Page 1 of 5

DRUŠTVO I STANOVNIŠTVO

Stanovništvo je skupina ljudi koja u nekom vremenu naseljava određenu teritoriju i na

njoj organizuje svoj drustveni život.
Nauka o stanovništvu, demografija (grč. demos – narod, grafein - opisati), proučava
promene broja stanovnika, njihovog teritorijalnog rasporeda i drustvenih obeležja (zanimanja,
zaposlenosti, imovnog stanja, stepena obrazovanja, starosti i dr.). Demografija je, u odnosu na
sociologiju i ekonomiju, pomoćna i naučna disciplina. Ona proučava demografski razvitak
kao složeni drustveno-istorijski proces, koji cine:
(1) prirodno kretanje stanovnistva , čiji su pokazatelji stope nataliteta (broj
živorodenih na hiljadu stanovnika ), stope mortaliteta (broj umralih na hiljadu stanovnika),
stope fertilateta (broj porodaja na hiljadu žena starih između 15 i 50 godina) kao i njihov
rezultat (porast i opadanje stanovništva ),
(2)mehanicko kretanje stanovništva , odnosno seobe (migracije) stanovništva , tj.
doseljavanje (imigracija) ili odseljavanje (emigracija).
Sociološki gledano, stanovništvo je veoma važan element društva, njegova ljudska
supstanca, s kojom sve počinje i na kojoju se svekoliko društveno zbivanje održava.
Stanovništvo kao celina nije organizovana društvena grupa, nego statistička kategorija,
odnosno statistički skup (agregat) jedinica kaja objektivno imaju neka zajednicka obelezja.
Iz stanovništva se izdvajaju sve demografske podstrukure : prirodno-socijalne
skupine starih i mladih, muških i ženskih; ekonomske skupine proizvođača, radno aktivnih i
izdržavnih, bogatih i siromašnih; političke skupine birača, pristalica i oponenta, vladajućih i
onih kojima se vlada, aktivnih i pasivnih; kulturne skupine pismenih i nepismenih, elite
kulturnih stvaralaca i mase onih drugih .
Navedene i druge demografske podstrukture predstavljaju objektivnu podlogu za
uspostavljanje stvarnih i društveno delatnih grupa, kao oraganizovanih skupina koje u podeli
rada preuzimaju i obavnjaju značenje funkcije u globalnom društvenom sistemu.

Literatura:

„Treba osvetleti vezu koja stalno povezuje i suprotstanja dato stanovništvo i različite
resurse kojima ono raspolaže. Zamislite dosta posebne terazije na čijem bi jednom tasu bilo
stanovnistvo, a na drugom raznovrsni resuri od koji ono zivi.
U svakom trenutku istorije ili, ako više volite, njihovog rasta’’. Neizmenicno ce resursi rasti
brže ili sporije nego broj ljudi; faze ce slediti jedna drugu i nosice preokrte, ne smemo reci u
dobrom pa u losem smislu, to ne bi bio pravi naucni nacin govora.
Fernan Brodel, Spisi o istoriji

POPULACIONI RAZVOJNI PROBLEMI

Naglo povećanje svetskog stanovništva zaoštrva probleme u proizvodnji hrane za tako

uvecanu populaciju, naročito u nerezvijanim zemlama. Te zemlje su znatno smanjile smrtnost
i skoro dostigle nisku modernu stopu mortaliteta” ali su još uvek zadržale visoki tradicionalni
natalitet”i time ostvaruju visok prirodni priraštaj ukupnog stanovništva.
Povodom ovih populaciono-razvojnih problema ponovo se od šezdesetih godina
oživljavaju neke maltuzijanske ideje i otvara stara dilemma da li se usredsrediti na
ograničenje radjanja (i smanjenje priraštaja stanovništva) ili na uvećavanje proizvodnje hrane.
Postalo je očito da je danas i ubuduće i jedno i drugo potrebno. Kao da se potvrdjuje
pretpostavka engleskog ekonomiste Roberta Maltusa (1766-1834) koju je nazvao večitim
Page 2 of 5

