Seria Wydawnicza “Idee wędrowne na słowiańskich Bałkanach”

Leksykon idei wędrownych

na słowiańskich Bałkanach. XVIII–XXI wiek

Tom 10. Hasła podporządkowane

SOW

Warszaw 2020
Redaktor serii – Grażyna Szwat-Gyłybowa

Rada Naukowa Serii Wydawniczej “Idee wędrowne na słowiańskich Bałkanach”

Natka Badurina (Università degli Studi di Udine)
Renata Jambrešić Kirin (Institut za etnologiju i folkloristiku, Zagreb)
Nikołaj Aretow (Instytut Literatury BAN, Sofia) Институт за литература БАН, София
Magdalena Koch (Instytut Filologii Słowiańskiej UAM, Poznań)

Redakcja naukowa tomu 10:

Grażyna Szwat-Gyłybowa (Bułgaria, Macedonia oraz całość),
Dorota Gil (BiH, Czarnogóra, Serbia),
Lech Miodyński (Chorwacja, Słowenia)

Autorzy:

Anna Boguska
Ida Ciesielska
Marta Cmiel-Bażant
Ewelina Drzewiecka
Dorota Gil
Agata Jawoszek
Celina Juda
Damian Kubik
Lech Miodyński
Katarzyna Sudnik
Jasmina Šuler-Galos
Grażyna Szwat-Gyłybowa
Ewa Wróblewska-Trochimiuk

Monografia powstała w ramach projektu badawczego pt. „Idee wędrowne

na słowiańskich Bałkanach (XVIII–XX w.)”, sfinansowanego ze środków
Narodowego Centrum Nauki (nr projektu 2014/13/B/HS2/01057).
Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach, t. 10 (publikacja monografii naukowej) – zadanie finansowane
w ramach umowy 703/P-DUN/2019
ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę.
SPIS TREŚCI

