Professional Documents
Culture Documents
HS Tira Ennegh PDF
HS Tira Ennegh PDF
T’ira es te mazight
***
Essai de
grammaire amazighe
***
1998
T’ira es te mazight 2
Ait Menguellet
(Nekkweni es w'arrac en El-Dzayer)
Ei Dda Lmulud
iy mazal yella ghas ulac it
T’ira es te mazight 3
A GBUR
***
T'ira ed te ghuri
A magrad
Isem
A myag
Ti zelghiwin
Ta nzeght
Ta zelgha en te nila
A mqim udewawan
A meskan
A meddad ed ue msental
A meghlay
Ta zelgha en t'uttera
A maskan
Ta zelgha en t'ilawt
I segweten i rlugenanen
Ta felwit en te seftit
I myagen en te ghara
A mawal
Ta mazight - Ta frânsist
Ta frânsist - Ta mazight
Ta dlisit
T’ira es te mazight 4
Awal a mezwar
***
Ta mazight d t'antala, d ta meslayt negh d t'utlayt ? Ma nenna-dd d t'utlayt, a-dd nini t'utlayt ta
mazight negh t'utlayin ti mazighin akken neqqar yakan t'utlayin ti lâtiniyin negh t'utlayin ti slâviyin
negh ti gniziyin-ti saksonin ? Ti ririt ghef t'uttera-y-agi ur tesä'ara azal a meqqweran. Ulamma ta
mazight temxalaf deg te meslayt ger te mnadht ed tayedh maca tettewwet es yiwen ue äekkwaz di
yal t'ama.
3000 ie seggwasen en t'ilawt lakkw ed ue mennugh ed t'utlayin ennidhen. Bdu'tt idd di Qartaj
alamma ed Frânsa, win i-dd yekecemen ta murt a-dd yeglu es te meslayt is u a-gh yini d tagini in-u
kan iy d ta meslayt en t'ussena lakkw ed ue dabu. Almi nughal necukket deg y’iman en-negh, deg
t'utlayt en-negh : Zemeren dgha ie mazighen a-dd salin t'utlayt en-sen akken a-tt erren d tin en
t'ussena lakkw ed te trarit, negh ad eqqimen kan d a ghref enni yesenfalayen t'ussena ed te sekla
es t'utlayin en wiyidh ?
Deg zik en zik i mazighen semresen t'utlayin en ie nekcamen iy yetccan ta murt es y'ighil, deg ie
fniqen h'alamma ed Frânsis, a mhares a neggaru, win yeäeddan a-dd yedjj t'utlayt in-es. Maca di
t'utlayin en-sen akkw h'aca t'aärabt iy yezzsan mlih' di te murt, ayagi yella-dd es l'islam i-dd yewwin
a namek a maynut ei t'udert en ue mdan a mazigh. I mazighen kecemen gher el din en l'islam,
refeden-t, sawedhen-t almi d el Andalus. L'islam yewwi-dd awal en Rhebbi, awal en Rhebbi yura
es t'aärabt dgha yughal ue mazigh yettu ula d l'aszel is, yesnulfa-dd i zhuran i maynuten, yettu
widak is ulamma nuteni ur-t ettun ara. Di t'udert is en yal ass sawalen as idd, eqqaren as aqlagh
da : ttmeslayen as-dd es te mazight, deg ue derar negh deg ue zaghar. Mi yeruh' ad yettu a-t idd
smektin ie zhra lakkw ed ie ghezeran. Yal ta mnadht en te mazgha tesawal ta mazight : Tihert,
Tisemsilt, Wehran, Awras, Tamenghast negh Tilimsan ...
Assa, yuki-dd mmi-s en ue mazigh, yebgha ad yelemed u ad yeselmed t'utlayt is, maca amek ?
Nekkweni newala d t'usseniwin ara nelemed u a-neselmed, es t'utlayt en-negh, maca amek ara
naru ? D ayagi iy nera a-t idd nefk de ue dlis agi.
Tagi d t'arrayt en t'ira ta mazight es te mazight ara-gh yedjjen a-nesenfali idles en-negh lakkw
ed win en wiyidh. Neäeredh a-tt nesishil akken nezemer, yeban yella w'ayen yexussen maca
nesarem ad tili d t'azwara en ue mecwarh ara yesiwedhen ta mazight anda ewwedhent t'utlayin
ennidhen.
Ixef a mezwaru
T'ira ed te ghuri
I. A mata
I mesliyen iy ulac deg ue gemmay a lâtini, a-ten nesgenses es t'uddesa en sin ie sekkilen.
I mesliyen « ä » (el äid) lakkw ed « h’ » (a fellah') ekkan-dd di t'aärabt, nettaf iten kan deg
w'awalen i merdhilen iy-dd yekkan di t'utlayt agi.
Kra en ie mesliyen iy ulac di te mazight a-ten idd nesgenses es ie sekkilen yesäan i ghdebba, am
ie mesliyen iy nettaf deg y'isemawen i msemmiyen (noms propres) i magaren.
A medya : New York, Vladivostok, Nashville, Memphis, Che Guevara, Roosevelt, Karl Marx,
Einstein, atg.
II. A gemmay
A-wen-dd nefk tura a gemmay ghef ara bnunt t’ira en te mazight, deg yiwet en te felwit iy deg ara
ilin :
1. a sekkil
2. azal is a snisli (amek yettwaru es t’ira ti snisliyin)
3. isem is ed w’azal is deg kra en t’utlayin ennidhen
4. a medya deg yettiki ue sekkil agi.
T’ira es te mazight 6
G.M. Ayen yellan ger i jerridhen d t’ira ti snisliyin (écriture phonologique) iy nesemras yakan
akken a-naru ta mazight, ma d ayen yellan ger t’acciwin d t’ira ti msisliyin (écriture phonétique).
I sekkilen agi i nghiyen tettruh' asen te nghi ticki iy-ten idd yezwar « u ».
A-dd nini u a-naru : yettagwi, akwi-dd ... maca a-naru : yugi, yuki-dd ...
Ma nera a-nerr a sekkil d ussid a-t neseleg : yedda, akka, ferru, a gerruj, a semmam ...
« dz » nettemlili-t idd kan deg kra en w'awalen yecban El-Dzayer, a dzayri, ta dzayrit, i
dzayriyen, ti dzayriyin es w'akka werdjin yettili d ussid.
T'usseda ghef « gh » tettak-dd dayem « qq » : i ghimi <> yeqqim ; te mghwer <> meqqwer
T'usseda ghef « dh » tettak-dd dayem « dtt » : ti sedhwa <> ta sedtta ; yudhen <> adttan
V. Ta msertit
T'ikwal, m'ara mlilen kra en ie sekkilen, tettili-dd te msertit en ue sekkil es wayedh, dinna ta ghuri
ad temxalaf ed t'ira . Ayagi yegwet adtas deg te qbaylit.
Awan agi a neggaru nettmagar it idd kan deg y'imal, m'ara-dd tezg te zelgha en te nila ger te
zelgha en y'imal « ad » lakkw ed ue myag.
3. « dh » yetebeä « t » yettwanedteq « dt »
maca a-dd nini : tewalam wagi (anda « m » lakkw ed « w » yemsetbaäen, ttwanedteqen ei sin).
maca a-dd nini : yessen wagi ; yessen ue qcic agi ad yegher (anda « en » lakkw « w »
yemsetbaäen ttwanedteqen ei sin).
9. « l » en ue magrad en t'aärabt « el » dayem yerti sghur ie sekkilen c, d, n, r, rh, s, sz, t, tc, dt,
lakkw ed z iy yettusemman es t'aärabt i sekkilen en y'idtij.
M'ara mlilen sin ie ghriyen yeghelli yiwen deg-sen, ma yella d a ghri a neggaru, a-nerr deg ue
mekan is t'iccert, ma da yella d a mezwaru a-nerr ta jerridht, ei w’akken a-dd nesbin a ghri enni
yeghlin : d ayagi iwumi neqqar a seghli a msisli. Deg « yewwi-t w’adhu » :
Di te mazight, m'ara mlilen sin ie ghriyen, yiwen deg-sen d « e », dayem d « e » iy yeghellin. Ticki
ara yemlil « i » lakkw ed ue ghri ennidhen (slid « e »), dayem d « i » iy yeghellin. Deg w'awanen
ennidhen d a ghri a mezwaru iy yeghellin (win es iy yettfakka w’awal a mezwaru).
Ta sureft : Ticki nesäa a mqim udemawan arusrid negh a meskan, tettili-dd te zelgha en
t'uqqena « y » ger sin ie ghriyen.
Maca « t » yezemer ad yettwanedteq magnu ulamma yella deg w'awan agi iy-dd nebeder, am
deg : ti segnit, ti frat, ta frut, snat, yessen it ...
Ti mawin :
3. Ticki ara-dd yemlil ue ghri « e » lakkw ed ue ghri ennidhen daxel en w'awal, « e » yeghelli (ur-t
nettaru ara).
4. T'ira en ue feggag en w'awal akken yebghu yili, ur ttbeddilent ara. A-nernu i wszilen ei ue
feggag, akken a-nebnu awalen ennidhen en w'aggay en ue feggag enni. Ula d i wszilen, t'ira en-
sen ur ttbeddilent ara.
(a) rgaz (a suf a malay) > (i) rgazen (rgaz + en : a segwet a lugnan)
(ta) qcict (a suf unti) > (ti) qcicin (qcic + in : a segwet a lugnan)
(a) zger (a suf a malay) > (i) zgaren (zgar + en : a segwet arlugnan)
(a) zerem (a suf a malay) > (i) zereman (zerem + an : a segwet arlugnan)
IX I lugan en te ghuri
IX.1. Ta ghuri
Akken ma ellan ie sekkilen yettwarun ttwagheran, slid a ghri a gugam « e » lakkw ed w'awanen
en te msertit ta msislit (zseret V).
A ghri « e » yettwah'sab d a tcuran di yal a mdhiq, yekeccem deg el bni en ie feggagen lakkw ed
ie wszilen ara-dd yernun ghur-sen. Madwa, yezemer ad yili d a ghri unedtiq, ticki yettwanedteq di
te ghuri, negh d a ghri a gugam ticki ur yettwanedteq ara.
M'ara tili te rgalt yetebeä itt idd ue ghri, u yezwar itt idd « e », deg w'awan agi, « e » enni ur
yettwanedtaq ara, d wagi iwumi neqqar a ghri a gugam (voyelle muette).
Es ue medya, deg w'awal « kerez », « e » a mezwaru d a gugam ma d wis sin d unedtiq, daymi
nettaru « kerez » u neqqar it « krez ». Hateniy kra en ie medyaten ennidhen :
T’ira es te mazight 11
***
A magrad
I. A mata
A magrad d yiwet en te zelgha tettrus zdat en y'isem akken a-s tefk a namek. Di te gweti, isem a
mazigh dayem yezeggwir it idd ue magrad :
3. A magrad en te ghara
Deg w’addad a maruz, zdat en y’isemawen yebeddun es ue ghri, nesäa i magraden i mazslayen
« we » ed « ye », iy yetabaäen sin ie lugan agi :
I magraden « ue » d « ie » zemeren ad ilin d i magraden ujmiden ticki iy-ten idd tesudef te nzeght
« en » (ayagi yeäna, es ue mata, t’antala ta qbaylit).
Ghurwet : A jemad (la contraction) yettili kan m'ara tili te nzeght « en », ti nzagh ennidhen
zeggwirent i magraden « ue » ed « ie ».
Md. yexeddem es ue fus ; yedttef it deg ue fus ; yetteddu ghef ie fasen ed ie dharen...
Md. awal, ul, ireden, izemawen, uccanen... (dagi ur nesäi ara i magraden, deg ue malay a suf negh
a segwet).
Md. t'ixsi (ta + ixsi) ; t'ala (ta + ala) ; t'ira (ti + ira) ; t'uzert (te + uzert) ; imi en w'uccen (we + uccen);
a nnar en y'ireden (ye + ireden)...
Deg w’awan agi, i magraden agi iwumi yeghli ue ghri, d i magraden i wzilen.
7. I magraden i merdhilen
Isemawen i merdhilen ur nettumazegh ara, yezwar iten ue magrad a merdhil iy-dd yekkan si
t'aärabt. A magrad agi yezemer ad yesäu snat t'alghiwin :
I medyaten es te qbaylit : ti ziri, i tri, i nisi, i zimer, i felefel, ti mes, ti deggert, i neslem, ti neslemt.
maca isemawen iy yesäan a feggag yebnan ghef RRGR negh ReRGR säan i magraden i
mensayen « a » ed « ta » : a berid, a mcic, ta ftilt...
Es te cawit nettaf-dd : « ta ziri » deg ue bdil en « ti ziri » ; « a zimer » deg ue bdil en « i zimer ».
Es te maceght nettaf-dd : « a tri » deg ue bdil en « i tri » ; « a genna » deg ue bdil en « i genni »
I magraden agi i mazslayen ad ttwah'seben d ti mxulaf yeänan kra en t'antaliwin (dagi d ta qbaylit).
Ta mawt : Di te cawit, isemawen yebeddun es RG (ta rgalt + a ghri), ur säin ara i magraden deg
w’addad ilelli.
ta cawit : dhad, fus, dhar ... maca : es ue dhad, deg ue fus, ghef ue dhar
ta qbaylit : a dhad, a fus, a dhar ...
T’ira es te mazight 14
Ixef wis 3
Isem
Ta mawt ta mezwart : Ayen akkw ara-dd nini ghef y'isem yeäna isemawen i sentalen lakkw ed
y'isemawen i gharayen, slid addad a maruz iy yeänan kan i sentalen.
I. A matu
1. Isem a mazigh yezwar it, di te gweti, ue magrad. A magrad ur yelaq ara ad yenetedh ar y'isem
iy-t yetebeäen.
2. Ticki yebeddu y'isem es ue ghri, a malay ur yesäi ara a magrad deg w'addad i lelli :
3. Kra en y'isemawen i malayen i sufen, werdjin säin a magrad, wigi d isemawen en ue myag iy
yebeddun es te rgalt u iy yesäan kan yiwen w'udem, es ue medya, nesäa : fad, lazs, berru, ferru.
4. Isemawen en ue myag en te ghara dayem a-ten naf d unti a suf (ur ttbeddilen ara udem).
Yezeggwir iten idd ue magrad en te ghara « te » :
5. Isem a mazigh nezemer a-t idd nesbadu (définir) es te wsit (a malay negh unti), es ue mdhan
(a ferdis negh ugar en ue ferdis) lakkw es w'addad en w'aruz (addad i lelli negh addad a maruz).
II. Ta wsit
2. Unti nettekkes it idd deg ue malay iwumi neskar i sbeddal (transformations) agi :
Ti mazsliwin (Particularités) :
1. Unti yezemer ad yili d awal yexulefen merrha a malay, akken yella w'aya deg y'isemawen en el
rhwah' (i mdanen negh el hwayec) :
a mur > ta murt ; iccer > t'iccert ; a saru > ta sarut ; idh > t'idht
ul , ass, udi, a wren, aman, iman (sin agi i neggura d i segweten) ...
III. A mdhan
Isem a mazigh yezemer ad yili d a suf ticki iy-dd yemmal a ferdis di t'aggayt u yezemer ad yili d a
segwet ticki iy-dd yemmal sin ie ferdas negh ugar.
A segwet nettekkes it idd deg ue suf es ue beddel en ue magrad a suf es ue magrad a segwet iy-
t idd yenuseben lakkw ed kra en te skarin (opérations) ghef ue feggag am akk'ara newali :
maca nezemer a-dd nini : i meraren, i zeraren, i deraren ... (a segwet a lugnan)
maca a-dd nini : azal > azalen (a segwet a lugnan), lakkw ed : u : a zal > i zalen (kif kif)
ul > ulawen
ibiw > ibawen
izem > izemawen
a gemer > i gemerawen
iri > irawen (= a ärur) maca : iri > iran (= t’ama)
I segweten arlugnanen en w'unti seääun, di te gweti, a feggag yecban win en ue malay iy-ten idd
yenuseben :
Madwa, nezemer a-nesäu isemawen untiyen mebla a malay, yernu säan i segweten arlugnanen :
« a » enni es yebeddu ue feggag, nettaf it kan deg ue suf ; deg ue segwet, yeghelli, u neseääu a
magrad en w’unti « ti », a-dd nini u a-naru :
G.M. Neqqar daghen : t’ala > t’aliwin (a segwet a lugnan). Deg w’awan agi, a ghri a mezwar en
ue feggag ur yeghelli-y-ara.