zakonom razvoja stanovništva, da se svetsko stanovništvo uvećava po geometriskoj

progresiji. Druga strana Maltusove pretpostavke odnosi se na hranu i druga sredstva za
opstanke ljudi koja, po njemu, rastu samo artimetičkom progresijom. Maltus je smatrao da
ovaj nesklad izmedju brzog rasta stanovništva i sporijeg rasta sredstva za preživljavanje
moraju izravnati glad, bolest, ratovi, prirodne katastrofe i druge ljudske nesreće. Takvo
apokalipticko gledanje na demografski razvoj naziva se maltuzijanstvom.
Savremeni naučno-tehnološki razvoj omogućio je mnogo brži porast sredstva za
ishranu, a kulturni razvoj sporiji porast stanovništva u razvijenijem zemljama od onog koji su
maltuzijani očekivali. Medjutim, u razvijenim zemljama industrijalizacija i urbanizacija stalno
i sve više smanjuju zemljišne povrsine pogodne za poljoprivrednu proizvodnju. Ove površine
se smanjuju u nerazvijenim zemljama , a tamo je i najveći rast svetskog stanovništva. Taj
populacioni rast u nerazvijenim zemljama, koje su i najmnogoljudnije, ostaje jedan od
najvećih i zasad nerešivih problema sveta.

Zakljucak:
Dugoracno gledano, ipak se očekuje da se vremenom usporova demografski rast tako
da svetsko stanovništvo nikada ne predje u ukupnu brojku od dvanaest milijardi, uz
pretpostavke da bi u vreme najveće ekspanzije (oko2200.god) biti ispod jedanaest (a mozda i
ispod deset ) milijardi.
Takva očekivanja zasnivaju se na pretpostavkama da ce rast standarda, kulturno
prosecivanje (narocito žena), novi običaji življenja, izmenjeni odnosi poslova i kontrola
radjanja zahvatati i nerazvijene delove sveta i tako pospešiti demografsku tranziciju i tamo
gde ona jos uvek izostaje. U razvijenim zemljama stanovništvo ce biti sve starije , a očekuju
se i masovne migracije iz nerzvijenih u razvijenije delove sveta. I jedno i drugo sa sobom nosi
mnostvo pozitivnih i negativnih promena u načinu i organizaciji društvenog života.

Postaje li planeta pretesna?

Glavni demografski ritmovi u Evropi prema Ernestu Vegemanu, izgledali su ovako:

od10. do 13. veka je doslo da znatnog povećanja stanovništva; u 14. veku katastrofalan pad
zbog epidemije kuge; u 15.veku relativno mirovanje; u 16.veku značajan porast (narocito u
srednjoj Evropi); u 17.veku - mirovanje ili opadanje; u 18.veku – znatan porast; u 19.veku-
„vremenu neprimeren polet“;
U 20.veku – opet porast, ali sporiji. Tako su „na časovniku evrope“ zabelezena 3
velika porasta stanovnistva: prvi pre u i u toku krstaških ratova, drugi uoči Tridesetogodisnjeg
rata, treci od 18. veka do danasnjih dana (navedeno prema Fernanu Brodelu). Ovaj poslednji
porast, mnogo je veći za ostali svet nego na Evropu, koja je već prosla iz svoju drugu
demografsku tranzaciju i prestala da se naglo uvecava: posle 1930. godine u svetu ima oko
dve milijerde ljudi, iza1960. oko tri milijarde, posle1980. preko četri i po milijarde,
posle1990. preko pet milijardi i na kraju milenijuma preko šest milijarde ljudi. Naglo
povećanje svetskog stanovništva zaoštrava probleme u proizvodnji hrane za tako uvećanu
populaciju, naročito u nerazvijenim zemljama.Te zemlje su znatno smanjile smrtnost i skoro
dostigle nisku industrijsku stopu mortaliteta, a zadržale visoku stopu nataliteta, tako da imaju
visok prirodni prirastaj. To je karakteristika prve demografske tranzicije, dok drugu
demografsku tranziciju obeležava, uz pad mortaliteta, još i ograničenje radjanja,
odgovarajući pad nataliteta i uravnoteženiji ukupan porast stanovništva.
Ukupne svetske obradive površine obuhvataju oko 3.200.000 hektara. Oko 0,4
hektara obradivog tla po osobi potrebno je pri sadasnjem stepenu proizvodnosti. Tako krivulja
potrebnog obradiovog zemljišta održava krivulju rasta stanovnistva i od 1950. godine naglo
Page 3 of 5