AUSTROSLAWIZM (Serbia)
AUSTROSLAWIZM (Chorwacja)
AUSTROSLAWIZM (Słowenia)
АВТЕНТИЧЕН БЪЛГАРСКИ ФОЛКЛОР
BEJOWIE (Bośnia i Hercegowina)
BOGOMILSTWO (Bułgaria)
BRATSTVO I JEDINSTVO
BUŁGARSKA PSYCHOLOGIA NARODOWA
„BUŁGARSKI FASZYZM”
BUŁGARSKI KOLEKTYWIZM
BUŁGARSKI EUROAZJATYZM
BUŁGARSKIE DZIEDZICTWO CYRYLOMETODEJSKIE
BUŁGARSKIE ODRODZENIE NARODOWE
CHORWACKA DIASPORA
ČOJSTVO I JUNAŠTVO (Czarnogóra)
CRNOGOROSLAVLJE (CZARNOGÓROSŁAWIE)
CZEFURZY (Słowenia)
CZWÓRKA „MYŚLI” (Bułgaria)
DOGANIANIE (Bułgaria)
DOSITEJEVŠTINA (Serbia)
DUKLJANSTVO (Czarnogóra)
DYNOWIZM (Bułgaria)
EUROPA (Bośnia i Hercegowina)
EUROPA („cudzym okiem”) (Bułgaria)
EUROPA (Chorwacja)
EUROPA („cudzym okiem”) (Macedonia)
EUROPA (Serbia)
EUROPA (Słowenia)
FASZYZM (Chorwacja)
FEMINISTKI BUŁGARSKIE
FILOSOFIJA PALANKE (Serbia)
GENOCID (Bośnia i Hercegowina)
GENOCID (Chorwacja)
IDEA KOSOWSKA (Serbia)
IDEA WIELKOSERBSKA (Serbia)
IDEA SZAHADATU (Bośnia i Hercegowina)
ILINDEN (Macedonia)
ILIRYZM (Chorwacja)
INTELIGENCJA BUŁGARSKA
IZVORNOST (Chorwacja)
ЈАБОЛКО НА РАЗДОРОТ (Macedonia)
JANSENIZM (Słowenia)
JÓZEFINIZM (Chorwacja)
JÓZEFINIZM (Serbia)
JÓZEFINIZM (Słowenia)
JUGOSLAWIZM (Chorwacja)
JUGOSLAWIZM (Serbia)
KOŚCIÓŁ BOŚNIACKI (Bośnia i Hercegowina)
KRIŽNI PUT (Chorwacja)
KULTURNI BOJ (Słowenia)
KULTUROCID i URBICID (Bośnia i Hercegowina)
KULTUROCID i URBICID (Chorwacja)
MACEDOŃCZYCY ANTYCZNI (Macedonia)
MACEDOŃCZYCY BIBLIJNI (Macedonia)
MACEDOŃCZYCY NA OBCZYŹNIE
MACEDOŃSKI CHARAKTER NARODOWY
MACEDOŃSKIE DZIEDZICTWO CYRYLOMETODEJSKIE
MACEDOŃSKA JEROZOLIMA (Macedonia)
MIT EGEJSKI (Macedonia)
HАРОДНО ЗДРАВE (Bułgaria)
NARODOWY NIHILIZM BUŁGARÓW
NARÓD-BOGONOŚCA (NAROD-BOGONOSAC) (Serbia)
NAŚLADOWANIE (Bułgaria)
NATRAŽNJAŠTVO (Chorwacja)
NJEGOŠ JAKO IDEA (Czarnogóra)
NEUE SLOWENISCHE KUNST (Słowenia)
ODRODZENIE NARODOWE (Bośnia i Hercegowina)
ODRODZENIE NARODOWE (Słowenia)
PEČALBARSTVO (Macedonia)
PODWÓJNA TOŻSAMOŚĆ CZARNOGÓRCÓW
POJEDNANIE NARODOWE (Chorwacja)
POWSTANIE KWIETNIOWE (Bułgaria)
PRAVAŠTVO (Chorwacja)
ПРЕХОД (Bułgaria)
PRZEDMURZE (Chorwacja)
PSYCHOLOGIA NARODOWA (Słowenia)
РЕМКЕАНСТВО (Bułgaria)
SERBSKA PSYCHOLOGIA NARODOWA (Serbia)
SERBSKI FASZYZM
SŁOWEŃSKA SZKOŁA PSYCHOANALIZY
SŁOWEŃSKI EGZYSTENCJALIZM
SŁOWEŃSKI PERSONALIZM
SWOJSKOŚĆ – DOMAČIJSKOST (Słowenia)
SVETOSAVLJE (ŚWIĘTOSAWIE) (Serbia)
TAMNI VILAJET (Bośnia i Hercegowina)
TAMNI VILAJET (Czarnogóra)
TITOIZM
TRADYCJA GŁAGOLICKA (Chorwacja)
TRADYCJA PLEMIENNA (Czarnogóra)
TRZY PROPAGANDY (Macedonia)
TYSIĄCLETNI SEN (Chorwacja)
VAKUF (Bośnia i Hercegowina)
Slavica leguntur. Aktualne problemy badawcze slawistyki, red. J. Królak, J. Molas, Warszawa 2006,
s. 333–341.

