All rights reserved along with e-books & layout.

No part of this publication may be reproduced, stored

in a retrieval system or transmitted, in any form or by any means, without the prior written consent of
the Publisher and the licence holder. Please contact us at Mehta Publishing House, 1941, Madiwale
Colony, Sadashiv Peth, Pune 411030.
+91 020-24476924 / 24460313
Email : info@mehtapublishinghouse.com
production@mehtapublishinghouse.com
sales@mehtapublishinghouse.com
Website : www.mehtapublishinghouse.com
◆ या पु तकातील लेखकाची मते, घटना, वणने ही या लेखकाची असून या याशी काशक सहमत असतीलच असे
नाही.

AMRUTVEL by V. S. KHANDEKAR
अमृतवेल : िव. स. खांडेकर / कादंबरी
© सुरि त
काशक :सुनील अिनल मेहता, मेहता पि ल शंग हाऊस, १९४१, सदािशव पेठ, माडीवाले कॉलनी,
मुखपृ :मेहता पि ल शंग हाऊस, पुणे.
काशनकाल:१९६७/१९६७/१९७६/१९८८/१९९०/१९९०/१९९१/१९९२/१९९३/१९९३/१९९४
ऑ टोबर (िवजयादशमी), २००५/ जून, २००६ / मे, २००७/ एि ल, २००८/ जानेवारी
जानेवारी, २०१२ / ऑग ट, २०१२ / फे ुवारी, २०१३ / एि ल, २०१४ / पुनमु ण : स
ISBN For Printed Book 8177666282
ISBN For E-Book 9788184988277
 अतुल कापडी
व
मुकुल खरे
यां या बाललीलांस
 दोन श द

दृ ी व कृ ती यां या ितकू लतेमुळे माझे कती तरी कादंब यांचे संक प मनात या
मनात रािहले आहेत. द र ी माणसा या इ छां माणे, संकि पत लेखना या चंतनातला
आनंद मला अनेकदा िमळतो. पण दृ ी व कृ ती यां या अखंड अवकृ पेमुळे आिण वेळी-
अवेळी मा याकडे येणा या नानािवध मंडळ या कृ पेमुळे लेखनाची बैठक सहसा जमत
नाही. काही के या मनात या कळीचे फू ल होत नाही.
‘अमृतवेल’ची हीच गत झाली असती, पण ी. रा. ज. देशमुख यां या आ हामुळे मी
ती हाती घेतली. माझे ेही ी. द. ज. घाटे, माझे िव ा थिम ी. दामोदर नाईक व
मंदा कनी आिण मंगला या मा या मुली या सवानी, नेहमी या सवयी माणे मी कादंबरी
अधवट टाकू नये, हणून आपाप या परी श य ते साहा य मला के ले.
‘अमृतवेल’म ये काही बरे असेल, तर याचे ेय या सवाना आहे.

िव. स. खांडेकर

को हापूर
२८-७-६७
आयु यातला खरा आनंद भावने या ओला ात असतो.
 अनु मिणका

१
२
३
४
५
६
७
८
९
१०
११
१२
१३
१४
१५
१६
१७
१८
१९
२०
२१
२२
२३
२४
२५
२६
२७
२८
२९
३०
३१
३२
३३
३४
३५
३६
३७
३८
३९
४०
४१
४२
४३
४४
४५
४६
४७
४८
४९
५०
५१
५२
५३
५४
५५
५६
५७
५८
५९
६०
६१
६२
६३
६४
६५
६६
६७
६८
६९
 १
“आजोबा–”
िम लंदा या या हाके ला उ र िमळाले नाही, असे सहसा होत नसे. याला वाटले,
आरामखुच त पड या-पड या आजोबांना झोप लागली असावी! हळू च चव ांवर चालत
तो यां याजवळ गेला. तरीही आजोबा हलले नाहीत, बोलले नाहीत. यां या मांडीवर
एक पु तक पडले होते. ते उघडे होते. मा ते पाहत होते समोर. एका मो ा फोटोकडे.
िम लंदाला या फोटोतली आपली आई काही के या आठवत नसे!
आजोबांचे डोळे उघडे होते. यांचे िविच पाहणे बघून िम लंदाला कसेसेच झाले. दर
सोमवारी आजीबरोबर तो बाबुलनाथा या देवळात जाई. ितथे बसले या एका
अंध या या थाळीत आजी एक पैसा टाक . येक वेळी तो या अंध या या डो यांकडे
पाहत राही. कु तूहलाने, पण मनात या मनात भयभीत होऊन! मग या अनािमक भीतीने
याचे मन काजळू न जाई. आजोबांकडे पाहता-पाहता या अंध या या डो यांची आठवण
झाली याला.
दादांनी पु तकाबरोबर डोळे ही िमटले. थकले या हाता या हमालाने ‘ श’ करावे,
तसे यांनी ‘ ीहरी! ीहरी!’ असे उ ार काढले, ‘लागले ने , रे , पैलितरी’ ही ओळ ते
गुणगुणले. मग उदास हा य करीत ते पुटपुटले,
‘पैलतीर! का – नुसतं का !’
कु णाशी तरी बोलत अस या माणे यांनी नकाराथ मान हलिवली. जणू यांना
हणायचे होते,
‘जीवन-समु िवशाल आहे. िच िविच आहे. िजतका सुंदर, िततकाच भयंकर आहे.
पण याला ना ऐलतीर, ना पैलतीर! या समु ात माणसाचं भ य असणारी मासळी भरपूर
आहे; मा माणूस यांचं भ य बनू शकतो, असे शाक मासेही काही यात थोडे-थोडके
नाहीत!’
 २
सु कारा सोडू न दादांनी डोळे उघडले. कती वाजले, हे पाह याक रता यांनी मान
वळिवली. िम लंद मुका ाने आप यापाशी उभा आहे, हे आता कु ठे यां या ल ात आले!
सशा या िपलाला ग जारावे, तसे याला कु रवाळीत दादांनी िवचारले,
“राजािधराज िम लंदमहाराज, काय कू म आहे? जेवायला उठायचं?”
“ वयंपाक मघाशीच झालाय् आ ीचा! पण मावशी कु ठं आलीय् अजून?”
‘अजून?’ हा श द कानी पडताच दादा दचकले. बंदक ु या आवाजाने झाडावर या
पाखराने घाब न पंख फडफडवावेत, तशी यां या मनाची ि थती झाली. यांनी
मनगटावर या घ ाळाकडे पािहले. साडेनऊ होऊन गेले होते. दुपारी चारला बाहेर
पडली होती नंदा! साडेपाच तास! यांचे िपतृमन एकदम अ व थ झाले. लगेच वहारी
मन यांचे समाधान क लागले :
“ही मुंबई आहे, बाबा, मुंबई! इथं मनु य माणूस असतो, तो के वळ आप या व ात!
एरवी एका जग ाळ यं ातला एक ु िखळा, एवढीच याची कं मत!”
पगुळले या िम लंदाने जांभई दली. याची पाठ थोपटीत दादा हणाले,
“मावशीची वाट बघत बसू नकोस आता. जा, जेव जा आधी. अहो माई-”
त ारी या वरात िम लंद उ रला,
“मी नाही जेवणार मावशी आ यािशवाय! जेव यावर कालची गो सांगणार आहे ती
पुढं!”
“मी सांगीन तुला गो ! मग तर झालं?”
“अं हं! मावशीसार या गो ी कु ठं येताहेत तु हांला? आ हांला नाही आवडत या
तुम या रामा या िन िशवाजी या गो ी!” व याने रं गात येऊन बोलू लागावे, तसा
िम लंद सांगू लागला, “आजोबा, मावशी या काल या गो ीत, कनई, एक भूत आहे. मो ं
भूत! सबंध हणतात याला! भुता या गो ी खूप-खूप आवडतात मला! काल या या
गो ीत, कनई, एक राजाचा मुलगा आहे. याचं नाव– अं-अं– हं! आ लेट– या आ लेट या
बापाचं भूत येतं याला भेटायला!”
िम लंदाचा ‘सबंध’ हणजे समंध, आिण राजपु ‘आ लेट’ हणजे हॅ लेट, हे ल ात
येताच दादांना हसू आले; पण या िचमुक या व याचा िवरस होऊ नये, हणून यांनी ते
आवरले. मा मनात ते नंदावर नाराज झाले. हॅ लेटची गो ही काय िचमुर ा पोरांना
सांगायची कथा आहे? इं जी घेऊन नंदा यंदा एम्.ए. झाली. अगदी थो ा गुणांनी वग
चुकला ितचा. इतक शार– इतक िवचारी! पण लहान मुलाला कोण या गो ी
सांगा ात, हे काही अजून कळत नाही ितला! बाळपण हणजे समु ा या वेळेवर या
मऊ-मऊ वाळू त इवले-इवले क ले बांध याचा काळ! या वेळी िहमखंड कती चंड
असतो, याचा रा सी देह समु ात कसा लोपलेला असतो आिण मोठमो ा आगबोट ना
तो लीलेने कशी जलसमाधी देतो, हे िचम या जीवांना कशाक रता सांगायचे?
 ३
दादा काही बोलत नाहीत, असे पा न िम लंद या गाडीने ळ बदलले. दादां या
अंगावर रे लून एखादी गु गो सांगावी, तसा तो यां या कानात कु जबुजू लागला,
“आजोबा, मावशी अगदी वइ झालीय्, बघा! मागं कशी छान-छान िवमानं क न
ायची मला! पण सकाळी मी िवमानाचा ह धरला, ते हा एक चापटी मारलीन् ितनं
मला! मग डोळे पुशीत ती िखडक पाशी गेली. मा याशी तु ी के ली ितनं!”
नंदाचे मन असे सैरभैर का झाले आहे, हे दादांना ठाऊक होते. पण ते िम लंदाला कसे
समजावून सांगायचे? पाच मिह यांपूव झाले या शेखर या अपघाती मृ यूने आयु या या
उं बर ावरच नंदाला मोठी ठे च लागली होती. ित या संसारा या सुंदर व ाचे तुकडे-
तुकडे झाले होते! या भ व ाचा येक कण ित या काळजात सलत होता. कु ठलीही
गो अगदी जीव लावून करायची, हा ितचा वभाव. अस या माणसां या सा याच
भावना उ कट असतात. ितचे हे पिहलेविहले ेमही तसेच–
 ४
“ऐकलं का?” मध या दाराचा पडदा बाजूला करीत आत आले या मा नी के ला.
दादांनी आप या तं ीतच यां याकडे पिहले. सतारीची तर एकदम तुटावी, तसे काही
तरी यां या काळजात झाले. सहा वषापूव मा ची मु ा कशी टवटवीत गुलाबासारखी
दसायची. तो गुलाब आता पार कोमेजला होता. सहा वषापूव सुिम ा गेली! आता हे
नंदाचे दु:ख! अ ता पडाय या आधीच ही दुघटना घडली, हे के वढे सुदव
ै ! नाही तर–
दादांनी मा कडे टक लावून पािहले. भ न आले या आभाळासारखे माईचे डोळे
यांना भासले. यां या मनात आले, आपण आपली दु:खे न ा-न ा पु तकां या
सहवासात, नाही तर बेचाळीस या चळवळी या आठवण त िवस शकतो. काळजात या
जखमेवर का ाची कं वा त व ानाची फुं कर घालतो. िबचा या माईला तो मागही
मोकळा नाही!
“रा कती झाली, पािहली का? पोरीचा प ा नाही अजून.”
मा या वरातला सशा या काळजाचा कं प दादांना जाणवला. पण उसने अवसान
आणून ते हणाले,
“येईल, ग, ती घटकाभरात! बसली असेल कु ठं तरी मैि ण शी ग पा छाटीत. या
अलीकड या कु लूकुलू करणा या िचम यांना वेळेचं भानच राहत नाही कधी. या पोरांची
काळजी कसली करायची? ती िनघाली आहेत चं ावर वनभोजन करायला! आ ही जे
पंचिवशीत वाचत होतो, ते पाळ यात कानी पडतंय् यां या!”
मा ना बरे वाटावे, हणून दादा उगीचच बोलत रािहले; पण मा ना राहवेना, या
मधेच हणा या,
“तुमचं हे असंच सदा-न्-कदा. पोरगी बी.ए.त होती, ते हा कसं सो यासारखं थळ
आलं होतं सांगून. पण माझं, मेलं, ऐकतंय् कोण या घरात? उठ या-सुट या पोरीचं
वक लप यायचं!”
बोलता-बोलता माई आरामखुच जवळ आ या आिण उजवा हात खुच वर ठे वून कातर
वराने हणा या,
“या पोरीचं मनच कळे नासं झालंय् मला! परवा एक पातळ फार चांगलं, असं
हणाली, हणून दुसरे दवशी ितला ते आणून दलं. दोन दवस ते नेसली-हसली; पण
ितसरे दवशी सारं गाडं उलटलं! आज दुपारी जेवलीसु ा नाही नीट! हात धुऊन जी
खोलीत गेली, ती कडी लावून बसली! चहा घेतानासु ा घुमीच होती. या अलीकड या
पोरी िन यांची ही ेम!ं अहो, वाईट वेळ काय सांगून येते? मो ा-मो ां या मुली
सं याकाळी फरायला हणून जातात काय, िन दुसरे दवशी यांची ेतं कु ठं तरी
सापडतात काय!”
बोलता-बोलता यांचा गळा दाटू न आला. या एकदम थांब या. पदराने डोळे पुशीत
समोर या सुिम े या फोटोकडे पा लाग या.
 ५
अमंगल शंकेसारखी झपा ाने वाढणारी िवषव ली जगात दुसरी कु ठलीही नाही!
मा या बोल याने दादा िवल ण बेचैन झाले. सं याकाळी बाहेर पडताना पोरीने
खोलीत काही प िब िल न ठे वले नसेल ना?
सु मनाने ते उठले. जड पावलांनी ते नंदा या खोलीकडे जायला िनघाले. जाता-जाता
यांनी िखडक तून डोकावून बाहेर पािहले. र यावर कु ठे तरी नंदा दसेल, या अंधूक
आशेने.
लांब- ं द र यावरला माणसांचा पूर थोडासा ओसरला होता. मा मोटार चा
पाठिशवणीचा खेळ अजून चालूच होता. समोर या इमारत त या मज या-मज यावर,
खोली-खोलीत दवे हसत होते, नाचत होते. चमचमणा या काज ांनी फु लले या, उं च,
चंड वृ ांसार या या वा तू वाटत हो या. आकाशवाणी या मधुर वरांचा सुगंध
वायुलहर वर तरं गत होता.
महानगरातून वाहणा या या महानदीकडे दादांनी िनरखून पािहले. नंदा या
आकृ तीचा भास यांना कु ठे ही झाला नाही. अधागाने िवकल झाले या शरीरासारखी
यां या मनाची ि थती झाली. या जगात माणूस कती एकाक आहे, कती अगितक आहे,
याची जाणीव होऊन ते जाग या-जागी थबकले. यांना वाटले, माणसांनी गजबजले या
इमारती नाहीत या! ही सारी खुराडी आहेत! या खुरा ांतली कबुतरे आपाप या टीचभर
जागेत आनंदाने घुमताहेत. पण एका खुरा ाचा दुस या खुरा ात या सुखदुःखांशी
काही-काही संबंध नाही! अशाच एका खुरा ातले एक िचमणे कबुतर आज परत आलेले
नाही. या या िज हारी झालेली जखम अचानक उलून वा लागली असेल का? का
डो यांपुढे अंधेरी येऊन ते कु ठे तरी मान टाकू न पडले असेल?
 ६
दादांनी नंदा या खोलीचे दार उघडले. द ा या बटनावर बोट ठे वले. णभर यांचा
हात थरथरला.
खोली उजळू न िनघाली.
कती सुरेख दसत होती ती. सारे कसे नीटनेटके , िजथ या-ितथे होते. खाटेवर
घातले या सुंदर चौक ां या िहर ा पलंगपोसाला कु ठे ही सुरकु ती न हती. उशीचा अ ा
आताच परटाकडू न आ यासारखा दसत होता. मेजावर या फु लदाणीतील रं गीबेरंगी फु ले,
खेळून घरी परत जाणा या बालकां माणे एकमेकांशी गुजगो ी करीत होती. खोलीत या
व तू-व तूंत नंदाची स दयदृ ी ित बंिबत झाली होती. शेखरिवषयी या ित या
आकषणा या मुळाशीसु ा हे स दय ेमच असावे! मोठा बाबदार दसत असे तो.
वैमािनका या वेषात तर–
पण मृ यू कु णाचीही कदर करीत नाही. कशाचीही पवा बाळगीत नाही. जीवनात
येणारे ते अनादी, अनंत आिण अंधळे असे च वादळ आहे!
दादा कोप यात या पु तकां या शे फकडे वळले. अिभमान आिण समाधान यांची
संिम लाट यांना णभर सुखावून गेली. नंदाची बु ी आपण बाळपणीच ओळखली.
ितचा वाचनाला वळण लावले. नाना िवषयांची गोडी ित या मनात िनमाण के ली.
ते कौतुकाने पा लागले. सारी पु तके कशी वि थत लावून ठे वली होती– शे फवर.
कवायतीला उ या के ले या बालकांसारखी दसत होती ती. हा शे सिपअर, हा इ सेन, हा
शॉ, हा चेकॉ ह– सारे नंदाचे आवडते नाटककार. हे जु या बाजारातून ितने क ाने पैदा
के लेले महाभारताचे मराठी खंड– हे ितचे आवडते भवभूतीचे उ ररामच रत– हा अलीकडे
ितला आवडू लागलेला हे मं वे–
यांना या पु तकांकडे अिधक वेळ पाहवेना!
नंदा एवढी बुि मान. या सा या ंथकारांवर ेम करणारी. ितने िजवाचे काही बरे -
वाईट के ले असेल? माणसाची बु ी आिण या या भावना यांचा मेळ या जगात कधीच
बसत नाही!
दादा अितशय अ व थ झाले. ते लगबगीने नंदा या टेबलाकडे वळले. मेजावर डा ा
बाजूला दोन पु तके पडली होती. यांतले मोठे पु तक यांनी उचलले. तो होता
महाभारताचा खंड. एक खूण दसली यात. मो ा उ सुकतेने दादांनी ते पान उघडले. ती
खूण हणजे नंदा या एका मैि णीची ल पि का होती! महाभारता या या पानावर कथा
होती ती सािव ीची– यमपाशातून पतीचे ाण मु करणा या पित तेची! नंदा हे
आ यान वाचीत आहे! हणजे ती अजून शेखर या मृ यूिवषयीच िवचार करीत आहे,
हणायची!
यांनी झटकन दुसरे पु तक उचलले. ते होते ‘हॅ लेट’ नाटक. आगरकरांनी के लेला
मराठी अनुवाद. नंदाचे शे सिपअरचे वेड दादांना प रिचत होते. ितचे इं जीचे ा यापक
निलनीरं जन दास हे शे सिपअरचे परमभ होते. नंदा यांची फार आवडती िव ा थनी.
दासबाबूंचे एक आवडते वा य अनेकदा दादांना सांिगतले होते ितने. दासबाबू नेहमी
हणायचे,
“गांधीज ना मी फार मानतो; पण माणूस ही काय चीज आहे आिण जग हा के वढा
मोठा अजबखाना आहे, याची जाणीव गांध पे ा शे सिपअरला अिधक होती. गांधी होते
अध शहाणे! जगात पूण शहाणा असा एकच मनु य होऊन गेला-शे सिपअर!”
‘हॅ लेट’ मधेही खूण दसत होती. दादांनी ते पान उघडले. ितस या अंकातला चौथा
वेश होता तो. हॅ लेट आिण याची आई यां यांत या समोरासमोर या संघषाचा! या
पानावर हॅ लेट या एका भाषणा या दो ही बाजूंना तांब ा पेि सली या वे ा-वाक ा
रे घा दसत हो या.
दादा तो भाग वाचू लागले. हॅ लेट आईला हणत होता,
“तु या िवषयवासनेचा कार काही अलौ कक आहे! तु या बरोबरीचा मी तुझा
मुलगा िजवंत असताना, तेरा दवसां या आत तू या जाराशी पाट लावलास! ते हा तू
सा ात रा सी न हेस काय? तु या कामवासनेला जसा काही ऊत आला आहे. खाते यात
जशी डु करं लोळतात, या माणं या अधमाला अंथ णावर घेऊन जा, आिण एकमेकांना
िम ा घाला, कवटाळा, मुके या, हवा तसा धंगाणा घाला. ऊठ इथून. मला तुझं हे काळं
त ड दाखवू नकोस!”
 ७
या वे ा-वाक ा तांब ा रे घांकडे दादा चम का रक दृ ीने पा लागले.
परीटघडी या कप ांनी भरले या कपाटातून सापाचे िप लू बाहेर पडावे, तसे काही तरी
यांना हॅ लेटचे हे भाषण वाचून वाटले. या खुणा कु णी के या? या नंदा या आहेत, क
आधीच कु णी तरी के या आहेत? या नंदा या अस या, तर एकाच वेळी सािव ीसार या
पित तेचे आ यान आिण हॅ लेट या आईसार या कु लटेची कथा ती का वाचीत आहे?
ित या मनात कसले वादळ उठले आहे? सािव ी आिण हॅ लेटची आई– कु ठे अमृतफळ
आिण कु ठे कवंडळ! कु ठे ऐन दुपारचा सूय काश आिण कु ठे म यरा ीचा काळोख!
अ व थ मनाने दादांनी टेबलाचा डावा खण ओढला.
यात रबर, आकडे, पेि सली, रं गी-बेरंगी फती, दोन-तीन फाऊंटनपेने असले बरे च
सािह य होते.
तो खण बंद क न दादा उजवा खण उघडू लागले; पण तो बाहेर येईना. नंदा याला
कु लूप क न गेली आहे, हे यां या ल ात आले.
या खणात काय बरे असावे? इतरांपासून लपिव यासारखे काही तरी? झोपे या
गो या? कसले तरी िवषारी औषध?
आप या हळवेपणाचे यांचे यांनाच हसू आले. ते िवचार क लागले.
ब धा शेखरची प े ितने या खणात जपून ठे वली असावीत. याचा एक सुरेख फोटोही
होता ित यापाशी. तोही या खणात असेल? देवाघरी गेले या बाळाची खेळणी आई जपून
ठे वते ना, यातलाच हा कार! शेखर गेला– एक सोनेरी व संपले! आता या या
मृती या मृगजळात गटांग या खात नंदा कती दवस राहणार आहे? आठवण या
तंतूंना दयाचा झुला बांधून दुःखाखेरीज ती दुसरे काय िमळवणार आहे?
 ८
‘ ीहरी! ीहरी!’ असे पुटपुटत ओ या होऊ लागले या आप या पाप यां या कडा
दादांनी पुस या. नंदाची काही िच ी-चपाटी िमळाली नाही, याचे यांना समाधान वाटले.
ते परत फर या या िवचारात होते. इत यात टेबला या उज ा बाजूला पडले या एका
सुरेख नोटबुकाकडे यांचे ल गेले. वाचता-वाचता नंदाने के ले या टपणांची ती वही
असावी, असे यांना वाटले. चांगली सुभािषते टपून ठे व याचा ितला छंद होता.
कु तूहलाने यांनी ती वही उघडली. ितचे पिहले पान कोरे होते. मा दुस या
पानावरले काही श द वाचताच ते चमकले. नकळत पुढे वाचू लागले–

–कळी हळू हळू फु लते. लाज या डो यांनी काशाचे वागत क लागते. न-कळत
ितचे फू ल होते. ते फू ल सुगंध उधळीत सुटते. वायुलहरी ल समारं भात या
अ रा माणे तो सुवास दश दशांना लावू लागतात. मग ते फू ल हळू हळू कोमेजू
लागते. हे सारे कसे सुसंगत आहे. देवा या रा यात याय आहे, अशी वाही देणारे
आहे. पण शेखरसारखी एखादी कळी, आ ासारखी एखादी कळी, उमलाय या
आधीच गळू न पडते! ती का? हा दोष कु णाचा! या कळीचा? क देवाचा? पण या
जगात देव आहे का? का ते एक बुजगबा ले आहे? आिण देव असला, तरी तो
सवसा ी आहे, दयाघन आहे, हे ढ ग माणसाने िपढया-न्-िप ा कशासाठी करीत
राहायचे?