1. Isemawen en t'imarewt i mazighen säan ta matart en y’ili deg ue bdil en ue magrad : baba,
yemma, gma, weltma (= baba in-u, yemma in-u, gma in-u, welma in-u) ...
Ur säin ara a segwet a mazslay, maca ellant kra en t'alghiwin en ue segwet arlugnan ei te wsit
agi en y'isemawen.
maca ulac, di te meslayt en yal ass, awal iy-dd yemmalen a suf en « i babaten » ara yilin, magnu, d
« a babat ».
Isem a mazigh yezemer ad yili deg w'addad i lelli negh deg w'addad a maruz (negh addad
uqqin). Addad en w'aruz yesbayan it idd ue magrad yezwaren isem.
T’ira es te mazight 19
Es w’aya iy neqqar belli « a rgaz » yusa-dd deg w'addad i lelli acku a namek is yeban iman is,
ma da yella d « ue rgaz » ur yesäi a namek slid ma yezwar it kra en w'awal ennidhen di te winest,
deg w'awan agi, neqqar belli « ue rgaz » yusa-dd deg w'addad a maruz (negh addad uqqin) imi a
namek is yeqqen gher w'awal iy-t idd yezwaren.
Isem yettili deg w'addad a maruz deg w'awanen agi iy-dd yetebeäen :
V. Isem en te ghara
V.1. Ta badut
Isem en te ghara (negh a gharay) nesemras it ei w'akken a-s nefk ta ghara ei y'isem (negh ei
w'aggay isemawan), yettemtawi es te wsit lakkw es ue mdhan lakkw ed y'isem iwumi yettak ta
ghara. Yezemer ad yili d a mernu (épithète), ma yusa-dd srid deffir-es. Yezemer ad yili d a jentidh
(attribut), ticki iy-t idd yesudef ue myag en w'addad iy tetebeä te zelgha en t'ilawt « d » negh ta
zelgha en t'ilawt iman is.
T’ira es te mazight 20
Isem en te ghara negh a gharay, d isem yettaken ta ghara ei y’isem ennidhen, yesäa akkw i
gucal en y'isem iwumi yettak ta ghara slid addad en w'aruz.
Ticki yegwra y'isem iwumi yefka ta ghara, isem enni yettili dayem deg w'addad a maruz.
Deg ue medya a neggaru, nufa isem a gharan deg w'addad a maruz (ue rgaz : d a meggay deffir
en ue myag), ma d isem a gharay deg w'addad i lelli (a meqqweran).
Isem en te ghara yezemer as yesäu azal en y'isem a gharan, deg w'awan agi as yesäu merrha i
gucal is. Hateniy kra ie medyaten :
Isemawen en t'imarewt i mazighen ur säin ara i magraden, maca säan dayem ta kti (negh a
namek) en y’ili, deg w'udem a mezwaru :
Ei t'algha-y-agi en y'isemawen en t'imarewt, a-dd nernu ti mitar en y’ili akken a-dd nemel
udemawen ennidhen en y’ili :
baba-k ; baba-m ; baba-s ; yellit-negh ; yess is ; yess en-sent ; babat-negh ; babat-wen ; babat-
sen ; babat-sent ; yemmat-wen ; yemmat-sent ; gmat-wen ; weltmat-wen...
T’ira es te mazight 21
Ti mazsliwin (particularités)
1. Ti mitar en ue suf (ik, im, is) yeghelli-y-asent ue ghri a mezwar m'ara tebeäent isem en
t'imarewt a mazigh.
awanen agi akkw emmalen-dd isem en t'imarewt mebla ta matart en y’ili. Ger ue segwet ed ue
suf, yelaq agh a-naru :
a segwet a suf
i babaten a babat
ti yemmatin ta yemmatt
ti gmatin ta gmatt
atmaten a gmat (awan arlugenan)
ti yessetmatin ta weltmatt (kifkif)
Ta mawt 1. Ger « ta wellit » lakkw ed « ti welliyin » ellant snat t’arluggniwin (deux irrégularités) :
Deg y'isemawen en t'imarewt i meredhilen iy-dd yekkan di t'aärhabt, nesäa daghen t'akti en y’ili.
Deg w'udem a mezwaru, d ta matart en y’ili en t'aärabt « i », iy-dd yezgan di t'aggara en
y'isemawen agi.
Deg w'udemawen ennidhen, nesäa ti mitar en y’ili en te mazight : äemm is, xal ik, jedd en-sent,
sett im, atg.
Ixef wis 4
A myag
A myag a mazigh yeseääu, di te gweti, snat te mezsra : ti mezsri ta fakkant (t’igawt tesäa t'alast
yebanen) lakkw ed te mezsri ta zgant (t'igawt d tin yettwalasen negh d tin ur nesäi ara t'alast
yebanen). Ti mezsra-y-agi neqqar asent daghen ti mezsri ta h'erfit lakkw ed te mezsri t'ussidt :
G.M. A-dd nughal akkw gher te mezsra-y-agi deg w’ayen ara-d yetebeäen.
Ti mawin :
1. Imal a h'erfi yebna ghef w'urmir iwumi nerennu ta zelgha en y'imal « ad » zdat en ue myag.
2. Imal ussid yebna ghef w’arnawadh (negh urmir ussid) iwumi nerennu ta zelgha en y'imal "ad"
zdat en ue myag.
3. T'alghiwin t'ussidin bnant akkw ghef ue zellum ussid (Zseret VII. I zelman i suddimen)
A nawadh yemmal agh-dd t'igawt yekfan negh addad. T'igawt negh addad enni zemeren ad ilin
deg ie zri, deg y'imira negh deg y'imal. Hateniy kra en ie medyaten :
1. A myag « eddu »
2. A myag « adhen »
Arnawadh yemmal agh-dd t'igawt ur nesäi ara t'alast yebanen, negh tin yettwalasen (qui se
répète).
A myag : « xedem »
A myag : « eqqim »
II.3. Urmir
− Urmir nesemras it, di te gweti, es te zelgha en y'imal « ad » akken a-dd nesenfali imal (t'igawt
iy mazal ur tedhr'ara).
− Ticki yella iman is, urmir yesäa azal en ie zri en t'ulesa u nesemras it adtas di te mucuha lakkw
ed te qsidhin (yecba deg w'ayagi « le passé simple » en te frânsist).
ekker teruh'edh
etcc tesewedh
- Yirbeh'.
- El rbeh' tafedh !
T’ira es te mazight 24
II.4. A nadh
A nadh d yiwet en t'algha en ue myag iy nesemras m'ara nesuter deg kra en yiwen ad yexedem
kra. Ghef w'aya iy nesäa kan udem wis sin deg ue nadh.
− a nadh ussid (negh a zgan) : yemmal t'igawt yettwalasen negh tin ur nesäi ara t'alast
A maghun d yiwet en t'algha en ue myag iy yettaken ta ghara ei y'isem. Tecba isem en te ghara
deg ue namek.
Ellant, deg te mazight, tlata t'alghiwin en ue maghun : ta mezwarut tebna ghef ue nawadh, tis
snat tebna ghef w’arnawadh ma d tis tlata tebna ghef w'urmir.
I myagen en te ghara säan a maghun a nawadh mebla t'ahrayt ta mezwart (ulac a wszil zdat-
sen), slid ticki iten idd yezewar ue masagh « iy », deg w’awan agi, nesäa t’ahrayt ta mezwart
« ye » lakkw ed t’ahrayt ta neggwrayt « en ».
Ghef w’aya iy neqqar es te qbaylit « d widak igg zeddigen », acku « y » uslig yettwanedteq
« gg ».
M'ara-t idd tezwir te zelgha « ara », yesenfalay imal (t'igawt iy mazal ur tedhr'ara).
Ei w'akken a-nesefti a myag es t'algha t'ibawt, nesemras di te qbaylit, di te gweti, a zenzigh agi
(le schéma suivant) :
« ur » + a myag + « ara »
« ur » + a myag + « ec » (negh « ca »)
ta qbaylit ta cawit
ur essinegh ara ur essinegh ec
ur yessin ara ur yessin ec
ur yettissin ara ur yettissin ec
ur ttissin ara ur ttissin ec
Ti mawin :
3. D t'algha t'ibawt en w’arnawadh iy nesemras daghen deg y'imal (a h'erfi negh ussid).
4. T'algha en t'uttera t'ibawt ula d nettat tebna ghef t'algha en w’arnawadh (d a zellum ussid).
5. Deg ue nadh, nesäa kan yiwet en t'algha t'ibawt iy yebnan ghef ue zellum ussid.
6. A sutar ibaw : Ticki ur ner'ara ad tedhru kra en te ghawsa, nesemras yiwet en t'algha t'ibawt
ennidhen iy yebnan ghef ue zenzigh agi :
7. T'ibawt t'usligt : Ticki msetbaäent snat t'alghiwin t'ibawin, nezemer a-nekkes ta zelgha
« ara ».
− T'inawt en t'uttera tezemer ad tesäu t'algha d t'ilawt negh d t'ibawt, h'aca el szut en t'aghwect
ara yebeddelen.
I myagen fettin akken iy-dd nezwar nenna-dd, slid deg y'imal anda nesäa ta zelgha « ara » deg
ue bdil en te zelgha « ad » (ta zelgha en y'imal), ticki nesäa awal en t'uttera.
T’ira es te mazight 27
Ta mawt: Ayagi yedherru daghen ticki nesäa a sumer until (proposition subordonnée), iy-dd
tezwar te zelgha en ue sentel, ma yella ue myag en y'imal.
Di te mazight, ur nesäi ara ayen iwumi neqqar es te frânsist « l'infinitif », (t'algha ur nefetti ara).
Ihi, a-neddem t'algha ur nesäi ara i wszilen akken a-nesemmi yis i myagen. T'algha-y-agi d tin en
ue nadh a h'erfi (iy yebnan ghef w’urmir a h’erfi).
A medya : A-dd nemeslay ghef ie myagen « eddu », « fru », « azzel », « izmir », « beren », atg.
Isem a myagan d yiwen y'isem yebnan ghef ue myag, yemmal-dd t'igawt negh addad menwala.
Ateniyi kra en ie medyaten :
effegh t'uffegha
rewel a rewal / ta rewla
fru ferru (d isem mebla a magrad)
serwet a serwet (d isem yecban a myag is)
aru t'ira (d unti a segwet)
imlul te mlel (d isem a myagan en te ghara)
Ur yell'ara ue lagan a matu es ara-dd nekkes isem a myagan deg ue myag iy-t yenuseben, maca
t'algha en y'isem a myagan tugel gher t'algha en ue feggag en ue myag iy-t yenuseben.
A medya : I myagen en t'algha R1eR2eR3 (yesäan a zsar bu tlata te rgal) säan isem a myagan
en t'algha R1eR2aR3, am ie myagen agi iy-dd yetebeäen :
Ghurwet : Ur yelaq ara a-nesexledh ger « feran » (isem a myagan en « feren ») lakkw ed
« fran » (= wdhan), negh ger « beran » (isem a myagan en « beren ») lakkw ed « bran » (=
serreh'en).
G.M. Zseret di t'aggara en ue dlis ta felwit en te seftit iy-dd yettaken t'alghiwin en y'isemawen i
myaganen.
Es t'algha ta myagant ta h'erfit nezemer a-nebnu i zelman ara-gh-dd yefken i numak ennidhen en
ue myag, yecban a ttwagh (le passif), a myagh (le réciproque), ussid (l’intensif ou le progressif),
atg.
I myagen en t'igawt säan, di te gweti, a namek igaw a fakkan (actif-perfectif), yemmal-dd t'igawt
yesäan t'alast.
Es ue medya, nesäa i myagen : eddu, xedem, awi, fru, afeg, etcc, bnu...
T’ira es te mazight 28
T’algha ta suddimt tebna ghef t’algha ta h'erfit iwumi nerennu i wszilen iy yetabaä t'ikwal ue
beddel en ue feggag. Di te felwit agi ara-dd yetebeäen, a-dd nefk kra en ie medyaten en el bni en
t’alghiwin ti suddimin.
Ti mawin :
3. I myagen yesäan a namek a ttwagh di t'algha en-sen ta h'erfit ur keccemen ara di te felwit agi
en ue fella. I myagen agi nesäa-y-asen ta felwit ennidhen anda, deg ue namek a ttwagh, nezemer
a-dd nekkes i numak ennidhen es te merni en ie wszilen.
Tella di te mazight, yiwet t'aggayt en ie myagen iy yesäan ta seftit ta mazslayt, wigi d i myagen
yemmalen ta ghara en y'isem, isem en-sen i myagen en te ghara.
I myagen agi säan sin w'udemawen en te seftit: yiwen yemmal-dd ta ghara en te ghawsa (udem a
gelman), wayedh yemmal-dd a beddel en te ghara-y-agi (udem igaw).
T’ira es te mazight 29
M'ara nesefti i myagen es w’udem a gelman, seääun kan ti hrayin ti negwrayin (désinences
finales) u, deg ue segwet, säan yiwet en te hrayt ei w’udemawen en te seftit akken ma ellan.
mezzsiyegh (nekk)
mezzsiyedh (ketc/kem)
mezzsi (netta)
mezzsiyet (nettat)
mezzsiyit (nekkweni/nekkwenti)
mezzsiyit (kunwi/kunemti)
mezzsiyit (nuteni/nutenti)
A maghun : mezzsiyen
Isem a myagan : te mzsi
Ta mawt : I myagen agi säan yiwen ue namek nuteni ed y'isemawen en te ghara i jentidhen
(attributs) en y'isem, u nezemer a-ten neh'eseb am y'isemawen en te ghara.
Nezemer a-nesefti i myagen agi am ie myagen ennidhen, ladgha deg w'urmir (negh deg y'imal),
deg w’arnawadh lakkw ed ue nadh. Seääun imir a namek igaw iy-dd yemmalen a beddel en te
ghara.
H'aca deg ue nawadh ur nezmir ara a-nesäu a namek iy-dd yemmalen a beddel en w'addad imi
dgha a nawadh yemmal-dd kan t'igawt negh t'ilawt yekfan (ur-s-dd yegwri ara ad tebeddel).
A myag « ili » yemmal-dd t’ilawt en te ghawsa deg ue kud en y’imira (a kud deg nettmeslay) :
Ticki iy nesemras a myag agi d a malil (auxiliaire) en ue myag ennidhen, ur-dd yemmal ara imira.
Akken a-dd nemmel ta ghawsa yedherrun imira, nesemras, ei w’ayagi, i maskanen (aqliy, hit,
atan…).
I medyaten : yella yiwen ue rgaz ; elligh deg ue xxam ; yettili w'aya ; tella telehh'u ; ad ilint
edttesent ; atg.
A myag agi i-dd yemmalen ti mesäiwt (negh « ili »), nesemras it kan, di te qbaylit, di kra en te
nfaliyin : annect yela-t ; w'iy-t yelan ; ur-dd ligh a-dd ekkeregh ; atg.
Deg ue bdil is, di te meslayt en yal ass, nesemras yiwen ue myad a merdhil en t’aärabt, a myag
« säu » : säigh, tesäidh, yesäa, ad yesäu, teseääum, atg.
Ta mawt : A myag agi en y’ili neseftay it kan deg ue nawadh. Ghur ie mucagh, seftayen di te
mezsra ennidhen, a sefti in-es yecba a sefti en ue myag « eg ». Hateniy kra en ie medyaten :
X. Ta seftit
udem a mezwaru :
2. Ta seftit tebna ghef ue feggag a myagan iwumi nerennu i wszilen igh-dd yemmalen udem en te
seftit lakkw ed te wsit ed ue mdhan en ue meggay. I wszilen agi isem en-sen ti mitar en te seftit.
3. Ti mitar en te seftit zemerent ad ilint zdat ue feggag (yufeg = ye + ufeg), deffir ue feggag
(ufegen = ufeg + en) negh zdat lakkw ed deffir (tufegem = te + ufeg + em).