Grażyna Szwat-Gyłybowa

BUŁGARSKIE DZIEDZICTWO CYRYLOMETODEJSKIE

Fundamentem bułgarskiego myślenia o dziedzictwie cyrylometodejskim jest idea →

oświecenia. Wraz z przesunięciami semantycznymi, do jakich dochodzi w pojęciu
oświecenia w XIX wieku (od Bożego oświecenia w wierze do ludzkiego oświecenia w
nauce), postacie Cyryla i Metodego zyskują status figur o znaczeniu kluczowym dla
nowoczesnej tożsamości narodowej Bułgarów (→ naród).
Wykreowany w okresie odrodzenia narodowego mit ma charakter misjonistyczny i czerpie
perswazyjność dzięki dwuwymiarowości dzieła Świętych Braci wynikającej z istoty
chrześcijaństwa jako → religii Pisma. Stworzenie alfabetu umożliwiło nie tylko
„oświecenie w wierze” Słowian/Bułgarów, ale i ich „ucywilizowanie”: danie piśmienności
i włączenie w krąg narodów chrześcijańskich, czyli kulturalnych. Powstające w drugiej
połowie XIX wieku teksty polemiczne o pochodzeniu i języku Braci Sołuńskich, a także
teksty okolicznościowe (zwłaszcza z okazji święta 11 maja) ukazują ich jako pierwszych
nauczycieli – zarówno w wierze, jak i piśmie. O ile Wasił Apriłow (1789–1847) twierdzi
jeszcze, że Cyryl i Metody dali piśmienność, o tyle Petko R. Sławejkow (1827–1895) idzie
o krok dalej i uznaje, że stworzyli podstawy (bułgarskiego) „oświecenia”, gdyż umożliwili
naukę w ojczystym języku i pokazali umiłowanie współplemieńców. Kulminacją ujęcia
jest interpretacja Lubena Karawełowa (1834–1879), który w początkach „słowiańskiego
oświecenia” szuka wzorów postępowania dla współczesnych mu Bułgarów. „Bułgarscy
oświeciciele” z jednej strony umożliwili bowiem rozwój duchowy narodu, a tylko ten
gwarantuje jego istnienie, z drugiej zaś wykazali się troską o braterstwo i → humanizm
(човеколюбие), a więc działali na płaszczyźnie ogólnoludzkiej (Кирил и Методий,
български просветители, 1875).
Określenie „słowiańscy/bułgarscy oświeciciele” w popularnym dyskursie traci stopniowo
sens ściśle teologiczny, stając się utartą frazą językową. Teksty sprzed drugiej wojny
światowej wskazują wciąż na konotacje metafizyczne (religijne), nie tylko świeckie
(związane z nauką). Określenie „słowiańskie/bułgarskie oświecenie” ma wiele wymiarów,
choć aspekt oświatowy dominuje. Wielokrotnie wydawany w okresie międzywojennym
zbiór opowiadań dla dzieci Christo Złatinczewa ukazuje Cyryla i Metodego jako
nauczycieli czytania i pisania. Podręcznik do literatury Dimitra Mirczewa dzieło ich uznaje
za początek „bułgarskiej oświaty”, dopiero potem wspomina o wzmocnieniu
chrześcijaństwa i zniwelowaniu różnic etnicznych w państwie. O zanikaniu znaczenia
religijnego świadczy występujące tu określenie „dzieło oświecicielsko-religijne”, a także
polemiczna uwaga Nikoły Bobczewa (1863–1938), że nazywanie Braci Sołuńskich
apostołami to błąd, gdyż ich celem była nie chrystianizacja, a szerzenie piśmiennictwa
(Кирил и Методий, славянски първоучители, 1932).
W latach 30.–40. XX wieku akcent pada na dążenie Bułgarów do → oświaty i wzniosłości
duchowej. Można mówić o dwóch głównych liniach interpretacyjnych. Pierwsza, w
nawiązaniu do tradycji wczesnoodrodzeniowej – religijno-narodowej, widzi w Cyrylu i
Metodym inicjatorów rozwoju duchowego i umysłowego. Święci Bracia nazwani są
„duchowymi świecznikami” w „świątyni nauki”, a alfabet ukazany jest jako środek
przetrwania narodu (np. Z. Conew, Св. св. Кирил и Методий. Епоха на славянското
просвещение, 1940). Druga linia, narodowo-oświeceniowa, akcentuje znaczenie dla
tożsamości Bułgarów pisma i oświaty, nauki i dobra (np. M. Minczew, Просветителите
Кирил и Методий, славянобългарските спасители, 1940). W obu przypadkach u
podstaw leży metafora światła, a zbudowana analogia ma charakter funkcjonalny: dzieło