दादा पान उलटू न वाचू लागले–

– दोन वष झाली असतील. हो, दोनच! आ ही ितघीचौघी मैि णी समु ावर गेलो
होतो. चांद याची रमिझम बरसत होती. आकाशापासून पृ वीपयत पसरले या
या ीरसागरात देहाची साखर िवरघळू न जावी, असे सारखे वाटत होते.
“बसू, या, ग, आणखी थोडा वेळ. इतकं यायला कशाला हवं? हे काही खोरं
नाही चंबळचं!” असे कु णी तरी हणाली.
आ ही खूप-खूप वेळ बसून रािहलो. सृ ीचे ते मूळ संगीत ऐकता! अगदी
मं मु ध होऊन!
दहा वाजायला आले. ते हा नाखुशीने उठली सा याजणी. मग मा घर
गाठायची घाई झाली येक ला. एका कं िचत अंधा या ग लीतनं आ ही झपझप
 चालत होतो. मी एकदम थांबले. आनंदले. धुंद होऊन जाग या-जागी िखळू न गेल.े
एका घरासमोर या कमानीवर रातराणी फु लली होती.
ख ाळ नलू कोपराने मला िडवचीत हणाली,
“पिहलं ेम असंच असतं का, ग?”
शेखरची आिण माझी नुकतीच ओळख झाली होती ते हा. नलूचे ते का
ऐकू न सा याजणी खळखळू न हस या. मी लाजले. पु हा लगबगीने चालू लागलो
आ ही. ती सुगंधी फु ले दुसरे दवशी कोमेजून गेली असतील; पण यांचा तो
िजवाला वेड लावणारा वास अजून मा या मना या गाभा यात दरवळत आहे.
वाटते, तो खूप-खूप ग ं ावा! इतका क , या सुगंधाने लोरोफॉमसारखी सारी
शु बु हरपून जावी!
शेखर, तुला रातराणी आवडत होती का, रे ?

नंदा आप या हळ ा मनातली वादळे या वहीत टपीत होती, हे उघड होते. ती

वहीच ितची िजवलग मै ीण झाली असावी! नंदाचे हे वत:शीच चाललेले संभाषण ितला
न-कळत आपण ऐकणे बरे न हे, असे दादां या मनात आले; पण पुढे वाच याचा मोह
यांना आवरे ना. पुढचे पान उघडू न ते वाचू लागले–

–एिलझाबेथ ाउ नंग, तुझा हेवा वाटतो, ग, मला! अवसे या अंधारात शु तारा

उगवावा, तसा णश येला िखळले या तु या िनराश जीवनात रॉबट आला.
हणूनच तू हषभराने िल शकलीस–
‘First time he kissed me he but only kissed
The fingers of this hand wherewith I write,
And ever since it grew clean and white.’
एिलझाबेथ, तू अशी सुखी झालीस! आिण मी? मृगजळात मनसो
नौकािवहार करायला धावत सुटले! आिण उरी फु टू न, अगितक होऊन, वैराण
वाळवंटात र ओक त पड याची पाळी आली मा यावर!

एक सु कारा सोडू न दादांनी पुढ या पानावर नजर फरवली–

–शेखर, माझी ती क पना क ी- क ी आवडली होती तुला! तू मला िवमान

चालवायला िशकवायचंस. मग तु या िवमानानं तू आिण मा या िवमानानं मी,
खूप-खूप उं च जायचं– िजथं सोनेरी ढगां या पायघ ा पसरले या असतील, िजथं
बफानं नटलेली उं च िशखरं आप यावर चव या ढाळतील, िजथं तारका दवस
आिण रा यां या िववाहा या वेळी उधळले या अ तांसार या भासतील, अशा
जागी आपण जायचं. मग दोघांनी आपापली िवमानं अगदी जवळ आणायची. मी
मा या िवमानातून डोकावून बाहेर पाहायचं! आिण मग तू माझं चुंबन– अस या
अ भुत णयाची क पना कु णा कवीला कधी तरी सुचली असेल का, रे ?
 ९
दादांना पुढे वाचवेना! वही िमटू न जड पावलांनी ते माघारी वळले. दवा बंद क न
खोलीबाहेर पडणार होते ते!
इत यात अंग चो न, खाली पाहात आत येणारी नंदा यां यासमोर आली. ितचा
अवतार पा न ते मनात चरकले.
ितचे के स िव कट यासारखे दसत होते. चेहरा भावशू य भासत होता. पातळाचा
पदर िभज यासारखा अंगाला लपेटून बसला होता.
“उशीर का, ग, झाला इतका?” दादांनी शु क वराने िवचारले.
“न पडलं होतं आज सा यां या पायांवर! एक मै ीण घरी असेल, तर शपथ! मग
हटलं, दासबाबूंना फार दवस भेटले नाही! हणून माटुं याला गेले; पण ते तरी कु ठं घरी
होते?”
“आज सारी मुंबईच घराबाहेर पडली होती, हणायची! चोरांना खबर नसावी याची?
नाही तर दवसा-उजेडीच आपला धंदा सु के ला असता यांनी!”
“तसं नाही, हो, दादा-” यांची दृ ी चुकवीत नंदा कातर वराने उ रली.
मघापे ाही अिधक कोर ा आवाजात दादा हणाले,
“आज पाऊसही पडलेला दसतोय् माटुं याला. हा सरता पाऊस फार लहरी. ितकडे
महाल मीला अिभषेक करील; पण इकडे आमचा बाबुलनाथ मा कोरडा राहील!”
दादा सहसा रागावत नसत; पण ते रागावले, हणजे यां या बोल याला चटकन
उपरोधाची धार येई. फु टले या काचे या कं गो यासारखी! यांचा एके क श द मग बोचत,
टोचत राही. नंदाला याचा चांगला अनुभव होता. यामुळे नजर वर कर याचा धीर
होईना ितला! काय बोलावे, हेही कळे ना.
बेसूर झाले या गायकाने सुरेल हो याचा य करावा, तशी आप या आवाजाला
मायेची डू ब देत दादा हणाले,
“या उिशराब ल चांगली िश ा झाली तुला आज!”
यां या बोल याचा रोख नंदाला कळला नाही. ती ग धळू न यां याकडे पा लागली.
हस याचा य करीत दादा हणाले,
“तुझं ते लाडकं गाणं लागलं होतं मघाशी रे िडओवर. पण तू कु ठं होतीस घरात?”
“कु ठलं गाणं?” आभाळ िनवळले आहे, हे ओळखून नंदाने के ला.
“या तुम या अलीकड या गा यां या ओळी काही पटकन आठवत नाहीत, बुवा,
आप याला! काय बरं आरं भ आहे याचा? हं– ओ सजना–”
 ‘ओ सजना, बरखा बहार आयी’ या गा याचे गोड सूर सहा वषाचे सहा समु ओलांडून
नंदा या कानांत घुमू लागले. कॉलेजात या ेहसंमेलनाचा तो दवस! पिह या वषात या,
अितशय सुंदर दसणा या वसुंधरा गु ेने ते गाणे इतके सुरेख हटले होते, क या गीता या
तरल वरांवर तरं गतच नंदा घरी परतली होती. या गा या या मोिहनीमुळे वसुंधरे शी
मै ी कर याचा य के ला होता ितने; पण वसू होती अबोल. आप याच नादात गुंग
असणारी. वतःभोवती पंगा घालीत राहणारी. तरीही ित या गोड ग याने वेडावून
गेले या नंदाने आ ह क न तीन-चार वेळा ितला घरी आणले होते. माईला वसू फार-फार
आवडली होती. ‘ओ सजना’ हे गाणे ितने हणून दाखिवले, ते हा माई हणाली होती,
“आज तुझी दृ काढायला हवी, पोरी! नाही तर–”
पुढे लवकरच ितने कॉलेज सोडले. ती कु ठे गेली, कोण जाणे! ती पु हा आप याला
भेटेल का? भेटली, तर आपण हणू,
“वसू, ते गाणं हणत राहा, गडे, सारखी! कु ठलं गाणं? इत यात िवसरलीस? ‘ओ
सजना, बरखा बहार आयी!’ तु या गोड सुरां या धुंदीत मला माझं सारं दुःख िवस न
जाऊ दे!”
“नंदा, अग नंदा, जेवायला चला ना!” मा या श दांनी नंदा आप या तं ीतून जागी
झाली.
 १०
दादांनी डोळे उघड याचा य के ला. पण ते सहज उघडेनात. अंग तर कसे जड
िशळे सारखे झाले होते!
कती वाजले असतील? िखडक तून खोलीत येणा या बाहेर या उजेडात यांनी
मनगटावरले घ ाळ डो यांजवळ नेऊन पािहले. एक पंचवीस! यांनी कानोसा घेतला.
एरवी एकसारखा गजत, क लोळत, फे साळत असलेला मुंबईचा जनसागरसु ा या वेळी
शांत होता. मग आज अगदी अवेळी आपली अशी झोपमोड का हावी?
ते आठवू लागले. नंदाची चंता करीतच आपण झोपी गेलो. एकच आप या मनात
खेळत होता:
नंदा सािव ीचे आ यान का वाचीत आहे? मृ यूवर मात कर याचे बळ मनाला
िमळावे, हणून? क अ ाता या अथांग दया या तळाशी गेलेली शेखरची नौका पु हा वर
यावी, हणून? पण ते कसे श य आहे? तसले चम कार पुराणकथांत घडतात; िवसा ा
शतकात या माणसां या संसारांत नाहीत!
या िवचारामुळे व ात सािव ी या कथेभोवतीच आपले मन मंती करीत रािहले
असावे. हळू हळू आप याला सािव ी या जागी नंदा दसू लागली. आिण मग–
दादा मो ा क ाने व ात या दृ यांची संगती जुळवू लागले. पण काही के या या
वे ा-वाक ा कप ांतून संपूण िच तयार होईना! यांना अंधूक अंधूक आठवू लागले–
स यवाना या कु हाडीचा घाव वटवृ ा या फांदीऐवजी सािव ी या म तकावर बसला
होता. सािव ी– छे! नंदा– छे! अ थामा– भळभळ वाहणारी ती जखम दो ही हातांनी
ग ध न– ते हात पु षाचे होते!
व ा या या अधवट आठवणीने ते अ व थ झाले. कु शीवर वळले; पण यांना चैन
पडेना! नंदा व थ झोपली आहे, क नाही, हे पाह याक रता ते पाऊल न वाजवता ित या
खोलीकडे गेले. खोलीचे दार बंद दसत होते; पण आतून उजेडाची ितरीप बाहेर येत होती.
हणजे? नंदा अजून जागी आहे? काय करतेय् ती?
दादांनी हळू च दार लोटले. ते उघडले.
मेजावरला दवा जळत होता. खाटेवर नंदा झोपली होती.
दादा ित याजवळ जाऊन उभे रािहले. नंदा या मु क े डे पाहता-पाहता धो-धो
पावसात वळचणीखाली लपायला आले या िचमणीची यांना आठवण झाली!
टेबल-लँप तसाच जळत रािहला आहे! ते हा नंदा काही तरी वाचीत बसली असावी,
आिण वाचता-वाचता कं टाळू न ती िबछा यावर येऊन पडली असावी, असा यांनी तक
के ला.
ते टेबलाकडे गेल.े नंदा बराच वेळ काही तरी िलहीत बसली होती, हे आता यां या
ल ात आले. यांनी वाकू न वर या कागदावरील पिहली ओळ वाचली– ‘तीथ प
दादां या चरणी’.
हणजे? नंदा आप याला हे प िलहायला बसली होती?
दादांनी ते सारे कागद उचलले, खाटेपाशी जाऊन नंदा या पायांजवळची पातळ चादर
हळू च ित या अंगावर घातली, आिण मेजावरला दवा बंद क न ते खोलीबाहेर पडले.
 ११
दादांनी नंदा या प ातली पिहली ओळ पु हा वाचली–
‘तीथ प दादां या चरणी–’
दादा चमकले. कॉलेज या सहलीसाठी कं वा ना यात या ल ाक रता नंदा िचत
बाहेरगावी जाई, ते हा ित याकडू न येणा या प ात, ‘ती. दादांना स ेम नम कार’ असा
मायना असे. आज तो बदलला होता. ‘तीथ प दादां या चरणी’ हे श द नंदा न-कळत
िल न गेली होती. दादांना वाटले,
दु:ख माणसाला अंतमुख करते. हेच खरे ! ते दुस या माणसाशी असलेले आपले नाते
अिधक प करते, अिधक दृढ करते. यािशवाय का नंदाने हा मायना िलिहला असेल?
दादा अधीरपणाने वाचू लागले–

तीथ प दादां या चरणी नंदा या िशरसा ांग नम कार,

दादा, मला मा करा. तुम या लाड या नंदाला तु ही मा कराल ना?

मघाशी खोटं बोलले मी तुम याशी. ते सारखं मनात डाचतंय!् हणून जेवून
खोलीत आ यावर लगेच हे प िलहायला बसलेय्! िशवाय खरं सांग?ू ह ली
व थ झोपच येत नाही मला. अंथ णावर पडले, क मन भरकटू लागतं. धुळी या
वावटळीत सापडतं. खोलीत काळोख झाला, क नाही-नाही ती िच ं दसू
लागतात. मग दोरी तुटले या पतंगासारखी ि थती होते मा या मनाची!
आठवणीची िगधाडं आप या अधाशी पंखांचा फडफडाट करीत मला वेढून
टाकतात आिण आपली ू र नखं मा या काळजात खुपसून–
जाऊ दे ते. सं याकाळी मी कु ठ याही मैि णीकडे गेले न हते. दासबाबूं या
घरीही गेले न हते. मी आिण शेखरनं या- या जागी गुजगो ी के या हो या,
ितथं-ितथं मी वे ासारखी भटकत होते. भूतकाळा या भुयारात पु हा-पु हा
डोकावून पाहत होते.
कलासागरात बुडून गेले या असं य रं गी-बेरंगी कागदी हो ा! यांतील
एखादी तरी पु हा वर तरं गत येईल, अशी वेडी आशा उराशी ध न मी फ रफ र
फरले. भटक-भटक भटकले. एखा ा समाधीचं दशन यावं, तशी आ हां
दोघां या भेटी-गाठीची येक जागा मी पािहली. आसवां या फु लांनी या येक
समाधीची पूजा बांधली; पण मन था यावर येईना! मुंबई या कधीही न संपणा या
लांब- ं द र यांतून माणसं मुं यांसारखी फरत होती. ही सारी काळी-गोरी, भली-
बुरी, गरीब- ीमंत, लहान-मोठी माणसं िजवंत आहेत! आिण माझा शेखर मा ?
ती माणसं पा न मनात येई, देव कती िनदय आहे! कती कृ पण आहे! लाखो
लोकांत एखा ा या वा ाला येणारा हा िवषाचा याला यानं मला का यायला
लावला? मृ यूचं हे काळं कु कोडं मला कोण उकलून दाखवील?
हळहळत, चरफडत, तडफडत मी आजचा सूया त पािहला! लाल, गुलाबी,
के शरी रं गाची नदी पि म ि ितजावर दुथडी भ न वाहत होती. गतवष असाच
झगमगता सूया त आ ही दोघांनी डोळे भ न पािहला होता. तो पा नही आ ही
अतृ च रािहलो होतो. या वेळी नैऋ येकड या लालभडक रं गानं, गेलेला शेखर
हणाला होता,
‘नंदा, तु या संगतीनं मा यासार या ग माणसालासु ा का सुचायला
लागलंय् हं! समोर पाहा ना जरा! कुं कवाचा के वढा मोठा करं डा सूयाचा पाय
लागून लवंडला आहे. यातलं सारं कुं कू आभाळात पसरलं आहे”
शेखर या या बोल याचं मला मोठं कौतुक वाटलं ते हा!
मी थ ेनं याला हणाले,
“नवकवी हो याची ल णं दसताहेत हं ही!”
आज ते सारं -सारं आठवलं. याचं ते बोलणं ही पुढ या अशुभाची पूवसूचना
होती, क काय, देव जाणे!
काळोख पडला, तरी माझी मंती सु च होती. या िम मनःि थतीतच
मी समु ावर गेल.े ितथे वाळू त बसून शेखरनं आिण मी भावी सुखाचे कु तुबिमनार
उभारले होते; पण ते िबचारे सारे वाळू चे िमनार ठरले! दुदवा या एका अज
लाटेनं ते उ व त होऊन धुळीला िमळाले!
अंधार दाटत होता. गद हळू हळू िवरळ होत होती. यानी-मनी नसले या
घरात या िबळातून एखादा नाग फू कारत बाहेर यावा, तसा या अंधारात या
एका तातून आ मह येचा िवचार मा या मनात डोकावू लागला. वाटलं, दयात
पेटलेला वणवा समोर या अथांग पा यात िवझवून टाकावा. मृ यू या य ाचं
उ र मृ यूखेरीज दुसरं कोण देऊ शके ल?
मी बसले होते, ती जागा हळू हळू िनमनु य झाली. जवळपास कु णी नाही, असं
पा न मी पा यात पाऊल टाकलं. गौरीहर पुजून बोह याकडे जाणा या
वधूसारखी मी मृ यूला माळ घाल याक रता पुढं जाऊ लागले.
पाणी गुड यांवर आलं. आणखी थोडं पुढं गेल,ं क –
माझे पाय लटपटू लागले. काळजातली धडधड नगा या या आवाजासारखी
वाटू लागली; पण मन सु होतं. म तक बिधर होतं. एखा ा कळसू ी
बा लीसारखी मी एके क पाऊल पुढं टाक त होते. मृ यू या िमठीत तरी
तडफडणा या मनाला िवसावा िमळे ल, या आशेनं!
याच णी तुमची आठवण झाली मला. का याकु आकाशात वीज
चमकावी, तशी! तुमची माया डो यांपुढं मू तमंत उभी रािहली. मी इ टर या
वगात होते, ते हा िवषम वर झाला होता मला. जवळ-जवळ आशा सोडली होती
डॉ टरांनी. तु ही मा मा या पाठीवरनं हात फरवत रा भर बसून होता.
तुम या हातात या रा ी संजीवनीचं साम य संचारलं असावं. या िजवावर या
दुख यातून मी उठले. तुमचा तो व सल हात मृ यू या या महा ारात एकदम
मा या डो यांसमोर उभा रािहला. पुढ जायचं नाही, असा इशारा देत!
काही ण तशीच पा यात उभी होते मी! िम लंदचा ता हेपणीचा
सायीसारखा, मऊ मधासारखा गोड पापा मला आठवला. ‘िम लंदला सांभाळ.’ हे
आ ाचे शेवटचे श द कानांत घुमू लागले, माईची अबोल क ण मूत डो यांसमोर
उभी रािहली. आ ा गे यापासनं ती क ीच आहे. मनात आलं, ितचं दुःख आपण
हलकं करायचं, क या दु:खात भर घालायची?
मी मृ यूचं दार कल कलं के लं होतं. ते हळू च लावून घेतलं. या याकडे पाठ
फरवली. िभ ेपणामुळं असेल, तु हां सवा या मायेमुळं असेल, जग याची इ छा
हीच माणसाची सवात बळ ेरणा अस यामुळं असेल, मी जीवनाला सामोरं
जायचं ठरिवलं. मग याची मु ा कतीही उ असो, याची दृ ी कतीही ू र
असो, याचा पश कतीही काटेरी असो! कॉलेजात असताना मा या वा री या
वहीत नेह ं नी िलिहलं होतं, ‘Live dangerously!’ तो संदश े घोक त मी मृ यूचा
िनरोप घेतला.
पण–
परवा बसम ये एक पाठमोरा त ण मी पािहला. बे ब शेखरसारखा दसत
होता तो. तो भास एखा ा सुरीसारखा माझं काळीज कापीत गेला. खरं च, दादा,
हे असं कती दवस चालायचं? पाच मिहने होऊन गेले, तरी माझं दुःख पिह या
दवसाइतकं ओलं आहे. माणसानं मागचं सारं िवस न जायला हवं, हे मला
कळतं;– मन गुंतवायला हवं मी कशात तरी! सारखा िवचार करतेय–् मानवी
जीवन हा के वळ लहरी िनयती या तालावर चालणारा एक ू र खेळ आहे का? या
िव संसाराला काही अथ आहे, क नाही? ीतीचा अथ काय? काही के या या
ांची उ रं सापडत नाहीत! काय क मी? नोकरीत मन गुंतिव यानं ही
टोचणी कमी होईल, का पीएच.डी. या अ यासात–
दादा, तु ही मला मुलासारखं वाढिवलंत. नंदा हाच माझा आनंद, असं नेहमी
हणत आलात. तु ही मला िनभय बनवलं. िवचार करायला िशकवलं. बु ी या
िनकषावर माणसानं येक गो घासून पाहायला हवी, असं लहानपणापासून
तु ही मा या मनावर बंबवलं; पण आकाशात या कु याडी या या पिह याच
घावानं मी अशी घायाळ झाले. माझी मलाच खंत वाटते याची. असं का हावं?
गेले तीन-चार मिहने मी या ाचा िवचार करीत आहे. मला वाटतं, पु तकां या
िवशाल, सुंदर पण व ाळू जगात मी वाढले. सुखव तू पांढरपेशां या टीचभर
जगात मी वावरले. आईबापांनी माये या उबदार शालीत सदैव गुंडाळू न
ठे व यामुळं बाहेर या ऊन-पावसाची, वादळ-वा याची आिण हात-पाय गारठवून
टाकणा या थंडीची ओळखच झाली नाही मला! मग यां याशी झगड याचं बळ
अंगी कसं यावं? या जगात मी वाढले, ते अंगठीवर या ख ाएवढं! या ख ात
जे जीवन ित बंिबत झालं, ते मी पािहलं. ते सारं परीटघडीचं! कु ठं डाग नाही,
क कु ठं सुरकु ती नाही! पु क रणीसार या या शांत जगात मी लहानाची मोठी
झाले, ीतीचं, ष े ाचं, शौयाचं, ौयाचं, जीवनाचं, मृ यूचं सारं तांडव मी पािहलं,
ते शे सिपअर या नाटकांत, महाभारतात या पा ांत! ‘रोिमओ अँड यूिलएट’ मी
वाचलं, ते हा आ ा या ल ाची आठवण झाली मला. या ल ात ेम हा श द
एकदासु ा कु णी उ ारला न हता. ितथं होता ड ं ा, ितथं होते मान-पान, ितथं
होते सवे-फु गवे!
हे सारं मनात आलं, हणजे वाटतं, खो ा सुरि तपणाची ही ज मजात
कवच-कुं डलं दूर फे कू न ावीत, या अफाट जगात या असं य माणसांतलं एक
माणूस हणून जगावं. जो पेला ओठांना लागेल, यात या पेयाचे घुटके
हसतमुखानं यावेत. आप या वा ाला जे जीवन येईल, ते दो ही बा पस न
कवळावं!
माई फारशी िशकलेली नाही. ितनं शे सिपअर वाचलेला नाही; पण
ित यापाशी दुःख पचिव याची श आहे. कारण देवावर ितची खरीखुरी ा
आहे. आ ा गेली, ते हा िम लंदाला पोटाशी ध न ती दोनच श द बोलली,
‘देवाची इ छा!’
काळजा या फु टले या धरणाला या दोन श दांनी बांध घातला ितनं! ितची
ती ा मा यापाशी नाही. यामुळं िजवा या आका ता या वेळी माणसाला
आव यक असणा या े या आधाराला मी पारखी झाले आहे. ही माझी
एकटी याच दुदवाची कहाणी नाही! आम या िपढीचं दा ण दु:ख आहे हे!
आम या मनातली रकामी पडलेली देवाची जागा कशी भ न काढायची, हा
आम यापुढला खरा आहे!
प खूप लांबलं. तुम याशी हे सारं नीट बोलता येईल, असं वाटेना, हणून
िलहीत बसले. हे सारं िलिह यामुळं कती हलकं वाटतंय्, हणून सांगू? माझी
कसलीही काळजी क नका तु ही आता. उ ा दासबाबूं याकडे जायचं आिण
पीएच्. डी. या िवषयासंबंधी यांचा स ला यायचा, असं मी ठरवलंय्. मग दोन-
तीन वषानी आप या दारावर पाटी लागेल– डॉ. अलकनंदा देशपांड,े एम्. ए.,
पीएच्. डी ती पाटी वाचून िम लंद हणेल,
“मावशी, तू डॉ टर झालीस ना? मला औषध दे क मग! मा ते अगदी गोड-
गोड हवं हं!”