A myag « afeg »
T’ira es te mazight 31
Ta seftit ti mitar
ufegegh - - - egh
tufegedh te - - - edh
yufeg ye - - -
tufeg te - - -
nufeg ne - - -
tufegem te - - - em
tufegemt te - - - emt
ufegen - - - en
ufegent - - - ent
Ta seftit ti mitar
ur ufigegh - - - egh
ur tufigedh te - - - edh
ur yufig ye - - -
ur tufig te - - -
ur nufig ne - - -
ur tufigem te - - - em
ur tufigemt te - - - emt
ur ufigen - - - en
ur ufigent - - - ent
Ta seftit ti mitar
ttafegegh - - - egh
tettafegedh te - - - edh
yettafeg ye - - -
tettafeg te - - -
nettafeg ne - - -
tettafegem te - - - em
tettafegemt te - - - emt
ttafegen - - - en
ttafegent - - - ent
Ti mawin :
1. Nesemras t’algha t’ussidt akken a-nesefti deg w’arnawadh. Deg w'awan en ue myag « afeg »
nesäa : t’algha t’igawt : afeg > t’algha t’ussidt : ttafeg
2. Ti mitar ti myaganin kifkif itent nutenti ed tid en ue nawadh. D a feggag iy yebeddelen : afeg >
ttafeg = tt + afeg (t’algha t’ussidt)
3. Ellan ie myagen iy yesäan a feggag a mxalef di sin w'udemawen i mezwura en ue suf (« nekk »
lakkw ed « ketc/kem »), deg ue nawadh. Es ue medya, a myag « rnu », imi a-dd nini :
Ta seftit ti mitar
afegegh - - - egh
tafegedh te - - - edh
yafeg ye - - -
tafeg te - - -
nafeg ne - - -
tafegem te - - - em
tafegemt te - - - emt
afegen - - - en
afegent - - - ent
Ta mawt: Ti mitar cbant tid ue nawadh, d a feggag kan iy yebeddelen ger ue nawadh ed w'urmir
(ufeg > afeg).
IX.5. Imal
Nesäa snat t'aggayin en y'imal : imal a h'erfi (negh a fakkan) lakkw ed y'imal ussid (negh a zgan).
Imal a h'erfi yebna ghef w'urmir iwumi nerennu ta zelgha « ad » zdat-es, ta zelgha-y-agi isem is a
matar en y'imal (negh ta zelgha en y'imal).
a-nafeg = ad + nafeg
a-neddu = ad + neddu (Zseret Ti merna 1. III.5.)
Imal ussid yebna ghef w’arnawadh iwumi nerennu ta zelgha en y'imal « ad » zdat-es.
X.6. A nadh
Deg ue suf, a myag yefetti es yiwen w'udem ama d a malay ama d unti. Deg ue segwet, ellan sin
w'udemawen : win en ue malay lakkw ed win en w'unti.
A nadh a h'erfi
Ta seftit ti mitar
Afeg ---
Afeget / afegem - - - et / em
Afegemt - - - emt
Ta mawt : Ta matart (negh ta hrayt) en w'udem wis sin a malay a segwet « et », teäna ta qbaylit.
Es te cawit, es ue medya, nesemras ta matart « em ».
A nadh ussid
Ta seftit ti mitar
ttafeg ---
ttafeget / ttafegem - - - et / em
ttafegemt - - - emt
G.M. : Ti mitar en ue nadh xulefent tid en te mezsra ennidhen (a nawadh, arnawadh lakkw ed
w'urmir), dgha a nadh :
I myagen en te ghara säan yiwet en te seftit ta mxaleft deg ue nawadh lakkw ed ue maghun a
nawadh, ur säin ara ti mitar ti mezwarin, yernu säan yiwet en te matart deg ue segwet.
1. A nawadh :
I medyaten : wid mezzsiyen zemeren ; ulac ayen rzsagen annect im ; awi-dd ayen akkw zsiden ;
d wigi iy yemellulen, atg.
Ti mawin :
elligh (nekk), tellidh (ketc/kem), yella (netta), tella (nettat), nella (nekkweni / nekkwenti), tellam
(kunwi), tellamt (kunemti), ellan (nuteni), ellant (nutenti)
Arnawadh (feggag : ttili) : ttiligh, tettilidh, yettili, tettili, nettili, tettilim, tettilimt, ttilin, ttilint.
urmir (feggag : ili) : iligh, tilidh, yili, tili, nili, tilim, tilimt, ilin, ilint.
Imal a h'erfi (« ad » + urmir) : ad iligh, ad tilidh, ad yili, ad tili, a-nili, ad tilim, ad tilimt, ad ilin, ad ilint
Imal ussid (« ad » + arnawadh) : ad ttiligh, ad tettilidh, ad yettili, ad tettili, a-nettili, ... ad ttilint.
XII.2. A myag « eg »
Ta seftit ti mitar
gigh - - - egh
tegidt te - - - edt
yega ye - - -
tega te - - -
nega ne - - -
tegam te - - - em
tegamt te - - - emt
gan - - - en
gant - - - ent
Ta seftit Ti mitar
ttegegh - - - egh
tettegedt te - - - edt
yetteg ye - - -
tetteg te - - -
netteg ne - - -
tettegem te - - - em
tettegemt te - - - emt
ttegen - - - en
ttegent - - - ent
Ta mawt : Urmir d yiwet en te mezsriwt iy nesemras kan di te mucuha negh di te qsidhin ti qdimin,
es w’aya yecba « le passé simple » en te frânsist.
T’ira es te mazight 35
Ta seftit Ti mitar
gegh - - - egh
tegedt te - - - edt
yeg ye - - -
teg te - - -
neg ne - - -
tegem te - - - em
tegemt te - - - emt
gen - - - en
gent - - - ent
Ta seftit Ti mitar
ad gegh - - - egh
ad tegedt te - - - edt
ad yeg ye - - -
ad teg te - - -
ad neg ne - - -
ad tegem te - - - em
ad tegemt te - - - emt
ad gen - - - en
ad gent - - - ent
A nadh a h’erfi
Ta seftit Ti mitar
eg ---
eget / egem - - - et / em
egemt - - - emt
Yefetti am ue myag « eg », maca nesexdam it kan deg ue nawadh (negh deg ue maghun a
nawadh). Di te qbaylit nesemras a myag a merdhil en t'aärabt deg ue bdil en ue myag « el », wagi
d a myag « säu ». Es ue myag « el » yelaq agh :
Ta seftit Ti mitar
ligh - - - egh
telidt te - - - edt
yela ye - - -
tela te - - -
nela ne - - -
telam te - - - em
telamt te - - - emt
lan - - - en
lant - - - ent
Sin ie medyaten :
A myag agi nettemlili-t idd daghen deg kra en ie sefra i qdimen, ladgha ar Ccix Muh’end :
Ti zelghiwin
***
A-dd nesiwel deg y'ixefawen agi iy-dd yetteddun ghef w'awalen ur nelli la d isemawen la d i
myagen, d awalen ara nesemmi « ti zelghiwin » :
• Ta nzeght
• Ta zelgha en te nila
• A mqim udemawan
• A meskan
• A meddad ed ue msental
• A meghlay
• Ta zelgha en t'uttera
• A maskan
• Ta zelgha en t'ilawt
***
Ixef wis 6
Ta nzeght
I. Ta badut
Ta nzeght d yiwet en te zelgha iy-dd yettasen zdat en y'isem (negh zdat en w’aggay isemawan)
akken ad teqqen a namek is gher ue h’ric en te winest iy-t idd yezwaren. Aggay enni yebnan ghef
te nzeght lakkw ed w'ayen iy-tt idd yetebeäen, yettili d a semmad en y'isem negh en ue myag.
Isem enni yetebeäen ta nzeght yettili d a maruz, slid deffir te nzeght « s » iy-dd yemmalen a
mussu.
Ti mazsliwin :
1. Ticki d a mqim udemawan iy yetebeäen ta nzeght, a mqim agi yettili d a wzil, yeghelli-y-as, deg
te gweti, ue ghri a mezwar, a-nerr deg ue mekan is ta jerridht. Ta nzeght tezemer daghen ad tesäu
t’algha ta mazslayt (une forme particulière), deg w’awan agi :
Ta mawt : Ta nzeght iy yetebeä ue mqim udemawan tettak-dd ayen iwumi neqqar ta nfalit ta
mqimant (zseret ixef wis 8 : A mqim udemawan).
Kra en te nfaliyin ti mqimanin : deg-negh, gar anegh, ghur-es, sghur-wen, sghur-kwent, yid-
sen, yid-sent, ennig-negh, sennig-negh, atg.
T’ira es te mazight 38
2. Nezemer daghen a-nesäu ta nzeght iy yebnan di l'aszel ghef snat te nzagh ennidhen.
Ticki nesäa awal iy yebnan di l'aszel ghef te nzeght ed y'isem negh te nzeght ed ue meghlay,
awal agi a maynut yettili d a meghlay (Zseret Ixef wis 12. a meghlay).
3. Ti mitar en y’ili bnant di l'aszel, di te gweti, ghef te nzeght lakkw ed ue mqim udemawan (zseret
Ixef wis 9. Ta matart en y’ili) :
A feggag A medya
GR... aman > t'ikli en w'aman
RGR... dhar > t'ikli ue dhar
RRGR... rgaz > t'ikli en ue rgaz
RG... meksa > t'ikli ue meksa
RRG... msebrid > t'ikli en ue msebrid
maca nesäa « a fus en ue meger » anda a feggag yesäa t'algha « ReReR », acku, deg w'awan
agi, « e » ta mezwarut d ta gugamt (ur tettwenedtaq ara).
1. Ta nzeght iy yetebeä y'isem, ad tettwaru iman is, mebla kra en ue matar en t'uqqena gar as ed
y'isem iy-dd tesudef.
2. Ticki iy-tt idd yetebeä ue mqim uqqin, neseääu ta nfalit ta mqimant, yelaq agh a-nerr ta jerridht
gar as ed ue mqim enni iwumi yeghli ue ghri a mezwar. A-dd nini ihi u a-naru :
maca a-naru : gar as, gar awen, fell am, fell anegh ... acku a mqim d ummid deg ie medyaten agi.
3. Ticki d a mqim ilelli (nekk, ketc, nekkweni, ...) iy-dd yetebeäen ta nzeght, ad tettwaru iman is,
mebla kra en ue matar en t'uqqena gar as ed ue mqim iy-dd tesudef :
***
Ixef wis 7
Ta zelgha en te nila
I. Ta badut
Ta zelgha en te nila, d yiwet en te zelgha iy nettara zdat negh deffir ue myag akken a nebeddel ta
ghda en-es. Ellant snat en te zelghiwin en te nila, ei snat lant tlata t'alghiwin :
I medyaten :
Ticki ara yili ue myag ur-t yetebiä la a mqim udemawan, la ta zelgha en y'imal, la ta sghunt, ta
zelgha en te nila tettas-dd srid deffir-es u teseääu dayem t'algha ta wzilt « dd » negh « n ».
Ticki ara yili ue myag deg y'imal, yeseääu, es ue mata, t'algha « ad » iy yetebeä ue myag deg
w'urmir negh deg w’arnawadh (negh urmir ussid).
Deg w'awan agi, ta zelgha en te nila tettas-dd ger te zelgha en y'imal lakkw ed ue myag, imir
teghelli te rgalt « d » en « ad » lakkw ed ue ghri « i » en te zelgha en te nila « idd » negh « in ».
T’ira es te mazight 40
Nezemer a-dd nini : ur-dd yettas ara negh : ur-d-add yettas ara
ur-n yesawal ara negh : ur-d-an yesawal ara
Ticki yella ue myag di t'algha t'ibawt, ta zelgha en te nila tettas-dd deffir te zelgha (negh a matar)
en t'ibawt « ur » (negh « wer »), teseääu imir t'algha ta wzilt « dd » negh « n ».
Ti mawin :
2. T'ikwal neseääu ta zelgha en t'uqqena « d », deg w'awan agi ti zelghiwin en te nila seääunt
t'alghiwin « add » ed « an » (ti ndhayin iy nesemras daghen deg y'imal, zseret III.).
ur-d-add yedd'ara
ur-d-an yesawal ara
Deg te winas ti mettarin negh deffir w'awalen i mettaren, ti zelghiwin en te nila ttazgant-dd dima
deffir te sghunt « iy » (negh « ara »), seääunt imir t'algha ta wzilt « dd » negh « n ».
Deg ie sumaren untilen, ti zelghiwin en te nila ttasent-dd daghen deffir te sghunt (negh a mqim a
masagh) « iy », seääunt imir t'algha ta wzilt.
Ta mawt : Deffir ue masagh a meggay « iy » (negh « ara »), a myag yettili dayem deg ue maghun.
Ixef wis 8
A mqim udemawan
Ta badut
A mqim udemawan ed yiwen w’awal iy nesemras deg ue bdil en y’isem (negh aggay isemawan),
akken ad yawi a mekan is deg te winest. A mqim udemawan ur yettbeddil ara udem.
Nesemras iten iman en-sen negh lakkw ed ue myag negh ed ue mqim ennidhen akken a-t idd
nesefhem mlih'.
I mqimen i semmaden usriden d wigi : iyi, ikk, ikkem, it, itt, agh / anegh, ikkwen, ikkwent, iten / in,
itent / int.
A seghli a jerrumi :
1. Deg ie medyaten (2) lakkw ed (3), nesäa a seghli en ue ghri a mezwar en ue mqim, ayagi
yedherru dayem ticki yesäa ue myag t'ahrayt ta negwrayt.
Ta sureft agi tella acku deg te qbaylit, i mqimen udemawanen usriden ed w’arusriden kifkif iten
deg w'udemawen i mezwura deg ue suf ed ue segwet. A-dd nini, es ue medya :
ayagi yeäna kan ta qbaylit imi, imi es te cawit, es ue medya, a-dd nini :
A seghli a msisli :
Deg ue medya wis 4 (yewala-t) yeghli daghen ue ghri a mezwar en ue mqim. Ayagi yedherru ticki
nesäa a myag yettfakkan es ue ghri, ti mlilit en sin ie ghriyen tettadjja yiwen deg-sen yeghelli, d
ayagi iwumi neqqar a seghli a msisli. A-nerr t'iccert deg ue mekan en ue ghri yeghlin ticki d a ghri
a negwray u a-nerr ta jerridht ticki d a ghri a mezwar, akken a-dd nesbin a seghli-y-agi.
Yelaq agh a-nerr ta jerridht sya u sya ei te zelgha en t'uqqena « y », akken xeddemen di te
frânsist ei te zelgha « t » deg « Où va-t-il ? ».
Di te qbaylit, i mqimen i semmaden arusriden d wigi : iyi, ak, am, as, agh / anegh, awen / akwen,
akwent, asen, asent.
I mqimen agi ttilin dayem d ummiden ticki iy-dd usan srid deffir ue myag, slid di kra en te suraf.
I medyaten : yugh akwent awal, yefka-y-asen el h'eq, zenzegh ak a xxam, yedda-yi di el bghi, aru-
y-as ta brâtt, atg.
Ti mawin
1. Ticki yettfakka ue myag es ue ghri, nesäa ta zelgha en t'uqqena « y » gar as ed ue mqim, slid
ei ue mqim « iyi » iwumi nesäa a seghli a msisli en « i » a mezwar, a-nerr imir deg ue mekan is ta
jerridht.
2. Es te qbaylit, i mqimen kifkif iten nuteni ed w'usriden, deg w'udemawen i mezwura (a suf ed ue
segwet).
Akken newala deg ie medyaten agi, neseääu dayem a seghli en ue ghri a mezwar en ue mqim
usrid (a mqim wis sin).
Ticki nesäa ta zelgha en tenila lakkw ed ie mqimen, ta zelgha-y-agi tettazga-dd dayem deffir ue
mqim a neggaru.
I medyaten : yelli-y-as idd ta wwurt ; teheggam asen-t idd ; yesawedh agh-tt in almi d a xxam.