raste. Raspoloživo obradivo zemljište se u istom periodu naglo smanjuje (uglavnom zbog
širenja industrije i urbane infrastrukture). Pri datom stepenu proizvodnosti u poljoprivredi ove
2 krivulje se presecaju pri kraju 20.veka, a potom sve više i sve opasnije razilaze. Pri većim
stepenima proizvodnosti u poljoprivredi kritičko razilaženje broja stanovnika (i potrebnih
povrsina) i raspoloživog obradivog zemljišta za uvećanu proizvodnju hrane, samo se odlaže
za koju deceniju, ali problem ovog raskoraka za sada ostaje nesaglediv i nerešiv (izvor
„granice rasta“).
Svetsko stanovništvo se dnevno uveća za gotovo 220.000 ljudi. Uprkos ratovima,
epidemijama, sidi i visokoj smrtnosti dece u siromašnim zemljama, u minuti broj
stanovnika na Zemlji poraste za 150. Na svakih sto novih stanovnika 97 se rodi u
zemljama u razvoju (tačnije, nerazvijenim zemljama, primedba M.M), a samo 3 u bogatim
zemljama. Svetsko stanovništo će nastaviti da se uvećava još najmanje 100 godina. Prema
predvidjanjima najvećih svetskih stručnjaka objavljenim ovih dana, izmedju 2013. i 2014.
broj stanovnika na našoj planeti dostićiće 7 milijardi.
Da li na Zemlji ima dovoljno hrane, vode i vazduha za tolike ljude? Vecina stručnjaka
procenjuje da planeta može da podnese izmedju 14 i 16 milijardi stanovnika. Ali kakvog
smisla imaju takva istraživanja kada je već sada, kada nas ima „samo“ šest milijardi,
očigledno da su razlike izmedju siromašnih i bogatih prektično nepremostive. Manje od 20
odsto svetskog stanovništva ima malo dece, ali troši 80 odsto globalnih resursa, dok ogromna
vecina od 80 odsto svetskog stanovništva rađa veliki broj dece i na raspolaganju ima samo 20
odsto prirodnih bogatstava. Primera radi, više od jedne i po milijarde ljudi nikada u svom
životu nije okusilo meso. Dok prosečni Amerikanci dnevno troše gotovo 400 litara vode, više
od milijarde ljudi živi bez (dovoljno) pijaće vode. Većina stanovništva tih zemalja (u Africi i
Aziji) živi u pustinjskim oblastima u kojima nema vode za piće i u kojima se umire od gladi,
ali i od malarije, dečije paralize, kolere, meningitisa… I pored toga, stanovništvo se uvećava
vrtoglavom brzinom. (Za sve njih je karakteristicna kombinacija visoke stope smrtnosti
novorodjenčadi i velike plodnosti zene).

Izvor: Planeta postaje pretesna, Blic,

br.709, od 11.1.1999.