तुमची
नंदा
 १२
आप या त डाव न कु णी तरी मोरपीस फरवीत आहे, असा नंदाला भास झाला.
आपण फार वेळ झोपून रािहलो आहोत, याची आता कु ठे ितला जाणीव झाली. आप याला
उठिव यासाठी िम लंद आप या त डाव न काही तरी मऊमऊ फरवीत आहे का? एकदम
डोळे उघडू न ‘अरे लबाडा, पकडलं, क नाही, तुला?’ असे हणावे आिण याचे गोड-गोड
गालगु े यावेत, असे ित या मनात आले. इत यात ित या कानांवर श द पडले,
‘अग नंदा, उ हं कती वर आली, बघ.’ मा या या वरातला ओलावा नंदा या
अंतःकरणात कु ठे तरी खोल-खोल पाझरत गेला.
ितने हसतच डोळे उघडले. मा कडे पाहता-पाहता ितला वाटले, बाहेर उ हे कतीही
वर आली असोत, आप याला यां याशी काय करायचंय? मा या डो यांतले
कोजागरीचे चांदणे आप याला हाऊ घालीत आहे! हे भा य काय लहानसहान आहे?
आपण लहान असतो, तर कती बरे झाले असते! मग आपण माई या मांडीवर डोके घासले
असते, ित या कु शीत त ड लपिवले असते, आिण ित या पशातून पाझरणा या या
वा स यात सारे दु:खाचे ड गर िवरघळवून टाकले असते!
माई काही न बोलता एकदम ित याकडे पाहत िबछा यावर बस या हो या. ितचे
िव कटलेले के स हळु वारपणाने सारखे करीत हो या.
यांचा हात हातात घेऊन नंदाने तो अगदी घ -घ दाबला. ती वतःलाच करीत
होती,
‘मो ा झाले या मुलीचं मन आई या दयाशी या एकाच भाषेत बोलू शकतं! असं
का हावं?’
ितचे म तक माई थोपटीत हणा या,
“पोरी, मा या ग याची शपथ आहे तुला. कु ठं ही गेलीस, तरी अंधार पडाय या आत
घरी येत जा, बाई! तू वेळेवर परत आली नाहीस, हणजे माझा जीव कसा टांग यासारखा
होतो!”
बोलता-बोलता मा चा कं ठ स दत झाला. यां या डो यांत पाणी तरळू लागले.
नंदा हसत उ रली,
“आईची माया अशीच वेडी असते का, ग? िन हे बघ, माई, उ ा मी सासरी गेल,े
हणजे तू काय ज मभर माझी पाठराखीण हणून ितथं येणार आहेस?”
िवमाना या अपघातात शेखरचा मृ यू झा याची वाता आ यापासून, थ ेने का होईना,
नंदाने आप या ल ाचा आजच पिह यांदा उ लेख के ला. ितचे ते बोलणे ऐकू न माई मनात
फार सुखाव या. एखा ा भयंकर व ातून माणसाने जागे हावे आिण जे अशुभ आपण
पािहले, ते खरे नाही, अशी याची खा ी हावी, तसे यांना वाटले. नंदा या त डाव न
हात फरवीत या हणा या,
“चल, ऊठ, बाई. चांगला गरम चहा क न देते मी तुला. तो घेऊन मग हवी िततक
लोळत पड. आता मी तुला काही-काही काम क देणार नाही. अग, तु ही मुली हणजे
काय? माहेर या अंगणातले दाणे टपणा या िचम या! के हा भुरकन सासरी उडू न जाल, हे
कु णी सांगावं?”
 १३
गरम चहाचे घुटके घेता-घेता रा ी दादांना िल न ठे वले या प ाची नंदाला आठवण
झाली.
ते प यांना ावे, क देऊ नये? रा ी या एका तात वाभािवक वाटणा या कती
तरी गो ी दवसा कृ ि म वाटू लागतात.
ितचे तसेच झाले. घाई-घाईने ितने चहा संपवला. ती लगबगीने आप या खोलीत
गेली. टेबलावर आपले प शोधू लागली. यातला ताजा कलम िलहाय या आधीच आपण
पगुळलो, हे ितला आता आठवले. टेबलावर ितचे प कु ठे च दसत न हते! मा या जागी
दुसरे एक प – नंदाने ते घाई-घाईने उघडले. अ र तर दादांचे होते– हणजे? ती िजवाचे
डोळे क न वाचू लागली.
 १४
िचरं जीव नंदास स ेम आशीवाद.
बाळ नंदा, घरात या घरात आपण एकमेकाला प ं िलिहत बसू, असं भिव य
पूव कु णी वतिवलं असतं, तर याची कु डबु ा योित यांत मी गणना के ली
असती! पण काही संग मोठे िविच असतात. िजवलग माणसाशीसु ा मन उघडं
क न बोलता येऊ नये, असे! अशा संगी िजथं कसलाही आडपडदा नसतो, ितथं
आभाळाला िभडलेली भंत उभी राहते! आतले काढ आतच खदखदू लागतात.
ही क डी तु या प ानं फोडली. वडील माणसांना मोकळे पणानं आपलं
मनोगत सांगायची िधटाई मा या िपढीत न हती. बेटा, अशीच िनभय हो,
िवचारी हो. जीवनात या सव स यांना– यांचे चेहरे कतीही उ असले, तरी–
सामोरी जायला िस हो.
शेखर या िन तु या ेमिववाहाला आ हां सवाचे आशीवाद होते. ल ाचा
मु त के हा धरायचा, हे या या सवडीवर अवलंबून ठे वलं होतं मी! अशा
ि थतीत या या िवमानाला अपघात हावा–
माणसानं ओठांशी नेलेला अमृताचा याला िनयतीला अनेकदा पाहवत नाही.
एखा ा चेट कणीसारखी ती अचानक गट होते, आिण णाधात तो याला
भोवताल या धुळीत उडवून देत.े तु या बाबतीत हेच झालं. असं घडायला नको
होतं. हे दु:ख मा या नंदा या वा ाला तरी यायला नको होतं. पण–
नीट िवचार कर, बाळ. िव ा या या िवराट च ात तू आिण मी कोण
आहोत? या च ा या कु ठ या तरी अ ं द प ीवर णभर आसरा िमळालेले दोन
जीव! दोन दवाचे थब– दोन धुळीचे कण! वतः या तं ीत अखंड मण करणारे हे
अनादी, अनंत च , तु या-मा या सुख-दुःखांची कशी कदर क शके ल?
एका णात तुकडे-तुकडे झाले. ते वेड-े वाकडे तुकडे भुतांसारखे तुला
भेडसावीत आहेत! पण एक गो कधीही िवस नकोस, बेटा. भ व ां या
तुक ांना कवटाळू न बस यासाठी मनु य ज माला आलेला नाही! मानवाचं मन
के वळ भूतकाळा या साखळदंडांनी करकचून बांधून ठे वता येत नाही! याला
भिव या या ग डपंखांचं वरदानही लाभलं आहे. एखादं व पाहणं, ते फु लिवणं,
ते स यसृ ीत उतरावं, हणून धडपडणं, या धडपडीतला आनंद लुटणं आिण
दुदवानं ते व भंग पावलं, तरी या या तुक ांव न र ाळले या पायांनी
दुस या व ामागनं धावणं, हा मानवी मनाचा धम आहे. मनु या या जीवनाला
अथ येतो, तो यामुळं!
संकोच हा स याचा वैरी आहे. हणून घटकाभर तो बाजूला ठे वून, मी माझा
अनुभव सांगतो तुला!
मी कॉलेजात होतो, ते हाची गो . शेजारची एक मुलगी मला फार
आवडायची. ित याशी आपलं ल हावं, असं वाटायचं; पण ते झालं नाही. या
काळात ते होणं श य न हतं. ते दु:ख मा या मनात अनेक दवस सलत रािहलं.
पुढं माई मा या आयु यात आली. उ हा यात गार वा याची झुळूक यावी, तशी.
थम कत , हणून, आिण नंतर आनंद होऊ लागला, हणून, माईला सावली
दे यात आिण ित या सावलीत िवसाव यात मी रमून गेलो. पिह या दु:खाचा
मला पूण िवसर पडला. जी जखम असा य वाटली होती, ितचा साधा वणसु ा
रािहला नाही पुढं!
माझं दुसरं व होतं ा यापक हो याचं! ते खरं झालं. मी त व ानाचा
ा यापक झालो; पण अनेक सुंदर व ं पृ वीवर उतरली, क कु प दसू
लागतात. या व ाची तीच गत झाली. के वळ एक सुखव तू ा यापक हणून
जीवन कं ठ याची माझी मलाच खंत वाटू लागली. पुढं ‘चले जाव’ ची चळवळ सु
झाली. देशभ या न ा व ांनी मला झपाटलं. भूिमगत कायक याना मी घरी
लपवून ठे वू लागलो. ते हा तू होतीस आई या पोटात. तु या चळवळीकडे ल
ावं, क चळव या पा यांची ऊठबस करावी, या का ीत अनेकदा िबचा या
माईचं मन सापडे. फार क काढले ितनं या काळात. तुझं अलकनंदा हे नाव मी
ठे वलं, ते या जगात वेश कर यापूव चा तुझा अवखळपणा ल ात घेऊनच!
बेचाळीस या या धामधुमीत माझी नोकरी गेली. पुढं पंचाचा गाडा
चालिव यासाठी मी काय-काय के लं, याची कहाणी मी सांगत बसत नाही. ते
दवस आता मागं पडले आहेत. मा या वेळचे अनेक कडू अनुभव आजही मला
अ व थ क न सोडतात. यांना आपण िम हणतो, यांत खरी नाणी थोडी,
खोटी फार, हा अनुभव या वेळी फार मो ा माणात घेतला मी! यानंतर तु या
व सुिम े या बाललीलांनी आिण शाळा-कॉलेजांत या गो नी आमचा संसार
काही काळ सुखा या सावलीत िवसावला.
मग सुिम ा मोठी झाली. श बाहेर खच क न ित यासाठी मी एका
डॉ टरांचं थळ पसंत के लं; पण दुदवानं, ितला अकाली आप यांतून ओढू न नेलं.
डॉ टरांनी दुसरं ल करायचा स ला मीच दला. चांगली ा यापक असलेली
प ी यांना िमळाली; पण िम लंदा या साव आईनं याला सांभाळ याची
जबाबदारी वीकारली नाही. मुका ानं मी याला आप या घरी घेऊन आलो.
हे सारं िलिहलं, ते एव ासाठीच, क आयु य हा सुख-दुःखाचा
पाठिशवणीचा खेळ आहे, हे कधीही िवस नकोस. जीवनात व पाह याचा
आनंद आहे, आिण व भंगामुळं होणारा िवषादही आहे!
–काय सांगत होतो मी तुला?– हो! िहमालया या पाय याशी उभा असणारा
मनु य कती खुजा, कती ु दसेल, याची क पना कर. िव श पुढं आपण
सारे तसेच आहोत. ज म हे या परमश चं व सल ि मत आहे, ीती हे ितचं मधुर
गीत आहे, मृ यू ही ितची राग कर याची रीत आहे. या श ची कृ पा आिण
कोप यांचा आपण नतम तक होऊन वीकार के ला पािहजे.
हे वाचता-वाचता तू मनात हणशील,
‘लहानपणापासनं दादांनी मला इतकं िशकवलं– मा याकडनं खूप-खूप
वाचवून घेतलं. तरी यां यांत या ा यापकांच अजून समाधान झालेलं दसत
नाही! पण या वेळी उपदेशाचे घोट नको आहेत मला! यामुळं जीवनाची गोडी
कळे ल, असं काही तरी–’
तेच तुला सांग याचा य करतोय्. मी! या जगात दु:ख मनु या या
पाचवीला पुजलेलं आहे. येका या आयु यात ते िनरिनराळी पं घेऊन येतं!
व भंग हा माणसाचा कायमचा सोबती आहे; पण माणसाचं मोठे पण आप या
वा ाला आलेलं सारं दुःख सा न नवी व ं पाह यात आहे– हालाहल पचवून
अमृताचा शोध घे यात आहे.
–आिण हे अमृत याला सव सापडतं! सुिम ा गेली, या रा ीची गो .
माईला झोपेचं औषध देऊन िनजवलं होतं. छोटा िम लंद ित या कु शीत रडू न-
रडू न झोपी गेला होता. रा ी दोन वाजता तुझा डोळा लागला; पण काही के या
मला झोप येईना! या सुमीला अंगाखां ांवर फु लासारखं खेळवलं होतं, ित या
िनज व देहाला अि सं कार करताना– अजूनही ती आठवण झाली, क अंग
शहारतं! माई मधेच जागी होईल, हणून ित यापाशी मी बसून होतो. मनात
अंधळं वादळ घ घावत होतं.
हळू हळू पहाट झाली. मी नकळत िखडक कडे गेलो. पूवकड या कोप यात
तांबडं फु टलं होतं. हां-हां हणता जा वंदी या लाललाल फु लां या राशी या राशी
ितथं दसू लाग या. मी मं मु ध होऊन ते रमणीय दृ य पािहलं. स दया या या
दशनानं माझं मन थोडंसं हलकं झालं. मी डोळे िमटू न याचा आ वाद घेऊ
लागलो. लहानपणी पहाटे आम या घराव न गंगेवर जाणारा एक भािवक,
‘मोगरा फु लला, मोगरा फु लला,’ हा ानदेवांचा अभंग उ वरानं हणत जात
असे. तो अभंग कानांत घुमू लागला. िजथं कधीही कु णाचाही मृ यू झालेला नाही,
अशा घरातून मूठभर मोह या आणायला सांगणा या बु देवाची मूत डो यांपुढं
उभी रािहली. मनात आलं, लाखो लोकांनी गजबजले या या शहरात काल कती
तरी माणसं हे जग सोडू न गेली असतील. यांत या येका या नातलगांचं दुःख
आप या दुःखाइतकं च मोठं आहे. आपण सदैव आ मक त असतो. नेहमी के वळ
वतः याच सुख-दुःखाचा िवचार करतो. यामुळं आपलं दुःख आप याला फार-
फार मोठं वाटत राहतं!
हा काश मनात साठवून मी माईजवळ गेलो. ितने अधवट गुंगीत डोळे
उघडले. ती जागी होऊ लागली होती. काल या उ या दवसात ित या पोटात
काही गेलं न हतं. मी चटकन वयंपाकघरात गेलो. चहा के ला. माईला हळू च
उठवून, बस याजागी चूळ भरायला दली. चहाचे दोन पेले घेऊन आलो. ित या
हातात एक पेला दला. तो तसाच घेऊन ती बसली. मी ित या पाठीव न हात
फरवला. बशीच चहा ओतून ती ित या त डाला लावली. चहाचे घोट घेता-घेता
ितला शारी वाटू लागली. चहा िपऊन झा यावर एखा ा लहान मुलीसारखं
ितनं आपलं म तक मा या मांडीवर ठे वलं. मी ते थोपटू लागलो. ती मा याकडे
पाहत होती. मी ित याकडे पाहत होतो, श द उमटत न हते, पण डोळे बोलत
होते. जणू आ ही एकमेकांना हणत होतो,
‘या अंधारातून मला काशाकडे ने. मृ योमा अमृतं गमय!’
तीन वाजून गेलेत. अलीकडे जा ण सोसत नाही मला. बसून फार वेळ
िलहवतही नाही. हणून आवरतं घेतो. पीएच.डी.चा अ यास करायची तुझी
क पना चांगली आहे. सं याकाळी आपण दासबाबूं याकडे जाऊ. तू काही कर; पण
दुःखा या पंज यात वतःला बं दवान क न घेऊ नकोस. या पंज याचं दार
उघड, पंख पसर, आिण आकाशात भरारी मार. जीवनाचा अथ या आकाशाला
िवचार.
तुझा
दादा
 १५
दासबाबूं या खोलीचे दार उघडेच होते. नंदाला वाटले, ते काही तरी वाचीत पडले
असावेत. दादांना घेऊन ती दारापाशी आली. ितने खोलीत पाऊल टाकले. आप याला
पाहताच ‘सु वागतम्, सु वागतम्’ कं वा ‘हा पौ णमेचा चं आज पि मेकडे कसा
उगवला?’ असे काही तरी ते उ फु ल वराने हणतील, अशी ितची क पना होती; पण तसे
काहीच घडले नाही.
ितने डोकावून पािहले.
दासबाबू एका कोप यात एकटेच बुि बळाचा डाव मांडून बसले होते. तांबडे िहरवे
ह ी-घोडे बाजूला म न पडले होते. खोलीत या या कोप यात जणू कु े ाचे प आले
होते! आिण आ याची गो हणजे, दासबाबू जसे या यु ातला अजुन होते, तसेच
या यातला कणही तेच होते. दो ह कड या खेळी ते मो ा त मयतेने खेळत होते.
ते पा न नंदाला आठवण झाली, ती लहानपणी या भातुकलीत या ल ाची!
ितने दादांना हळू च खुणावले. तेही आत आले, आिण दासबाबूं या या डासमाधीकडे
पा लागले.
“मेला, वजीर मेला!” िहर ा घोडयाने तांबडा वजीर मारीत दासबाबू ओरडले.
के ट या खेळप ीवर फलंदाजाची दांडी उडवणा या बालचमूत या गोलंदाजासारखे!
“कु णाचा वजीर मेला!” नंदाने िमि कल वराने दारातून के ला.
दासबाबूंनी एकदम वळू न पिहले. नंदा दृ ीला पडताच यां या मु व े र ि मत झळकले.
लगबगीने उठत आिण धोतराचा जिमनीवर लोळणारा सोगा कसाबसा सावरीत ते पुढे
आले. ‘नोम कार, नोम कार,’ असे हणत यांनी दादांचे दो ही हात घ धरले आिण
मो ा आपुलक ने यांना एका सुंदर वेता या खुच त बसिवले. मग नंदाकडे लट या
आ याने पाहत ते उ ारले,
“ याग े ी सर वती गु आहे, असं आ ही िप ा-न्-िप ा ऐकत आलो; पण
अलकनंदा अंतधान पावलेली आ ही कधी ऐकली न हती, बुवा!”
नंदा काहीच बोलत नाही, असे पा न ते दादां याकडे वळले आिण बंगाली उ ारांची
डु ब असले या मराठीत हणाले,
“दादासाहेब, आमची ही अलकनंदा कु ठ या समु ाला िमळाली नाही ना अजून? बरे च
दवसांत काही खबर िमळाली नाही िहची! ते हा हटलं–”
काही ण नंदा या मनाची चलिबचल झाली. दादाही थोडे गडबडले; पण नंदाने
लगेच वतःला सावरले. िवषय बदल याक रता ती हसत हणाली,
 “सर, तु हांला बुि बळाचा इतका शौक आहे, हे ठाऊक न हतं मला! लहान
मुलासारखे एकटेच खेळत बसला होता!”
दासबाबू हसत हणाले,
“अग पोरी, बुि बळ हेच आमचं भांडवल. आ हां ोफे सरांना दुसरं काय येतंय?्
बाजारात भाजी आणायला गेलो, तर मी िशळी भाजी महाग दरानं घेऊन येतो! मग काय
होतं, सांगू?” च याआडचे आपले डोळे कल कले करीत ते पुढे हणाले, “वगात तास-
तास ले चरं देऊन आ ही तु हांला हैराण करतो, िन भाजीचा असला आतब ाचा सौदा
के ला, क घरी सहध मणी आ हांला हैराण करते!”
बोलता-बोलता दासबाबू हसू लागले.
दादा आिण नंदाही यां या हस यात सामील झाली.
हसता-हसता दासबाबूंनी कोप यात पसरले या बुि बळा या पटाकडे पािहले. ते
गंभीर झाले. मग नंदाकडे वळू न हणाले,
“एखा ा वेळी दुदव जाता-जाता आप याला ध ा देऊन जातं. या ध यानं मनाचा
तोल जातो. अशा वेळी बसतो हे लाकडी वजीर नाचवीत! एका बाजूला मी आिण दुस या
बाजूला दैव. या दैवाचे डाव मीच टाकतो. काही वेळा ते जंकतं; काही वेळा मी जंकतो.
मग हार-जीत सारखी वाटू लागते. मन हळू हळू ता यावर येतं. आज असंच झालं.
दुपार या डाके नं कलक याचं एक प आलं. मा या बालिम ाचा एक मुलगा आहे. काही
उदयोगधंदा काढला होता यानं. यासाठी याला हवे होते पैस.े आम या बेला या
ल ासाठी साठिवलेली पुंजी दोन-तीन वषा या बोलीनं याला दली होती मी! याचं एक
चांगलं घर आहे कलक यात. ‘ते घर िवकू न, तुमचे पैसे हवे ते हा परत करीन,’ असं तो
हणाला होता. मी िव ासानं याला पैसे दले. ॉिमसरी मािगतली नाही. मिह यापूव
यानं आप या धं ाचा गाशा गुंडाळला, असं कळलं. चार पैसे परत िमळतात का, हे
पाह यासाठी या या घराची चौकशी के ली होती. आज या प ाचं उ र आलं. ते घर
आधीच कु णाकडे तरी गहाण ठे वलं होतं यानं! आता तर यानं ते िवकू नही टाकलं आहे,
हणे!”
दासबाबू एकदम थांबले. यां या हस या मु व े र काळजीची अंधुक दसू लागली.
णभराने ते पुढे बोलू लागले,
“प वाचून या पोराचा राग ये याऐवजी माझाच राग आला मला! मग बसलो
बुि बळ खेळायला. हा खेळ हणजे सा या त व ानाचा मुकुटमणी आहे. आपण
एक ानंच खेळायला बसलो, हणजे या नाटकात नायक आपण होतो, ितनायकही
आपणच असतो. एकाच वेळी आपण जंकतो आिण हरतो. आपला जय हा आपलाच
पराजय होतो. हा अनुभव घेत यािशवाय माणसाला जीवनाचा अथ कळायचा नाही!”
गाणे गोड लागावे, पण या या रागदारीचा आनंद चाखता येऊ नये, तसे काही तरी
दासबाबूंचे हे बोलणे ऐकताना नंदाला वाटले.
त व ान बोलू लागलेले दासबाबू एकदम खळखळू न हसले आिण दादां याकडे वळू न
हणाले,
“दादासाहेब, माझं हे नेहमी असं होतं. हॅ लेट हणतो ना? तसं! श द, श द, श द!”
लगेच नंदाकडे पाहत ते उ ारले, “तु यासार या शार मुलीपुढं हे श दांचे फु गे फु गवून
आता भागणार नाही, हे कळतंय् हं आ हांला! तू के हा या श दांना टाचणी लावशील िन
यांतली हवा काढू न घेशील, याचा नेम नाही!” लगेच गंभीर वराने ते हणाले, “जाऊ दे
ते. आज का आली होतीस, बेटी?”
णभर नंदा ग धळ यासारखी झाली. मग आप या बोटां या अ व थ चा यांकडे
पाहत ती हणाली,
“पीएच्. डी. करावी हणतेय् मी. जरा िनरा या िवषयावर. ‘हॅ लेट’ म ये एक
िविच कारचा गूढपणा आहे, असं इिलयटनं हटलं आहे ना? मलाही ते पटायला
लागलंय.् पण ती गूढता आहे हॅ लेट या आई या बाबतीत. ितचं िच ण करताना
शे सिपअर आप यापासून काही तरी लपवून ठे वतोय, असं सारखं वाटत राहतं. तु हीच
सांगा, सर, ीचं ेम इतकं चंचल असू शके ल? ितचं काळीज इतकं उलटं होऊ शके ल?
ज माचा जोडीदार हणून या याबरोबर जीवनाचा अधामुधा वास के ला, या यावर
सहजासहजी िवष योग कर याइतक ी पाषाण दयी होईल?”
आरं भाला णभर ग धळलेले नंदाचे मन आता ि थर झाले होते. ती बोल या या
भरात आली होती. दासबाबू ित याकडे अिभमानाने पाहत दादांना हणाले,
“दादासाहेब, मोठे भा यवान आहात तु ही. तुमची नंदा चचा क लागली, हणजे
जु या काळ या गाग -मै ेय या कथा ख या असा ात, असं वाटू लागतं. बोला, आमची
बेला तु ही या. तुमची नंदा आ हांला ा. पटतो का सौदा?”
दासबाबूं या या श दांनी दादांचा ऊर अिभमानाने भ न आला.
नंदा मा एखा ा लहान मुलीसारखी लाजेने चूर झाली. पाया या अंग ा या नखाने
खाल या गािल यावर ती रे घो ा ओढू लागली.
“बोल, बेटी, बोल.” हे दासबाबूंचे श द ित या कानांवर पडले, ते हा मान वर क न
ती हणाली,
“हे पाहा, सर, हॅ लेट या आईिवषयी िवचार करता-करता मला महाभारतातलं
सािव ीचं आ यान आठवलं. ‘हॅ लेट’ माणं तेही मी मन लावून वाचलं. मी अिधकच
ग धळात पडले. जीवनाचा अथ काय? ीतीचा अथ काय? या ांनी मला सतावून
सोडलं. यमा या हातून पतीचे ाण परत आणणारी सािव ी कु ठं िन नव या या खुना या
कार थानात आनंदानं भाग घेणारी हॅ लेटची आई कु ठं ! या दोघ पैक खरी कोणती?”
“दोघीही ख या आहेत!” शांतपणाने दासबाबू उ रले.
नंदा चमकली . ती एकदम ग प झाली.
दासबाबू आप या खुच व न उठले. नंदाजवळ येऊन ितची पाठ थोपट यासारखी
करीत ते उ ारले,
“शा बास, बेटी! चांगला िवचारलास. सािव ी आिण हॅ लेटची आई या दोघीही
ख या आहेत, पोरी. सािव ी या ीतीनं भ चं प धारण के लं. शरीरसुखाचा मोह दूर
फे कू न देऊन, ती ीती या पूजेत म झाली. ितनं स यवानावर ेम के लं, ते वतःला
पूणपणे िवस न. आ म ीती या शृंखला ितनं लीलेनं तोड या! हॅ लेट या आईला ते
साधलं नाही. ब तेक माणसांना ते जमत नाही. ती के वळ वतःवर ेम करीत राहतात.
आप या िणक सुखापलीकडे ती पा शकत नाहीत. यामुळं वासनां या पाशांतून ती
कधीच मु होत नाहीत. या वासनाच शेवटी यांचे बळी घेतात. हॅ लेट या आईची खरी
शोकांितका ही आहे.” णभर थांबून आिण कपाळावरला घाम पुसून ते हणाले,
“िनसगानं माणूस मातीचा घडिवला आहे. पण माती या या भंगुर पुत याला यानं
काशाचे अमर पंख दले आहेत. सािव ीनं या पंखांचा उपयोग के ला. यामुळं ती
आकाशातली न ं वेचू शकली. हॅ लेटची आई या पंखांचं अि त वच िवसरली. माणसाची
ही जाणीव नाहीशी झाली, क हळू हळू ते पंख गळू न पडतात. मग उरतो, तो नुसता
मातीचा पुतळा. कु ठ याही वासने या ल ात सहज वा न जाणारा. पाहता-पाहता या
पुत याचा िचखल होतो! मग मनु य याच िचखलात डु करा माणं लोळत राहतो.
शेवटी–”
आपण फार बोललो, असे वाटू न दासबाबू एकदम थांबले. दादां या जवळ जाऊन ते
हणाले,
“माफ करा हं, दादासाहेब. ले चरबाजी हे सन होऊन बसलंय् माझं!”
दासबाबूं या बोल याने नंदा माणे दादाही भािवत झाले होते. इं जीचा उ कृ
ा यापक हणून गाजलेला हा िव ान, वतं बु ीने िवचार करणारा जीवनाचा
अ यासक आहे, याची यांना क पना न हती. दासबाबूंचे दो ही हात ेहभावाने हातात
घेत ते हणाले,
“छे ,छे! आपलं ले चर मधेच थांबलं, हणून फार वाईट वाटलं मला. बोला, बोला ना
आपण!”
नंदानेही दासबाबूंना पुढे बोल याचा आ ह के ला.
दासबाबू आरामखुच त बसत हणाले,
“अलकनंदा, एक गो कधीही िवस नकोस. िवरोधाभास अलंकाराचं अितशय उ कृ
उदाहरण कोणतं, असं जर मला कु णी िवचारलं, तर मी चटकन् उ र देईन– मनु य!
माणसा या मनात जशी उ छृ ंखल आस आहे, तशी उदा िवर ही आहे. बेटी, मनु य
एकरं गी नाही. याचा खरा संघष ई राशी नाही, समाजाशीही नाही; तो वतःशीच आहे.
ीतीचा अथ काय, असं तू मघाशी मला िवचारलंस.”
बोलता-बोलता ते खुच व न उठले. टेबलालगत या भंतीवर सुंदर चौकटीत
बसिवलेले एक मोठे िच दसत होते. ते यांनी हळू च खाली काढले. नंदाला ते दाखवीत
दासबाबू हणाले,
“या िच ात या वेलीवर नाना रं गांची फु लं उमलली आहेत. ीतीही या वेलीसारखीच
आहे, बाळ. ीती हणजे के वळ यौवना या ेरणेतून उ वणारी वासना न हे! या
वासनेची कं मत मी कमी मानत नाही. सा या संसाराचा आधार आहे ती! पण या
वासनेला जे हा खोल भावनेची जोड िमळते, ते हाच ीती ही अमृतवेल होते. मग या
वेलीवर क णा उमलते, मै ी फु लते. मनु य जे हा-जे हा आ म ेमाचे कवच फोडू न
बाहेर या िव ाशी एक प होतो, ते हा-ते हा ीतीचा खरा अथ याला जाणवतो. या
बाहेर या िव ात रौ -र य िनसग आहे, सु दु माणसं आहेत, सािह यपासून
संगीतापयत या कला आहेत, आिण महारो या या सेवेपासून िव ानात या
संशोधनापयतची आ याची तीथ े ं आहेत.”
ते णभर थांबले. मग शांतपणे हणाले,
“पण हीच ीती नुसती आ मक त झाली, आ मपूजेिशवाय ितला दुसरं काही
सुचेनासं झालं, हणजे मनु य के वळ इतरांचा श ू होत नाही; तो वतःचाही वैरी बनतो!
मग या वेलीवर िवषारी फु लांचे झुबके लटकू लागतात.”
िच दादासाहेबां या हातात देऊन दासबाबू आप या खुच त येऊन बसले. मग
वत:लाच हसत ते हणाले,
“आ हां ोफे सर मंडळ ची िवसरभोळे हणून लोक नेहमी थ ा करतात. दादासाहेब,
ती थ ा काही खोटी नाही. तुम या क यके नं ही चचा सु के ली आणी माझी तहान-भूक
हरपली! घरात कॉफ सांगायलासु ा िवसरलो मी. बेटी, टेबलावरची घंटा वाजीव जरा.”
टेबलाजवळ जाऊन नंदाने घटा वाजिवली.
एक नोकर लगबग न आत आला. दासबाबूंनी याला कॉफ आणायला सांिगतले.
तो िनघून गे यावर यांचं ल कोप यात अधवट रािहले या बुि बळा या डावाकडे
गेले. ते नंदाकडे वळू न हणाले,
“अलकनंदा, मघाशी मी जे बोलत होतो, ते अधवट रािहलं. इकडं ये, बेटा.”
नंदा उठली आिण दासबाबूं या बरोबर कोप यात जाऊन उभी रािहली.
दादा कु तूहलाने या दोघांकडे पा लागले.
दासबाबू नंदाला हणाले,
“नीट पाहा या पटाकडं. माणसा या दयात जो नंदादीप तेवत असतो, या या
काशात पाहा. पटा या या बाजूला बसली आहे सती सािव ी, दुस या बाजूला बसली
आहे हॅ लेटची आई-एक कु लटा! अना दकालापासून हा खेळ चालला आहे. अनंत काळ तो
चालणार आहे. ही दो ही मनु याचीच तीकं आहेत. पिहलं आहे एका उ ुंग आदशाचं,
दुसरं आहे अधोगतीची प रसीमा गाठले या वा तवाचं. येक मानवी जीव या दोन
टोकांम ये नेहमी घुटमळत असतो.”
नोकर कॉफ चा े घेऊन आत आला. ितपाईवर यानं तो ठे वला.
दासबाबू हसत हणाले,
“ही घट-पटादी खटपट ब स झाली! चला, कॉफ या पे यात हे सारे श दांचे बुडबुडे
आपण बुडवून टाकू या.”
नंदाने दोन पे यांत कॉफ ओतून दादा व दासबाबू यांना ते दले. मग आपला पेला
घेऊन ती खुच त बसली.
कॉफ चा वास दासबाबूंना फार आवडे. एखा ा सोनचा या या फु लाचा यावा, तसा
यांनी आप या पे यात या वाफे चा वास घेतला. मग तीन-चार उनउनीत घोट घेऊन ते
हणाले,
“बेटी, माझं हे श दांचं दा काम िवस न जा; पण एक गो मा काळजावर को न
ठे व. जीवनाचा अथ ते जगूनच कळतो. िनरपे ेम के यानंच ीतीचा अथ समजतो.
अंतरी या ओढीनं जो दुस याचं दुःख वाटू न घेईल, यालाच, ीती हा मानवा या शािपत
जीवनाला देवानं दलेला एकु लता-एक वर आहे, याची चीती येईल.”
 नदीला आले या पुराची शोभा पाहत एखा ा िच कारानं काठावर पुत यासारखे
उभे राहावे, तशी दासबाबूंचे बोलणे ऐकताना दादांची ि थती झाली होती. फु लले या
ाज ाची टपटप फु ले पडवीत, तसं दासबाबूंचे सारे वाचन; सारे चंतन, सारे
जीवनिवषयक त व ान यां या बोल यातून गट होत होते. यामुळे यांचे मराठी
श दांचे बंगाली वळणाचे उ ार दादांना कु ठे च खटकले नाहीत!
दासबाबूंचे बोलणे ऐकता-ऐकता नंदा या मन:ि थतीची आठवण होऊन दादा हणाले,
“माणसानं बाहेर या जगाशी एक प हायला हवं, हे तुमचं हणणं अगदी खरं आहे,
दासबाबू! पीएच. डी. कर याआधी नंदानं वष-सहा मिहने बाहेरचं जग मनसो पाहावं,
असं फार-फार वाटतंय् मला!”
“तुझी जायची तयारी आहे, बेटी?” एकदम काही तरी आठव यासारखं करीत
दासबाबूंनी िवचारले.
“कु ठं ?”
दादां याकडं वळू न खो-खो हसत दासबाबू हणाले,
“पािहलंत, दादासाहेब? या आम या मुली! कु ठं , के हा, कु णाबरोबर, या ां या
च ूहात कायम या अडकले या! पा ा य मुलगी अशी नाही! जगा या पाठीवर कु ठं ही
जायला तयार होईल ती. अगदी एकटी. के वळ न ा-न ा अनुभवां या आनंदासाठी.”
दासबाबूंचे बोलणे हे एक कारचे आ हान होते.
नंदा एकदम उसळू न उतरली,
“सर, मी तयार आहे जायला! कु ठं ही!”
कौतुका या वरात दासबाबू हणाले,
“तुला थोडाच उ र ुवावर जायला सांगणार होतो मी! तु ही मुली जालही एक वेळ!
पण आ हां आई-बापांना तेवढा धीर हवा ना! हं, काय सांगत होतो मी? कं पॅिनअन हणून
एक िशकलेली मुलगी हवीय् एका जहािगरदा रणीला. आप याच कॉलेजची िव ा थनी
होती ती! मी थ ेनं शकुं तला हणत असे ितला. पण ित या पाइतकाच ितचा गळाही
गोड होता. ितनं हटलेलं एक गाणं अजून आठवतंय् मला–
‘ओ सजना, बरखा बहार आयी!’ ”
नंदा आ यानं उ ारली ,
“वसुंधरा गु ?े ितला कं पॅिनअन हवीय्? ती जहािगरदारीण कधी झाली?”
दासबाबू हसत हणाले,
“हां, बरोबर! काल अचानक ितचा मला फोन आला, ते हा मी ितला हाच
िवचारला. ती आप या कॉलेजात पिह या वषाला होती ना? ते हा बोलपटासाठी ितचा
आवाज यायची बोलणी चालली होती कु ठ या तरी कं पनीशी, ितथं िवलासपूरचे
जहािगरदार आले होते, हणे! ही यां या डो यांत भरली, कानांत गुंजारव क लागली.
मग काय? ेम काय क वऋष या आ मातच जमतं? ते जाऊ दे. कं पॅिनअनला अडीचशे
पये देणार आहे ती. तसं काम काही नाही. ित याबरोबर हंडाय- फरायचं. ितची लहर
लागली, तर काही थोडं वाचून दाखवायचं. ितला एक लहान मुलगी आहे. ितला फ स
येतात, हणे, अधून-मधून. या मुलीला थोडं जपायचं!” लगेच दादां याकडं वळू न यांनी
 के ला, “काय, दादासाहेब?”
दादा हसत उ रले,
“बाहेरचं जग पाहायची सुरेख संधी आहे ही! अव य जाऊ दे नंदाला!”
नंदा मोठया उ हिसत वरानं हणाली,
“सर, माझी चांगली ओळख आहे या वसुंधरे शी. ‘ओ सजना’ या ित या गा यावर मी
इतक खूश झाले होते, क -ितची कं पॅिनअन हणून आनंदानं जाईन मी.”
दासबाबू उठत हणाले,
“ती कु ठ या तरी हॉटेलात उतरली आहे. प ा, फोन-नंबर सारं सांिगतलंय् ितनं! थांब
हं. आ ाच फोन करतो ितला मी!”
दासबाबू पलीकड या खोलीत फोन करायला गेल.े
नंदा या डो यांपुढे िवलासपूरचे एक सुंदर व उभे रािहले. सुंदर वसू या मधुर
गा या या तालावर नाचणारे , हसणारे , िखदळणारे !