Ti mawin :
1. Ticki ta zelgha en te nila « idd » tetebeä a mqim arusrid, tezemer ad tesäu t'algha ta wzilt.
maca teseääu dayem t'algha t'ummidt ticki yettfakka ue mqim es ue matar en w'unti « t ».
3. Deffir ue mqim « iyi » neseääu a seghli a msisli, acku mlalen sin ie ghriyen, yelaq agh a-nerr
deg ue mekan en ue ghri yeghlin ta jerridht, u a naru :
Ticki yella ue myag deg y'imal, nesäa t'algha « ad » (negh « ara ») zdat en ue myag (zseret ixef
wis 4 : A myag).
Ticki nesäa a mqim udemawan ed ue myag deg y'imal, a mqim enni yettas-dd dayem ger te
zelgha en y’imal ed ue myag.
Ti mawin :
A medya : ad + as > a-s (a-s yini ...) ; ad + it > a-t (a-t yawi ...)
Madwa, nezemer a-nesäu a mqim udemawan ummid ticki nesäa ta zelgha en y’imal d t’ummidt,
dgha nezemer a-dd nini :
2. Nesäa daghen yiwet en te ndhayt en ue mqim udemawan usrid ticki nesäa ta zelgha en y’imal
d t’ummidt, « ad ». Ta ndhayt agi tebeddu es ue ghri « a » deg ue bdil en ue ghri « i » :
maca ur nesemras ara adtas ta ndhayt agi deg te meslayt en yal ass.
Ticki nesäa sin ie mqimen, d a mqim arusrid iy-dd yettasen d a mezwaru. A mqim usrid (wis sin)
yeghelli-y-as imir ue ghri en-es a mezwar.
Ticki nesäa i mqimen lakkw ed te zelgha en tenila, ta zelgha-y-agi tettas-dd deffir ie mqimen enni
u teseääu t'algha t'ummidt : a-sen-t idd yefk ; a-gh idd yeh'ku ti mucuha ; a-wen in siwelegh a-dd
tasem ...
Di t'algha t'ibawt, a mqim yettas-dd dayem ger ue myag ed te zelgha en t'ibawt « ur » (negh
« wer »).
Deg te winas ti mettarin (tid yebedun es w'awal en t'uttera) negh deg ie sumaren untilen, a mqim
yettas-dd dayem ger te sghunt (negh a masagh) « iy » (negh « ara ») lakkw ed ue myag.
I medyaten en te mettarin
I medyaten en w'untilen
Ti mawin :
1. Deffir te sghunt (negh a masagh) « iy », a mqim yeghelli-y-as ue ghri a mezwar, a-nerr deg ue
mekan is ta jerridht.
T’ira es te mazight 46
2. T’ikwal, a mqim udemawan yesäa t’algha t'ummidt deffir en te zelgha « iy » negh « id » (zseret
i medyaten 3, 8 lakkw ed 10). Ta zelgha « id » d ta ndhayt en te zelgha « iy », nesemras itt kan di
te qbaylit.
3. Ticki yella ue myag deg y'imal, nesäa ta sghunt « ara » deg ue bdil en « iy » (negh « id ») :
I zri : wali anda iy-ten yewwi > imal : wali and'ara-ten yawi
I zri : zserigh dacu iy-sen yenna > imal : zserigh dacu ara-sen yini
Ti nfaliyin ti mqimanin bnant ghef te nzeght iy yetebeä ue mqim udemawan arusrid. Deg w’awan
agi, a mqim yeghelli-y-as ue ghri a mezwar, yelaq agh a-nerr ta jerridht ger te nzeght ed ue mqim,
akken a-dd nesbin a ghelluy enni en ue ghri :
Di te mazight, nesenfalay ta kti en y’ili, es te zelghiwin iy-dd yettazgan deffir y'isem, ti zelghiwin
agi isem en-sent : ti mitar en y’ili.
Ti ndhayin agi bnant di l’aszel, ghef te nzeght « ei » iy yetebeä ue mqim udemawan arusrid (aw,
ak, am, as). Maca a-tent naru ghef yiwen w’awal, acku ellant-dd deg ue myeltegh ger te nzeght ed
ue mqim.
ei + aw > iw a xxam iw
ei + am > im yess im
ei + ak > ik arraw ik
ei + as > is i mawlan is
T’ira es te mazight 47
G.M. Deg w’udem a mezwaru nesäa a mqim « aw » (deg ue bdil en « iyi »), tagini d ta ndhayt ta
qdimt en ue mqim udemawan arusrid en w’udem a mezwaru a suf, iy-dd nettemlil kan deg te
matart en y’ili « iw ».
2. Ta ndhayt tis snat nezemer a-tt nesemres iman is negh deffir y'isem iy tettgucul :
Deg w’udem a mezwaru nesäa daghen a mqim « aw » iy yesäan t’algha « u », maca nezsera, di
te mazight, ulac el xilaf ger ue ghri « u » ed ue zgen-aghri « w ». Ihi, « en-u » yekka-dd deg « en »
+ « aw », ma d « in-u », d ta ndhayt en « en-u » iy nesemras kan di te qbaylit.
Ta mawt : Ti ndhayin yebeddun es « i » (in-u, in-ek, in-em, in-es), änant ta qbaylit, di t’antaliwin
ennidhen yecban ta cawit negh ta mzsabit nesemras ti ndhayin yebeddun es « e » (en-u, en-ek,
en-em, en-es).
3. Deg ue segwet, nesäa kan yiwet en te ndhayt iy yezemeren ad tetebeä isem ara tegucel, negh
ad tettwaru iman is :
I medyaten :
wagi in-u; anwa iy-s in-ek ? anef as, matci en-wen; d arraw iw
awi-dd ta ktabt iw lakkw ed tin ik ; yennugh mmi-k ed w'arraw is
essenegh ti lisa ger te h'milin iw ed tidak ik ; yedda-dd xal is ed baba-k
anda yella babat-wen ? anda-tt yelli-k ? anda-tent yess ik ?
mel iyi-dd ayla-k a-k melegh ti lisa-s (d ini = dicton)
a fus is deg ue fus in-u, el szut is a gemmadh in (d ta mseäreqt = devinette)
− I mqimen udemawanen i lelliyen ad ttwarun iman en-sen, mebla kra en te matart gar asen ed
w’awal iy-ten idd yetebeäen negh iy-ten idd yezwaren.
− I mqimen udemawanen uqqinen ad ttwarun iman en-sen slid deg w’awan agi iy-dd yetebeäen:
Ti nfaliyin ti mqimanin bnant ghef te nzeght iy yetebeä ue mqim udemawan uqqin. A mqim
yeghelli-y-as, t’ikwal, ue ghri en-es a mezwar, deg w’awan agi, yelaq agh a-nerr ta jerridht ger te
nzeght ed ue mqim, ei w’akken a-dd nesbin a seghli en ue ghri enni.
Ticki iy-dd tegwra kan yiwet en te rgalt ei ue mqim yetebeäen ta nzeght, a mqim enni yezemer ad
yesäu adtas en w’udemawen :
− ticki yebna ue mqim enni ghef yiwet te rgalt u yetebeä ta nzeght yettfakkan es te rgalt, a-nerr a
ghri « e » deg ue mekan en ue ghri yeghlin.
− ticki nesäa ta matart en y’ili en w’udem a mezwaru a suf, a mqim yeseääu t’algha en ue ghri
« u », a-nerr kan ta jerridht gar as ed te nzeght iy-t idd yezwaren.
− ticki nesäa ti nzagh « gar » lakkw ed « fell », a mqim yettili d ummid, slid deg w’udem a
mezwaru a suf.
a-naru : fell as, gar ak, gar am ... fell anegh, gar awen, fell awen, atg.
maca : gar-i (gar-i yid-ek) ; fell-i (yeghli-dd fell-i)
A-naru dayem ti mitar en y’ili en yiwen w’awal (iw, im, ik, is), iman en-sent, mebla kra en ue matar
gar asent ed y'isem iy ttguculent, slid deg w'awanen agi iy-dd yetebeäen :
1. Ticki nesäa a seghli a msisli, a-nerr ta jerridht deg ue mekan en ue ghri yeghlin, u a-naru, es ue
medya : ayla-s < ayla + is ; imi-w < imi + iw
2. Ticki nesäa isemawen en t'imarewt i mazighen, a-nerr ta jerridht gar asen lakkw ed te matart en
y’ili ta wzilt, slid deg w'udem a mezwaru a suf. A-naru:
T’ira es te mazight 49
V. T'umela (Illustration)
Yiwet te qcict akken kan tezewedj, mxalafen nettat ed ue rgaz is, yewwet itt. Teruh' ar baba-s
tettru. Tenna-y-as :
- A-yi-dd terredh el tarh negh matci d baba iy tellidh.
- Yenna-y-as : Yewwet ikkem ?
- Tenna-y-as : Yewwet iyi.
- Yenna-y-as : Amek iy-kkem yewwet ?
- Tenna-y-as : Yefka-yi a beqqa.
- Yenna-y-as : Seken-dd kan ?
- Tenna-y-as : Hatah, wali tura !
A rgaz yerra a fus is gher deffir, yeseh'ma-y-as a mag is ula d netta.
- Yenna-y-as : Hatan ah! Ughal tura ghur-es. In'as :
Ketccini tewwetedh yelli, nekkini ewwetegh ta medttut ik.
***
Ixef wis 9
A meskan
I. Ti zelghiwin en ue skan
Ticki nera a-dd neseken kra en te ghawsa (negh kra en ue mdan), nesemras ti zelghiwin en ue
skan iwumi neqqar i meskanen.
I meskanen ttazgan-dd dayem deffir y'isem, emmalen-dd ta ghawsa, ama d ta kmamt ama d ta
madwant. Hateniy i meskanen i nesemras es te qbaylit :
T’ira es te mazight 50
I medyaten :
Ticki iy-dd mlalen sin ie ghriyen, tettili-dd gar asen te zelgha en t'uqqena « y », a-s nerr sya u sya
ta jerridht.
Ticki nera a-dd neseken ta ghawsa mebla ma nesemma-tt idd, a-nesemres ti zelghiwin iwumi
neqqar i mqimen i meskanen. Hateniy wid en te qbaylit :
I medyaten : widak iy-k meligh ; anwa wa ? efk iyi-dd tinna ; d ayagi iy bghigh a-k-dd inigh ;
wiyidh essenegh-ten ; win mi äereqent yegen asent (a nzi)
T’ira es te mazight 51
Ticki nera a-dd nemmel ta ghawsa yettwakeseben mebla ma nesemma-tt idd, nesemras a mqim
a meskan iy tetebeä te matart en y’ili :
1. I meskanen (ti zelghiwin negh i mqimen) ad ttwarun iman en-sen, mebla ma eqqenen gher kra
en w'awal ennidhen es kra en ue matar en t'ira. Es w'akka, a-naru :
akken ara naru : a xxam agi ; a xxam agini ; a rgaz ihin ; a rgaz inna ; a rgaz ihenna ; atg.
2. Ticki tella te zelgha en t'uqqena « y », a-s nerr sya u sya ta jerridht, u a-naru :
I mqimen ad ttwarun iman en-sen, ghef yiwen w'awal, ghas ma di l'aszel bnan ghef snat en te
zelghiwin. es w'akka, a-naru :
maca a-naru : win akken, win akkenni, winn'akkenni, tid akkenni ...
anda nesäa a mqim iy yetebeä ue meghlay (adverbe).
Ixef wis 10
a meddad ed ue msental
I. A meddad
I medyaten :
Ti mawin :
1. I meddaden zemeren ad ilin ghef yiwen w'awal : ed, negh, maca, lakin, walakin, ...
2. Zemeren ad ilin daghen ghef sin w'awalen : lakkw ed, la ... la.
3. Deffir te zelgha « ed » (negh « lakkw ed »), isem dayem d a maruz, acku ta zelgha-y-agi tesäa
daghen azal en te nzeght.
II. A msental
II.1. Ta badut
A msental d ta zelgha iy nesemras ticki nesäa a sumar iy yesäan a namek yeqqen ar ue namek
en ue sumar a gejdi. Zseret ta winest agi iy-dd yetebeäen :
Nesäa a sumar a gejdan « zseran » wughur iy-dd yeqqen ue sumar ennidhen « ten yeggunin »
es ue msental « dacu iy ».
I medyaten ennidhen :
Ti mawin :
1. I msentalen zemeren ad ilin ghef yiwen w'awal : iy, mi, imi, acku, lukan, lemmer, ara, ...
Zemeren daghen ad ilin ghef sin w'awalen (iy deg, deg iy, gher iy, anda iy, dacu iy, m'ara,
melm'ara, wughur ara, atg.), deg w'awan agi nesäa ta nzeght (negh ta zelgha en t'uttera)
teddukel lakkw ed te sghunt « iy », ticki a myag en w'until ur yell’ara deg y’imal. Ticki a myag en
w'until yella deg y'imal, nesäa ta sghunt « ara » deg ue bdil en « iy ».
Ticki ellan ie mqimen i masaghen i meggayen, a myag yettili dayem deg ue maghun :
d ketc iy-dd yesawelen ; tezseram anwa iy-ten idd yewwin ; d Muh'end iy yemezzsiyen...
A mqim a masagh yezemer ad yili d uffir, ulac imir kra en te zelgha ger ue sumar a gejdi ed
w'until. Deg w'awan agi, d a maghun iman is iy d until.
Maca, deg y'imal, nesäa dayem ta zelgha « ara », acku ta zelgha-y-agi tettadam a mekan en te
zelgha en y’imal « ad » :
− ti sghunin en ue sentel
1. I meddaden dayem ad ttwarun iman en-sen, mebla kra en ue matar en t'uqqena gar asen ed
w'awalen iy-sen idd yezzin.
2. I msentalen dayem ad ttwarun iman en-sen, mebla kra en ue matar en t'uqqena slid deg
w'awanen agi iy-dd yetebeäen :
T’ira es te mazight 54
− Ticki nesäa a seghli a msisli, a-nerr t'iccert deg ue mekan en ue ghri yeghlin, ticki d a ghri a
negwray :
− I mqimen udemawanen lakkw ed te zelghiwin en te nila iy-dd yusan deffir ue msental, yeghelli-
y-asen ue ghri a mezwar, a-nerr deg ue mekan is ta jerridht.
− Ticki nesäa i mqimen udemawanen arusriden, nezemer a-ten naru d ummiden deffir en te
zelgha « iy » (negh « id »). Deg w'awan agi, ulac kra en ue matar ger ie mqimen agi ed te
zelghiwin « iy » ed « id ». A medya, nezemer a-naru :
***
Ixef wis 12
A meghlay
I. Ta badut
I medyaten : drus ue yefki ; ekker-dd zik ; urdjin tedhra tagi ; mazal cwidt ...
Ellan ie meghlayen iy-dd yekkan di l'aszel deg sin w'awalen ennidhen iy-dd yefkan yiwen w'awal,
wigi a-ten naru ghef yiwen w'awal.
Ta mawt : Zemeren daghen ie meghlayen ad säun azal en y'isem, imiren ad säun akkw i gucal
is, wigi yelaq agh a-ten nesemres am kra en y'isem.
I medyaten ennidhen : ughal-dd azekka ; matc'akka ; susem cidtuh' ; yettas-dd sya gher da ;
syen ed te sawent yughal s a xxam ; sya ar imir a-dd yawedh ; urdjin yughal s a xxam ; yettrah'
t'ikli en w'ass ...
Deg te qbaylit, a meghlay « annect » nettemili-t idd kan deg kra en te nfaliyin :
Ta mawt : « annect » yezemer daghen a-dd yesenfali el qed, te mqwer negh te mzsi :
Ticki iy-dd yesenfalay ta smekta, yetabaä it dayem ue meskan : annect agi, annect enni, atg.
***
Ixef wis 13
Ta zelgha en t'uttera
I. Ta badut
Ti zelghiwin en t'uttera d awalen iy-dd yesenfalayen t'uttera. Nezemer a-ten nesemres iman en-
sen negh di t'azwara en te winest.
Ti zelghiwin en t'uttera zemerent ad etterent ghef ie numak i mazslayen yecban a kud (melmi), a
mekan (anda, sani, ansi), ta ghara (amek), allal (es w'acu), a mdan (anwa, anta, wughur, wukud,
iwumi), ta ghawsa negh ta kti (acu, dacu), atg.