Cyryla i Metodego wydźwignęło naród bułgarski, jest też pretekstem do kreacji
pozytywnego obrazu własnego. W ten sposób dziedzictwo cyrylometodejskie przez
ufundowanie na ideale oświecenia aktualizuje dwie kluczowe dla modernizującej się
kultury idee: → oświaty i → postępu. Rozwój intelektualny i duchowy Bułgarów (przez
rozpowszechnianie świeckiej oświaty) gwarantować ma postęp → narodu (w walce o
wyzwolenie z imperium osmańskiego) i państwa (w walce o umocowanie na arenie
międzynarodowej i ogólny dobrobyt społeczny).
Sensy te ulegają rozwinięciu wraz z zapanowaniem ideologii komunistycznej, stając się
podstawą odnoszenia dziedzictwa cyrylometodejskiego do trzech powiązanych wzajemnie
idei: → rewolucji, → reformacji i → humanizmu. W latach 50. XX wieku, jeszcze na fali
powojennego rekonesansu, dyskurs partyjny (a w ślad za nim naukowy) w misji Cyryla i
Metodego widzi wielkie dzieło rewolucyjne znoszące niewolę niemieckich feudałów, czyli
germańskich faszystów. Zgodnie z tradycją myśli marksistowskiej dochodzi do nałożenia
się dwóch planów temporalnych i stworzenia wygodnej dla propagandy analogii. Wrogami
są przedstawiciele klasy panującej (feudałowie i Kościół zachodni – niemieccy faszyści i
burżuazja jako taka).W latach 60. i 70. XX wieku akcent przenosi się na wymiar oświatowy
dzieła. W tej perspektywie twórcy słowiańskiego pisma zyskują miano prekursorów
renesansu i reformacji. Władimir Topenczarow (ur. 1933) (m.in. w Константин-Кирил
Философ – АБВ на Ренесанса, 1970) promuje obraz Cyryla i Metodego jako pierwszych,
którzy walczyli przeciw kościelnym dogmatom (w domyśle – z tzw. herezją trójjęzyczną)
i w ogóle dominacji Kościoła w kulturze, a tak – o prawo do „samostanowienia narodu” i
równość między ludami/narodami”; pierwszych, którzy umożliwili pełnoprawne użycie
„żywego języka ludu”. Stają się (pierwszymi) „humanistami”, a więc nie „pasywnymi”
mnichami, lecz aktywnymi działaczami społecznymi, bojownikami o wolność i duchowy
rozwój człowieka. W efekcie aktualizowany jest – paradoksalnie – „antyklerykalizm”
dzieła Braci Sołuńskich jako religijnego tylko w formie (z powodów warunków
historycznych), w istocie zaś – politycznego i kulturowego, a przez to „postępowego” i
„demokratycznego”. Misja Cyryla i Metodego zarówno pod względem
światopoglądowym, jak i ekonomicznym wyraża wzorzec emancypacyjny.
W ten sposób bułgarskie dziedzictwo cyrylometodejskie staje się wcieleniem ideału
komunistycznego. Fuzja kategorii marksistowskich i narodowych skutkuje uznaniem misji
za → tradycję kluczową dla bułgarskiego → socjalizmu. Dochodzi wręcz do utożsamienia
obu wydarzeń. Bułgarscy komuniści prezentują się jako spadkobiercy dzieła Cyryla i
Metodego, pojętego jako pierwszy przejaw w dziejach Bułgarii ruchu ku komunizmowi.
Do idei tradycji kluczowej odwołuje się również Kościół prawosławny w Bułgarii. Już w
XIX wieku, a potem w okresie międzywojennym dziedzictwo cyrylometodejskie zostaje
utożsamione z dziedzictwem religijnym i jako takie – uznane nie tylko za wyznacznik, ale
i gwaranta tożsamości narodowej. To dzięki pamięci o słowiańskim piśmiennictwie i kulcie
rodzimych świętych naród bułgarski przetrwał niewolę duchową (grecką) i polityczną
(turecką). Również w tych kręgach dochodzi do utożsamienia zjawisk: skoro misja
Świętych Braci jest fundamentem bułgarskiego prawosławia, to Bułgarski Kościół
Prawosławny jest jej prawowitym spadkobiercą i depozytariuszem. Co istotne, zgodnie z
utrwaloną w okresie odrodzenia narodowego interpretacją tożsamość prawosławna staje
się wyznacznikiem (nowoczesnej) tożsamości bułgarskiej, w efekcie porządek religijny
zostaje podporządkowany porządkowi narodowemu. Kościół jawi się obrońcą → narodu.
Po 1944 roku wskutek aktualizowania tych samych odrodzeniowych ideałów dochodzi do