MOGUĆNOSTI I GRANICE POPULACIONE POLITIKE

Populaciona politika je skup mera kojima organizovano društvo usmerava svoj

demografski razvoj. To su mere kojima se uskladjuju prirodno i mehaničko kretanje
stanovništva sa opštim razvojnim ciljevima i raspoloživim prirodnim i drustveno-
ekonomskim uslovima za pristojni život ljudi.
Osnovni problem produkcije (obnavljanje) stanovnistva uključen je u problem
odrzavanja ravnoteze izmedju drustva i prirode i ima naglašen ekološki smisao. Naglo
uvećanje stanovništva zahteva odgovarajući porast poljoprivredene i industrijske proizvodnje,
a to uslovljava ogroman utrošak energijei nemilisrodno uništavanje prirodnih dobara. Ta
dobara nisu neograničena, a ne mogu sama da se obnavljaju onda kada se iskorisćavaju preko
određene mere.Tako se pojavljuju društvene granice preko koje nije moguć dalji rast
proizvodnje istanovništva. Ukoliko se ona preskorčii, natupaju dramaticne situacije.
Problem se pojavljuje i kao cisto društveni, kao suprostavljane bogatih malobrojnih
onima koje su siromašni i mnogoljudni, kao na svetskom, tako i na planu pojedinih globalnih
društva. Bogati i razvijen imaju racionalniju i humaniju produkciju globalnih društva, koju
obeležava mali broj radjanja (nizak natalitet), još manji broju umiranja (nizak mortalitet) i dug
životni vek. Smanjivanjem stopa smrtnosti i kontrolom radjenja, pod uticajem zdrastvene i
Page 4 of 5

opšte kulture, povećava se ralativna starost stanovništva.To ima dibrih i losih posledica.
Ekstremi su nepoželjeni, te se merama populacione politike pokušavaju izbeći.
Siromašni i nerazvijeni imaju neracionalnu reprodukciju stanovništva, sa velikim
brojem radjenja (koja iscrpljuju zene), velikom smrtnosću (narocito dece, i to posebno
odojačadi, dece do jedne godine), velikim žrtvovanjem “ljudske supstance”, sa skoro
prirodnim i vrlo nemilosrdnim odabiranjem slučajevima preživljavanjanjem.Takve populacije
su mlade i reproduktivno sposobne, tako da se naglo uvećavaju kada se smnaji njihova
smrtnost.To se upravo dešva od sredine20. veka kao posledica širenja zdrastvenene službe i
higijene i u nerazvijena drustva uz istovremeno zadržavanje kulturnih obrazaca koji su od
žena trazili ”da radjaju sto više mogu”. Nekada je veliki broj porodjaja (visok fertilitet) bio
uslov za opstanak jedne populacije, jer je retko koje dete preživljvalo. Danas je viskok
fertilitet (uz pad mortaliteta) glavni razlog preteranog porasta stanovništva, a glavni cilj
populacione politike u takvim zemljama (kao sto su Kina, Meksiko, Idija i dr.) jeste da se
ograniči radjanje razlicitim merama: zdrastevenim i polnim prosećivanjem, pravnim i
ekonomskim podticijama, odustajanje od radjanja većeg broja dece, kažnjavanjem onih koji
ne koriste kontrocepciona sredstva, koja se besplatna dele, sve do drastičnih mera kave su
vlasti preduzimale u pojedinim zemljama (prisilne i poludobrovoljne kastracije u Indiji).
Opšta je ocean da su sve navedene mere, u odnosu na učinjenje napore i nade koji su u nih
polagani,dale male efekte.
U našoj zemlji postoje oba tipa reprodukcije stanovništva i svi njihovi prelazni oblci.
Prvi je Vojvodina, kao primer područija sa niskim mortalitetom i jos nižim natalitetom, tako
da stanovništvo u ovoj pokrajni sve više stari, i da nije mehaničkog priliva (dosaljavanja sa
strane), bila bi ugrožena prosta reprodukcija; broj stanovnika se ne bi održao ni na danasnjem
nivou. Sličan slucaj je i sa istočnom Srbijom, gde se zadržao stari kulturni obrazac (običaj
da se radja samo jedno dete da se ne bi delilo imanje), koji je izazvao u ovom kraju tzv. belu
kugu.
U zaostalim planinskim selima ostali su mahom stariji ljudi , a mladi, koji bi radjali
decu, odselili su se u gradove, tako da se u ovim područijima smanjuje broj stanovnika.