Tella deg te qbaylit yiwet en te nfalit en t'uttera deg iy nesemras a myag en y’ili « el ». Ta nfalit
agi d ta : w'iy-t yelan ?
Ta mawt : Ti ririt ghef t'uttera « w'iy-t yelan ue qcic a ? » ad tili akka : « a qcic a en el flani »
Ticki yetebeä a meghlay « annect » a-t nesefti deg udem wis tlata a malay a suf en ue nawadh
am akka iy-dd yetebeä : annect yela-t, annect yela-ten, annect yelan-tent, atg.
***
Ixef wis 14
A maskan
I. Ta badut
Ellan di te mazight w'awalen iy nesemras ei w’akken a-dd neseken kra (ta ghawsa negh a mdan)
iy yellan deg kra en ue mekan, awalen agi iy yettawin a mekan en ue myag, isem en-sen i
maskanen. Bnan ghef ue feggag iwumi nerennu a mqim udemawan d a wszil .
Ta mawt : I maskanen agi senfalayen-dd a kud imira, deg ie zri negh deg y'imal nesemras a myag
en t’ilawt « ili ».
I maskanen agi säan ihi a zal en ue myag « ili » ur nesemras ara deg y'imira, ticki yezwar a myag
ennidhen (Zseret Ixef wis 4. A myag).
Akken newala, slid « iyi », a mqim udemawan yesäa dagi ta ndhayt iy yebeddun es ue ghri « a »,
tinna dgha iy nesemras ticki nesäa ta zelgha en y’imal « ad » d t’ummidt :
III. Feggag « ha »
Nesemras a feggag « ha » deg w'udem wis tlata, ticki nera a-dd neseken kra en te ghawsa iy
yellan gher t'ama en wid yesawalen negh anda ur-dd tettban'ara.
1. Ticki tella te ghawsa gher t'ama en win yesawalen nesemras t'algha en ue feggag « ha » iy
tabaäen sin ie mqimen.
2. Ticki tella te ghawsa ur-dd teban ara negh tezga-dd gher t'ama en win iwumi nesawal, nesemras
t'algha « ha » iy yetebeä yiwen ue mqim udemawan lakkw ed ie wszilen « ad » negh « an » negh
t'ikwal daghen « in ».
IV. Feggag « hi »
I medyaten ennidhen : hatan ue mur ik ; hatan di El-Pari ; hatan yughal-dd ; aqlakk d a rgaz a
mmi ; hit ue xxam en-negh ; atan ue qcic en-wen...
Ti mawin :
« atan » negh « hatan », « atay » negh « hatay », « atnad » negh « hatnad », atg.
2. Deg w'udem a mezwaru negh deg wis sin, nezemer a-nesäu ta zelgha en te nila deffir ue
maskan, ta nfalit tettbeddil imir a namek (negh t'aghda), a-naru, es uemedya :
V. Ta seftit
T’alghiwin ti mxulaf en ie maskanen säant ta seftit am ue myag, iwumi yerna ue ndhay ei el mend
en ue mekan en te ghawsa (negh ue mdan) ghef nesawal.
I maskanen ad ttwarun dayem ghef yiwen w'awal, a feggag urdjin yettili iman is (ur neferreq ara i
feggagen ed ie wszilen en-sen). Ticki nesäa ti zelghiwin en tenila deffir ue maskan, tigi ad ttwarunt
iman en-sent, mebla kra en ue matar en t'uqqena gar asent lakkw ed ue maskan. Es w'akka, a-
naru :
***
Ixef wis 15
Ta zelgha en t'ilawt
I. Ta badut
Di te mazight, tella yiwet en te zelgha iy-dd yemmalen addad negh t'ilawt en kra te ghawsa negh
kra en ta kti, tagi d ta zelgha « d » iwumi neqqar ta zelgha en t'ilawt :
I medyaten :
d a rgaz ; d nekk
d a mcum ; d a mudhin
d t'idett ; d a semmidh
i genni d a zegzaw ; ta qcict a d t'umäint ; atg.
Tesäa azal en ue myag « ili » ara yeftin deg y'imira negh deg w'urmir.
Ticki iy-tt idd yetebeä ue gharay (isem en te ghara), a gharay agi yettili d a jentidh en y'isem a
meggay yebanen negh uffir.
a rgaz agi d a mcum > a mcum : isem en te ghara, a jentidh en ue meggay « a rgaz agi »
Ta zelgha en t'ilawt tettwaru iman is, slid ticki iy temyeltagh nettat ed w'awal ennidhen akken a-dd
tefk awal a maynut.
T’ira es te mazight 60
I medyaten en ue myeltegh :
II.2. Ta msertit
Ticki iy temlal te zelgha en t'ilawt « d » lakkw ed « t » ta zenzaght, nesäa ta msertit ta msislit iy-
dd yettaken imesli « tt » di te ghuri. Maca deg t'ira yelaq a-nefereq ta zelgha « d » lakkw ed w'awal
iy-tt idd yetebeäen u a-naru :
Ilel ed neffu
Matci ala i durar iy-gh-dd yeszah’en. Nettikki daghen dihin ar el whi en y’ilel anida ul’ay-dd
yettqwerriäen ei t’idht. Ta mughli tereggwel alamma d anda yettemlili igenni aman. Di el whi en te
murt yeselxesen el sas is deg w’aman en y’ilel a gerakal, din, yettekkes agh ue kuffir, ta mughli
tettighwzif. Eqqaren akka belli el qbayel, negh äad i mazighen es t’irni en-sen, ttezzin es ue ärur ei
y’ilel. Ma tewwidh a berid si Delles ar Jijel, ad tafedh el sas en te murt yelexes ghef 300 ie
kilomiteren. Ay akken tekka te ghwzi en y’ilel, yedda yid-es ue derar am win ara-s yilin d el
mendad. El sas en ie durar yers deg w’aman.
Gar y’ilel ed ue derar, a qbayli yeferen a derar. D a mesderar ur nendim ei ue derar. Akka iy d a
qbayli, d bu te h’ercawanin matci d bu te leggwaghin. D bu ie zsuran matci d bu w’adhu negh d bu
w’uffal. D i mezgi en te murt, d a rekdan matci d bu te gwnitt yettnejlan. Yezeggwir ar te murt uräad
ma tesawel as-dd ; ama ar te yerza, ar ue fras, ar ue squccedh, a sbuhh’edh ternudh akkin, ur
ttagwad. Ala aman en y’ilel iy d wukud ur yennum ara. Aman en y’ilel selqwadhen-t ar te murt ta
wardalit. Yessen kan a-ten yezeger, a-ten yecerreg es ie gherruba ar w’anida akken teh’ettem te
mara : ar el ghwerba ta rzsagant.
Di el nfaq en wah’ed-u-sebäin (1871) iy sasenen di el ghwerba en ue h’ettem. Ttwanfan ddeqs
deg-sen mi refeden el nif ar ue romy. Yal wa san’iy-t yedhegger ue romy ; wa ar Kayan (Cayenne),
wa ar Kalidun (Calédonie) negh äad ar El-Cam (Syrie).
I seggwasen ekkan d ti mrawin, ed w’amek iy-dd tenulfa el ghwerba tis snat, tin en ue ghrum, a
ghrum enni iy-sen tekkes te murt mm w’akal en ue szubbu ed w’alluy. M’iy-dd ughalen ie ghriben
ar te murt, tettun-en, wa di el mina, wa di el luzin, kra yellan d ayla en-sen, yecban te mzsi, ta
zemert, t’ughmas, el qedd ue ghanim. Ttawin-dd yid-sen te kmec ed kennu en te ärurt. Ula d i zsri
t’ikwal ttadjjan-t in din di el ghwerba anda sizdigen ei wiyidh...
TI MERNA 1
Awal a mazigh
I.1. Ta zwarut
M’ara nesawal, ur neferreq ara adtas ger w'awalen iy-dd nesufugh deg y'imi, akken nexeddem
m’ara nettaru. Di t'ira, yal awal yelaq ad yewdhu netta ed win iy-t idd yezwaren es w'allun negh es
kra en ue matar ennidhen en ue senqedh. Ayagi yella di yal t’utlayt en el dunit, u yelaq agh a-
nexedem ula d nekkweni, es te mazight, akken xeddemmen wiyidh. Maca dacu iy d awal u amek
ara-t idd nesbadu mebla ma negheledh ?
Ti ririt ghef t'uttera-y-agi teweäer nezzeh u ilesawanen (les linguistes) es y'iman en-sen ur-dd ufin
ara yiwet en te badut en w'awal iy nezemer a-nesenes ei yal t'utlayt.
Ayen iy nezemer a-t idd nesbadu es t'iseddi, d a mur akkw mezzsiyen iy yesäan kra en ue
mamek deg ue zerar en ue meslay : a mur agi isem is a ferdis a namak adday ayen iwumi
eqqaren es te frânsist « L'unité signifiante minimale » negh « Le monème ».
M’ara newdhu a zerar en ue meslay ghef ie muren, u yal a mur yesäa a namek, i muren agi isem
en-sen : i ferdas i namaken. A-nekemmel a-newedttu akken h'acamma dayen ur nezemir ara a-
dd naf kra en ue mur iy yesäan a namek. I muren enni i neggura iy-dd nufa d widak iy d i ferdas i
namaken addayen (ur nezemir ara a-ten newdhu ghef ie ferdas yesäan kra en ue namek).
Ma da yella newdha a zerar agi en ue meslay ghef ie ferdas i namaken, nezemer a-dd nekkes
deg-es adtas en ie ferdas iy yesäan a namek yebanen.
Tura a-neäeredh a-ten newdhu daghen ghef ie ferdas addayen, a-dd naf imir i ferdas agi :
y: d ta matart en te seftit
ufeg : d a feggag a myagan en ue myag « afeg » deg ue nawadh
ue : d a magrad a maruz (yesekan-dd addad a maruz)
frux : d isem a malay a suf
deg : d ta nzeght
genni : d isem a malay a suf
Ti zsunin agi ghef yebna ue zerar en ue meslay iy-dd nefka d a medya, d nutenti iy d i ferdas i
namaken addayen, es yis-sent nezemer a-nebnu i ferdas i namaken ennidhen es te sudest.
Ei w'akken a-dd sbinen ayen iwum'ara neqqar « awal », ilesawanen sbudan-dd tlata (3) i lugan
ara-gh yedjjen a-neferez « awal » deg ue zerar en ue meslay :
L1. A mussu deg te winest : Awal yezemer ad yebeddel a mekan daxel en te winest mebla ma
yeruh' as ue namek ei te winest enni.
L2. A kerrezs en w'awal : Ur nezemir ara a-neqeleb i ferdas ghef yebna w'awal
L3. A cuddu en ie ferdas : Ur nezemir ara a-nerr kra ger ie ferdas ghef yebna w'awal.
Ei w'akken a-nesenes i lugan agi ei w’awal a mazigh, a-neddem yiwen ue zerar en ue meslay
ennidhen u a-t newdhu ghef ie ferdas i namaken addayen. Yal a ferdis a-s nefk udttun :
zikiyddyekkerueqcicenwenassa
zik : d a meghlay
iy : d ta sghunt
dd : d ta zelgha en te nila
y: d ta matart en te seftit
ekker : d a feggag a myagan
ue : d a magrad
qcic : d a feggag isemawan
en : d ta nzeght
wen : d a mqim udemawan
ass : d a feggag isemawan
a: d a meskan
Nezemer a-dd naf adtas en t'uddesiwin ara-dd yefken ti winas iy yesäan a namek, atentiy kra deg-
sent :
1 (zik), 3 (dd), 4-5 (y-ekker), 7-8-9 (qcic-en-wen), 6-7 (ue-qcic), 10-11 (ass-a), atg.
2. Ta zsunt 2 (iy), iy yebnan ghef yiwen ue ferdis, tettekkes tettughal-dd ei el mend en te zsunin iy-
s idd yezzin :
3. Ti zsunin 6 (ue) et 6' (a) ttembaddalent ei el mend en t'uddesiwin iy-sent idd yezzin :
4. Ta zsunt 8-9 (en-wen) tetteddu dayem lakkw ed te zsunt 7 (qcic) maca nezemer a-tt nekkes u a-
tt idd nerr mebla ma yeruh’ as ue namek ei te winest :
5. Ta zsunt 8-9 (en-wen), d ta matart en y’ili, tebna ghef te nzeght « en » iy yetebeä ue mqim
« wen ». Nezemer a-dd neseken deg ie medyaten ennidhen amek ta zsunt agi tetabaâ a lagan L1
(a mussu deg te winest).
Snat te winas agi säant iman a namek, es w’aya nezemer a-neg ta matart en y’ili d awal.
Ta matart en yili tezemer ad tili tebna ghef yiwen w’awal, deg w’udemawen i mezwura :
Dagi, yelaq agh a-naru ta matart en y’ili iman is, mebla kra en ue matar gar as ed w’awal iy
tetebeä, slid ticki iy-s yeghli ue ghri a mezwar, m’ara tetebeä isem yettfakkan es ue ghri. Deg
w’awan agi, a-nerr ta jerridht deg ue mekan en ue ghri yeghlin u a-naru :
Si t’ama ennidhen, nezemer a-dd neseken belli ta nzeght d awal, ma nesenes as a lagan wis
tlata (L3) :
A mqim udemawan daghen, yetabaä a lagan wis tlata (L3), imi nezemer a-naru :
Ta mawt : nesemres dagi a mqim udemawan usrid (iten / ten), maca a lagan yeäna ula d i
mqimen udemawanen arusriden.
A gzul : A beddel en 2 (iy) (yettekkes yettughal-dd) lakkw ed ue mbeddel en 6 (ue) lakkw ed 6'
(a), a-ten neg d a mussu deg te winest. Ayagi a-gh yedjj a-dd nini belli 2 (iy), 6 (ue) lakkw ed 6' (a)
d awalen, imi tabaäen a lagan a mezwaru (L1).
Es w'aya hatentiy te zsunin iy yetabaäen a lugan a mezwaru (L1) negh wis tlata (L3) :
1 (zik), 2 (iy), 3 (dd), 4-5 (y-ekker), 6 (ue), 7 (qcic), 8 (en), 9 (wen), 10-11 (ass-a) ed 6' (a)
T’ira es te mazight 64
Tura yelaq a-nezser ma ti zsunin 4-5 lakkw ed 10-11 tabaäent a lagan L2 (a kerrezs en w'awal),
ma yella nezemer a-neqeleb i ferdas ighef bnant :
Tura a-nezser ma 4-5 ed 10-11 tabaäent a lagan wis tlata (L3 : a cuddu en ie ferdas en w'awal) :
Es w'aya nezemer a-dd nini belli 4-5 (y-ekker) d awal ma d 10-11 (ass-a) yebna ghef w'awalen 10
(ass) ed 11 (a).
Ta grayt : Hateniy w'awalen ghef yebna ue zerar en ue meslay iy-dd nefka d a medya:
zik : a meghlay
iy : ta sghunt en ue sentel
dd : ta zelgha en te nila
y-ekker : a myag « ekker » yeftin deg ue nawadh
ue : a magrad en w'aruz (yesekan-dd addad a maruz en y'isem iy-t yetebeäen)
qcic : isem a malay a suf
en : ta nzeght
wen : a mqim udemawan
ass : isem a malay a suf
a: a meskan (deg « ass-a »)
a: a magrad en w'addad i lelli (deg « a-qcic »), yesekan-dd addad i lelli en y'isem iy-t idd
yetebeäen.
Awalen ad ttwarun mebla kra en te jerridht ger ie ferdas ghef bnan, es w'aya a-naru « yekker »
deg ue bdil en « y-ekker ». Ma da yella newdha a zerar en ue meslay ghef w'awalen, a-dd naf ta
winest agi :
zik iy dd yekker ue qcic en wen ass a
Ta mawt : Kra en w'awalen säan ti ndhayin iy yesäan yiwen ue namek, d ayen yeänan ta zelgha
en te nila « dd », a mqim udemawan « wen » lakkw ed ue meskan « a ».