paradoksu. Okazuje się, że zarówno Kościół prawosławny, jak i partia komunistyczna
używają tego samego języka opisu, budując apologię dzieła Cyryla i Metodego jako
„narodowego”, „oświecicielskiego/oświatowego”, „demokratycznego”, „postępowego” i
„humanistycznego”. Wynika to z faktu stosowania tych samych nośnych i utrwalonych już
w bułgarskiej tradycji językowej pojęć, odsyłających do tych samych idei,
funkcjonujących wszakże w tych dwóch przypadkach w rozłącznych kontekstach
światopoglądowych. Pozorna – ale też niejako funkcjonalna dla obu stron – symfonia stała
się możliwa dzięki temu, że u podstaw obu dyskursów, partyjnego i kościelnego, leży ta
sama kategoria narodu bułgarskiego.
Pozorne analogie wynikające z odwoływania się do tej samej tradycji odrodzeniowej są
zauważalne także w sposobie aktualizacji idei → uniwersalizmu. Dzieło Cyryla i Metodego
jest bowiem przesłanką zarówno wybraństwa Bułgarów, ich kulturowego misjonizmu, jak
i braterstwa narodów słowiańskich i/lub prawosławnych. Generalnie jest to wizja łącząca
różne strony sporu politycznego przed 1944 rokiem. Z jednej strony rzekoma bułgarska
tożsamość Braci Sołuńskich lub też fakt ich pierwotnej działalności na ziemiach
bułgarskich stanowi argument na rzecz wielkości kultury bułgarskiej, jej wkładu do
cywilizacji światowej, z drugiej strony ufundowana na piśmiennictwie cyrylometodejskim
Slavia Orthodoxa oznacza ideę wspólnoty słowiańskiej, także w wersji konfesjonalnej. W
tym kontekście po 1944 roku dochodzi do jeszcze jednego paradoksu. O ile bowiem partia
komunistyczna otwarcie odrzuca ideologię panslawizmu jako imperialistyczną i
burżuazyjną, o tyle chętnie wykorzystuje ideę braterstwa Słowian pod przewodnictwem
Rosji, adaptując ją do potrzeb dyskursu radzieckiego. W latach 50. XX wieku Związek
Radziecki, a w ślad za nim bułgarski Komitet Centralny, pomija milczeniem dziedzictwo
cyrylometodejskie, gdyż po pierwsze – jest zdyskredytowane polityką „rządów
faszystowskich” i Kościoła, po drugie – szkodzi idei jedności, bo akcentuje pierwszeństwo
Bułgarów (a nie Rosjan). Jednak w latach 60. na gruncie bułgarskim w wyniku kilku
przesunięć semantycznych dochodzi do swoistej rehabilitacji misji Braci Sołuńskich. Jako
patroni walki z feudalizmem (z faszyzmem), z dogmatami religijnymi (z religią), jako
głosiciele jedności słowiańskiej stają się wyrazicielami idei braterstwa socjalistycznego.
Ponieważ model radziecki wciela ideały postępu, humanizmu i demokratyzmu,
dziedzictwo cyrylometodejskie staje się przesłanką uniwersalnych, „zbawczych” aspiracji
socjalizmu/komunizmu.
Wymiar powszechny aktualizowany jest następnie w latach 70., a zwłaszcza 80. XX wieku,
kiedy narracja o walce między Wschodem (Bizancjum) i Zachodem (Rzymem), której
świadkami (i ofiarami) mieli być Cyryl i Metody wedle wcześniejszych ujęć, ulega
stonowaniu. W nowych warunkach, także w nawiązaniu do słów Jana Pawła II, Bracia
Sołuńscy stają się patronami swoiście pojętego ekumenizmu, czyli wzorem postępowania
w rozwiniętej duchowo i pojednanej rzeczywistości. W tym kontekście ponownie ujawnia
się ideał słowiański, tyle że już wyraźnie uniwersalistyczny.
Po 1989 roku dziedzictwo cyrylometodejskie budzi niejednoznaczne reakcje. Z jednej
strony kojarzone jest nie tylko z → tradycją religijną, ale również socjalistyczną, ze
względu na model uroczystości państwowych, z drugiej stanowi źródło dumy narodowej,
ze względu na związany z nim obraz oświeconego i cywilizowanego Bułgara-
Europejczyka (→ oświecenie) i status języka bułgarskiego jako pierwszego w Unii
Europejskiej zapisywanego (bułgarskim) alfabetem cyrylickim, co jest nowym wcieleniem
idei pierwszeństwa Bułgarów (→ naród; → uniwersalizm).

