meghlay)
concret : a kmam espace : allun (= distance); t'allunt (= cosmos)
T’ira es te mazight 91

état : addad (gram.) minimum : adday


étranger : a magar mouvement : a mussu
étude : ta zrawt moyen : a lemmas (adj.); allal (n.)
existence, réalité : t'ilawt multitude : ti gweti
expression : ta nfalit
exprimé (être) : nfali naturel : a magan; naturellement : magan
exprimer : senfali négatif : ibaw
négation : t'ibawt
F-G-H nombre : a mdhan
factitif : a swagh nombreux (être) : gwet
féminin : unti normal : a magnu; normalement : magnu
fin : t'aggara
final : a negwray; finalement : negwray O-P-Q
formation : a silegh occlusif : aggagh
forme : t'algha occlusion : t'aggeght
formé (être) : alegh opération : ta skart
former : silegh ordinaire : a magnu (normal)
fraction : ta zsunt [division, partie] orientation : t'aghda, pl. t'aghdiwin
futur : imal original : a neszli

général : a matu; es ue matu : en général parenté : t'imarewt


généralité : a mata parenthèse : t'iccewt
grammaire : ta jerrumt participe : a maghun
grammatical : a jerrumi particularité : ta mazsla
groupe, famille : aggay (gram.) particule : ta zelgha
particulier : a mazslay
I-J-K particulièrement : mazslay
idée : ta kti, pl. ti kta, ti ktiwin partie : ta zsunt [division, fraction]
illustration : t'umela passé : i zri (n.)
impératif : a nadh passer : zri
inaccompli : arnawadh (gram.) passif : a ttwagh (gram.)
indicatif : a memmal perfectif : a fakkan
indiquer : mel (il indique : yemmal) personne : udem (gram.)
initial : a mezwar; initialement : mezwar personnel : udemawan (gram.)
intensif : ussid phonétique : a msisli (adj.); la phonétique : ta
interrogatif : a mettar (mot interrogatif : awal en msislit
t'uttera) phonologie : ta snilsit; phonologique : a snilsi
interrogation : t'uttera phrase : ta winest; pl. ti winas
introduction : ta zwarut [préface] pluriel : a segwet
introduire : sudef plus : ugar
irrégularité : arlugen; pl. arlugenen ponctuation : a senqedh
irrégulier : arlugnan; pl. arlugnanen possessif : a miliw; adjectif possessif : ta matart
en y’ili (= indice de possession)
possession : ili
L-M-N précision : t'iseddi; pl. t'isedda, ti seddiyin
liaison : t'uqqena (particule de liaison = ta préposition : ta nzeght; pl. ti nzagh
zelgha en t'uqqena) présent : imira (gram.)
lié : uqqin présentatif : a maskan [désignatif]
lier : eqqen produire : sekker (faire lever, provoquer un
linguiste : ilesawan événement)
linguistique : ilesawi (adj.), t'ilesawit (n.) pronom : a mqim
logique : ta mezsla proposition : a sumar
propre : a msemmi (gram.); isem a msemmi :
majorité : ti gweti [di te gweti = le plus souvent] nom propre
masculin : a malay
maximum : a fellay qualifiant : a gharay
méthode : t'arrayt qualificatif : a gharay (adj.); ta gharayt (n.)
T’ira es te mazight 92

qualifié : a gharan T-U-V


qualité : ta ghara table, tableau : ta felwit (gram., math.)
tension : t'usseda
R traditionnel : a mensay
racine : a zsar traditionnellement : mensay
radical : a feggag tronqué : a wzil
réaliser : seker (faire, être fait = « eg »)
réalité : t'ilawt; en réalité : di t'ilawt unité : a ferdis
réciproque : a myagh
réduit, tronqué : a wzil variante : ta ndhayt
régional : azsiwan variation : a ndhay
règle : a lagan, pl. i lugan varié : a ndhan
régularité : a lugen; pl. i lugenen variété : ta nedha, pl. ti nedhwa
régulier (être) : lugen vélaire : a nghi
régulier : a lugnan vélarisation : a senghi
relation : a sagh velariser : senghi
relier : edded (coordonner) verbal : a myagan
remarque : ta mawt (geret ta mawt = nota verbe : a myag
bene) voyelle : a ghri
répété (être) : ttwales; être répété souvent :
ttwalas
répétition : t'ulesa (narration)
représentation : a sgenses
représenter : sgenses
résumé : a gzul
résumer : segzel
roman : ungal

S
schéma : a zenzigh
semi-voyelle : a zgen-aghri (i zgen-aghriyen)
sens, signification : a namek; pl. i numak
signe, indice : a matar, ta matart (gram.)
signifiant : a namak (unité signfiante = a ferdis a
namak)
significatif : a namkan (qui a un sens)
simple : a h'erfi
singulier : a suf
solidarité : a cuddu [non-séparabilié]
sonore : undtiq (t’undtiqt = syllabe)
souvent (le plus) : di te gewti
spirant (être) : zenzegh
spirant : a zenzagh
spirantisme : t’izenzeght
subjonctif : a sutar
subordination : a sentel
subordonnant : a msental
subordonné (être) : netel; subordonné : until
subordonner : sentel
substantif : a msentel
sujet : a meggay (gram.)
syllabe : t'undtiqt
symbole, allusion : t'angalt
syntaxe : ta seddast
Ta dlisit
***

ACHAB Ramdane : Tira n tmaziγt (taqbaylit) Tizi-Ouzou 1990

Agraw Adelsan Amazigh : Unité et diversité de Tamazight Tome I (Actes du colloque


international de Ghardaia, 20-21 Avril 1991). 1992

AIT AMRANE Mohand Idir : Ils amazigh atrar (La langue berbère moderne). Alger 1992

BAHBOUH Lehsène : T irrigoemtt ta yenaytt ta mazipt : La nouvelle orthographe


grammaticale. Alger, 1990

CHAKER Salem : Manuel de linguistique berbère I. Bouchène, 1991

CHERADI Hocine : Etudes linguistiques Tamaziqht. Alger, 1992

CORTADE Frère Jean-Marie : Essai de grammaire Touareg (Dialecte de l'Ahaggar).


Université d'Alger (Institut de recherches Sahariennes), 1969

DALLET J.M. et VINCENNES S.L. : Initiation à la langue berbère (kabyle). F.D.B. Fort
National, 1960

Groupe d'Etudes Berbère : Langue berbère : Initiation à l'écriture. Azar, Bejaia 1989

LYONS John : Linguistique générale : Introduction à la linguistique théorique. Larousse


, Collection « Langue et langage », Paris 1970

MAMMERI Mouloud : Précis de grammaire berbère. Inna Yas / Enap, Tizi-Ouzou / Alger
1992

MAMMERI Mouloud : Tajerrumt n Tmaziγt (Tantala Taqbaylit). Bouchène, 1990

MARTINET André : Eléments de Linguistique Générale. Armand Colin, Paris 1970

MOUNIN Georges : Clefs pour la linguistique. Seghers, Paris 1971

NACEREDDINE Abdellah : Nouvelle approche de la grammaire arabe. Enal, 1992

Revue : Tisuraf N° 1, Groupe d'Etudes Berbères (G.E.B.), Université de Vincennes, Paris.

Revue et corrigée en juillet 2004


Contact e-mail : sahkihacene@yahoo.fr

You might also like