D « awen » iy d ta ndhayt ta gejdit. Ta ndhayt « wen » tettili-d m’ara yeghli ue ghri a mezwar en
ue mqim, deg kra en w’awanen. Yelaq agh a-nerr ta jerridht deg ue mekan en ue ghri-y-aqi yeghlin
u a-naru :
I meskanen ad ttwarun iman en-sen mebla kra en ue matar gar asen ed y'isem iy-dd sekanen.
Ei el mend en tlata te mawin agi, a-naru ta winest enni iy-dd nefka d a medya akka :
- a meghlay (zik)
- ta sghunt en ue sentel (iy)
- ta zelgha en te nila (dd)
- a myag yeftin (yekker)
- a magrad (ue, a)
- isem (qcic, ass)
- ta nzeght (en)
- a mqim udemawan (wen)
- a meskan (a)
Nezemer a-dd naf t'aggayin ennidhen en w'awal ma nesemres i lugan agi iy nezsera, madwa a
lagan L3 (a cuddu en ie ferdas), yezemer a-gh-dd yemmel iman is t'aggayin agi en w'awal a
mazigh.
− Ta matart en y’ili tezemer ad tili tebna ghef yiwen w’awal, deg w’awan agi ad tettwaru iman is :
Tezemer daghen ad tili tebna ghef sin w’awalen, ta nzeght lakkw ed ue mqim udemawan :
I.5. A gzul
Es ue medya, es te frânsist, deg « il est connu », nezemer a-nesudef a meghlay ger « est » lakkw
ed « connu » u a-naru « il est très connu », ma es te mazight ur nezemir ara a-nesudef kra ger ie
ferdas ghef tebna te nfalit « ye-ttwa-ssen » (iy yesäan yiwen ue namek nettat ed « il est connu ») u
a-naru ihi « yettwassen » ghef yiwen w'awal.
Di t'ira en te mazight nesäa tlata te msal yelaq agh a-nefereq gar asent :
1. Ta msertit ta msislit
2. A seghli a msisli
3. A seghli a jerrumi
Ta msalt agi en te msertit ta msislit, teäna di te gweti, ta ghuri negh ta nfalit t'imawit. Tesishil ta
nfalit negh ta ghuri ama ei yiwen ue mdan ama ei te meslayt es el kmal is. Nekkweni a-dd
nemeslay kan ghef w'ayen yeänan awan wis sin.
Deg w'awanen en te msertit, yelaq a-neger ta mawt gher t'ira, u a-naru yakkw i ferdas en te
seddast. Ma tella kra en te msertit ad tili kan di te ghuri. Es w'akka a-naru :
A seghli a msisli yettili-dd ticki iy-dd mlalen sin ie ghriyen, deg w'awan agi, yiwen deg-sen
yeghelli. A-nerr deg ue mekan is t'iccert, ma yella d a ghri a negwray, u a-nerr ta jerridht ma yella d
a ghri a mezwar. A-naru :
Ta zelgha en t'uqqena : Deg w'awan en ie mqimen udemawanen arusriden, ticki iy-dd ezgan
deffir ue myag yettfakkan es ue ghri, ur yeghell'ara ue ghri maca tettili-dd yiwet en te zelgha (ta
zelgha en t'uqqena « y ») ger ue myag ed ue mqim, slid ei ue mqim « iyi ».
Madwa, tella yiwet en te surift iy yeänan i myagen « ini » ed « ili », m'ara ftin deg ue nadh, a-dd
nini :
Ta mawt : Nesäa ta msalt agi daghen deg ie meskanen lakkw ed te zelgha en ue siwel « a » :
Deg w'awan agi a-nerr ta jerridht sya u sya ei te zelgha « y », akken ttarun es te frânsist ta zelgha
en t'uqqena « t » deg : Où va-t-il ? / Qu'y a-t-il ?
G.T. Deg w’awan wis sin, di t’ilawt, nesäa yiwet en te ndhayt en te zelgha en ue siwel, iy-dd
yettazgan zdat en ue ghri, ta ndhayt agi d « ay », dayen ara-gh yedjjen a-naru :
A-dd nemeslay ghef ue seghli a jerrumi yal t'ikelt ara nesäu a sekkil yeghellin es ue lagan
yebanen. Di te mazight ellan adtas en w'awanen deg iy-dd yettili ue seghli a jerrumi.
Madwa, nesäa ta sureft iy yeänan udemawen i mezwura a suf ed ue segwet, a-dd nini: essenen
iyi / tessenem agh ...
A mqim, deg w'awan agi, yetabaä ta matart en y'imal, ta sghunt en ue sentel, a masagh negh a
mettar .
Ta mawt 1 : Ta sghunt « ara » tesäa daghen a gucel en y'imal, deg w'awan agi tettadttaf a mekan
en te matart en y'imal « ad ».
Maca deffir ie mqimen udemawanen arusriden, ta zelgha « idd » tezemer ad tesäu t'algha ta wzilt
« dd ».
Ta matart en y'imal « ad » te ghelli-y-as te rgalt « d » ticki iy-tt idd tebeäen ue mqim udemawan
negh ta zelgha en te nila. Es w'akka a-naru :
teghelli-y-as daghen « d » zdat ue myag, deg w'udem a mezwaru en ue segwet (iy yebeddun es te
matart en te seftit « ne »), a-naru ihi :
Ta mawt : Deg w'udemawen ennidhen en te seftit a-netebeä t'ira akken ellan ie lugan en te
seddast. A –naru, es ue medya :
A-wen-dd nefk tura yiwen ue dhris en t'umela anda ara-dd neseken ta mezsli iy yellan ger t'ira ti
snilsiyin iy nesexdam yakan, lakkw ed t'ira ti jerrumiyin iy-wen-dd nefka deg ue dlis agi. Nextar-dd
yiwen ue dhris en Amar Mezdad iy-dd nekkes deg w'ungal is, iwumi yesemma « Idh ed w'ass.
Tasa ur tessager yiwen. Maca d win i d-yufraren ger tarwa-s. D win i têemmel aîas. Ur tuksan ara.
D win i d amenzu i tessider. Ula p-puccent deg-umada$ izga yiwen ger tarwa-s yufrar-ed $ef-wiyiv.
Qqaren d ddnub $ef tasa ma ur tesseεdel tarwa-s, ma tella tneêyaft gara-sen. Neppat ddnub ur t-
tewwi ara : d ayen ara yeçç wa i tetten wiyav. D ayen ara yels i plusun da$en.
Asmi meééi d ameεlal kan, iôwa lehlak d axeûûar. Ulac aîîan ur t-nebli. Ussan imenza mi d-ilul idla-
dd fella-s unezyuf, içça-yas yakw timeccacin-is. Yu$al d aqeîîiv. Ur issin ives am zal am yiv. Yu$al
tekker yakw teεrurt is p-pεenqiqt-is. Taqerrut-is ur teppaf ara amek ara s-teqqen tacacit seg-wakken
teppudum d aman. Ur teppaf ara yakw amek ara p-teîîef. Yal ûûbeê tvellu-yas abux yernu tdehhen-ip
es zzit taqdimt. Akka i s-d-qqarent tidak yessnen.
T'asa ur tesagwer yiwen. Maca d win iy-dd yufraren ger t'arwa-s. D win iy teh'emmel adtas. Ur
tuksan ara. D win iy d a menzu iy tesider. Ula d t'uccent deg ue madagh yezga yiwen ger t'arwa-s
yufrar-dd ghef wiyidh. Eqqaren d el dnub ghef t'asa ma ur teseäedel ara t'arwa-s, ma tella te
neh'yaft gar asen. Nettat el dnub ur-t tewwi ara : d ayen ara yetcc wa iy tetten wiyadh. D ayen ara
yels iy ttlusun daghen.
Asmi mezzsi d a meälal kan, yerhwa el hlak d a xesszar. Ulac adttan ur-t nebli. Ussan i menza
m'iy-dd yelul yedla-dd fell as ue nezyuf, yetcca-y-as akkw ti meccacin is. Yughal d a qedttidh. Ur
yessin idhes am zal am y'idh. Yughal tekker yakkw te ärurt is ed te äenqiqt is. Ta qerruyt is ur tettaf
ara amek ara-s teqqen ta cacit seg w'akken tettudum d aman. Ur tettaf ara yakkw amek ara-tt
tedttef. Yal el szbeh' tedhellu-y-as a bux yernu tedehhen itt es el zit ta qdimt. Akka iy-s-dd eqqarent
tidak yessenen.
T’ira es te mazight 70
TI MERNA 2
Ti zegzal (Abréviations)
A feggag I medyaten
aRa t'asa, t'ala, t'ata, t'ara, t'ama
aRaR akal, awal, azal, aman (sg.), t'azart, t'analt, t'alast, t'asast, t'amart, t'afat (< fet =
briller, luire)
aReR t'amemt, t'ayett
aRRa t'aghma
aRRaRa t'azwara, t’afrara
aRRi t'argit
ARiR asif, adif, alim, ahil, t'adist
aRu adhu, agu
aRuR ayur/aggur, agus, t'adudht, aludh, aruy, t'aluft
aS ass
aSaR affar, ammas, t'addart, addal
aSaRa t'aggara
aSeR t'azzert, allen (sg.)
aSuR addud, aggur, t’adttuct
iR idh, t'idht
iReR ighes, ixef, isem, ifer, izem, iger, izen, iles, ilem, ired, ilef, t'iremt, t'irect
iRRi izri, ildi, t'irni, izli
iRi iri, imi, ili, t'idi, t'ili, izi, t'izi
iRiR idtij, ighid, ighil, idis, ilis, t'ilist, ibiw, ifis, t'izitt
iRuRRa t'irugza
iS icc/iccew, iff/ifef, ill/ilel
iSi illi/ildi, t'immi
iSaR t'illas (sg.), t'issas (sg.), t'iddas (sg.)
iSiR t'immist
uR ul
uReR udem, ugel, t'udert, t'uzert
uRRi urti, unti, t’ugdi
uRRu ulmu
uRi udi
uRuR ugur
uSaR uzzal, uffal, ussan (sg.), t'ullas (sg.)
uSeR uccen
uSi utcci, ulli (nt.sg.)
uSiR urrif
RaR a dhar, a dar, a zsar, a zal
T’ira es te mazight 71
A feggag I medyaten
RaRa a gawa, ta mara, ta fada
RaRaR a zaghar, a madagh, a qabac, a safar, a samar, a ghalad, a tcamar
RaRaRi ta xazabit
RaReR a sawen, a farezs
RaRRaR a cawrar, a dabdar
RaReRaRaR a mageraman
RaRRi a tâksi/a tâxi
RaRRu a falku, a darnu, a kamyu, a zaglu
RaRi a nadi, a paki, ta cacit
RaRiR a yazidh, a bazin, a gadir, a mazigh, ta mazirt, a marir
RaRu a malu, a gazu, a salu, a saru, a safu, a maru
RaRuR a qamum, a qacuc, a qadus
RaSaR ta mazzsagt, ta maddazt
RaSi ta zsallit
RaSiR a xabbit, a yanniw
RaNaR a makwar
ReR ti mes/ti mest/ti messi
RRa a lma
ReRa ta rega
RRaR a mnarh, a gmar, a mnay, a mdan, a dghagh, a sghar, a frag , a graw, a rgaz, a
mghar, a fwad, a nzsad, a wras, ta ktabt, ta bratt, ta sraft, ta gmatt, a qlal, a ghlal, a
h'ram, a yrad, a wragh, a bladh, a sladh, ta zwart
ReRaR a derar, a zerar, a merar, a äemam, a mekan, ta jemaät, a zemam
RRaRa ta frara
RRaReR a mwanes, a mrabedh, a msafer
RRaRRi a qbayli, a h’rhaymi
RReR a zger, a wren, ta rzeft, a dmer
ReReR a zerem, a selem, a defel, ta zedemt, i ghezser, ti ghemert, a zserem, ta gedemt, a
selen, a gheref, a sefel
ReRRa a meksa, ta gerfa, ta meghra, ta megra, ta gherma
ReRRaR a meh'bak, a berkan, a zegzaw, a zelmadh, a berqac, a mezsyan, a selway, ta
ferfart, a ferdhas, a fernas, a zerqaq, a zserwal, a serwal
ReRRaRu a mezwaru
RReRRiR a sghersif, a msebrid
ReRRi i lemzsi, a yefki, a jenwi, i nebgi, a gherbi, a cerqi, a sebsi, a szebli, i segni, i
menghi, i menfi
ReRRiR a beckidh, a gerfiw, a ferdis
ReRReSu a ferdtedttu, a h'erbebbu, a gerlellu
ReRRu a cengu, a menzu, a nebdu, seksu, a mergu, a sefru
ReRRuR a zsebluc, a gestur, a djeh'mum, a seksut, a berhhuc, a qerquc, a mermur, a
zserzsur, a berhnus, a gejdur, a meszruf, a qesbudh, a gerbuz, a qermud, a serdun
RRi i tri, a ydi, i sli, i zli, i zri
ReRi ti zsegi
RRiR a qcic, a mcic, a gdhidh, a crik, a qdim, a rbib, a xsim, a mxix, a drim, a mzil, a
ghrib, a qrib, ta ftilt, a fzim, a h'bib, a rfiq, ta sridjt, ta xlidjt, a äric, i dmim
RRu a zsru, ta ghzut, ta frut
RRuR a frux, a mgud, a ghrum, a ärur, a ghyul, ta h'bult, a mrudj, a mrus, a wrus, a gdud,
ta flukt
ReRiR a berid, a medhiq, a h'eriq
ReRuR a kesum, a derum, a gerud, a gherum, a mezur
RiR ta silt, ta rikt
RiRaR a zsidan, ta siwant, ta ghiwant
RiReR i gider, i zimer, i figher, ta tcinett
RiRRi ti zizwit, i zirdi
T’ira es te mazight 72
A feggag I medyaten
RiRi i lili, i nisi, a bidi, a jili, ti ziri
RiRiR a ghilif, a nifif
RiRuR a zidhudh, a bidun
RiSa ta milla
RiSeR ti millewt
RiSuR dtikkuk
ReSa ta fekka, ta sedtta, ta sedda, a zsedtta, a zekka, a zsekka, ta zeqqa
ReSaR a h'eddad, a semmadh (ghr.), a semmam, a jellab, a yennat, a fellah'
ReSeR a dekkerh
ReSi i genni, i bekki, ti lelli
ReSiR a gellid, a mezzir, a semmidh, a jedjjig, a zellif, a jedjjidh
ReSu a gheddu, ta medttut, a temmu
ReSuR a äebbudh, a mezzsugh, a geffur, a qerruy, a semmum, a wedttuf, ta sekkurt, a
gedttum, a gerruj, a ferrudj, a xerrub, ta meddurt, a zemmur
RuR a fus, a fud, a mur, ta murt, a kud, a sus
RuReR a kured
RuRRi a zumbi
RuRRu a kukru, burbu/burebbu
RuRi ta guni, a mudi, a romi, a xuni, a h'uli, ta duli
RuRiR a gusim, ta zulight
ReNeR a leghwem/a leghem
ReNRi a rekwti
SaR a nnar/a narer, a xxam
NRaR a kwbal, a gwlaf, ta ghwrast, a qwrab
NeRR a gwerz
NeRRa a kwerfa
NRi a gwni
NRiR ta gwnitt
NeRiR a gwelim
NeRRiR a gwelmim
NeSa ta gwella
NeSaR ta qwerrabt, a ghwebbar
I segweten i lugnanen
Awanen i mazslayen :
2. Ticki yettfakka ue feggag es « a », nerennu « wen » deg ue malay. Unti en y’isemawen agi
yettfakka es « awt », ayen iy-dd yettaken « win » deg ue segwet unti :
I segweten arlugnanen
A-wen-dd nefk tura deg te felwit agi iy-dd yetebeäen t'alghiwin t’arlugnanin en ue segwet.
TI MERNA 3
Ti zegzal
A feggag I medyaten
aR af, agh, as, azs
aRaR acarh
aRay azsay M.G.
aRi adi, ani, ali, awi
aRu aru, azu
aReR afeg, adhen, ames, anef, azen, adef, aden, ales
aRRaR aklal
aRRay aghlay, aälay M.G.
aRRu argu, arju
aSeR azzel
aNaR agwad, agwar
aNi agwi, akwi
aNeR akwer, akwel
eR eg, er, el
iR if
iRi ili, ini
iRiR ifif, inig, irid, idir, izif, izsid M.G.
