7/18/2020

18 July 2020

यूपीएससीची तयार : दा र य़ाची

सम ा

चंपत बो व
े ार

दा र य़ाची सम ा भारतापुरती मय दत न राहता या सम न

े े वै क प धारण के ाचे दसते. ामुळेच संयु रा संघाने
२००० सालाम े सह कातील वकासाची य
े े न त केली होती. ातील मुख य
े णून दा र य़ आ ण उपासमार य चे
एकूण माण न ावर आण ाचा ाधा ाने अंतभ व केलेला होता. संयु रा संघाने सह कातील वकासाची ठर वलेली
उि य़े पूण कर ात शासना ा पातळ वर भारता ा उपल ीचे माण वचारात ावे लागेल.

दा र य़ आ ण उपासमार हा समकालीन भारतीय समाजात लंत मु ा बनलेला आहे. अथ त तो पूव पासून चालत आलेला आहे.
सामा अ यना ा पेपर १ म े या मु य़ाचा समावेश आहे. दा र य़रे षख
े ालील लोक चे माण मा हती क न घेण,े
दा र य़रे षप
े ासून दा र य़ा ा अंतराचा दर तपासणे, तसेच रा ीय उपभोगामधील वाटा शोधून ातील सरकारची काम गर न त
करता येणे आ ण येणारे ग तरोधही समजून ावेत.

1/3
7/18/2020

यासंबंधी आंतररा ीय दबाव पाहता गे ा १५ वष त भारताने शासना ा पातळ वर अनेक कृ तकाय म आखून ाची
अंमलबजावणी कर ात मोठा पुढाकार घेतला. ाम े महा ा ग धी रा ीय ामीण रोजगार हमी योजना, रा ीय ामीण आ ण
रा ीय नागर उपजी वका अ भयान, इं दरा आवास योजना, जवाहरलाल नेह रा ीय नागर पुन ीवन योजना अशा िक क
े
योजना सरकारने हाती घेत ा आहेत. ामुळे दा र य़ासंदभ त अशा योजन वर वचारले जा ाची श ता आहे.

दा र य़ाची संक ना क धारणा केवळ आ थक नसून ती सामा जक आहे. उदर नव हाची िकमान साधने उपल नसणे िकं वा ती
तुटपुंजी असणे या बाबी आ थक दा र य़ाम े मोडतात. आ थक ि या कधीच सुटी आ ण ाय नसते. आ थक ि येसोबत
सामा जक, राजक य ि या यात अंतभूत असतात. भारतीय संदभ त दा र य़ाची मुळे जात, वग, देश, लंग, भाषा, श ण,
आरो इ. सामा जक घटक म े सापडतात. भारतात चे सामा जक ान वर नमूद केले ा सामा जक घटक वर अवलंबन
ू
असते. णूनच दा र य़ाची कारणे सामा जक घटक ा पर र ि येत शोधावी लागतात.

भारतात क ाणकार ा प ीका नसु ा दा र य़ाची सम ा कायम रा हली आहे. क स

े राजवटीत ‘ग रबी हटाव’सारखे
दा र य़ नमूलनाचे काय म राबवूनही सम ा पूणत: न झाली नाही. वतमानात ही रा सं च
े ी धोरणे आ ण कृ तकाय म
राब वले जात आहेत. दा र य़ या सम च
े ा अ ास करताना धोरण ा अंमलबजावणीत अडथळे आणणा या धोरणा क क ा
दु चाही वचार करावा लागतो.

भारताची अथ व ा वक सत होताना सम तरपणे दा र य़, उपासमार वाढताना दसते. जलद आ थक वाढ, संव धत कृषी आ ण
औ ो गक वकास, छोटय़ा आ ण कुिटरो ोग चा वकास, जमीन सुधारणा, सावज नक वतरण व च
े ी सुधारणा, लोकसं व
े र
नयं ण, सामा सेवा आ ण सामा जक सुर े ा तरतुदी, य ा दज तील सुधारणा, उ म शासक य संरचना या
उपाययोजना क नच दा र य़ाची सम ा आटो ात आणता येऊ शकते.