Джевиецка Е., Модерно и популярно: За юбилейния образ на св. Методий в българската

култура през ХХ век, „Старобългарска литература” 2016, 53–54, 195–214; Джевиецка Е.,
Приносът на учениците или социалистическият дискурс по случай Кирило-Методиевите
юбилеи в България, w: Kliment Ochridský a jeho prínos pre slovanskú a európsku kultúru, red. P.
Žeňuch, S. Nikolova, Bratislava 2017, s. 157–171; Drzewiecka E., The Bulgarian Utopia: About
Saints Cyril and Methodius during the Communist Period, „Arhivele
Totalitarismului/Totalitarianism Archives” 2017, 3–4; Szwat-Gyłybowa G., Nasze pismo – ich
księgi – naszе słowo. Funkcjonalizacje tradycji cyrylometodejskiej w Bułgarii, „Slavia
Meridionalis” 8, 2008, s. 343–362; Wojtczak M., Mit cyrylo-metodejski w kręgu bułgarskiej idei
narodowej, Poznań 2006.
Ewelina Drzewiecka

BUŁGARSKIE ODRODZENIE NARODOWE

Pojęcie „bułgarskie odrodzenie narodowe” funkcjonuje jako metafora pojawienia się i

rozwoju idei narodowej, ale także jako nazwa autonomicznej epoki historycznej
(datowanej zwykle na lata 1762–1878), uznawanej za najbardziej wzniosły okres w historii
narodu bułgarskiego. Według stanu dzisiejszych badań termin ten ma habsburskie korzenie
i został przeniesiony na grunt bułgarski przez Małorusina, a zarazem mieszkańca
wschodnich rubieży Austro-Węgier Jurija Wenelina, eksplorującego Bałkany w latach 20.
XIX wieku. W dziele Древние и нынешние болгаре... (1829), które wywarło ogromny
wpływ na wyobraźnie zbiorową Bułgarów, tłumaczył brak danych na temat literatury
bułgarskiej faktem, że „jeszcze się ona nie odrodziła”. Kiedy inne dziełko Wenelina О
зародыше новой болгарской литературы (1938) zostało przez Michaiła Kefałowa
przełożone na język bułgarski i wydane w Bukareszcie, w tytule pojawiło się słowo
„odrodzenie” w wąskim odniesieniu li tylko do literatury bułgarskiej: Заради