मा रा ी दादांनी हा िवषय माईपाशी काढला, ते हा आपले हे व गारे सारखे

णाधात िवरघळू न जाणार, असे भय नंदाला वाटू लागले. माई एकच जपमाळ घेऊन
बस या–
“पोरीला नोकरी करायची असली, तर खुशाल इथं क दे. तेव ासाठी कु ठं तरी दूर
कशाला जायला हवं?”
दादा यां याशी युि वाद क लागताच डो यांत पाणी आणून या उ ार या,
“हे आईचं मन आहे! तु हांला नाही कळायचं ते!”
दादा ग प बसले.
नंदा मुंबईत रािहली, तर शेखर या आठवण चे िनखारे ित या मनात धगधगत
राहतील; ती कु ठे तरी दूर गेली, आनंदी वातावरणात रमली, आिण सभोवताल या सुख-
दुःखांकडे जगरहाटी हणून पा लागली, हणजे ितचे मन ि थर होईल, अशी दादांची
खा ी होती. हणून तर यांनी दासबाबूं या घरी णाचाही िवलंब न लावता नंदा या
जा या या बेताला संमती दली होती.
नंदाही िवलासपूरला जायला उ सुक झाली होती. दासबाबूं या िशकले या मुल वर
घरक बडेपणाचा आरोप िततकासा खरा नाही, हे तर ितला िस क न दाखवायचे
होतेच; पण यापे ाही वसूिवषयी या जा या झाले या जु या आकषणाने ितचे मन धुंद
होऊन गेले होते. ित या सुखद सहवासाची अनेक व े ते रं गवू लागले होते. मनाचा हा
उ हास गे या पाच मिह यांत ती थमच अनुभवीत होती.
ित यापुढे एक मोठे िच ह उभे रािहले.
माईची समजूत कशी घालायची?

दोन दवस असेच गेले.