दा र य़ नमूलन ही सवसमावेशक वकासाची पूवअट मानून या सामा जक संक नेचा अ ास करावा लागतो. ा
अ ासाठ िकमान मूलभूत गरजा आव क असतात. मा ा पूण कर ासाठ संसाधने कमी पडतात. या अव ल
े ा
ढोबळमानाने दा र य़ णता येईल. देशकालपर े तचा अथ आ ण प बदलू शकते. ही संक ना प र तीसापे आहे.

दा र य़ाची मोजप ही आयुम नाची सरासर , मृ दु र, मातृ , िप ाचे सुर त पाणी, सा रता, शु हवा, ी स मीकरण, ऊज
उपभोग, मालम ा धारण, ता, ाथ मक आरो सु वधा, प रसर इ. बाब वर अवलंबन
ू असते. भारतात दा र य़ाची रे षा
दरडोई तमाह गत उपभोगा ा खच ची पातळ आ ण दरडोई त दन उ क उपभोगा ा पातळ व न नध रत केली
जाते.

अं तम दा र य़ाची मोजप काय असावी आ ण दा र य़रे षा ठर व ाचे मापदंड काय असावेत, यावर अनेक स म ा आ ण आयोग
नेमले गेल.े भारतात १९६२ म े अ धकृतर ा ामीण कुटु ंबाचे मा सक उ ११० पये आ ण शहर पातळ वर १२५ पये अशी
दा र य़ाची रे षा न त केली होती. पुढे द डेकर आ ण रथ, बधन, वै नाथन, भ , अहलुवा लया, मह देव, मनहास-जैन-तडु लकर,
रो हणी नायर, काकवाणी आ ण सु ाराव, सुरेश तडु लकर, एन. सी. स न
े ा, अजुन सेनगु ा, अ भ जत सेन, नर जाधव य नी
वेळोवेळ दा र य़ाची रे षा आ ण माण ठर व ात योगदान दले. रं गराजन स मतीनंतर ८ फे व
ु ार २०१५ म े अ धकृत
दा र य़रे षा न त कर ासाठ अर वंद प गार या स मती नयु क न कृती गटाची रचना न त केली. या कृती दला ा

2/3
7/18/2020

अहवालात दा र य़ाचे मोजमाप आ ण गर ब लोकसं च

े ी ओळख ही उि े केलेली आहेत. या पा भूमीवर दा र य़ाची कारणे
समजून घेताना ाम े अ वक सत अथ व ा, असमानता, आ थक वाढ चा कमी दर, वाढती लोकसं ा, बेरोजगार , औ ो गक
आ ण कृषी े ातील कमकुवत काम गर , महागाई, सामा जक आ ण राजक य घटक य चाही अ ास करावा.

जगभरातील बात चे लेटे अपडे स हवे आहेत? सब ाइब करा

इमेल आयडी येथे भरा सब ाइब करा

लोकस ा आता टेली ामवर आहे. आमचं चॅनल
े (@Loksatta) जॉइन कर ासाठ येथे क करा आ ण ता ा व
मह ा ा बात ा मळवा.

ता ा बात साठ लोकस ाचे मोबाईल अॅप डाऊनलोड करा.

First Published on June 30, 2020 12:23 am

Web Title: Upsc Exam Preparation Guidance Upsc Exam 2020 Zws 70

Share

आणखी मह ा ा बात ा
महा वकास आघाडीच ठरलं! वधान प रषद नवडणूक बन वरोध होणार

१२ मे पासून मय दत माग वर रे े धावणार; उ ापासून करता येणार तक ट आर ण

ग ा आ ण नवी नोकर वाचा भ ाट मराठ वनोदLoksatta

Undo

3/3