ISiR issin
iRRi imzsi M.G.
iRRiR ifrir, izdig, iwäir, irxis, izwigh, ibnin, ismidh, iwsiä, izmir, ishil, irqiq, iwzil, ihriw, ibrik,
icbih', iqlil – akkw M.G. slid ifrir, izmir.
iRRuR imlul, imghur M.G.
iNRiR ighwzif M.G.
uRaR ughal, urar, ufay/awfay
uRuR ucuf, uzur M.G.
uRRu ugdu
uS uff
RaR fad, lazs, h'az, lal
RaRi nadi, laäi, raji, sami
RaReR äahed, barek, kaber, qader, ghafer, ghamer
RaRRi ghanfi
RaS gall, äass, xass
RiR mir, jih', bin
RiReR ghiwel, siwel, tixer
Ru ru
RuR sudh, ruh', lugh
RuReR zuzer
T’ira es te mazight 76
A feggag I medyaten
RuS summ, cuff, huzz
RuRRu h'ulfu, kukru, nulfu
ReR ger, gher, negh (tuer), gen, zser, regh, mel, del, sew, sel, fet, ghez, zsed, res
eRR efk, eks, els, edhs, enz, ens, erzs
eS err, edjj, etcc, ekk, eww [ebbw]
RRaRi flali
eSaR ennagh, etccarh
RRi ghli, xsi, rwi, gni, zri, zdi
RRiR zwir, mlil
RRiReR grireb, friwes, griwel, qlileh’
eSi effi, ebbi, elli, ezzi
eSiR eqqim
RRu bru, bnu, glu, fru, qlu, zlu, cnu, blu, h'lu, cbu, säu, bghu, h'mu, h'yu, klu, ghmu, rfu,
dlu, ntu, rhwu, cfu, lh'u, h'fu
RRuRi fruri
RRuReR frurex, mrured, crured, grurej
eSu eddu, ettu, ezzu, ezzsu
NRi gwri
ReReR sefedh, meger, rezef, kemez, fereg, beren, fetel, feren, berez, ferez, helek, fetek,
xedem, jemeä, seked, selef, bezeg, mesed, mesel, keteb, bereq, feser, dheleq,
kecem, seleb, cedheh', gezem, äedel [ugdu], äeredh, zeger, gezer, feqeä, zeäef,
kerez, neqec, nefel, seken, semed, kenef, beder, medel, medhel, redem, seker,
regem, refed, h'emel, kebel, rewet, tebeä
ReS ghezzs
ReRRay meslay
eSeR edttes, eddem, edder, effer, edttef, ezzem, ezzsem, ekkes, effegh, eddez, essen,
eqqen, etter, emmet, ewwet, ettedh, ezzseg
ReRRi Nejli, nerni
ReSi rhebbi, heyyi [heggi], berri, semmi
ReReReR dereghel, ferefer, qeredec, bereqec, zegezew M.G.
ReSeR beddel, beyyen [beggen], h'eqqeq, wexxer, degger, dhegger, demmer, feyyedh
[feggedh], szeyyed [szegged], qeyyel [qeggel]
***
I lugan en te seftit
1. I myagen yebeddun es « a » fettin es « u » deg ue nawadh : af (yufa), agh (yugh), adi (yudi),
amen (yumen), aru (yura), agwi (yugi), argu (yurga), akwer (yuker), agwad (yugad) ...
af (ufigh, yufa) ; as (usigh, yusa) ; azs (uzsigh, yuzsa)… maca : agh > ughegh, yugh, nugh,
tughem, atg.
3. i myagen es « aRi » fettin es « uRi » slid « awi » : ani (unigh, yuni), ali (uligh, yuli) ... maca : awi
(ewwigh, yewwi)
Ta felwit en te seftit
***
I myagen en te ghara
a nawadh : mezzsi
mezzsiyegh (nekk)
mezzsiyedh (ketc / kem)
mezzsi (netta)
mezzsiyet (nettat)
mezzsiyit (nekkweni / nekkwenti / kunwi / kunemti / nuteni / nutenti)
T’ira es te mazight 79
arnawadh : ttimzsi
ttimzsiyegh (nekk)
tettimzsiyedh (ketc / kem)
yettimzsi (netta)
tettimzsi (nettat)
nettimzsi (nekkweni / nekkwenti)
tettimzsiyem (kunwi)
tettimzsiyemt (kunemti)
ttimzsiyen (nuteni)
ttimzsiyent (nutenti)
urmir : imzsi
ad imzsiyegh (nekk)
ad timzsiyedh (ketc / kem)
ad yimzsi (netta)
ad timzsi (nettat)
a-nimzsi (nekkweni / nekkwenti)
ad timzsiyem (kunwi)
ad timzsiyemt (kunemti)
ad imzsiyen (nuteni)
ad imzsiyent (nutenti)
TI MERNA 4
I dhrisen en t'umela
Yiwen y'izem tegheleb it te wser, ur yezemir ara ad yembbwiwel wala ad yemh'ih'ed. Tughal as el
dunit d qedhran, yeh'ar deg el ruh' is, yeceggeä gher el dtelba akkw ed ue mghar a zemni, ei
w’akken ara-s sekenen el dwa en te wser. Ewwedhen-t idd akkw el weh'uc merrha, deg mkul te
zsegi, h'aca a baregh. Akken yewala w'uccen ur-dd yus'ara ue baregh, yenna-y-as ei y'izem: « A
sidna, ateniy akkw el weh'uc usan-kk idd, h'aca a baregh ay yeäszan l'amerh ik! » Uccen
yexeddem tura akka ei w’akken ara-t yeh'emmel y'izem, yerna ei w’akken ad yefereq izem ed ue
baregh, yeäedelen am w'atmaten. Akken yesela y'izem es w'ayagi, yerfa, yeceyyeä imiren a wtul
gher ue baregh, ad as yini a-dd yeruh' tura, yeh'wadj it ue gellid.
Yewwedh ghur-es ue wtul, yenna-y-as: « Yeceyyeä iyi-dd ghur-ek ue gellid, la-k yeqqar : tura ad
iyi-dd tawedhedh, h'wadjegh-kk. »
Yenna-y-as ue baregh : « Ur ttruh'ugh sani, ur-yi-dd teweqiä ara el meäna di te gellidt agi en-
wen! »
Yughal-dd imiren ue wtul gher y'izem, yenna-y-as : « Yugi! » Yughal imiren y'izem yeceyyeä el fil
ed ue wtul akkw ed w'uccen a-t idd awin es te mara. Alm'iy-dd yewwedh, seg mi yebgha a-dd yerr
el tarh is deg w'uccen iy-s-tt yexedemen, yeäedda gher y'izem, iy-t idd yeluäan, iy-s-dd yennan :
« Acimi tugidh a-dd tasedh? » Yughal yenna-y-as ue baregh : « A sidi, es t'idett äedttelegh ur-dd
usigh ara am nekk am wiyidh; äla-xadter akken sligh yis-ek tehelekedh, ruh'egh efkigh el weäda ei
ie mrabedhen, salegh i mdawiyen ghef el dwa ara-kk yenefeäen. Ennan iyi : « M'ur tufidh ara
yiwen w'uccen ara tezludh, a-dd tekkesedh ta jlidt is, ad tesburedh yiss akken teh'ma, ur teh'elludh
ara! »
Yugh awal is y'izem, yenna-y-as : « Ruh' semmeh'egh ak; yerna lemmer ad h'lugh, a-kk kafigh a
kafi enni akken a meqqweran! ». Yeäedda yumerh ad zlun uccen, ad as ekkesen ta jlidt is, ei
w’akken a-tt yesbur, yeghil ad yeh'lu.
***
2. Awal ghef Si Muh'end
Yenna-y-as baba-s ei mmi-s : « A mmi h'ader ad tettudh, el äibad ur ädilen ara. Yella w'albaädh
yella ulac it, yella wayedh ulac it yella ». Yenna-y-as: « A baba acu d el maäna en w'awal a? »
Yenna-y-as : « Yella w'albäadh yedder yelehh'u, medden akkw ttwalin-t, maäna yeäac kan yeqqim,
ur-t yettader h'edd, ur yewwi ur yerri. Yella wayedh yemmut, lamaäna igad iy-dd yernan deffir-es
mazal la-s eqqaren: akken iy-s yenna negh akken yexedem leflani: ulama i ghesan is ughalen di te
murt d a ghwebbar mazal isem is ttadderen-t idd medden, awal is d el faäl is ttuszerrafen ».
Si Muh'end U Mh'end At H'maduc si t'addart Iceräiwen en Tizi-Rhaced deg At-Yiraten yemmut a-t
yereh'em Rhebbi deg ue seggwas 1906, ar assa mazal isem is ed w'ayen yesefra yettwabedar.
Settin en sna negh el qern beäd m'iy-dd yewwi i sefra-s mazal el djil yettak iten ei el djil, mkul wa
yettaf deg-sen el maäna lqayet.
Ellan ie sefra en te swiät kan, mi yeäedda el weqt enni deg iy-ten idd yewwi bab en-sen äeddin
yid-es, wid en Si Muh'end ufraren ennig el wqat ed ie mukan, d i sefra en y'idhelli d wid en w'assa,
d i sefra en el qbayel d wid en el äibad merrha ara-sen yeselen. Degm'iy agh-dd yewwi nekkweni
es ie mazighen a-neh'afedh ghef ie sefra iy-dd edjjan ie medyazen i mezwura es te mazight.
Älaxadter ta medyazt ed te musseni tedhra yid-es am ue nnar : mkul yiwen a-dd yeger t'adla-s
ghur-es.
T’ira es te mazight 82
Si Muh'end d yiwen seg medyazen en-negh. Ellan wiyadh ama es te qbaylit yecban H'med Aärab
en y'Ighil-H'emmad, Muh'end Ssaäid Amlikec, Yusef U Qasi seg U-Bizar en At-Jennad, ama es te
celh'it yecban Sidi H'emmu Agwerram, es te maceght yecban Kenwa Ult Amastan, Akrembi,
Atakarra, ama es te mazight en w'Adtlas-Alemmas, es te rifit, es te cawit, es te mzsabit, es te
nfusit, es te mnaszrit. Yelaq agh a-dd nejemeä u a-negher ta medyazt en-sen akkw ei w’akken ad
tedhru yid-sen akken tedherru ed ie mussenawen yellan di el dunit merrha : ulac iten ellan.
Ellan igad iy-s yeqqaren : Si Muh'end d a hwawi kan negh d a h'cayci negh d a derwic, wiyadh
ttdaäen-t d el wali. Walakin wicqa? Teszar di l'amerh a akken teszar ed sin el xwan enni yeruh'en
yinwass ar Tunes. Asm'iy-dd ughalen yesteqsa-ten el cix en-sen mkul yiwen weh'd-es, yenna-y-as
: « A mmi, dac'iy-dd tezseridh? »
Yiwen yenna-y-as : « Anäam a el cix ad yebarek Rhebbi! Akken ay d ti neselemt, akken ay d i
neselemen. El djwameä el weqt en te zsallit ur tettafedh a berid, ti mäammerin di mkul el h'uma
tella yiwet, i mdanen is dherefen merrha dhuäen ».
Wayedh yenna-y-as: « Anäam a el cix ad agh yeh'afedh Rhebbi. Zik m'ara-gh eqqaren Tunes
nekk ghilegh wissen d acu, zighemma kra din d el kdeb. Ta murt teraä, el ghaci la el din la el h'ya,
ttabaäen el z'hu ed el cehwat en el dunit ».
Yenna-y-as el cix: « Szebh'an El-lâh el äadhim! Tunes yiwet ay yellan, maäna es el qwedra en
Rhebbi mkul yiwen d ayen iy ghef yenuda yufa-t ».
El meäna ennidhen d tin id as yenna el cix enni ei el zseyyar is, ladgha teqqim-dd d el mtel,
yenna-y-as : « Win yebghan el barhaka yewwi, wi' bghan el djuz yeghezzsa. »
***
3. Sin ie sefra en Si Muh'end
A-y-ul iw yefna-kk el szber…
Ay ul iw yefna-kk el szber
m'ad tilidh d el h'erh
assa d ta sewwiqt en el äid
(Yettwakkes-dd deg : Les Poèmes de Si Mohand, sghur Mouloud Feraoun, Les éditions de
Minuit, Paris, 1960)
T’ira es te mazight 83
M'ara yemuqel bnadem gher deffir s a mezruy en-negh, nekkweni es ie Mazighen, ad yaf d tagi iy
yedhran yid-negh matci d a berid matci sin.
Di 3000 ie seggwasen agi iy yeäeddan, sebäa el djenas iy-dd yekecemen ta murt en-negh: i
Fniqen, i Romanen, i Wandalen, i Bizântiyen, Aäraben, i Dturkiyen, i neggura d Frânsis. Akken ma
ellan ughen ta murt es y'ighil, maca yal yiwen yesetebeä ti mucuha ei y'ighil. Yal yiwen deg-sen
yefesser a mezruy ei iman is, yenejerh it akken iy-s yelaq. Nutni id agh yeswaghen hedderhen,
nekkweni iy swaghen nesusum. A mezruy en-negh d nuteni iy-t yuran (negh iy-t yezzelgen, negh iy
yesedregen), d nuteni iy yewezenen, eqqaren-dd ayen yelaqen ed w'ayen ur nelaq... Ayen yelaqen
iy-sen yehwan ei nuteni... Armi di te murt en babat-negh ed jeddit-negh nezga-dd d i ghriben, ur
agh-dd yettawi ue meddah' di te qsidht alama ta qsidht d tin en wiyidh, nekkweni texdha-y-agh
negh teh'uza-y-agh kan di el rif.
A-tt idd bdun d ighil, m’iy agh fereqen ad agh rezsen a-gh tthuzzun di el duh' en te mucuha en-
sen. Wa yeqqar agh : Si H'imyar iy-dd tefrurim, nusa-dd ghur-wen d el zyara en gma-s gher gma-s,
yerna newwi-y-awen-dd el reh'ma: ama el seäd en-wen kunwi yedderen arm'iy-kkwen idd qeseden
w'atmaten ghef ur tebnim! Maca...
Maca teh’ederh-dd t'idett u, m'iy-dd teh’ederh t'idett, naf ta gmatt yesafeg itt w'adhu, H'imyar enni
seg iy-dd nefruri la yeqqar: « Iwumi-kk ketc imi d nekk elligh? » Nufa-dd eqqaren : « Sawelegh ei
w’ayla en medden, ar assa la-t ttrajugh, sawelegh ei w’ayla-w yenna-k : aqli! ». Ihi, ma yella w'i
yeghefelen zik, assa ur-dd yeqqim ara ue mekan ei el kdeb, acku el kdeb ta swiät kan iy yettalas;
es el qereb negh es el dtul yinwass t'idett a-t teghedhel, acku t'idett am el zit: iy tebghudh
tighwzifedh a el weqt, labud yinwass a-dd tifrir.
Maca nufa-dd eqqaren : « Ta äekkwazt ad ak-tt rqugh, rnu-y-as a seh'lelli ». A-dd tifrir t'idett ma
yella ula d nekkweni neäawen itt, ma yella ula d nekkweni newwi-dd ta macahut en-negh akken
tella, matci akken iy-tt bghan wiyidh negh akken iy-tt zewweqen. 3000 ie seggwasen aya nekkweni
d i Skutiyen ei ue baghur en wiyidh, necennu el cnawi en wiyidh, nettmeddih' el medeh' en-sen,
nettwali es w'allen en-sen. Maca el nuba tura tezzi: ma yella zik « nedttes mazal el h'al », assa d
nekkweni « iy-dd yeszah' w'awal ».
Degmi yelaq a-necekkerh adtas wid yeddemen el qlam ei w’akken ad agh inin es te Mazight
t'idett en-negh deg ue mur en el kdeb en wiyidh, deg ue mur en te mucuha iy-s-d-agh sedehuyen
ach'al en leqrun aya ur nuki. (...)
Ihi ta grayt en w'awal d ta : el dtlam la yetteftutus, tura d t'ikli ad yefru y'idh, attaya te fejrit en-
negh!