नंदा िनराश झाली. काही चम कार घडला; तरच आपले िवलासपूरला जाणे घडेल,
असे ितला वाटू लागले. मन कु ठे तरी गुंतवायचे, हणून माहेरी आले या नलूला भेटायला
ती गेली.
सं याकाळी परत आ यावर पाय धुऊन ती वयंपाकघरात पाऊल टाकते-न– टाकते
तोच, माई उ ार या,
“तुझी िवलासपूरला जायची तयारी करायला हवी, बाई, आता!”
नंदाला या बोल याचा अथच कळे ना. ती टकमक पाहत रािहली, ते हा माई हसत
हणा या,
“अशी वध यासारखी पाहत काय रािहलीस? अग, तुझी िजवाभावाची मै ीण
िवलासपूरची जहािगरदारीण झालीय्, ित याकडं तू जाणार आहेस, हे कु णी तरी नीट मला
समजावून सांगायचं, क नाही? दोन दवस वाट पािहलीन् तुझी या वसून!ं पण तुझा प ा
नाही. हणून दासबाबूंना प ा िवचा न ती तुला शोधायला आली. मोठी भा याची आहे
हं पोरगी! गाडी कती सुरेख होती, हणतेस, ितची. तु यावर फार जीव आहे ितचा. मला
ग याची शपथ घालून हणाली, ‘माई, नंदाला पाठवा मा याबरोबर. नाही तर मला तरी
तुम या घरी ठे वून या.’ मी ितला हटलं, ‘तु यासार या जहािगरदा रणीची बडदा त
ठे वायचं बळ मला नाही, बाई तू आपली नंदालाच घेऊन जा कशी. ती तु याकडं असली,
तर काडीचीही काळजी नाही मला ितची. िन हे बघ, जमलं, तर चांगलासा जावईही बघून
दे मला.’ ”
नंदा मुका ाने हे सारे ऐकत होती. ितला हवा असलेला चम कार घडला होता! मा
रा न-रा न ित या मनात येत होते,
या दवशी माईचा नकार ऐक यावर आपण इत या कशा ग धळू न गेलो? ितचा
कार िमळिव याचा हा सोपा माग आप याला कसा सुचला नाही?
नंदा त ध उभी असलेली पा न माई जवळ आ या आिण ित या पाठीव न हात
फरवीत हणा या,
“उ ा सकाळी उठलीस, क आधी ित याकडं जा. कधी िनघायचं, ते ठरवून ये. या
जगात सारं िमळे ल, बाई; पण असली माया िमळायची नाही!”
 १६
नंदाने दारावरची घंटा वाजवली.
लगेच एका नोकराने दार उघडले.
‘वयनीसाब आपलीच वाट बगत बस याती!’ असे याने ितला सांिगतले. वसुंधरे या
श त खोली या दाराशी याने ितला नेऊन सोडले.
दार कल कलेच होते. नंदाने ते हळू च उघडले. तो आवाज वसुंधरे ला ऐकू गेला
नसावा!
ती एका कोचावर अधवट पाठमोरी बसली होती. ित या पु ात एक भली मोठी
बा ली दसत होती. या बा लीकडे ती टक लावून पाहत होती.
नंदाला नवल वाटले. या बा लीशी वसुंधरा एवढे कसले िहतगूज करीत आहे, हे ितला
समजेना. कॉलेजात ती आठ-दहा मिहनेच होती. ते हासु ा पणभारात लपून कु कु
करणा या को कळे सारखी ती वाटायची. सदा-न्-कदा आप या नादात गुंग असायची!
आता जहािगरदारीण झा यावर ितचा तो एकलक डा वभाव पार बदलून गेला असेल,
अशी क पना करीत नंदा ितला भेटायला आली होती.
कॉलेजात असताना वसुंधरे चे एकच व होते-लोकि य पा गाियका होऊन खूप-खूप
पैसे िमळवायचे-दररोज नवी उं ची साडी नेसता येईल, इतके पैसे िमळवायचे! अनेक
चांग या गाियकांची ती सहीसही न ल करी; पण ‘हे गाणं तुला नीट जमलं नाही!’ अशी
कु णी थ ा के ली, क लगेच ती रडकुं डीला येई. अगदी जीव यायला िनघे. जहािगरदारीण
बनलेली आिण मातृपद ा झालेली वसुंधरा या वसूपे ा िभ झाली असेल, पो पणाने
ती आपले वागत करील, असे नंदाला वाटत होते. आप या या िनराधार क पनेचे ितचे
ितलाच हसू आले आता.
एक नीटनेटक , उजळ रं गाची आिण शार दसणारी नोकराणी याच वेळी ितथे आली.
ब धा ती वसुंधरे ची खास दमतीची दासी असावी. नंदा दारातच थबकू न उभी आहे, हे
पाहताच ती मो ाने उ ारली, ‘अगो बया!’ या उ ारासरशी वसुंधरा दचकली. ितने
वळू न पािहले. दारात उ या असले या नंदाला ितने चटकन ओळखले. झटकन उठू न
दाराकडे येत ती उ ारली,
“अग नंदा, अशी पर यासारखी दारात काय उभी रािहलीस? मी जहािगरदारीण
असले, तर ती या पावती या दृ ीनं! तू िन मी कॉलेजात या मैि णी.”
दारातून पुढं आले या नंदाचे दो ही हात ध न ितला आप याजवळ कोचावर बसवीत
ती हणाली,
 “मला वसू हणायचंस हं तू, िन मी तुला नंदा हणणार! इथं अहो-जाहोचं काही काम
नाही, तू माझी कं पॅिनअन हणून यायला तयार आहेस, असं या दवशी दासबाबूंनी
फोनव न सांिगतलं ना, ते हा मला क ी- क ी आनंद झाला, हणून सांगू? वाटलं,
उठावं िन महाल मीला जाऊन ित या पाया पडू न यावं.”
काय बोलावे, हे नंदाला कळे ना. वसुंधरे या बोल यात या अितशयो मुळे ती
ग धळू न गेली. ती काहीच बोलत नाही, असे पा न वसुंधरा ितचा खांदा हलवीत हणाली,
“तू कशाला, बाई, बोलशील मा याबरोबर? कॉलेजात तू होतीस कॉलर, आ ही होतो
ढ!” लगेच नंदाचे त ड दो ही हातांनी आप याकडे फरवून ती उ ारली, “कॉलेजात दसत
होतीस, तशीच आहेस क , ग, अजून! कोवळे पण टकिव याची काही कमया पैदा के ली
आहेस, वाटतं? मला िशकव ना ती!”
काही तरी बोलले पािहजे, हणून नंदा हणाली,
“तू तर चांगली जहािगरदारीण होऊन बसली आहेस. गोड गळा दलाय् देवानं तुला.
ज मभर कोवळे पण टीकवशील तू आपलं.”
नंदा हे बोलली खरी; पण वसुंधरे या मु क
े डे िनरखून पािह यावर ितला काही तरी
चुक या-चुक यासारखे वाटले.
वसू अंगाने थोडी भरली होती. यामुळे ितचे देखणे प अिधकच खुलून दसत होते;
पण एखा ा ितभावंत िश पकाराने के ले या अ सरे या अंध या पुत याचा भास होत
होता ितला पा न. कॉलेजात असताना ित या डो यांत चैत य कसे सळसळायचे. ितचे
डोळे हणजे दोन शु ा या चांद या वाटाय या. ‘ओ सजना’सारखे गाणे ती हणू लागली,
क या डो यांतून फु लपाखरे नाचत बाहेर पडायची!
नंदाने ित याकडे पु हा-पु हा पिहले.
ितचे मन चुकचुकत िवचारीत होते,
‘ या शु ा या चांद या के हा मावळ या? ती फु लपाखरं कु ठं गेली?’
वसूिवषयी या अनािमक क णेने नंदाचे मन भ न गेले.
नंदाचा हात हातात घ ध न वसुंधरा बोलू लागली.
वसू या हाताचा िविच ओलसरपणा नंदाला सारखा जाणवत रािहला.
‘मुंबईची हवाच अशी!’ असे हणून ितने आप या मनाचे समाधान कर याचा य
के ला.
वसू चंतायु वरात ितला सांगत होती,
“दोन-तीन मिहने झाले, बघ, मधुरेला एकदम फ स यायला लाग या. खूप उपाय
के ले िवलासपुरात; पण काही के या गुण येईना! हणून इथं घेऊन आले ितला. ब ा-
ब ा डॉ टरांना दाखवलं. यांनी सांिगतलेली सारी औषधं दली. आता बरं आहे ितचं!
पण माझं मन काही अजून था यावर येत नाही, बाई. वाटलं, परत जाताना एक चांगली
मावशी घेऊन जावं मधुरेसाठी. हणजे आप याला सोबत होईल िन बेबीलाही एकटं एकटं
वाटणार नाही. स या बिहणीसारखी कु णी तरी हवी होती मला. जे कु णी ओळखीचं
भेटेल, याला सांगत होते मी! परवा मधूसाठी एक छोटं गो ीचं पु तक आणलं. ती होती
शकुं तलेची गो . दासबाबूंची आठवण झाली एकदम-मला शकुं तला हणायचे ते!”
 बोलता-बोलता वसुंधरा थांबली. एखादा अधवट सूर वा यावर िव न जावा, तशी.
समोर या या भ या मो ा बा लीकडे मो ा मायेने पाहत ती गुणगुणू लागली,
‘नयना बरसे रमिझम रमिझम.’
नंदाला थोडे चम का रक वाटले. मधुरा तर कु ठे च दसत न हती.
इत यात पावती चहाचा े घेऊन आत आली. चहा तयार क न तो पे यात ओतता-
ओतता ती हणाली,
“वयनीसाब, गावां ी जायला कवा िनगायचं?”
बा लीवरली नजर पावतीकडे वळवून वसुंधरा हणाली,
“का, ग? गंगारामाची आठवण होतेय् वाटतं, सारखी?”
पावती लाजली. खाली मान घालून पा लागली.
वसुंधरा नंदाकडे वळू न हणाली,
“आमची पावती मोठी शार आहे हं. अगदी जीव लावून माझं िन मधूचं सारं करते
ही-पण...” खुदकन हसत ती पुढे उ ारली, “ल झालंय् िहचं चार मिह यांपूव .
गंगारामांशी– देवद ां या ाय हरशी.”
नंदानं िवचारलं,
“देवद ? देवद कोण?”
वसुंधरा उ रली,
“अग, हो, सारं च मुसळ के रात! ितकड या ाय हरशी असं हणायला हवं, नाही का?
पण मी आपली देवद च हणते यांना! फार मो ी लाय री आहे हं यांची! तु यासार या
िवदुषीची काही-काही अडचण होणार नाही िवलासपुरात! िशवाय, जवळच चंदगड
हणून एक जुना क ला असलेलं गाव आहे. चांगलं हवेचं ठकाण आहे. ितथं सुंदर बंगला
आहे आमचा. अगदी मजेत दवस जातील तुझ!े ”
पावती बाहेर जाऊ लागली, ते हा काही आठव यासारखे करीत वसुंधरा हणाली,
“अग, मधू कु ठं आहे, बघ. ितला हणावं, मावशी आलीय् तुझी– नंदामावशी.”
चहा घेता-घेता नंदा मनात हणत होती,
मुली या दुख यानं फारच हळवी झालेली दसतेय् वसू. आपण ित याबरोबर चार-
सहा मिहने रािहलो, तर ितला बरं वाटेल, ितचं मन ि थर होईल. िनदान वसूसाठी तरी
आप याला िवलासपूरला जायला हवं!
मधूरेची कलिबल बाहे न ऐकू येऊ लागली, ते हा वसुंधरा हणाली,
“नंदा, चार-सहा दवसांत िनघायचं हं आपण इथनं. बाक ची माणसं आगगाडीनं
येतील. तू, मी, मधू िन पावती गाडीनं जाऊ.”
‘ममी, ममी...’ करीत मधुरा आत धावत आली.
पाच वषाची ती गोड पोरगी पा न नंदाला वा स याचे भरते आले. ितला िम लंदाची
आठवण झाली. आईपाशी कु णी तरी बसले आहे, हे ल ात येताच मधुरा थबकली. नंदाकडे
टक लावून ती पा लागली. मग ितने हळू च िवचारले,
“ममी, हीच ना, ग, नवी मावशी?”
नंदाने उठू न लाज या मधुरेला अलगद उचलले. ितला आप या मांडीवर बसवीत आिण
ितची हनुवटी वर करीत ती हणाली,
“मला छान-छान गो ी येतात हं.”
िव फारले या डो यांनी ित याकडे पाहत मधुरेने िवचारले,
“खरं ?”
नंदाने मान डोलावली.
मधुरेने उ सुकतेने के ला,
“मला गो सांगशील आ ा?”
नंदाने पु हा मान डोलावली.
मधुरा हळू च हणाली,
“रा साची नको हं सांगू. भय वाटतं याचं मला!”
‘ला स’ न हणता ‘रा स’ हा श द ितने प उ ारला, याचे नंदाला मोठे कौतुक
वाटले.
ती हसत उ रली,
“छान-छान गो सांगीन मी तुला; पण यासाठी आधी एक पापा ायला हवा मला
मा या भाचीनं.”
नंदा आता आपला पापा घेणार, असे वाटू न मधुरा झटकन ित या मांडीव न दूर
झाली. वसुंधरे या पु ात या ब लीकडे आता कु ठे ितचे ल गेल.े ‘बा यांची राणी-
बा यांची राणी’ हणून टा या िपटीत ती उचलायला मधुरा धावली; पण वसुंधरे ने ती
पटकन उचलली.
या बा लीला कु रवाळीत वसू हणाली,
“आ ा नाही हात लावायचा िहला! पाच िमिनटांत ितला अधमेली क न सोडशील
तू! तुम या र ातच मोड-तोड आहे ना? याला काय करायचं?”
बोलता-बोलता ती उठली. कोप यात या सुंदर आरसा असले या अलमारीवर ितने ती
बा ली ठे वून दली.
बा ली न िमळा यामुळे मधुरा िचडली. ितचे ओठ थरथर कापू लागले. ितला चटकन
जवळ घेऊन ितची समजावणी करीत नंदा हणाली,
“असं रागावायचं नाही, बाई! आपण दुसरी मो ी-मो ी बा ली आणू या हं आ ा.”
ित या गोड बोल याने आिण माये या पशाने मधुरा सुखावली. ित या ओठांची
थरथर थांबली.
नंदाने वसुंधरे कडे पिहले.
मधुरे या हाताला लागू नये, हणून अलमारीवर ठे वले या बा लीकडे पाहत ती
तशीच उभी होती.
नंदाने पु हा िनरखून पािहले.
वसुंधरा बा लीकडे पाहत न हती. अलमारी या लंबवतुळाकार सुंदर आरशात पडलेले
आपले मोहक ित बंब पाह यात ती गुंग होऊन गेली होती!
 १७
घाटातले दृ य पाहता-पाहता नंदा हरखून गेली. जणू सुंदर व ांची ज ा भरली होती
ितथे. ती पा न परीरा यातून तर आपण वास करीत नाही ना, असा सं म ित या मनात
िनमाण झाला.
घाटातली वळणे गाडी सहजतेने घेत होती. कबुतराने ऐटीत मान मुरडू न एकदा इकडे
पाहावे. एकदा ितकडे पाहावे, तशी धु या या िनळसर म छरदाणीत झोपी गेलेली वन ी
अजून जागी झाली न हती. ित या िन त लाव या या अ फु ट दशनाने नंदा मं मु ध
होऊन गेली. आकाश दसत न हते; पण ब धा यात ढग रगाळत असावेत!
पहाटे पडू न गेले या पावसा या सरीने सारी सृ ी अ यंग ान के ले या
सुवािसिनसारखी दसत होती. सडा-संमाजन क न, फु लाफु लांची रांगोळी काढू न आता
ती देवपूजेला बसणार होती. याक रता सूयाचे िनरांजन लावायला ती िस झाली होती.
सूय बंब ि ितजावर आले. हां हां हणता याचा अंधुकपणा नाहीसा झाला.
इतका वेळ नंदाला घरचा िवसर पडला होता. नवे खेळणे िमळाले, हणजे लहान
मुलाला आईचीसु ा आठवण होत नाही. तशी थोडीशी ितची ि थती झाली होती; पण
समोर सूय बंब दसताच ितला एकदम माईची, दादांची आिण िम लंदाची आठवण झाली.
ितला वाटले,
दादा चहा घेऊन वतमानप वाचीत बसले असतील, पण यांचे अध ल बात यांत
आिण अध ल आप या वासाकडे असेल. माई चहा या वेळी आपली आठवण काढू न
र रली असेल! आिण जा या झाले या िम लंदाने ‘मावशी कु ठाय्?’ ‘मावशी कु ठाय्?’
हणून भुणभुण सु के यावर याची समजूत घालता-घालता ितची पुरेवाट झाली असेल!
मागून मधुरेची त ार ऐकू आली.
‘मी मावशीपाशी बसणार! अं-अं-अं– मला मावशी हवी!’
नंदाने वळू न पािहले.
वसुंधरा कोप यात डोळे िमटू न पडली होती. पावती या मांडीवर झोपलेली मधुरा
जागी झाली होती.
नंदाने ितला हळू च पुढे घेतले. मावशी या मांडीवर बसून मधुरा बाहेर पा लागली.
झाडे पाठिशवणीचा खेळ खेळत पळत होती. मान वळवून ती हणाली,
“नंदामावशी, आम या बागेतली झाडं क ी क ी पळत नाहीत. ही कशी, ग, मग
पळतात अशी?”
येक िपढीला बाळपणी पडणारा हा गहन ऐकू न नंदा मनापासून हसली. मधुरेचे
के स कु रवाळीत ती उ रली,
“झाडं पळत नाहीत, बाळ. आपण पळतोय्!”
मधुरा काही कमी व ताद न हती. ती चटकन हणाली,
“आपण कु ठं पळतोय्? आपण तर गाडीत बसलोय्.”
“आपण पळतो, हणजे आपली गाडी पळतेय्.”
“चूक, चूक!” मधुरा टा या िपटीत ओरडली. मग िमि कलपणाने नंदाकडे पाहत ितने
िवचारले, “तू कती िशकलीहे, मावशी?”
“एम्. ए. झालेय् मी!”
“एमे? पण मा यासारखी मांटीसरी कु ठं झालीहेस तू? झाडं कशी पळतात, ते आम या
गा यात सांिगतलंय्!”
िशशुवगात या बडबड-गीताचा शा ाधार मधुरेने पुढे के लेला पा न नंदाला मोठी
गंमत वाटली. ती लट या गंभीरपणाने हणाली,
“ऐकू ा तरी ते गाणं! मला एम्. ए.लासु ा कु णी िशकवलं नाही ते!” माना डोलावीत
आिण हातवारे करीत मधुरा मु कं ठाने गाऊ लागली–
‘गाडी चाले झुक् झुक् झुक्
माकडा, माकडा, टु क् टु क् टु क्!
भु भु पळती काही झाडे
पहा प यांचे हे वाडे!’
 १८
िवलासपूरचे पिहले दशन आप याला दवसा उजेडी होईल, अशी नंदाची क पना
होती; पण दुपारची िव ांती घेऊन पुणे सोडताना वसुंधरा ाय हरला हणाली,
“महादेव, थेट िवलासपूरला जायचं नाही हं. तो एक र ता फु टतो ना मधे?
साता या या पुढं-अंगारा घेतला होता, बघ, मुंबईला जाताना- या बोवाकडे जायचंय.्
या या पायांवर बेबीला घालू िन मग पुढं जाऊ.”
महादेवाने मान हलवली. याचे च फ लागले.
मा या च ापे ाही अिधक वेगाने नंदा या िवचारच ाचे मण सु झाले.
मुंबईत या ब ा डॉ टरांना मधुरेची कृ ती दाखवून वसुंधरा परत चालली आहे.
मधुरे या येणा या फ स यां या औषधाने थांब या आहेत. मग वसुंधरा या अंगा या-
धुपा यां या नादी का लागली आहे?
मधुरेला या या पायांवर घालून पुढे जायचे होते, तो मांि क गावाजवळ या
टेकडीवर या भूतनाथा या देवळाकडे गे याचे कळले. गाडी ितकडे वळली. पण टेकडीवर
गाडी ने याजोगा र ता न हता. सारी खाली उतरली आिण पायी चालू लागली. टेकडी
फार उं च न हती. मा ित यावर गद झाडी होती.
महादेव या मांि काला शोधायला पुढे गेला.
मधुरा नंदाचे बोट ध न लगबगीने चालू लागली. पावती व ित यामागून वसुंधरा
हळू हळू टेकडी चढू लाग या.
या गद झाडीत एक पाख उं च आवाजात शीळ घालीत होते. दूर गेले या एखा ा
सोब याला साद घालावी, तशी. ती शीळ ऐकू न मधुरा वेडावून गेली.
‘मावशी, ते पाख मला दाखव.’ असा ितने ह धरला.
नंदाही ती शीळ घालणारे अप रिचत पाख पाहायला उ सुक झाली होती. सारा
ज म मुंबईत गे यामुळे पाखरांचे आवाज सं यारं गांइतके च िविवध असतात, याची क पना
न हती ितला. मधुरेचा हात घ ध न या दाट झाडीत डा ा बाजूला ती िशरली. शीळ
या दशेने येत होती, ितकडे ती वळली. ते पाख कु ठे तरी जवळपासच असावे! पण ते
न कु ठे आहे, ते कळे ना! याला शोधून काढणे हा लपंडावापे ा अिधक आनंददायक खेळ
होता. नंदा मधुरेइतक च लहान झाली. ते पाख शोधून काढ यासाठी उजवीकडे वळ,
डावीकडे पाहा, असे क लागली. आता शीळ फार जवळू न ऐकू येत होती. आनंदा या
भरात मधुरेने नंदा या हातातून आपला हात सोडवून घेतला. ती पुढे धावली. याच वेळी
बंदकु चा नेम ध न सैिनकासारखा दसणारा एक मनु य झाडीतून पुढे आला. या या
हातातली बंदक ू पाहताच मधुरा एकदम कं चाळली, ‘आ-आ-आई’ थरथर कापत ती खाली
कोसळली.
डो याचे पाते लवते, न लवते, तोच हे सारे घडले. असे काही तरी होईल, याची
नंदाला क पनाही न हती. आपला िशकारीचा छंद पुरा करायला टेकडीवर आले या या
मनु याला तरी ती कशी असणार?
नंदा चटकन खाली बसली. मधुरेचे म तक मांडीवर घेऊन पदराने ितला वारा घालू
लागली. मागून येणा या जहािगरदारीणबा ना लवकर घेऊन यायला ितने या मनु याला
सांिगतले.
मधुरा अधून-मधून डो यांची िविच उघडझाप करीत होती. िवलासपूरला
पोहोचाय या आत हे काय िव उ वले, असे मनात येऊन नंदा ग धळू न गेली.
वसुंधरा आली. अंगारा देणारा भूतनाथाचा उपसकही याच वेळी ितथे ा झाला.
बराच वेळ छा-छू क न आिण या टेकडीवर या सा या भुताखेतांना धम या देऊन याने
आपला मंतरलेला अंगारा मधुरेला लावला. पण मधुरा लवकर शु ीवर ये याचे ल ण
दसेना. मग महादेव खाली धावत गेला. पळतच गाडीतली औषधांची बॅग घेऊन आला.
वसुंधरे ने दले या एका औषधाचे थब नंदाने अळे बळे मधुरे या त डात घातले. दहा-दहा
िमिनटांनी ती थोडे-थोडे थब घालीत होती. जवळजवळ दोन घटकांनी मधुरा शु ीवर
आली. थरथर कापत ितने िवचारले,
“आ ी–आ ी कु ठाय्?”
लगेच ितने आप या िचमुक या हातांनी डोळे ग पकन् िमटू न घेतले. ती रड ा वरात
हणाली,
“मा नका, माइया आ ीला मा नका!”
 १९
नंदा िवलासपूरला पोहोचली, ते हा सारे गाव अंधार पांघ न झोपे या कु शीत पगळू न
पडले होते. आप या श त दालनाशेजारची खोली वसुंधरे ने ितला दली. ितथे ितने आपले
सामान टाकले. मधुरा गाडीतच झोपली होती. यामुळे हातपाय धुऊन होताच दोघी
जेवायला बस या. मा जेवताना नंदा अगदी अबोल होती. ितला दले या खोलीत
भंतीवर िजकडेितकडे देवा दकांची िच े आिण साधुसंतां या तसिबरी हो या. यांत या
एका तसिबरीकडे ितने कु तूहलाने पािहले. खुच वर चढू न ती कु णाची तसबीर आहे, हे
जाण याचा य के ला. तसिबरी या खालची ‘अ लकोट वामी’ ही अ रे मो ा क ाने
ितने वाचली. जेवत असताना ितची नजर अधून-मधून सभोवताली िभ रिभरी फरत
होती. जहािगरदारणी या िनवास थानाला शोभेल, अशी कु ठलीच सजावट ितला दसेना.
एखा ा मठा माणे िजकडे-ितकडे पुराणकथांवर आधरलेली िच े वागत करीत होती.
एका गूढ, अ भुत जगात ितला ओढू न नेट होती. िच िविच वेषांत या साधुसंता या
तसिबर ची इथेही उणीव न हती.
ती काहीच बोलत नाही, असे पा न वसुंधरे ने िवचारले,
“ भंतीकडे काय बघतेहस े , ग, पु हा पु हा?”
हस याचा य करीत नंदा हणाली,
“तू फार धा मक झालेली दसतेस अलीकडे. एखा ा आजीबाईसारखी!”
ितचा रोख वसुंधरे ला कळला. शू य दृ ीने समोर या तसािबर कडे पाहत ती हणाली,
“हा माझा बंगला नाही, नंदा. मामंजी राहत होते, हणे, पूव . यांची आठवण हणून
सासूबा नी यां या वेळची सारी सजावट तशीच ठे वलीय्!”
“तुझे मामंजी मोठे देवभ होते, वाटतं?”
“कु णास ठाऊक! देवद ां या लहानपणीच गेले ते. बुवा-बैरा यांचा फार नाद होता,
हणे, यांना! इतक वष झाली; पण सासूबा ना काही यांचा िवसर पडलेला नाही.
मु ाम इथं राहतात या. यां यासारखी पित ता–”
“कु ठं आहेत या? रा ी जेवत-िबवत नाहीत का?”
“तीथया ेला गे या आहेत या. वरचेवर जातात अशा! वषातनं सहा मिहने इथं
नसतातच!”
“पण मधुरेला फार लळा दसतोय् आजीचा?”
हा िवचारताना भूतनाथा या टेकडीवरला दुपारचा िविच संग नंदा या
डो यांपुढे उभा रािहला.
 बंदकु चा नेम ध न पाखरांची िशकार करणारा तो माणूस एकदम पुढे आला. याला
पा न मधुरा घाबरली. आधीच ितला फ स येत हो या. यामुळे भीतीने ितला मू छा
आली.
यात मुलखावेगळे काही न हते. पण शु ीवर आ यावरचे ितचे ते श द– ‘मा नका–
मा या आ ीला मा नका–’ या उ ारांचा अथ काय? ित या त डू न हे श द का यावेत?
ती काही तरी असंब बोलली असेल काय? का ित या या उ ारांमागे काही तरी गुिपत
लपलेले आहे?
नंदा या ाचे वसुंधरे ने उ र दले नाही. ती हातातला घास िचवडीत नंदाची नजर
चुकवीत होती.
दोघ ची दृ ादृ झाली, ते हा वसूचा चेहरा गोरा-मोरा झाला आहे, हे नंदा या ल ात
आले. ती िवचारम झाली.
जेवण आटोप यावर नंदा आप या खोलीकडे जायला िनघाली. ते हा वसुंधरा ितला
जवळ ओढू न ित या ग यात हात घालीत हणाली,
“मला फार भय वाटतं, बाई, इथं. मामंज च भूत या बंग यात फरत असतं, हणे!
मा या काही दृ ीला पडलं नाही ते कधी; पण मन उगीच धा ताव यासारखं होतं. तुला
आ ह क न मी घेऊन आले, ती रा ं दवस िजवाभावा या मैि णीची मला सोबत हवी,
हणून. मा याच दालनात झोपायचं हं तू!”
नंदा आ याने ित याकडे पा लागली.
ित या मनात आले,
कती तरी दवसांनी वसुंधरा परतली आहे. देवद ित या वाटेकडे डोळे लावून बसले
असतील! िवरहकालात या लहानसहान सुखदुःखांची देवाण-घेवाण क न यांना रा
जागवायची असेल! असे असून वसुंधरा हा वेडा आ ह आप याला का करीत आहे?
वसुंधरे ला येऊन इतका वेळ झाला, तरी ते इकडे फरकले कसे नाहीत?
नंदाने चाचरत सूचक के ला,
“देवद परगावी गेलेत, वाटतं?”
“कु णाला ठाऊक!” वसुंधरा तुटकपणाने उ ारली. लगेच, ‘पावती, अग पावती.’ अशा
हाका मारीत बाहेर गेली.
नंदा अिधकच बुचक यात पडली.
मधुरेला फ स येतात, हणून ितची कृ ती दाखवायला वसुंधरा मुंबईला गेली होती.
मधुरा परत आली आहे, हे कळताच मुली या मायेने देवद ांनी लगेच इकडे यायला नको
होते का? असा काय लांब आहे यांचा बंगला? मधे फ एक बाग आहे. मघाशी आपण
हरां ात उ या होतो, ते हा पावतीने आप याला यांचा बंगला दाखिवला नाही का?
का वसू मुंबईला जा यापूव नवरा-बायकोचं कडा याचं भांडण झालंय?् छे! आपली
आ ा हणत असे– ‘जशी लहानपणी बिहणीशी ग ी-तु ी, तशी ल झा यावर नव याशी!
ावणात या ऊन-पावसासारखा ेम आिण कलह यांचा पाठिशवणीचा खेळ सु असतो
पितप या जीवनात!’ असला सवा-फु गवा काय इतके दवस टकतो?
वसुंधरा पावतीला हरां ात खु या टाकायला सांगून आली होती. दोघीही बाहेर
गे या. मूकपणाने रा ीचे गूढर य स दय पा लाग या.
पावसाळा के हाच संपला होता. पण आज अचानक आभाळ का या ढगांनी ग भ न
गेले होते. लांब- ं द कु रण म ांनी गजबजून जावे, तसे, ढगांत लपले या पावसाला िशवून
धावत येणारा वारा शरीर रोमांिचत करीत होता.
समोर या देवद ां या बंग यात गाणे-बजावणे सु असावे! वा ांचे मधुर, नाचरे सूर
झोपी गेले या बागेत या फु लां या कानांत कु रर करीत या बंग यापयत येऊन पोहोचत
होते.
या गोड सुरांनी नंदा या मनातली सहा वषापूव या संमेलनाची आठवण जागी
के ली.
वसुंधरे चा हात हातात घेऊन ती हणाली,
“ क ी- क ी वष झाली, ग, तुझं ते ‘ओ सजना’ ऐकू न! फार ऐकावंसं वाटतंय् पु हा! ते
ऐकावं, आिण या आकाशासारखं धुंद होऊन झोपी जावं–”
ित या हातातून आपला हात सोडवून घेत वसुंधरा थंडपणाने हणाली,
“गाणं हणावंसं वाटतच नाही, ग, आता! काय झालंय् मला, देव जाणे! सोनचा याची
फु लं मला क ी क ी आवडायची! तु ही मैि णी हसत होता, तरी ती माळत असे मी!
पण आता यां या वासानं मन धुंद होत नाही. लाल गुलाबाचं तर भयच वाटतं मला!
याचा तो रं ग पािहला, हणजे र ाची आठवण होते-कु णा तरी मु या ा या या
र ाची!”
नंदाचे मन शेखर या दुःखद मृत या पंज यातून बाहेर पडले होते. मोक या
आकाशात ते उडू पाहत होते. या पाखराला आपले आवडते गाणे ऐकायचे होते. ते लाडीक
सूर मनात घोळवीत झोपी जायचे होते. वतः या या उ लिसत मनःि थतीमुळे वसुंधरे चे
बोलणे ितने मनावर घेतले नाही. उलट, ती ितला मो ा लािडकपणाने हणाली,
“माणसाला सुखसु ा दुखतं, हणतात, ते खरं वाटायला लागलंय् मला तु यावरनं!
अग वेड,े देवानं एवढा गोड गळा दलाय् तुला, तो काय असं कु ढत बसायला?”
वसुंधरे ने नंदाचे दो ही हात एकदम घ धरले. ित या काप या हातां या पशाने नंदा
त ध झाली. दाटले या कं ठाणे वसुंधरा हणाली,
“या ग यानंच गळा कापला माझा, बाई! या तु या आवड या गा यानंच! सहीसही
लतासारखं हणायची मी ते! पण–”
एकदम ितने आपले हात नंदा या हातांतून सोडवून घेतले. दो ही हातांनी त ड झाकू न
घेऊन ती मुक झाली.
नंदाला ित या या बोल याचा अथ कळे ना! कसले तरी मोठे दु:ख ती आप यापासून
लपवीत आहे, एवढी मा ितची खा ी झाली; पण दु:खी-क ी हो यासारखे वसू या
आयु यात काय घडले होते? दुपारी वासात ित या ल ाची हक गत नंदाने ऐकली होती.
लहानपणीच पोरक झालेली ही मुलगी. दसायला सुरेख, गळा गोड, अ यासात मा
गती न हती! मामाने िहला वाढवले, िशकवले, कॉलेज या पिह या वगात असतानाच
पा गाियका हणून चमक याची संधी चालून आली. ितचे मामा ितला या टु िडओत
घेऊन जात होते, ितथे देवद येत असत. ते ित या गा यावर खूश झाले. ित या पाने
वेडावून गेले. हां हां हणता ती िवलासपूरची जहािगरदारीण झाली. सं थाने, जहािग या,
इ यादी गो ना आता पूव इतक कं मत उरली न हती. पण ही पोरक , गरीब मुलगी एका
ीमंत घरची ल मी झाली. याला भा य हणतात, ते यापे ा काय िनराळे असते?
सुदव
ै ाने वसूची अशी पाठराखण के ली असताना ही वेडी मुलगी यां याकडे पाठ फरवून
अशी का वागत आहे?
ही वेळ या ाचे उ र शोधायची नाही, उलट वसूला धीर ायची आहे, हे नंदा या
ल ात आले. वसू या पाठीव न बिहणी या मायेने हात फरवीत ती हणाली,
“असं काय बरं करावं माणसानं, वसू? तू तर मधुरेपे ाही लहान झालीहेस! चाल आत
झोपायला.”
वसुंधरे चा हात ध न ितने ितला आत नेले, ित या पलंगावर ितला हळु वारपणे
झोपवले. ितचे म तक थोपटीत ती काही वेळ बसली. वासाचा शीण ितलाही जाणवत
होता. थो ा वेळाने ती उठली. समोर या आप या पलंगावर येऊन पडली; पण ितला
चटकन झोप लागली नाही. बाहेर या आभाळा माणे कती तरी ांचे काळे कु ढग
ित या मनातही जमले होते!
 २०
नंदा जागी झाली, ती पाखरां या गोड कलिबलाटाने. एक-दोन िमिनटे ितचे मन
ग धळले. हा कलिबलाट आपण व ात तर ऐकत नाही ना, असे ितला वाटले. आळस
देता-देता ‘माई, चहा झाला का, ग?’ हा अ फु टपणे ित या मनात डोकावून गेला.
पाखरांचा कलिबलाट आता अिधकच ऐकू येऊ लागला. यातली काव यांची काव-
कावसु ा या वेळी ककश वाटत न हती. जणू नाना कारची पाखरे आपला मधुर वा मेळ
वाजवीत होती, आिण यात काव यांचा उं च आवाज उठू न दसत होता!
आपण मुंबईत नसून िवलासपुरात आहोत, हे आता ित या ल ात आले. ती हसली.
समोर या पलंगावर सुंदर, िनळसर म छरदाणीत वसुंधरा आिण मधुरा शांतपणे
झोप या हो या. यां याकडे ितने पािहले. चोरपावलांनी ती बाहेर आली. त ड धुवून
पावतीने दलेला सुरेख, गरम चहा ितने घेतला. मग पाय मोकळे कर याक रता ती उठली.
बंग या या पाय या उतरताच समोर जे दृ य दसले, यामुळे आपण िवशाल
सागरा या तळाशी फरणारी एखादी म यक या आहोत, असा भास ितला झाला,
वर, खाली, भोवताली, धु याचा समु पसरला होता. नाजूक, रे शमी, िनळसर,
ओलसर धुके– ता ा बाळा या कु र या जावळासारखे! बाहेर रा भर पावसाची
िझमिझम सु असावी. यामुळे हवेतला सुखद गारवा शरीरा माणे मनालाही गुदगु या
करीत होता.
नंदा आप या खोलीकडे परतली. वेटर घालून ती बागेत आली. या धु यात
आप याबरोबर लपंडाव खेळायला दुसरे कु णी तरी हवे होते, असे ितला रा न-रा न वाटू
लागले. बाळपणी आजोळी गे यावर नदी या पा यात उत न ती आिण सुिम ा
एकमेक या अंगांवर पाणी उडवीत असत. तसे हे धुके उडवून खेळावे, अशी इ छा ित या
मनात िनमाण झाली. या क पनेशी खेळता-खेळता ितला वाटले, िनसग माणसा या
मनात या शैशवाला सदैव जागवीत असतो, हेच खरे !
या गार-गार, िनळसर समु ा या तळाशी फरत- फरत ती बागेत या वृ वेल ची
आिण फळाफु लांची िवचारपूस क लागली.
क या अजून उमलाय या हो या. समु ा या तळाशी असले या मो यां या
शंप या माणे या ितला वाट या. बागे या म यभागी एक सुंदर चबुतरा होता. एखा ा
िशरपेचा माणे एक िचमुकले कारं जे या यावर ऐटीत उभे होते. नंदा या चबुत यावर
टेकली. एकदम ितला िम लंदाची आठवण झाली. तो आता उठला असेल. मावशीला
घरभर धुंडाळीत असेल!
 घर या आठवण नी ितचे मन काही ण र रले. लगेच िनरोप घेताना ितने वाकू न
नम कार के ला, ते हा ित या पाठीव न वा स याचे हात फरवीत दादा जे बोलले होते, ते
ितला आठवले–
‘नंदा, इकडली काळजी क नकोस, उगीच जु या आठवण या खप या काढीत बसू
नकोस. गेल,ं ते गंगेला िमळालं. न ा िम -मैि णी जोड. सुखी हो. शेवटी आयु यात
याला याला आपाप या पाउलवाटेनं पुढं जावं लागतं, हे णभरही िवस नकोस. या
वाटेला न ा वाटा फु टतात. जु या वाटा येऊन िमळतात. या सवाचं वागत कर.
आषाढात या पावसासारखी, कोजागरी या चांद यासारखी यां यावर माया कर.’
दादां या बोल यातला श द-न्-श द नंदाने मनात साठवून ठे वला होता. वसू ही
आपली बहीण आहे, मधुरा ही आपली भाची आहे, असे मानूनच ती इथे राहणार होती;
पण ित या िजवाचे धागे अजून मुंबईत या घरकु लात गुंतले होते. कती वेळ तरी ती
शरीराने िवलासपुरात या या चबुत यावर, पण मनाने मुंबईत या आप या घरात मत
रािहली.
 २१
नंदा आप या तां ीतून जागी झाली. ती सोनेरी उ हा या व सल पशाने. ितने
भोवताली पािहले.
एखा ा िवल ण व ासारखा तो धु याचा समु कु ठ या कु ठे नाहीसा झाला होता.
दूर बागे या पूवकड या कोप यात एक पंपळ या सोनेरी उ हाशी खेळत होता. या या
पानांची सळसळ झ या या झुळझुळीसारखी गोड वाटत होती.
ितने समोर पािहले.
बागे या पलीकडे तीन-चार छोटे-मोठे सुंदर बंगले दमाखात उभे होते. नाजूक उ हात
नाहत होते. देवद ितथेच राहत असावेत. वसुंधरा उठे पयत आपण या बंग यापयत एक
फे री टाकावी, असे ित या मनात आले.
ती पिह या बंग यापाशी आली. एख ा सभागृहासारखी ती वा तू ितला वाटली. या
बंग याचे दार उघडेच होते. आत माणसांची कसलीही जाग दसत न हती. ितला नवल
वाटले. दाराबाहेर टु लावर एक हातारा नोकर िवडी ओढत होता.
बंग या या पाय या चढू न कु णी बाई येत आहे, असे पाहताच याने ती िवडी फरशीवर
झटपट िवझवली, आिण पायज या या िखशात खुपसली. नंदा पुढे येताच याने ितला
अदबीने सलाम के ला. पा याबा ना विहनीसाहेबां या बंग याकडू न येताना याने
पािहले होते. या कु णी तरी ब ा मेहमान असा ात, या क पनेनेच याने तो सलाम
ठोकला होता.
“इथं कु णी राहत नाही का, आजोबा?” नंदाने के ला.
‘आजोबा’ या संबोधनाने हातारबुवा खूश झाले. यां या मु व े र समाधान पसरले.
यांनी उ र दले,
“हतं लै री हाय् सरकारांची, ताईसाब.”
“लाय री?” नंदा या त डू न आ ययु उ ार िनघाला.
‘िवलासपुरत तुला िबलकू ल कं टाळा येणार नाही,’ असे सांगताना वसुंधरे ने
देवद ां या लाय रीचा उ लेख के ला होता, तो ितला आठवला. पण ती लाय री एवढी
मोठी असेल, असे ितला वाटले न हते. वभावातःच ती ितभापूजक होती. यामुळे
लाय री या या दशनाने देवद ांिवषयी ित या मनात अनुकूल ह िनमाण झाला. सुंदर
ंथां या संगतीत अहोरा कं ठणारा मनु य बुि वान व संवेदनशील असला पािहजे, ही
ितची क पना थोडी-फार भाबडी होती; पण पुनः पु हा या वा तूकडे कौतुकाने पाहताना
ित या मनात ती तरळू न गेली.
 “आत जाऊ का मी?” नंदाने नोकराला िवचारले.
हाता याने हसत उ र दले.
“आमां ी कु टं वाचाया येतंय?् तुमीच जाया होवं आत. सरकार वारी रातभर हतंच
होती क !”
सरकार वारी? हणजे देवद ? वसुंधरे चे यजमान? ते पहाटेपयत इथे होते! मग ते
वसूला भेटायला का आले नाहीत? मधुरेची चौकशी करायला ते ितकडे फरकलेसु ा
नाहीत! असे का हावे?
लाकू ड पोखरणा या भुं यासारखा हा नंदाचे मन ितला नकळत कु रतडू लागला.
मा आत पाऊल टाकताच ती च कत होऊन चोह कडे पा लागली.
या श त दवाणखा या या चारी बाजूंना पु तकांनी भरले या अलमा याच
अलमा या दसत हो या. खेळ यांनी भरले या एखा ा भ या मो ा दुकानात गेले या
लहान मुलासारखी ती आनंदली. अ छोद-सरोवर चं ापीडा या दृ ीला पडले, या
संगाचे बाणभ ाचे वणन ितला आठवले.
दवाणखा या या म यभागी येऊन ती पु हा सगळीकडे टकमक पा लागली. मग
कपाटा-कपाटाशी जाऊन मो ा िश तीने लावून ठे वले या नाना आकारां या आिण नाना
िवषयां या पु तकांचे िनरी ण करायला ितने सु वात के ली. येक कपाटावर आत
असले या पु तकांची यादी सुवा य अ रात टांगली होती. सहज ितने एका कपाटावरली
यादी वाचली. नाना कारची रामायणे, महाभारताची िविवध भाषांतरे , िववेकानंदांचे
सम ंथ– या यादीव न नजर टाकताच देवद ां या वाचनाचा आवाका फार मोठा
असला पािहजे, अशी ितची खा ी झाली. इथे रा न आप या पीएच्.डी.चा अ यास सहज
करता येईल, असा िवचारही ित या मनात येऊन गेला.
ितने पु हा आपली नजर चोह कडे फरवली.
एका कोप यात एक सुरेख गोल टेबल ितला दसले. या टेबलापाशी दोन श त
आरामशीर खु या समोरासमोर टाक या हो या. एखादे पु तक यावे आिण इथ या
खुच त व थ वाचीत पडावे, असे णभर ितला वाटले.
लगेच वसुंधरे ची उठायची वेळ झाली असेल, हा िवचार ित या मनात आला, हणून
ती दरवाजाकडे वळणार होती; पण या गोल टेबलावर पडलेली दोन पु तके ितला दु न
दसली.
रा भर देवद इथे होते. हणजे ते इथे वाचीत बसले होते, हे उघड होते. यांना
िन ानाशाचा िवकार आहे, क काय? का दुस या कु ठ या तरी कारणाने यांना झोप येत
नाही? मग काल रा ी इकडे गाणे-वाजवणे चालले होते, ते कु णासाठी?
रा ी देवद अॅगाथा ि ती, पेरी मॅसन यां या पु तकासारखे काही तरी वाचीत
बसले असतील, असे ित या मनात येऊन गेले; पण जवळ येऊन ितने जे मोठे पु तक
उचलले, ते होते ‘उ ररामच रत’.
ती च कत झाली.
हणजे? देवद ां या आिण आप या पु तकां या आवडी-िनवडी एकच आहेत, क
काय?
 ‘उ ररामच रता’तली खूण बाहेर डोकावून पाहत होती. देवद काय वाचीत होते,
यािवषयीचे ितचे कु तूहल बळावले. ितने ती खुणेची जागा उघडली. ितथे असलेला कागद
नुसता खुणेक रता ठे वला न हता. यावर वळणदार अ रांत काही मजकू र टपला होता.
ती तो वाचू लागली–