Srbija I Crna Srbija

Crna Gora Gora Svega C.srbija Vojvodina Kosovo I
Metohija

1921-2001. 0.87 0.89 0.87 0.85 0.29 1.70

1921-1931. 1.68 1.42 1.70 2.19 0.54 2.26

1931-1948. 0,75 0.27 0.77 0.52 0.06 1.61

1948-1953. 1.35 2.12 1.32 1.39 0.69 2.27
1953-1961. 1.16 1.46 1.14 o.99 1.10 2.06
1961-1971. 1.01 1.17 1.01 0.86 0.52 2.54

1971-1981. 0.99 0.99 0.99 0.82 0.42 2.42

1981-1991. 0.49 0.52 0.49 0.21 -0,10 2.11

1991-2001. 0.25 0.67 0,22 -0.12 -0.37 1.71

Page 5 of 5

Gornja tabela pokazuje prosečnu godisnju stopu rasta stanovnistva (%), 1921-2001.

Vitalno stanovnistvo se sve više koncentrise u gradove. Populaciona politaka, i

politika ravnomernijeg regionalnog društveno-ekonomskog razvoja i podsticaja razvoja
seoskih i btsko-planinskih područja, morala bi makar da ublazi ove nepovoljne tokove
demografskih i drugih društvenih procesa. Potpuno ih preokrenuti bilo bi veoma teško, a u
kratkom roku i nemoguće.
Drugi, još nepovoljniji ekstrem jeste demografska slika Kosova i metohije , koju
karakteriše najveća stopa nataliteta u Evropi (jednaka najvećim stopama u svetu) , uz
istovremeno veoma nistku stopu mortaliteta i veoma mlado stanovništvo, koje se mnogo brže
uvežćava nego što su ekonomske i druge mogućnosti drustva da im obezbedi odgovarajuće
uslove rada i života. Za poslednjih pola veka albansko stanovništvo se ovde uvećalo oko tri
puta, što je nezabeležen tempo rasta u svetskim razmerama. Poslednjih decenija na Kosovu i
Metohiji je razvijena moderna zdravstvena služba i tako smanjena ukupna smrtnost i smrtnost
odojčadi, a natalitet ja zadržan na nekadašnjem veoma visokom nivou, duže nego što to inače
slucaj.

Zakljucak:
Socioloski je značajna pravilnost da se na svetskom planu ističe suprotnost razvijenih
severozapadnih i nerazvijenih jugoisočnih društva koja izaziva etničke, političke, vojne ali i
rasne, verske i druge sukobe. Bogati imaju hrane, a siromašni puno gladnih usta; bogani imaju
tehnologiju kojoj su potrebne energija i sirovine dok siromašnima treba tehnologija, a imaju
viska energije i obilje sirovina; bela rasa ima kapital i moc, ali čini relativno sve manji deo
svetskog stanovništva dok je broj ljudi zute i crne sve veći, a njihovi zahtevi za pravedniju
svetsku preraspodelu dobara sve su glasniji. U takvoj situaciji se privilegovani osećaju
ugrozenim, a podredjeni otudjenim - bilo da se radi o državama, narodima, rasama ili verskim
skupinama.
Da li će u svetu prevladati racionalno usaglašavanje objektivnih suprotnosti ili će sa
rasplamsati različiti sukobi, zavisi i od ravnoteže svetskog stanovništva i uslova njegove
reprodukcije. Dosadašnja populaciona politika, pa ni razvojna politika uopšte, nije dala
razultate koji bi obećali spokojnu buducnost - narocito malim narodima i nerazvijenim
društvima.

LITERATURA
 Blagojevic, Marina (1997): Fertilitet i roditeljstvo - Srbija devedesetih, Institut
za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta (ISI FF), Beograd.
 Granica rasta, Izveštaj istrazivačke skupine MIT za nacrt Rimskog kluba o
dilemama čovječanstva (1978), “Stvarnost”, Zagreb.
 Obnavljanje stanovništva i zaštita reprudiktivnog zdravlja (1999), Zbornik,
Beograd.