Mouloud Mammeri : Ta zwart ei « A skuti », Ungal en Saïd Sadi, Asalu, Alger 1989.
***
5. A graw en ie derwicen
El xbar yewwedh gher El Djemäa, anda yella el qayed At Qasi. Ennan as:
- A qwdhar ewwin-t At Jennad.
Yenna-y-asen : - U mbaäd?
Ennan as : - Ala t'istan ti leqqaqin, imi tth’ejjibent akkw ed te yugwin, iy-dd yeqqimen.
Yenna-y-asen : - Matci d Xufac ay ewwin. (Xufac d yiwen si Te-Gersift, sersen a qerruy is af ie
kufan). D i äejmiyen kan ay ewwin. Anef ei At Jennad i ärharh ad lexlexen a kesum. Inäal akka ed
w'akka en-sen ma d wigi iy d i mdanen. Yak d i äerrumen ay ewwin. A zekka d el sebt, ad ruh'egh
ar El Sebt Äemrawa a-dd awigh meyya. Teqqim el daäwa akken.
Mouloud Mammeri (yettwakkes-dd deg : Poèmes kabyles anciens, Mz. Laphomic, Alger, 1988)
***
T’ira es te mazight 85
6. Idtij en meghres
Udhenegh, a qerruy iw yettezzi, yettcittiw. Gher daxel, tth’ulfugh ei ie dammen m'ara teddun. I
mezzsughen iw h'man ma d ti bura en w'udem iw selqafent. Tafekka-w tefecel ulama ur ghligh
ara, mazal-i teddugh ghef ie dharen iw. Ur-yi qerih' w’ara, d a dubbez ay dubbezegh, am win
yewweten ti segnit en ue szraä.
M'ara teddugh, tth’ulfugh ei ie dharen iw m'ara ttakwelen, tth’ulfugh ei w’udem iw m'ara-s-dd
yeselaf ue zwu. Yal el qwedma iy-i ttawin gher zdat, tth’ulfugh as. Tteddugh d a fessas, ur äyigh
ara di t'ikli ghas akken ta fekka-w tefecel, tebgha ad teghli, ad testeäfu kra, ad testeäfu xilla.
Ta meddit agi yeffegh-dd y'idtij, l'a-dd yekkat es el h'amu in-es m'ara-dd yedhil ger ue signa. Mi
yeffer, a-dd tewwet yiwet en t’asmudhi yesefriwisen, dgha ad friwesegh di te fednin h'alamma d ta
cebbubt, acu kan ur yettäedttil ara yetteffegh-dd, yeselaf-dd es ue fus in-es, yettarra-dd el h'amu
in-es. Ma yeäedttel ur yeffir ara, muddegh as udem iw, eqqenegh allen iw, dgha ad h'ussegh ei yal
a äeqqa en ue gelim iw yuki-dd, ma d a qerruy iw yecattew, ufigh iman iw, ay zsidedh a y'idtij!
Ulac am y'idtij en Meghres, d win iy-gh yettadjjan netteffegh-dd ghur-es am ie berriqen. M'iy-dd
yedhal, a-t neqabel es te fekka en-negh, a-s nefk iman en-negh, allen eqqenent, a-t nedjj a-gh
yezuzen, am ue gerud m'ara yedjj iman is ei yemma-s, am win ara yedjjen iman is ei win
yeh'emmel: yefka iman is es te felest, yefka iman is es te dfi.
Eqqim yid-i ay idtij, ur ghell'ara ay idtij, ach'al tettazzaledh di t'ikli in-ek, ach'al wezzilit w'ussan ik
deg w'agur en Meghres.
Terridh-dd ta rwih't ei ue mudhin, mennagh ad eqqimegh akka yid-ek, allen iw eqqenent, tafekka-
w tefsi, a fus ik ghef udem iw, t'afat ik deffir el cfurh iw...
Idtij en Meghres
Deg-es yelha y'idhes
Idtij en meghres
Yesebbeghen ighes
Eqqaren medden : « Yeseh'muy ighesan is ». Akken nekkini, assa aqli am winna imi yefsi ue
ksum is, egwran-dd h'ala ighesan is, yejemeä iten idd yiwen yiwen, yeseres iten ei y'idtij ad h'mun.
Akken iy cubagh iman iw imi eqqenegh allen iw. Ih, ay telha el h'amu in-ek ay idtij, a wi' yetebeäen
t'ikli in-ek, ad yezser anda tegganedh ad yedttes yid-ek.
Idtij en Meghres
d t’afukt
d nettat iy neh'emmel
d nettat iy nettraju
di te grest
iy nettargu
deg ue nebdu.
H'emmelegh-kkem a t’afukt
m'ara-dd teseresedh ta mughli-m fell-i
medelegh allen iw
ezzigh ghur-em udem iw
efkigh am iman iw
säu-yi
awi-yi
H'emmelegh-kkem m'ara-yi-dd teselefedh es ue fus im
fsigh
efkigh am ta fekka-w ad uraren yiss ie dhudan im
H'emmelegh ti sudan im
Del a gwelim iw es te sudan im.
Eqqim yid-i a t’afukt
ugadegh idtij
ugadegh a gwris
awi-yi anda teddidh
ad iligh d el xyal im
ad iligh d t'ili in-em
ad iligh d akli in-em
awi-yi a t’afukt
d kem ay h'emelegh
mebla kem ur ttidiregh...
A MAWAL
1. Ta mazight - ta frânsist
***
A
addad : état (gram.) g.m. : geret ta mawt : n.b. (nota bene)
adday : minimum gelem : décrire
agel gher... : dépendre de... gelman : a gelman : descriptif
aggagh : occlusif jerrumt : ta jerrumt : grammaire
aggara : t'aggara : fin jerrumi : a jerrumi : grammatical
aggay : groupe, famille (gram.); t'aggayt : glam : a glam : description
catégorie grayt : ta grayt : conclusion
aggeght : t'aggeght : occlusion gucel : déterminer; a gucel : détermination
alegh : être formé guclan : a guclan : déterminant
allal : moyen (n.) gwet : être nombreux, arriver souvent
allun : espace, intervalle; t’allunt : l’espace, le gweti : ti gweti : la majorité; di te gewti : le plus
cosmos souvent
algha : t'algha : forme
alghawan : formel h'erfi : a h'erfi : simple
antala : t'antala, pl. t'antaliwin : dialecte, parler hrayt : ta hrayt : désinence
antalay : dialectal
arlugen : irrégularité I
arlugnan : irrégulier iba : absence
arnawadh : inaccompli ibaw : adj. négatif; t'ibawt, n. : négation
arrayt : t'arrayt : méthode iccer : ongle; onglet; t'iccert : apostrophe
arusrid : indirect iccew : corne; t'iccewt : parenthèse
aruz : annexion (gram.) igaw : actif; t'igawt : action
atg : ar ti gra : etc (et cétéra) ilaw : affirmatif; t'ilawt : existence, réalité; di
awan : cas t'ilawt : en réalité
azsi : alentours, environ, région; azsiwan : iles : langue, éloquence
régional ilesawan : linguiste
azwara : t'azwara : début ilesawi : adj. linguistique; t'ilesawit : la
linguistique
BCDE ili : possession (ta matart en y’ili = indice de
badut : ta badut, pl. ti buda : définition possession)
beddel : changer; a beddel : changement imal : futur
imarewt : t'imarewt : parenté
cuddu : a cuddu : attache; non-séparabilité imawi : imawi : oral
imira : présent (gram.)
dhris : a dhris; pl. i dhrisen : texte inawt : t'inawt : énoncé
dhrisan : a dhrisan : textuel ini : dit (n.), pl. inan
ighri : voyelle « i »
eddes : être combiné, être composé ira : t'ira, fém. pl. : écriture
el : avoir, posséder (md. yal ta ghawsa tela iseddi : t'iseddi : précision, exactitude
t'ilas) isem : nom
ezg : se positionner, se trouver
JKL
FGH jentidh : a jentidh : attribut
fakkan : a fakkan : perfectif jerridh : a jerridh : trait; ta jerridht : tiret
feggag : a feggag : radical
fellay : a fellay : maximum kerrezs : a kerrezs : cohésion
felwit : ta felwit : table, tableau (gram., math.) kmam : a kmam : concret
ferdis : a ferdis : unité kti : ta kti, pl. ti kta, ti ktiwin : idée
fti : être conjugué
T’ira es te mazight 88
lagan : a lagan, pl. i lugan : règle (gram.) msetbeä : se suivre (msetbaäen = ils se
lekem : suivre (= tebeä) suivent)
lelli : être libre; i lelli : libre msemmi : a msemmi : propre (gram.); isem a
lugen : être régulier; a lugen : régularité msemmi : nom propre
lugnan : a lugnan : régulier msental : a msental : subordonnant
msentel : a msentel : substantif
M mserwes : comparativement; a mserwes :
madwa : cependant comparatif
madwan : a madwan : abstrait mserti : être assimilé; ta msertit : assimilation
magan : naturellement; a magan : naturel msisli : a msisli : phonétique (adj.); ta msislit : la
magar : a magar : étranger phonétique
magnu : normalement; a magnu : normal, myag : a myag : verbe
ordinaire myagan : a myagan : verbal
magrad : a magrad : article myagh : a myagh : réciproque
malay : a malay : masculin myeltegh : s'agglutiner; a myeltegh :
malil : a malil : auxiliaire (gram.) agglutination
maghlay : a maghlay : circonstance
maghun : a maghun : participe N
maruz : a maruz : annexé, lié (addad a maruz : nadh : a nadh : impératif
état lié) namak : a namak : signifiant
maskan : a maskan : présentatif, désignatif namek : a namek : sens, signification
mata : a mata : généralité namkan : a namkan : significatif, qui a un sens
matar : a matar : signe, indice; ta matart : indice naszli : a naszli : original
(gram.) nawadh : a nawadh : accompli
matu : généralement; a matu : général; es ue ndha : ta ndha, pl. ti ndhiwin : variété
matu : en général ndhan : a ndhan : varié
mawt : ta mawt : remarque (geret ta mawt = ndhay : a ndhay : variation; ta ndhayt : variante
nota bene) neggaru : a neggaru : dernier
mazsla : ta mazsla : particularité negwray : finalement; a negwray : final; ta
mazslay : particulièrement; a mazslay : negwrayt : la finale
particulier negzum : a negzum : césure, coupure
meccaq : a meccaq : distance nfali : être exprimé; ta nfalit : expression
mdhan : a mdhan : nombre nila : ta nila : direction
medya : a medya : exemple nghi : a nghi : vélaire
meggay : a meggay : sujet (gram.) nzegh : ta nzeght, pl. ti nzagh : préposition
memmal : a memmal : indicatif
mensay : traditionnellement; a mensay : QR
traditionnel ghara : ta ghara : qualité, manière
meghlay : a meghlay : adverbe (a mernu = gharan : a gharan : qualifié
épithète) gharay : a gharay : qualifiant, adjectif qualificatif
merdhil : a merdhil : emprunt ghdebbu : a ghdebbu : accent
meres : être employé ghri : a ghri; i ghriyen : voyelle
merni : ti merni : ajout, ajonction, annexe ghuri : ta ghuri : lecture
mernu : a mernu : épithète
meskan : a meskan : démonstratif rgalt : ta rgalt : consonne
mesli : i mesli; pl. i mesliyen : son, phonème rgalan : a rgalan : consonnantique
mettar : a mettar : interrogatif (<> a mattar =
quémandeur, mendiant)
mezsla : ta mezsla : différence, logique
S
mezsli : différemment; a mezsli : différent sagh : a sagh : relation
mezsri : ti mezsri : aspect sbadu : définir
mezwar : initialement; a mezwar : initial sduklan : a sduklan : simultané
mezwaru : a mezwaru : premier seddast : ta seddast : syntaxe
mili : a mili : possesseur, propriétaire sefti : conjuguer; ta seftit : conjugaison
miliw : a miliw : possessif segwet : multiplier; a segwet : pluriel
mqim : a mqim : pronom seker : faire, réaliser
mqiman : a mqiman : pronominal
T’ira es te mazight 89
sekker : produire, faire lever, provoquer un ujmid : contracté (a magrad ujmid = article
événement contracté)
sekkil : a sekkil : caractère, lettre de l'alphabet ulesa : t'ulesa : répétition; narration
slag : a slag : doublage ultigh : agglutiné
seleg : doubler umela : t'umela : illustration
semres : employer: a semres : emploi ummid : entier
semmad : a semmad : complément undtiq : sonore, parlant; t'undtiqt : syllabe
snas : a snas : application unnim : commun
senes : appliquer unti : féminin
senfali : exprimer uqqena : t'uqqena : liaison (coordination =
senqedh : a senqedh : ponctuation t'uddeda)
senghi : vélariser; a senghi : vélarisation uqqin : lié
seghli : a seghli : élision urmir : aoriste (temps de conjugaison indéfini)
serwes : comparer; a serwes : comparaison usmid : complémentaire
sgenses : représenter; a sgenses : usrid : direct
représentation usseda : t'usseda : tension
sigwert : ta sigwert : le reste ussid : intensif
silegh : former; a silegh : formation uttera : t'uttera : interrogation
sinsekkil : a sinsekkil : digramme (groupe de
deux caractères) WXY
skart : ta skart : opération wszal : a wszal : affixation
slid : excepté wszil : a wszil : affixe
slugan : a slugan : règlement wzil : a wzil : tronqué, réduit
snilsi : a snilsi : phonologique; ta snilsit : la wezlan : a wezlan : court
phonologie wtilt : ta wtilt : condition
srid : directement
suddim : a suddim : dérivé
sudef : introduire
Z
sudes : composer; ta sudest : composition zegzil : a zegzil : abrégé; ta zegzilt : abréviation
suf : a suf : singulier zellum : a zellum, pl. i zelman : forme dérivée
sutar : a sutar : subjonctif (gram.), dérivée (math.)
swagh : a swagh : factitif zelgha : ta zelgha : particule
zenzagh : a zenzagh : spirant
zenzegh : être spirant; ti zenzeght : spirantisme
TU zenzigh : a zenzigh : schéma
ttwagh : être touché, avoir subi un dommage; a zgan : a zgan : duratif
ttwagh : passif (gram.) zgen-aghri : a zgen-aghri : semi-voyelle
zsar : a zsar : racine
uddesa : t'uddesa : combinaison zsun : ta zsunt : division, fraction, partie
udem : personne (gram.) zrawt : ta zrawt : étude
udemawan : personnel (gram.) zri : passer; i zri : le passé
ufay : emphatique (adj.); t'ufayt : une zwarut : ta zwarut : introduction, préface
emphatique
ufeyt : t'ufeyt : emphase
ugar : plus; ugar en : plus de
T’ira es te mazight 90
2. Ta frânsist - ta mazight
***
S
schéma : a zenzigh
semi-voyelle : a zgen-aghri (i zgen-aghriyen)
sens, signification : a namek; pl. i numak
signe, indice : a matar, ta matart (gram.)
signifiant : a namak (unité signfiante = a ferdis a
namak)
significatif : a namkan (qui a un sens)
simple : a h'erfi
singulier : a suf
solidarité : a cuddu [non-séparabilié]
sonore : undtiq (t’undtiqt = syllabe)
souvent (le plus) : di te gewti
spirant (être) : zenzegh
spirant : a zenzagh
spirantisme : t’izenzeght
subjonctif : a sutar
subordination : a sentel
subordonnant : a msental
subordonné (être) : netel; subordonné : until
subordonner : sentel
substantif : a msentel
sujet : a meggay (gram.)
syllabe : t'undtiqt
symbole, allusion : t'angalt
syntaxe : ta seddast
Ta dlisit
***
AIT AMRANE Mohand Idir : Ils amazigh atrar (La langue berbère moderne). Alger 1992
DALLET J.M. et VINCENNES S.L. : Initiation à la langue berbère (kabyle). F.D.B. Fort
National, 1960
Groupe d'Etudes Berbère : Langue berbère : Initiation à l'écriture. Azar, Bejaia 1989
MAMMERI Mouloud : Précis de grammaire berbère. Inna Yas / Enap, Tizi-Ouzou / Alger
1992