विस ांनी सीतेसारखी दसणारी सो याची पुतळी करवून घेतली.

सहधमचा रणी हणून या पुतळीला जवळ बसवून रामचं ाने अ मेध य
साजरा के ला. ती सो याची पुतळी उ खनन करणारे संशोधक शोधून काढतील, तर
आप या स या या सरकारला मोठी मदत होईल!
जाऊ दे! ही सारी थ ा झाली! या सो याची कं मत कती, हा मह वाचा
नाही. या पुतळीमुळे य यथासांग पार पडलाही असेल. कारण धमकृ ये,
य याग वगैरे गो ी हे बोलून-चालून बाहेरचे देखावे! स या या
स कारसमारं भांसारखे-मं यां या भाषणांसारखे! खरा एकच आहे-ती िनज व
सुवण ितमा रामा या शेजारी जे हा ठे वली गेली, ते हा या या अंतःकरणात
कोण या भावनांचे क लोळ उठले असतील? िजचे कडकडू न चुंबन घेता येत नाही,
आप या हाताने िजची आसवे पुसता येत नाहीत, ‘तु ही माझेच ना? माझेच ना?
मी तुमची आहे. मी तुमचीच आहे!’ असले अमृताने भरलेले श द जी कानांत
कु जबुजू शकत नाही, अशी ती िपव या दगडाची अचेतन पुतळी पा न याचे
अंत:करण िपळवटू न िनघाले असेल! मला वाटते; तो य सु असताना, या
येक रा ी हाडा-मांसा या सीतेची आठवण होऊन आिण वनवासातला
वगसुखाचा येक ण आठवून रामाने अ ूंनी आपली उशी ओली चंब के ली
असेल! अरे हो, पंिडतमंडळी यावर एक शंका काढतील, ‘य ात या यजमानाला
गा ा-िगर ा-उशा घेऊन झोपता येतं का?’–कु णाला ठाऊक!

नंदा िवचार क लागली :

हे लेखन देवद ांचेच असावे! नाही तरी जहािगरदारां या या खासगी लाय रीत दुसरे
कोण येणार? या मजकु राचा ारं भ आिण शेवट मध या भागापे ा िनरा या कारचा
होता. जणू पिहली आिण शेवटची वा ये एका िमि कल मनु याने िलिहली होती, आिण
मधला भाग एका भावनाशील माणसा या दयातून उचंबळू न आला होता. या मध या
भागात िलिहणाराचे कसले तरी दु:ख लपले असेल काय? मु या मारा या वेदनेसारखे? का
हा सारा के वळ क पनेचा िवलास आहे?
‘उ ररामच रत’ खाली ठे वून ितने दुसरे पु तक उचलले. ते होते ‘हॅ लेट.’ नंदा
चमकली. आपले आिण देवदतांचे पूवज मीचे काही नाते नाही ना, अशी क पना ित या
मनात येऊन गेली. अलीकडे तीही ‘हॅ लेट’ची पारायणे करीत होती. ितने उचलले या
‘हॅ लेट’म येही एक खुणेचा कागद होता. ते पान ितने उघडले. पिह या अंकातला दुसरा
वेश होता तो. तीन-चार ओळ वर िन या पेि सलीने खुणा के या हो या. हॅ लेट हणत
होता,
 ‘नको, नको हा जीव! परमे रा, या जगात या व तू-न्-व तूचा मला वीट आला आहे.
िध ार असो या जगाला! िज यावर हात न फर यामुळे िजकडे-ितकडे हवे तसे रान
माजले आहे, अशा बागे माणे हे जग मला वाटू लागले आहे.’
या खुणे या जागी असले या कागदावर िलिहले होते :

या बागेची देखभाल करणारा कु णी माळी–यालाच काही लोक परमे र

हणतात–आहे, असे मी लहानपणापासून ऐकत आलो आहे; पण या उ ानाचा
चतुथ ेणीतला हा अिधकारी अजून मला कु ठे च भेटला नाही. कदािचत
वृ ापकाळामुळे तो कु ठ या तरी धमाथ णालयात दाखल झाला असेल. याला
दीघ आयुरारो य लाभो, असे मी मनःपूवक इि छतो; पण तो इि पतळात
असेपयत या बेवारशी बागेचे काय करायचे? ती नीटनेटक कु णी ठे वायची?
ित यातले तण कु णी काढायचे? या ांची उ रे

मजकू र इथेच संपला होता.

नंदाने ‘हॅ लेट’ िमटू न टेबलावर ठे वले.
एका खुच त बसून ती िवचार क लागली.
हे िलिहणा याची बु ी कु शा असली पािहजे. मनाचा कोमलपणाही या या ठकाणी
आहे. हे लेखन देवद ांचे असले, तर याचा आिण यां या वतनाचा संबंध कसा
लावायचा? या गृह थाला काल रा ी वसूची आिण मधुरेची िवचारपूस करायला पाच
िमिनटांचीसु ा सवड िमळाली नाही!
 २२
घ ाळाचे मंजूळ ठोके ित या कानांवर पडू लागले. ितने मान वर क न पािहले. आठ
वाजले होते. आपण वसूची कं पॅिनअन हणून इथे आलो, आिण पिह याच दवशी रमत-
गमत लाय रीत बसलो, हे बरे झाले नाही, असे ित या मनात आले.
ती लगबगीने उठली. झपाझप चालू लागली. पण ती दाराजवळ ये या या आतच
घुंगरांचा मंजूळ आवाज ित या कानांवर पडला. जणू या ठकाणी अदृ य पाने असलेली
सर वती आप या वीणेचे मधुर वर छेडू लागली होती. पैजणांचा तो छु मछु माट कु ठू न
येतोय्, हे ितला कळे ना!
दुस याच णी ितला जे दृ य दसले, ते पा न ती आनंदाने मोह न गेली.
एका सुंदर ह रणा या ग यात या नाजूक घुंगरांचा तो गोड आवाज होता. ते ह रण
इकडे-ितकडे पाहत हळू हळू आत येत होते. मा ते धावत न हते, उ ा मारीत न हते.
लंग ासारखे चालत होते ते! नंदा उभी होती, ितकडे याचे ल न हते. ि ितजावर ण,
अधा ण चमकत िवजेने इकडू न ितकडे जावे, तशी याची नजर िभरिभरत काही तरी
शोधीत होती. जणू या याशी कु णी तरी लपंडाव खेळत आहे, आिण लपून बसले या
सवंग ाला डकू न काढ याचा ते य करीत आहे!
ते आणखी थोडे पुढे आले, ते हा याचा एक पाय अधू आहे, हे नंदा या ल ात आले.
जीवनाची मू तमंत अपूणताच या ह रणा या पाने आप यापुढे उभी रािहली आहे, असे
णभर ितला वाटले. लगेच ितचे खेळकर मन जागे झाले. ितने ह रण चार-दोनदा पािहले
होते, पण ते दु न. याला कधी जवळ घेतले न हते, कु रवाळले न हते. या या िन पाप
दृ ीत दृ ी िमसळू न आपले िहतगूज याला कधी सांिगतले न हते. शकुं तले माणे याला
कधी मायेने चारा दला न हता.
ित या मनात आले, हळू च पुढे जाऊन याला िबलगावे आिण या या गालाला गाल
घाशीत या या कानात कु जबुजावे,
‘देवानं तुला के हा िनमाण के लं, रे ? वाघ- संहां या आधी, क यां यानंतर? तुझी
मूत घडिव यानंतर या कू र ा यां या ितमा तयार करायला याचे हात धजले तरी
कसे? का या सा या ू रपणावर उतारा हणून याने ही कोमलता िनमाण के ली आहे?’
नंदा हळू च चार-पाच पावले पुढे झाली. इत यात या ह रणाची दृ ी ित याकडे
वळली. परके माणूस पाहताच ते िबचकले. पळू न जा याक रता ते माघारी वळले; पण
अगदी सावकाश. अधू पायामुळे याला पळता येत न हते. याला पकडणे कठीण नाही,
असे वाटू न नंदा पुढे झाली, तोच ‘चंचल, चंचल,’ अशी गोड हाक बाहे न आली. कान
टवका न चंचलने ती ऐकली. मान वळवून स मु न े े येणा या माणसाकडे ती पा
लागली.
हाक मारणारी पुढ याच णी आत आली.
उं च, सुदढृ , गोरापान असा त ण होता तो. या या म तकावरले िवपुल के स िवसकटले
होते; पण याचे भ कपाळ आिण भेदक डोळे या के सां या मिहरपीमुळे खुलून दसत
होते.
आत आले या या त णाने वाकू न चंचलला कु रवाळीत हटले,
“बेटी, मला सोडू न पळू न जायचा बेत चाललाय्, वाटतं? इथं करमत नाही? राना-
वनाची आठवण होतेय!् पण एक िवस नकोस, पोरी? या जगात देवद ाला खरे िम
दोनच आहेत– एक तू, िन दुसरा मृ यू!”
एखा ा लहान मुलीने बा लीशी िहतगूज करावे, तसा चंचलशी तो बोलत होता.
आपले उ ार कु णी ऐकत असेल, याची याला क पनाच न हती!
आपले अि त व याला कसे जाणवावे, हे नंदाला कळे ना. मा चुकून जे ित या
कानांवर पडले, ते मोठे िविच होते! एकाक आ याचा तो मूक आ ोश होता! याला न
कळत तो ऐकणे हा गु हा होता.
आपले अि त व देवद ा या ल ात आणून देणे ज र आहे, असे वाटू न ितने हाक
मारली,
“चंचल, चंचल–”
चंचल चमकली. ित याकडे वळू न पाहत ती देवादा ाला अिधकच िबलगली.
नंदाचे श द कानांवर येताच देवद ही दचकला. कं िचत पुढे येऊन ित याकडे पा
लागला. पाच-दहा ण काय बोलावे, हे याला सुचेना. पण लगेच याची िवनोदबु ी
जागृत झाली. याने गंभीरपणाने ितला िवचारले,
“आपण कोण? ‘हॅ लेट’मधील ऑफे िलया, क ‘उ ररामा’तली सीता? अमर
ंथांत या नाियका पु तकांबरोबर पडू न आप या चाह यांना भेट देतात, हा अनुभव अगदी
नवीन आहे मला!”
भावनां या िभ -िभ छटांनी नंदाचे मन भ न गेल.े संकोचाने ती खाली पा
लागली.
देवद ित या अगदी जवळ आला आिण हणाला,
“माफ करा हं! थ ा करायचा मोह कधीच आवरत नाही मला! तसा कु ठलाच मोह
मला आवरत नाही, हणा! फार दुबळा माणूस आहे मी! संयम हा श दच देवद ा या
कोशात नाही, असं माझे िम नेहमी हणतात. तु ही कोण आहात, हे मी तकानं ताडायला
हवं होत.”
या या मनमोक या बोल याने नंदाचा संकोच मावळला. या याकडे ि ध दृ ीने
पाहत िमि कल वराने ितने के ला,
“कोण आहे मी?”
“वक ल!”
“वक ल?”
 “हो, आम या राणीसरकारांचे वक ल! मा तु ही आमचीसु ा चांगली व कली
कराल!”
“ती कशी? मी तर तु हांला पिह यांदाच पाहतेय् आज!”
“पण मला तुमची सारी मािहती आहे. वसूबरोबर आलात तु ही काल रा ी– ितची
मै ीण, हणून. तुमचं नाव नंदाताई.”
देवद ाला ही मािहती कु ठू न िमळाली असावी, हे नंदाला कळे ना. ती को ात पडली.
ते हा देवदत हसत हणाला,
“मी काही मनकवडा नाही हं! अहो, असली साधी मािहती िमळवणं ही काही मोठी
कठीण गो नाही. वसूचे गु हेर जसे आम या दरबारात आहेत, तसे आमचे गु हेर
ित या अंत:पुरात आहेत!”
याचे हे श द ऐकताच नंदाचा चेहरा गोरामोरा झाला.
देवद ा या ते ल ात आले. हात जोडीत तो हणाला,
“माफ करा हं, नंदाताई. तु हांला गु हेर हटलं नाही मी. तु ही आलाय् काल रा ी.
इथ या राजकारणात अजून मुराय या आहात तु ही. तुमचं नाव मला कसं कळलं, सांगू
का? वसू या दमतीला ती पावती आहे ना, ितचा नवरा गंगाराम हा माझा ाय हर आहे.
रा ी बायकोनं नव याला जी बातमी दली, ती नव यानं सकाळी ध याकडे पोहोचती
के ली!”
 २३
देवद बोलत असताना नंदा णो णी मनात हणत होती :
वसूला असा उमदा, देखणा, रिसक आिण ीमंत पती िमळाला असून, या दोघांम ये
एक भयानक दरी पसर यासारखे, आ यापासून आप याला का जाणवत आहे? रा ी ‘ओ
सजना’ हे गाणे आपण हणायला सांिगतले, ते हा ‘ या गा यानंच माझा गळा कापला!’
असे उ ार वसूने का काढले? ते गाणे ऐकू नच देवद ांचे मन ित याकडे ओढ घेऊ लागले
असेल ना? या पित-प मध या दुरा ाचे कारण काहीही असो, आपण या दो ही तीरांना
जोडणारा पूल हायला हवे? चूक वसूची असेल, तर? ती आपली मै ीण आहे. ितला
आप याला समजावून सांगता येईल. चूक देवद ांची असेल, तर! हॅ लेट आिण
उ ररामच रत यां यावर इतके ेम करणारा मनु य, एका िनरागस पाडसाशी
शकुं तलेसारखे अंतरीचे िहतगूज सांगणारा पु ष, प ी या बाबतीत झालेली चूक दु त
करायला तयार होणार नाही? ितचे दुःख जाणणार नाही? वतःचे कत ओळखणार
नाही? छे! असे होणार नाही. या दोघांमधून िव तव न जा याचे कारण काहीही असो, ते
शोधून काढायला हवे-नाहीसे करायला हवे!
बोलता-बोलता नंदा आिण देवद गोल टेबलाजवळ आले होते.
देवद ाने एक खुच नंदाकडे सरकिवली.
दोघेही खु यात बसली. आप या पायांपाशी बसले या चंचलला कु रवाळीत देवद
हणाला,
“चंचलचा एक पाय अधू आहे. माझाच परा म आहे हा! या चंचलसाठी आज मी जीव
टाकायला तयार आहे; पण एक दवस असा होता क , या दवशी हा कोवळा जीव मा या
िखजगणतीतही न हता. ह रणाची िशकार क न याचं लुसलुशीत मांस खायचे मांडे मी
मनात के ले होते.”
“ हणजे?” सभय वराने नंदाने िवचारले.
“अरे , हो, तु हांला सांगायचं रािहलंच क ! मला वाटलं, वसूनं माझं सारं गुणवणन
तुम यापाशी के लं असेल! िशकारीचा भयंकर शौक आहे मला. चंदनगड या पलीकड या
जंगलात नेहमी िशकारीला जातो मी. जातो, हणजे जात असे... वाघसु ा आढळतात या
जंगलात. असाच गेलो होतो एके दवशी िशकारीला. माझी चा ल लागताच या चंचलची
आई िजवा या भीतीनं पळू लागली. ही पोरगी फार लहान होती. ही घाबरली-ग धळली.
िहला आईबरोबर पळता येईना. िहचा पाय खळ यात पडू न मुरगळला. ही खाली पडली.
मी बंदक ु चा नेम धरला. पण याच वेळी या पोरटीनं मागं वळू न पािहलं. एका णात
मा या िशकारीचा कै फ उतरला. या कै फाची जागा क णेनं घेतली. लंग ा चंचलला
घेऊन मी परतलो. या वेळी िमट या मारीत िहचं मांस खायचं मी ठरवलं होतं, या वेळी
िहचं म तक मांडीवर घेऊन मी थोपटीत होतो, पशुवै िह या पायावर उपचार करीत
होते.”
चंचलची ही कथा ऐकताना देवद ां या वभावात लोकिवल ण उ कटता आहे, हे
नंदा या ल ात आले. न-कळत ऑथे लो आिण िलअर ित या डो यांपुढून तरळू न गेल.े
टेबलावर पडले या ‘हॅ लेट’कडे ितचे ल गेल,े ते ितला जाणवले या या सा यामुळेच.
सहज िवचार यासारखे करीत ती हणाली,
“रा ी बसला होता, वाटतं, इथं तु ही?”
“रा ी? अं हं, रा भर! ह ली मन फार बेचैन झालं, क मी कु ठं तरी दूर िनघून जातो,
नाही तर पु तकां या या बागेत येऊन बसतो! पण काही काही वेळा ही बागसु ा
मशानासारखी वाटायला लागते!”
बोलता बोलता– देवद हसू लागला.
याचे हे हसणे मोठे िविच वाटले नंदाला. वे ासारखे!
पु तकांवर देवद ांची अपार भ आहे. मग या मशानाची क पना या या मनात
का यावी?
काही के या हे कोडे ितला सुटेना! वरात ती हणाली,
“हे सर वतीचं मं दर आहे; मशान न हे.”
देवद पु हा चम का रकपणे हसला. मग एकदम गंभीर होऊन तो हणाला,
“पु तकांचं जग सुंदर असतं, यात शंका नाही; पण खरीखुरी सुखदुःखं भोगताना
पु तक मलमप ांचा काही उपयोग होत नाही. अशा वेळी हवा असतो मायेचा पश–
आतून उचंबळू न येणा या आपुलक चा आधार. गरम पा याचे झरे असतात ना, तशी असते
ही माया.”
बोलता-बोलता तो एकदम थांबला. मग तो हसत नंदाला हणाला,
“माफ करा हं. बोलताना भान राहत नाही मला! मनात जे खदखदत असतं, ते उसळू न
बाहेर पडतं! मी तरी काय क ? या जगात िजथं जावं, ितथं मुखवटे भेटतात! यामुळं
स याची आिण आपली कधी त डओळखच होत नाही. माणसां या मुखव ांची या
स गाढ गांची चीड येते मला. नंदाताई, हे जग जसं दसतं, तसं आहे, असं मानून जो
चालतो, याला पावलो-पावली ठे चा लागतात. याची सारी बोटं र बंबाळ होतात.
हणून सांगतो तु हांला. या जगांत स नांचा िवजय होतो, तो फ या कपाटात या
नाटकांत िन कादंब यांत. या सर वती या मं दरातनं बाहेर या पैशा या, ेमा या,
क त या आिण स े या बाजारात जाऊन बघा. हणजे ितथं स न कसे सुळावर जातात,
हे तु हांला दसेल. हे सारे कवी शु , िनमळ दांप य ेमाचे गोडवे गातात; पण पृ वीवर
उतरणा या येक रा ीला कती भयानक कारचे िभचार पाहावे लागतात, ते ितलाच
िवचारा. नंदाताई, या जगावर स ा चालते, ती अंध, आसुरी वासनेची. डोळस, दैवी
भावनेची नाही.”
टेबलावरले ‘हॅ लेट’ उचलीत तो मो ा उ हासाने उ ारला,
 “या सर वती या मं दरात या ब ा-ब ा मंडळ त स य सांग याचा य करणारा
एखादा मनु य अधून-मधून िमळतो. हा शे सिपअर असा एक दुम ळ स गृह थ आहे.”
“मलासु ा शे सिपअर आवडतो.” नंदा बोलून गेली.
“मग आप या मै ीवर शे सिपअरनंच िश ामोतब के लं, हणायचं! कू र स या या
नजरे ला नजर दे याचं धैय तुम या-मा या या जानी दो तात आहे. बाक चे लेखक, ‘आई,
थोर तुझे उपकार’ हणून गळा काढ यात आनंद मानतात! पण ज म देणारी आई मुलाचा
जीव घेणारी वैरीण कशी होते, हे सांग याचं धैय फ ‘हॅ लेट’ िलिहणा या या शूर
सािहि यकानंच दाखवलं आहे.”
बंदकु तून गो यांमागून गो या सुटा ात, तसा तो बोलत होता. याचे बोलणे
ऐकताना नंदाला दासबाबूंची पुनःपु हा आठवण होत होती. बोलायला लागले, हणजे ते
असेच बोलत राहायचे. पूर आले या ओ ासारखे!
देवद ाचे हे सारे बोलणे ऐकताना ितचे मन एका बाजूने जसे फु ि लत होत होते, तसे
दुस या बाजूने ते भयभीतही झाले होते. िवजे या द ांचा काश असले या, पण कधीही
न संपणा या बोग ातून आपण जात आहोत, असे ितला सारखे वाटत होते. ितने हळू च
के ला,
“थोडं िवचा का?”
“थोडं? अं हं. हे थोडंिबडं आप याला मंजूर नाही. माणसानं कु ठ याही गो ीत क ू
होऊ नये. मग ती गो कु णाक रता जीव ायची असो, नाही तर वत:चा जीव यायची
असो!”
देवद ा या या शेवट या श दांनी नंदाचे अंग शहारले. या या या मुलखावेग या
बोल यात वेडाची छटा नाही ना, अशी शंका ित या मनात आली. याला थोडे
छेड यािशवाय ितचे िनरसन होणे श य न हते. हणून ितने हसत-हसत याला िचमटा
घेतला,
“तु ही या सर वतीमं दराला मशान हणता; पण काल रा भर तु ही या
मशानातच बसला होतात! ते का?”
ित या बोल याचा याला राग आला नाही. तो शांतपणाने उ रला,
“कालची रा मी काढणार होतो गा या या धुंदीत; पण आम या दो तांनी जी
गाणारी पोरगी आणली, ित या ग याची धुंदी मला काही के या चढेना! हणून बैठक तनं
मी हळू च उठलो–”
पायांशी बसून पगणा या चंचलचे त ड वर करीत देवद ाने िवचारले,
“सच है, बेटी?”
मग तो नंदाकडे वळू न हणाला,
“ही तेवढी मा याबरोबर इथं आली. या दुःखानं भरले या जगात मनु य सुखानं जगू
शकतो, तो फ दोन मागानी. सव संवेदना मा न, मनानं बधीर होऊन, हं पशूसारखं
जगणं हा झाला पिहला माग. या त हेनं जग याचा मी य के ला; पण मला यात यश
आलं नाही. जग याचा दुसरा पंथ आहे, कु ठ या तरी धुंदीत जीवनाचा ण िन ण
वेच याचा. मग ती धुंदी िशकारीची असो, संगीताची असो, सािह याची असो, म दरे ची
असो, नाही तर म दरा ीची असो.”
बोलता-बोलता तो थांबला आिण हणाला,
“पािहलंत? हे माझं ता असं भरकटतं. गाणं सोडू न मी रा भर इथं वाचीत बसलो
होतो. ते का, हे सांग?ू या मशानात, शंकरासारखा मी रमतो, हणून!”
कं िचत हस यासारखे करीत तो पुढे हणाला,
“माफ करा हं मला. एका वे ाची बडबड हणून हे सारं बोलणं िवस न जा. या
जगात ढ ग-स ग इतक माजली आहेत, क खोटया स यतेचं नाटक क न
मा यासार यानं यात भर घालायची काही गरज नाही. एखादे वेळी हे सारं असहय होतं.
वाटतं, या चंचलवर िजनं नेम धरला होता, ती बंदक ू यावी-हे मं वे मला फार आवडतो!”
बोलता-बोलता तो चंचलशी खेळू लागला. याने ितला हसत िवचारले,
“सच है, बेटी?”
या या शेवट या श दांनी नंदा अ व थ झाली. देवद ा या मनात कसले तरी भयंकर
वादळ घोगांवत आहे, आिण याचे भयानक ित वनी श दां या ारे आप याला ऐकू येत
आहेत, असे ितला वाटले. ती घाई-घाईने उठत हणाली,
“नऊ वाजायला आले. वसू उठली असेल. आप या परवानगीवाचून मी इथं आले,
ओळखदेख नसताना बरोबरी या ना यानं बोलले, याब ल मला मा करावी आपण!”
खुच तून उठत देवद हणाला,
“खरं हणजे, मीच मा मागायला हवी तुमची. फार जुनी ओळख अस यासारखी मी
जीभ सैल सोडली तुम यापुढं! तु हांला चहा िवचारायचीदेखील शु रािहली नाही मला.
मा एक ल ात ठे वा-मी कडवटपणानं, हे मशान आहे, असं मघाशी हटलं; पण ते खरं
नाही. हे नंदनवन आहे. मला कु ठलंही पु तक के हाही वाचायची लहर येत.े हणून
कपाटांना कु लपं घातलेली नाहीत. हवं, ते हा इथं येत चला. आवडतील, ती पु तकं
वाचायला घेऊन जा. चहा लागला, तर बाहेर या नोकराला सांगा. पु हा के हा गाठ
पडली आपली, तर खूप-खूप बोलू.”
नंदाला पोहोचिव याक रता देवद दारापयत आला.
याला नम कार क न ती पाय या उतरणार, तोच याने िवचारले,
“मधुरा बरी आहे ना?”
तो हा करील, अशी नंदाची क पना न हती! या याशी बोलताना या जगात
कशावरही याची ा उरलेली नाही, कोण याही संवेदनेने याचे मन थरथरत नाही,
एखा ा श वै ा माणे शांत िच ाने येक अनुभवाची िचरफाड कर याचे कसब तेवढे
याने सा य के ले आहे, अशी ितची समजूत झाली होती; पण आताचा शन िवचारताना
या या आवाजातला कं प ितला जाणवला. या या दयाचे हे दशन ितला मोठे मनो
वाटले.
ती हसत उ रली,
“काल वासात ितला एकदा फट आली होती. पण रा ी छान झोप लागली ितला.
मघाशी मी आले, ते हा झोपली होती ती! नाही तर घेऊनच आले असते ितला.”
आपले शेवटचे श द ऐकताना देवद ाने नकळत आभाळाकडे डोळे वळिवले व एक
लहानसा सु कारा सोडला, असा ितला भास झाला.
 २४
बंग या या पाय यांवरच नंदाला पावती भेटली. वसुंधरा अजून उठली नाही, हे
ित याकडू न कळले, ते हा ितला मोठे नवल वाटले. ित या मनात आले, कदािचत काल या
वासा या दगदगीमुळे जागी होऊनही ती अंथ णात पडू न रािहली असेल. नाही तरी
ीमंतांची घ ाळे शोभेपुरतीच असतात!
पाऊल न वाजिवता नंदा शयनगृहात गेली. वसुंधरे या पलंगापाशी जाऊन उभी
रािहली.
मधुरेसाठी मुंबईव न आणलेली बा ली टकमक बघत वसू या कु शीत िवसावली
होती. वतःशीच खेळत पडले या एखा ा बाळासारखी.
ती बा ली पा न नंदाला हसू आले. वसू या या ना द पणाचा अथ काय करायचा?
ितला मुलांची फार हौस आहे का? क –
नऊ वाजून गेले, तरी वसुंधरा गाढ झोपली होती. मा ितचे िमटलेले डोळे कं िचत
सुज यासारखे दसत होते. हणजे? वसू रा भर मनात या मनात कु ढत आिण रडत बसली
होती, क काय?
वसू या उशालगत या टेबलाकडे नंदाची दृ ी गेली. कसली तरी औषधाची बाटली
होती ितथे टेबलाजवळ जाऊन नंदाने ती पािहली. झोपे या गो यांची बाटली होती ती!
नंदा मनात चरकली.
देवद ांचे मघाचे उ ारही ितला आठवले. कती िविच होते ते! ‘मनु य सुखानं जगू
शकतो, तो धुंदीत. मग ती धुंदी कसलीही असो!’ या उ ारांचा आिण या झोपे या
गो यांचा काही संबंध असेल का? ही दोघे असे एकाक , दु:खी िजणे का जगत आहेत?
 २५
सारा दवस नंदा नकळत देवद ािवषयी िवचार करीत रािहली. म येच एक िविच
क पना एका हाताने गुदगु या करीत आिण दुस या हाताने िचमटे काढीत ित या मनाशी
खेळू लागली– शेखर या आधी देवद आप या आयु यात आला असता, तर? या क पनेचा
ितला राग येत होता. पण ितला बाहेर ढकलून मनाची दारे बंद क न घे याचे साम य
ित या अंगी न हते. देवद ािवषयी, या पिह या भेटीतच, इतक आपुलक आप या मनात
का िनमाण हावी? तो दु:खी आहे, हणून? एका बुि मान त णािवषयीची ही क णा
आहे, क –
आप या वेडया मनाचा ितला राग आला.
 २६
हां हां हणता नंदाची मधुरेशी ग ी जमली. पोर तशी लाघवी होती; ‘मावशी
मावशी,’ करीत ती नंदाभोवती दवसभर पंगा घालू लागली. नाना कार या बालसुलभ
शंका िवचा लागली. ‘लाल कां ाचा पांढरा कांदा कसा होतो?’ या ित या ाने तर
नंदाला िन र के ले. लगेच ‘नापास-नापास–’ असे हणत मधुरा आप या नाजूक हातांनी
टा या िपटू लागली. ते दृ य इतके लोभसवाणे होते क , ितचा पापा घे याक रता नंदाने
ितला जवळ ओढले. मधुरेने तो लगेच पुसून काढला. फु रं गटू न ती हणाली, ‘आ ही काय
आता लहान आहोत पापा यायला?’
ितचे ते तांब ा कां ाचे कोडे दुस या दवशी उलगडले. एरवी उिशरा उठणारी
मधुरा सूय दया या आधीच जागी झाली. नंदाचा हात ध न ओढीत ितने ितला बागेत
आणले. पूवकडे दसणा या तांब ा लाल सूय बंबाकडे बोट दाखवीत ती हणाली,
“मावशी, तो बघ तांबडा कांदा.”
मग तशीच टक लावून बघत ती उभी रािहली.
थो ा वेळाने ते बंब पांढरे -शु झाले.
लगेच मधुरा उ ारली,
“कांदा पांढरा झाला– कांदा पांढरा झाला!”
मधुरे या क पनेचे हे वैर नतन रा ं दवस चालू असे. एके दवशी ितने नंदाला
िवचारले,
“आभाळा या झाडाचं मूळ कु ठं असत, ग, मावशी?”
नंदाने ितला शरणिच ी दली.
या पाच वषा या िचमुरडीला आभाळ झाडासारखे का वाटावे, हे काही के या ित या
ल ात येईना.
एक-दोन दवस असेच गेले.
ितस या दवशी रा झा यावर मधुरा नंदाला घेऊन बागेत गेली. वर चमचमणा या
चांद यांकडे बोट दाखवीत ती हणाली,
“मावशी, आभाळा या झाडावरली ही फु लं बघं.”
मग बागेत या ाज ाकडे बोट दाखवून ती हणाली,
“हे झाड हलवलं, हणजे क ी क ी फु लं खाली पडतात. आभाळाचं हे झाड हलव
क तू! हणजे खूप खूप चांद या खाली पडतील. मग या घेऊन मी खेळत बसेन!”
ितचे हे बोलणे ऐकू न नंदाला आठवण झाली, ती देवद ाची!
 मधुरा इतक शार होती; पण ठोक यांचा बंगला करायला बसवले क , ितचा हा
सारा त लखपणा नाहीसा होई. कु ठला तरी ठोकळा भल याच ठकाणी ती ठे वायची!
नंदाने ितला तीन-चारदा नीट बंगला रचून दाखिवला; पण याचा काही उपयोग झाला
नाही! असे का होते, हे शोधून काढ यासाठी नंदा ित या खनपटीला बसली. ते हा मधुरा
हणाली,
“मी नाही बांधणार बंगला! तो बांधला, तर रा स राहायला येईल यात!”
ित या या िविच बोल याचा अथ नंदाला तीन-चार दवसांनी कळला.
ती रोज उजाडताच उठे . चहा घेऊन लाय रीत जाई. पूव न पािहलेली पु तके चाळीत
बसे. एखादे-दुसरे वाचायला घेऊन येई.
एके दवशी ती जरा उिशरा उठली. चहा घेऊन लाय रीकडे िनघाली. याच वेळी
मधुरा जागी होऊन हरां ात आली होती. नंदा कु ठे जात आहे, हे दसताच ती ओरडली,
“मावशी, मावशी, ितकडे जाऊ नकोस.”
नंदा एकदम थांबली.
मधुरा धावत-धावत ित याजवळ आली, आिण भयभीत दृ ीने इकडे ितकडे पाहत
हणाली,
“ितकडे जाऊ नकोस, मावशी.”
“का, ग?”
“एक रा स राहतो ितथं. तो ठार मा न टाक ल तुला– बंदक ु नं.”
मधुरे या वैर क पनेचे हे नवे उडु ाण असावे, असे वाटू न नंदाने हसत िवचारले,
“ या रा साचं नाव काय, ठाऊक आहे का तुला?”
मधुरेने होकाराथ मान हलिवली; पण ित या त डातून श द फु टेना. ित या हातांना
कं प सुटला. मु ा एकदम पांढरी फटक झाली. नंदा या हातातला ितचा हात घामेजला.
िवलासपूरला आ यापासून ितला फट आली न हती. ही फट ये याची पूविच हे आहेत, हे
ओळखून नंदा ितला उचलून आत नेणार होती; पण मधुरे या हातांचा कं प हळू हळू
थांबला. ितचा चेहरा थोडा उजळला. नंदाला वाकवून ित या कानात कु जबुजत ती
हणाली,
“कु णाला सांगू नकोस हं, मावशी. या रा साचं नाव आहे भाईसाहेब.”
“भाईसाहेब? भाईसाहेब कोण?”
“माझे बाबा. आई देवद हणते यांना!”
 २७
रा ी अंथ णावर पड यावर नंदा मधुरे या या उ ारांचा िवचार क लागली.
देवद ांना रा स हणायला कोणी िशकवले? वसुंधरे न?े का? ितने असे भोगले आहे तरी
काय?
वसुंधरे या िविच वागणुक मुळे या ांची उ रे िमळणेही श य न हते.
िवलासपूरला गे यावर आपण दोघी मनमोकळे पणाने ग पागो ी क , सकाळ-सं याकाळ
फरायला जाऊ, चंदनगडची सहल क , असे वसुंधरा मुंबईत हणाली होती; पण इथे
आ यावर मुंबईतली वसू पार बदलून गेली होती. एखा ा जादुगाराने माणसाचा दगडी
पुतळा करावा, तशी! ती नऊ वाजता उठे . उदास मु ने े, जड पावलांनी आिण अबोलपणाने
ितचा सारा काय म सु होई. चहा या व जेवणाखा या या वेळा सोड या, तर सारा
दवस वर या छताकडे टक लावून पाहत ती पलंगावर पडू न राही.
“तुला बरं वाटत नाही का? काही वाचून दाखवू?” असे नंदा अधून-मधून मो ा
मायेने िवचारी.
कपाळाला आठी घालून वसुंधरा उ र देई,
“पु तक बिघतलं, क मा या तळपायाची आग म तकाला जाते. सारी, मेली,
खोटारडी! यातलं ेम खोटं, सुख खोटं, सारं सारं िसनेमासारखं खोटं! ‘शाकुं तल’
िलिहणारा तो कािलदास मला भेटायला हवा एकदा! याला असा फै लावर घेणार आहे
मी!”
वसूचे असले बोलणे ऐकले क , ित या िविच वागणुक चे कोडे अिधकच गुंतागुंतीचे
होई. ीमंतां या घरी कान असून ऐकायचे नसते आिण डोळे असून पाहायचे नसते, आिण
त ड असून बोलायचे नसते, हे नंदा जाणत होती. भोवताली वावरणा या नोकरा-
चाकरांशी ती कामापुरते बोले. यां या आपापसांत या कु जबुजीकडे ती सहसा ल देत
नसे. मा या अिल पणातूनही जे काही ित या कानी पडे, यामुळे देवद आिण वसुंधरा
यां यात या दुरा ासंबंधी ित या मनाचा अिधकच ग धळ होई. गािलचा िवणायला
बसावे आिण गोधडी तयार हावी, तसा ित या सा या तकाचा शेवट होई.
एके दवशी तर हा अनुभव ितला फार ती तेने आला.
लाय रीतून आणलेले पु तक चाळीत ती हरां ात बसली होती. आज मधुरेचे के स
कापायचे होते. जहािगरदारांचा िपढीजात हातारा कारागीर मुंबईला जाऊन न ा
फॅ शनी िशकू न आले या आप या नातवासह या कामिगरीवर आला होता. ताईसाहेब अजून
उठ या नस यामुळे पलीकडेच ते दोघे ग पा मारीत आपला वेळ घालवीत होते.
 हाता या या बोल यातले ‘थोरले सरकार’ हे श द नंदा या कानांवर पडले, ते हा कु ठे
ितचे ल यां या ग पांकडे गेल.े हातघाई या लढाईत जय िमळवून आले या शूर
वीरा माणे थोर या सावकारांची दाढी आपण झोपेतच कशी के ली, हे बु ब े ाबा ितखटमीठ
लावून सांगत होते :
“दौलत, तु यासारखा कारागीर िवलायतेत ज माला यायला हवा होता. िव टु रया
राणीनं तु याकडनं के स कापून घेतले असते!” असे स ट फकट देऊन थोर या सरकारांनी
आपली पाठ कशी थोपटली, याचे आजोबांनी मो ा रसाळपणाने वणन के ले, ते हा
नंदाची खूप करमणूक झाली.
ती याचे बोलणे ल पूवक ऐकू लागली.
या वृ ा या वा गंगेचा ओघ हळू हळू थोर या सरकारां या देवभ कडे वळला.
िहमालयातून यांनी आणलेले गु कती तेजःपुंज होते, यांची दाढी कती काळी
कु ळकु ळीत होती, ते आप या मं ाने मेलेली फु लपाखरे कशी िजवंत करीत असत, ते काही
वषानी कसे बेप ा झाले, सरकारांनी या दुःखाने चंदनगड या घारक ाव न उडी
टाकू न कसा जीव दला, वगैरे गो ी चिव पणाने सांगून आजोबांनी शेवटी भा य के ले,
“थोर या सरकारांनी जीव दला, ही शाप खोटी गो आहे. य ी यायला िवमान
आलं असावं! तुकोबागत!”
हे सारे ऐकताना नंदाची हसून हसून मुरकुं डी वळली; पण देवद आिण वसुंधरा
यां या वैमन यातील रह याचा जो शोध ती करीत होती, तो मा ितला अिधक कठीण
वाटू लागला. एक िनराळे च िवचारच ितथे सु झाले.
चंदनगड या घारक ाव न देवद ा या विडलांनी उडी टाकू न आ मह या के ली, ती
का? िहमालयातून आणलेला गु बेप ा झाला, हणून? का यांना वेडबीड लागले होते?
या घरा यात आनुवंिशक वेड तर नाही ना?
देवद ाचे बोलणे ऐकताना एक-दोनदा या संशयाची पुसट सावली ित या मनावर
पडू न गेली होती. आता ती शंका ित या मनात पु हा मूळ ध लागली.
देवद कतीही रिसक आिण उमदा असला, तरी अधून-मधून याला ही आनुवंिशक
वेडाची लहर येत असावी! कदािचत मधुरे या फ सचाही या गो ीशीच संबंध असेल!
नव या या वेडापायी वसूने काय काय छळवाद सोसला असेल, तो ितचा ितलाच माहीत!
या छळामुळेच कातावून मधुरे या समोर देवद ाला उ ेशून ‘रा स’ हा श द वसूने
अनेकदा उ ारला असला पािहजे. यािशवाय का या बाळजीवाने ज मदा या िप याची
अशी धा ती घेतली असेल?
या िवचारच ाचे मण शेवटी थांबत असे, ते एका शनिच हापाशी.
ीतीचा अथ काय?
देवद ाला वसुंधरा आवडली, हणजे ितचे प आिण गळा आवडला. वसुंधरे ला
देवद पसंत पडला, हणजे याचे प आिण ीमंती ितला आवडली. या आवडी या पोटी
हे ल झाले! मग या वेळची ती ओढ, ती आवड, सव वाचे दान कर याची ती भावना, हे
सारे आज कु ठे गेले? का वसूचे ेम फ देवद ा या ीमंतीवर होते? आिण याचे के वळ
वसू या पावर, ित या ग या या गोड ावर होते? खेळणे िमळे पयत लहान मुलाला ते
हवे-हवेसे वाटते. ते िमळाले, क याची मोडतोड करायला ते कमी करीत नाही. ेम हे
असेच एक खेळणे आहे का? वसुंधरा आिण देवद -सािव ी व स यवान-हॅ लेटची आई
आिण ितचा पती- कती िभ -िभ त हांची ही जोडपी! ही माणसे थम एक आली, ती
एकमेकां या आयु यात वग िनमाण कर यासाठी, पण येक जोड याचे ेम ही दुस या
कु णाही जोड या या अनुभवाशी न जुळणारी नवलकथा असते काय? वसुंधरा
जहािगरदारीण झाली, हे ितचे सुदव ै , का दुदव? ित या ल ाला उणीपुरी सहा वष झाली
असतील; पण एव ात देवद ांना ती डो यांसमोर नकोशी हावी? यांचे ेम असे सुकून
जावे? उ हा यात न ा आटतात, िहवा यात या गोठू न जातात; पण समु कधीच आटत
नाही, कधीच गोठत नाही!
या िवचारच ात मधूनच एक एखा ा का ासारखा ित या मनात सलू लागे–
शेखरला आयु य लाभले असते, तर आपला संसारही असाच कोमेजला असता का?
ी-पु षां या ीतीला सृ ीने भंगुरपणाचा शापच दला आहे काय? का ीती हा जुगार
आहे? या जुगारात जीत होते कु णाची? का या जुगारात दोघांचेही दवाळे िनघते?
शेखर या मृतीिवषयीची वतः या मनाची ित या पा न ितचे ितलाच नवल वाटू
लागले. या या मृ यूची वाता आ यापासून, अशी एकही रा गेली न हती क , या रा ी
ितची उशी आसवांनी ओली झाली न हती; पण िवलासपूरला आ यापासून ित या
डो यांचा हा पावसाळा संपला. न-कळत जखमेने खपली धरली. देवद , वसुंधरा आिण
मधुरा यां या सुखदुःखांत ितचे मन गुंतून गेले. नकळत भूतकाळाचा ितला िवसर पडू
लागला.
िवलासपूरला आ यापासून जणू काही ती धु यात वावरत होती. या धु याने
भूतकाळ जसा दसेनासा झाला होता, तसे भिव याचे अंधूक दशन होणेही श य न हते.
मा अधून-मधून सोनेरी ऊ ह चोरपावलांनी ित या मनात वेश करी.
नाच या झ या माणे चालणारी मधुरेची बडबड ऐकताना, नव-न ा अलंकारां माणे
वाटणारी, देवद ा या लाय रीतली पु तके हाताळताना आिण ितथे गेले, क घुंगुरवाळा
वाजिवणा या बाळा माणे छु मछु म करीत ित याकडे येणा या चंचलला कु रवाळताना या
सोनेरी उ हाचा सा ा कार ितला होई. चंचल या मु या ेमाने तर ती गिहव न जाई.
ित या मनात येई, सारे जग असेच िन पाप असते, तर कती बरे झाले असते?
 २८
नंदाला लाभले या चंचल या या मु या ेमाला एका बोल या ेमाची अचानक जोड
िमळाली! काही हासभास नसताना!
मिहना होऊन गेला होता ितला िवलासपूरला येऊन. ितने पुनःपु हा आ ह के ला,
हणून वसुंधरा एक-दोनदा फरायला बाहेर पडली होती; पण या फर यात मोकळे पणा
न हता. गावा या अंतरं गाचे दशन न हते. रोज सकाळी लाय रीत जाताना आज देवद
भेटेल आिण श वै ा या ह यारा माणे धारदार असलेले याचे बोलणे पु हा ऐकायला
िमळे ल, अशी वेडी आशा ित या मनात िनमाण होई; पण तो कु ठे अदृ य झाला होता,
कु णाला ठाऊक! तो भेटला नाही, याने ितला वाईट वाटे. या या एकु ल या-एक भेटी या
दवशी चंचलशी बोलताना तो हणाला होता,
“या जगात मला फ दोनच िम आहेत. एक तू िन दुसरा मृ यू!”
याचे ते श द ितला पुनः पु हा आठवत. मग मनात येई, आपलेच चुकले या दवशी.
आपण लगेच हणायला हवे होते,
“आकडे मोजताना चुकताय् तु ही. तु हांला तीन िम आहेत.”
कु णीही मनु य असो, मृ यू हा जे हा याला िम वाटू लागतो, ते हा या याजवळ
असणा या दुस या माणसाने आप या मायेने याला मागे ओढले पािहजे. माणसाचे
माणसाशी असलेले हे सवात िनकटचे नाते आहे.
 २९
देवद ा या या भेटीची अशी पुनः पु हा आठवण करीत सं याकाळी ती बागेत फरत
होती. कोप यात या पंपळाने ितला हाक मारली. ती या या पारावर जाऊन बसली.
या याशी गुजगो ी क लागली. आप याच िवचारां या डोहात ती खोलखोल बुडून
गेली.
इत यात एक वृ , बुटके , कड कडीत गृह थ आभाळातून टपकावे, तसे ित यापुढे
येऊन उभे रािहले.
‘नम कार, नंदाताई’ हे यांचे श द ऐकताच नंदा आप या तं ीतून जागी झाली. ती
गडबडू न उठली.
भला-मोठा िखसा असलेली खादीची पैरण, खादीचे आखूड धोतर, काखेतील जुनी
छ ी आिण डो यावर इ ीची ओळख नसलेली पांढरी टोपी, असा यांचा सरं जाम पा न
नंदा बुचक यात पडली. गांधीज या नावाचे भांडवल क न जगणा या कु ठ या तरी
भु ड सं थेचे ते चालक असतील आिण जहािगरदारीणबा कडे मुंबई न एक िशकलेली
पा णी आली आहे, असे कळ यामुळे ‘गीतेचा संदश े ’ कं वा ‘गांधीजी आज असते, तर–’
अशा एखा ा िवषयावर ितने आप या सं थेत बोलावे, अशी िवनंती कर याक रता ते आले
असतील, असे ित या मनात येऊन गेले.
या क पनेने आलेले हसू मो ा क ाने आवरीत ितने यांना ितनम कार के ला. मा
जसजशी ती यां याकडे िनरखून पा लागली, तसतसा यां या मु व े रला ि ध भाव
पा न आप या क पनेचा ितला राग आला.
या गृह थांची दृ ी आि नात या चांद याची आठवण क न देत होती. मा ते
चांदणे बरसणा या डो यांभोवती काळी वतुळे प दसत होती. या वतुळां या पलीकडे
मो ा टेशनांवर जसे ळांचे जाळे असते, तशा अनेक सुरकु याही पसर या हो या. मा
या सुरकु यां या आिण कृ णवतुळां या मधे स पणे हसणारे दोन नंदादीप पा न ितला
एकदम दादांची आठवण झाली. आप यापुढे ेमळ उभी आहे, या जािणवेने ितचे
मन सुखावले. हा यमु ने े ितने यांचे वागत के ले.
पारावर छ ी टाकू न बैठक मारीत ते गृह थ हणाले,
“आ हाला ओळखलं, वाटतं, तु ही?”
थो ा अंतरावर बसत आिण मनापासून हसत ती हणाली,
“ओळखी या मुलीला कोणी अहो-जाहो हणतं का?”
“चुकलं, बुवा, आमचं. तसं शाळे त ाकरण क ंच होतं, हणा, माझं! यामुळं हा
वचनांचा घोटाळा झाला. ते जाऊ दे, काय सांगत होतो मी, नंदाताई, तुला? हं! माझं नाव
बापू. बापू क तने. हे पाळ यातलं नाव न हे हं. ते असेल ध डो गुंडो, नाही तर तसलंच
काही तरी! पण या बुट या, कड कडीत देहाला सम त िवलासपूर बापू हणून ओळखतं.
हे नामपुराण झालं. आता धंदा. जहािगरदारांची नोकरी करतो. यां या मातु: नी
अ ाला लावलं. हणून हा एके काळचा देशभ अजून िजवंत आहे. नाही तर– ते जाऊ दे!
खाजगीकडे आहे मी! िहशेब ठशेब पाहतो.”
नंदा चाचरत हणाली,
“पूव कधी तु हांला पािहलेल–ं ”
“अरे , हो, सांगायचे रािहलंच क ! तू आम या दादासाहेब देशपां ांची मुलगी, तू
आलीस, ते हाच मी तुला भेटायला हवं होतं. पण हणतात ना– कम यापुढे क र पेणे! तू
आलीस, या या आद या दवशीच मला मुंबईला जावं लागलं. मुलगा असतो ितथं
नोकरीला. एकु लता एक. टायफॉइडनं आजारी आहे, अशी सूनबाईची तार आली, हणून
गेलो. आता बरं आहे पोराचं! आज सकाळी परत आलो. कचेरीचं काम बरं च तुंबलं होतं,
हणून तुला भेटायला वेळ लागला.”
नंदाने िवचारले,
“दादा भेटले का मुंबईत?”
“अरे , हो, ते सांगायचं रािहलंच क ! कती तरी वषानी गेलो मुंबईला! मग
दादासाहेबांना भेट यािशवाय परत कसा येणार? पंढरपूरला जायचं, िन पांडुरंगाचं दशन
न घेता परतायचं? छे! अग पोरी, तुझे दादा होते, हणून बेचाळीस साली हा बापू तु ं गात
खडी फोडायला गेला नाही!”
“ हणजे?” च कत होऊन नंदानं के ला.
“ हणजे काय? तु या विडलांनी या वेळी आ हां भूिमगत लोकांना आसरा दला.
स या भावासारखा! पूव ची काही ओळख-देख नसताना घरात लपवून ठे वलं आ हांला!
ते होते, हणून आ ही बचावलो. चांग या पगाराची नोकरी गेली यांची यापायी! पण
एक गो ल ात ठे व, बाळ, अशा बापा या पोटी ज म िमळायला भा य लागतं मोठं !”
बापूं या या श दांनी नंदाचे मन उचंबळू न आले. ती मनात हणत होती,
‘ कती िविच आहे हे जग! घर या माणसांची कं मत कळायलासु ा घराबाहेर पडावं
लागतं इथं.”
बापू बोलू लागले,
“मी सांगतोय्, ते तुला आठवायचं नाही. नंदाताई, कसं आठवणार? अग, या वेळी तू
आई या पोटात! एका अंधा या रा ी लपत-छपत मी तुम या घरी आलो. तुम याकडे
ये या या आधी एका ब ा कायक याकडे गेलो होतो; पण तो आमची घोरपड ग यात
बांधून यायला तयार होईना! तुला क पना नाही, बाळ, देशभ ही सुळावरली पोळी
होती या वेळी. ती कु णाला नको होती! पुढं वातं य आलं. भराभर त ांवर पुरणपो या
चढायला लाग या. तूप ओतून यां यावर ताव मारायला थवे या थवे सरसावले. जग हे
असं आहे, पोरी. या रा ी मला बंग यातनं बाहेर काढणारे ते बडे कायकत पुढं पुढारी
झाले. हळू हळू मं ी हणून डु लू-झुलू लागले! िन तुझे दादा? यांची नोकरी गेली, ती
गेलीच! मग कु ठ या तरी ापारी कं पनीत खडघाशी क न–”
बोलता-बोलता बापू थांबले. लगेच एकदम खळखळू न हसत हणाले,
“ या जगात सॉ े टसाला िवषाचा याला यावा लागतो, िन गांधीज ना बंदक ु या
गो या खा ा लागतात. ितथं इतरांची काय कथा?”
“दादा, माई, िम लंद सारी बरी आहेत ना?”
“सारी खुशाल आहेत. अलीकड या भाषेत सांगायचं, हणजे अगदी ओ. के . मा
िम लंद सलाय् हं तु यावर ! मा नी मला सांिगतलंय–् पोरगी एकटी गेलीय् ितकडे.
तुमचीच लेक आहे, असं समजा. ितचं काही दुखलं-खुपलं, तर–”
“मुलं कतीही मोठी झाली, तरी आईबापांना ती लहानच वाटतात! होय ना; बापू?”
बापूंनी पि मेकडे पािहले.
उ हे पगुळले होते. सं या आप या अंगणात काढाय या रं गी-बेरंगी रांगोळीची
जमवाजमव करीत होती.
बापू लगबगीने उठत हणाले,
“रोज समाचाराला येईनच मी तु या. मा आम या घरी तुला यायला हवं हं
लवकरच. काही हवं-नको असेल, तर मोकळे पणानं सांगत जा मला.”
पारावर ठे वलेली छ ी बापूंनी उचलली.
ते चालू लागणार, इत यात नंदा या त डू न श द गेले.
“देवद कु ठं गावाला गेलेत, वाटतं? फार-फार दवसांत दसले नाहीत!”
कं िचत वळू न हसत बापू उ रले,
“ढगांतली वीज आहे ती! कु ठं चमके ल आिण कु ठं लपेल, याचा नेम नाही काही.”
 ३०
बापूं या पाठमो या आकृ तीकडे आदराने पाहता-पाहता नंदा या मनाला एका
िवचाराने अ व थ क न सोडले.
बापूंकडे देवद ाची चौकशी आपण का के ली? याचा आिण आपला तसा काय संबंध
आहे? योगायोगाने या दवशी गाठ पडली. तो बोलत बसला, आपण ऐकत रािहलो.
वासात अशी पु कळ माणसे भेटतात. आपण यां याशी खूप-खूप बोलतो; पण गाडीतून
उतर यावर पुढे कु ठे आठवण होते आप याला या माणसांची? आयु याचा वासही
असाच असायला हवा! छे! बापूंना तो आपण िवचारायला नको होता. आईचे बोट
सोडू न अवखळ मुलाने आडवाटेला धाव यावी, तसे आप या मनाचे झाले! आप या
ामुळे बापूं या मनात काही–
रा ी डोळा लागेपयत ती परोपरीने वतःची समजूत घालत होती.
आपण देवद ाची चौकशी के ली, ती वसुंधरे साठी! इतके दवस झाले! पण नवरा-
बायक ची साधी गाठभेट नाही. हे असे कती दवस चालणार? का? याचा वसू या मनावर
काय प रणाम होईल? ती दररोज झोपे या गो या घेते. या घेत यािशवाय झोपच येत
नाही, हणते! या गो यांचा ित या कृ तीवर वाईट प रणाम होणार नाही का? छे! आता
देवद भेटले, हणजे ित या िन यां या या शीतयु ाचा सो मो लावून घेतलाच
पािहजे.
या िन यापाशी येऊन थांबताच स मनाने ती झोपी गेली. मा म यरा
उलट यावर ती अचानक जागी झाली.
‘देवद -देवद –’ हणून कु णी तरी मो ाने मारले या हाका आप याला ऐकू येत
आहेत, असा ितला भास झाला.
जाग आ यावर काही ण ती बावरली. देवद ां या विडलांचे भूत या बंग यात फरत
असते, असे वसू हणाली होती, ती गो ितने थ ेवारी नेली होती; पण आता मा ित या
मनात आले,
ते भूत देवद ांना हाक मारीत नसेल ना? यांनी आ मह या का के ली? यांची काही
इ छा अतृ रािहली असावी का? ती पुरी क न घे यासाठी ते ‘देवद , देवद ,’ हणून–
म यरा ी या एकांतात मोठे माणूससु ा लहान मुलासारखे िभ े होते, हा िवचार
मनात येऊन ितला वतःचे हसू आले. हळू हळू ितला पडलेले व ित या डो यांपुढे उभे
रािहले.
या हाका आप याच हो या– व ात या! मा या व ात आप याला जे िवमान
कोसळताना दसले, ते होते शेखरचे! आप या त डू न, ‘शेखर, शेखर’, अशा हाका यायला
ह ा हो या. या न येता ‘देवद , देवद ’, अशा हाका–
ती अंथ णावर उठू न बसली.
खोलीत द ाचा मंद िनळसर काश पसरला होता. पलीकडे वसुंधरा आिण मधुरा
गाढ झोपी गे या हो या.
नंदा आप या व ात या बारीक-सारीक गो ी आठवायचा य क लागली.
या व ात पवताचे एक उं च िशखर सारखे दसत होते. बफाने आ छादलेल.े शु
पु पांनी पूजा के ले या शंकरा या पंडीसारखे दसणारे . या पवता या दशेने एक िवमान
वेगाने जात होते. होय, शेखरचेच होते. काय होतंय्, हे कळ या या आधीच या िवमानाने
पेट घेतला. ते खाली येऊ लागले. आपण या पवता या पाय याशी उ या होतो! ‘शेखर,
शेखर. सांभाळ!’ असा आ ोश कर याचा आपण य के ला; पण आप या त डू न श द
िनघाले, ‘देवद , देवदत!’ िनदान ते श द िनघाले, असा व ात आप याला भास झाला.
असे का हावे? आपले अंतमन झोपेतसु ा देवद ाचा िवचार करीत आहे का? रोज
सकाळी लाय रीत तो भेटला नाही, हणजे आप याला चुक या-चुक यासारखे होते. ते
का? या यािवषयी ही वाटणारी िविच ओढ कशातून िनमाण झाली आहे? या या
बु ीिवषयी वाटणा या आदरातून, क या या उ व त संसारािवषयी वाटणा या
कणवेतून? का हे ेम आहे? भोळे ! खुळे! अंधळे ! झोपेत चालणा या माणसा माणे
िनसगा या ेरणेमागून वे ासारखे धावणारे – तो ग यात दावे बांधून, िजकडे ओढीत
नेईल, ितकडे जाणारे ! शेखरवर के ले होते, तसे!
या शेवट या िवचाराने ितचे मन शहारले. आतापयत श वै ा या शांत वृ ीने ती
आप या मनाची िचरफाड करीत होती; पण आता ितचा हात कापू लागला.
ती अंथ णाव न उठली. पाऊल न वाजिवता दालना या दाराकडे आली. आवाज न
करता ितने दार उघडले. बाहेर येऊन ितने ते ओढू न घेतले. दारापाशी झोपलेला नोकर
ताला-सुरात घोरत होता. मा बंग याची राखण करणारा अ सेिशयन कु ा ितची चा ल
लागताच भूंकत ित याजवळ आला. ितने मायेने या या पाठीव न हात फरिवला. या
ओळखी या पशासरशी याचे भूंकणे थांबले. शेपटी हलवीत तो ित यामागून बागेत
गेला.
बाग चांद यात हाऊन िनघाली होती, िजकडे-ितकडे शांतच शांत होते. चांद याची
पांढरी शु चादर पांघ न गाढ झोपले या िवलासपुराकडे ती कती तरी वेळ टक लावून
पाहत उभी रािहली. पाहता-पाहता एका िविच िवचाराने ितचे शरीर थरारले, मन
बेचैन झाले.
ही सारी शांती फसवी आहे. या िवलासपुरात या णी एका जागी ेिमक अधीरतेने
पर परांची चुंबने घेत असतील, दुस या थळी सूती या वेदनांनी ाकू ळ झालेली
पिहलटकरीण बाळाची िचमुकली िजवणी आिण मृ यूचा िव ाळ जबडा यांची अ प
िच े आळीपाळीने पाहत असेल, आिण ितस या ठकाणी प ास वष जीवन- वासात
सोबत करणारा सहचर शेवटचा िनरोप घेत आहे, हणून एखादी वृ ा, ि भुवनातले दुःख
यां याम ये साठले आहे, अशी आसवे गाळीत बसली असेल!
 या िवचारतं ीत नंदा चबुत यावर येऊन बसली.
ितचे शरीर चांद यावर तरं गू लागले. मनाचे पाख उं च-उं च उडाले. जीवनाचा अथ
काय, असे ितने िजवा या आकांताने दादांना िवचारले होते. तो अथ आता हळू हळू
आप याला कळू लागला आहे, असे ितला वाटले.
कु णी देव हणो, कु णी दैव हणो, कु णी िनसग हणो, कु णी योगायोग हणो! पण
िजला माणसा या सुखदुःखांशी काही कत नाही, अशी एक अंध, अवखळ श
माणसाला माणसाशी जोडीत असते. कधी र ा या ना याने, कधी गरजे या ना याने,
कधी भावने या ना याने! वादळी समु ात फु ट या फळकु टां या आधाराने तरं गणारी
माणसे जशी लाटांमुळे जवळ येतात, तसेच या अफाट जगात घडले. कु णा या तरी पोटी
आपण ज माला येतो. कु णी तरी आपला सांभाळ करते. शाळे या िचम या जगात कु णी
तरी आप या बु ीला काशाची वाट दाखिवते. कु णी तरी िचमणदातांनी राय-आव याचे
दोन तुकडे क न यांतला एक आप याला देते. योगायोगाने जवळ आले या कु णा या तरी
जीवनात यौवन आपले जीवन िमसळू न टाकते. जीवनच ा या या अखंड मंतीत
माणसाला एकच गो करता ये यासारखी आहे– दुस या माणसाशी जडलेले आपले नाते न
िवसरणे, याचे जीवन फु लावे, हणून या यासाठी जे-जे करता येईल, ते-ते करणे! देवद
आिण वसुंधरा ही आप या आयु यात अशीच आली आहेत. पण आपण आता यां याशी
बांधले गेलो आहोत– माणुसक या ना याने या दोघांना अशा दु:खी ि थतीत टाकू न
आप याला इथून पळू न जाता येणार नाही. रणांगणावर जखमी िम ाला मृ युमुखी सोडू न
पळू न जाणा या माणसासारखे हे याडपणाचे होईल.
सहज ितने समोर पािहले.
लाय री या बंग यात काश दसत होता.
हणजे देवद परत आला असला पािहजे! के हा आला तो? आपण लाय रीकडे
जाऊन पािहले, तर?
दोन वाटा फु टले या ठकाणी एखा ा नव या वाशाने यावे, आिण कु ठ या वाटेने पुढे
गेले असता आपण इ थळी पोहोचू, हे याला कळू नये, तशी ित या मनाची ि थती
झाली.
या काशाकडे पाहत कती तरी वेळ ती एखा ा पुतळी माणे उभी रािहली.
 ३१
उजाडते, न उजाडते, तोच नंदा उठली. मा नेहमी माणे ती हरां ात आ यावर
पावती चहा घेऊन ित यापुढे आली नाही. नंदाला नवल वाटले. घ ाळा या का ा या
तालावर पावतीचे काम सदैव चाले. ितला एकदम तापबीप आला नसेल ना, अशी नंदाला
शंका आली.
ती बंग या या माग या बाजूला वळली.
वयंपाकघरात दवा दसत होता. हळू आवाजात कु णी तरी बोलत होते. कं िचत पुढे
होऊन ितने पािहले.
पावती एका पु षा या हातातून आपले हात सोडवून घे याचा य करीत होती, तो
ते घ ध न िमि कलपणे हसत होता.
नंदाला मुंबईतले वसूचे बोलणे आठवले. देवद ा या बोल यात आलेला गु हेराचा
उ लेखही ित या मनाला पश क न गेला.
हा पावतीचा नवरा गंगाराम असावा, हे ितने ओळखले. तो देवद ाचा ाय हर होता.
काल रा ी तो परत आला असेल. इत या दवसां या िवरहाचे पारणे फे ड याक रता तो
पहाटेच ितला भेटायला आला असावा. मेघदूतातले का ही काही य गंधवाची म े दारी
नाही, हा िवचार मनात येताच ती खुदकन् हसली.
लगेच ती माघारी वळली.
 ३२
ती लाय रीकडे गेली, ते हा चंचल जणू काही ितचे वागत करायला दारात उभी
होती. नंदा या मागून ती हळू हळू आत आली. ित या पायांत घुटमळू लागली. ितला
कसला तरी िवल ण आनंद झाला आहे, आिण तो सांग याचा ती य करीत आहे, असे
नंदाला वाटले.
खाली वाकू न चंचलचे त ड दो ही हातांनी वर करीत ितने िवचारले,
“कोण होतीस, ग, तू माग या ज मी माझी? आई, क बहीण?”
जणू काही हे बोलणे आप याला समजले, असे दाखवीत चंचलने मान डोलावली.
मग ितला नंदा हणाली,
“अग वेड,े तुला इतका कसला आनंद झाला आहे, ते कळलंय,् हंटल, आ हाला! देवद
आले आहेत, होय ना? रा ी खूप वेळ इथं वाचीत बसले होते ते. खरं ना? अशी नेहमीची
जा णं सोसवतील का यांना? तू यांची िजवाभावाची मै ीण! यांना थोडं समजावून
सांगायचं, क नाही?”
नंदाचे ल गोल टेबलाकडे गेल.े
या यावर न ा पु तकांचा ढीग पडला होता.
ती उ सुकतेने ितकडे गेली. नवी कोरी पु तके कौतुकाने चाळू लागली. का ापासून
त व ानापयत सा या त हांची पु तके होती या राशीत! यांत या एका जाडजूड
पु तकातून एक कागद बाहेर डोकावत होता. ितचे कु तूहल जागृत झाले. ितने ते पु तक
उचलले. एका पा ा य पंिडताचे आधुिनक दृि कोनातून महाभारतावर िलिहलेले भा य
होते ते. यातले कागद ितने बाहेर काढू न पािहले. रा ी देवद इथे वाचीत बसले होते,
ते हा यांनीच ते िलखाण के ले असावे. हे उघड होते. ती वाचू लागली–

–महाभारताचा नायक कोण? कु णी हणतात कृ ण, कु णी हणतात अजुन,

एखादा आधुिनक पंिडत दुय धनाला तो मान देईल! पण मला वाटते, याचा
नायक आहे अ थामा. तो मनु यजातीचा ितिनधी आहे. हणूनच तो िचरं जीव
झाला आहे!
होय! अ थामा हा या जगात सदैव एकाक पणाने राहावे लागणा या
मानवाचा ितिनधी आहे. दा ण दु:खाखेरीज, ू र वंचनेखेरीज, कधीही न
संपणा या आयु या या मागावर याला दुसरा कु णी सोबती िमळाला नाही! आई,
बाप, िम , सारे -सारे याचे अंतवरी झाले. महाभारतात या या प ीचा कु ठे ही
उ लेख नाही; पण या अभा याला आईबापांचेही खरे खुरे ेम िमळाले नाही,
याला देऊन-देऊन प ी काय देणार? के वळ शरीरसुख!
बाळपणीच आईने याला फसिवले. िपठात पाणी घालून दूध हणून ितने ते
याला पाजले. आप या नाग ा-उघ ा ग रबीवर पांघ ण घाल याक रता
ितने ते के ले असेल! पण आयु याचे वैराण वाळवंट करणा या दाहक स याकडे ितने
याला उघ ा डो यांनी पा दले नाही, हे खरे आहे. फार मोठा अपराध होता
हा ितचा!
नंतर याची वंचना के ली, ती ोणाचायानी– य या या िप याने.
प
ु दाचा सूड घे याक रता आिण आपला मोठे पणा िस कर याक रता ोण
हि तनापुराला गेला. कौरव-पांडवांचा गु झाला. अजुनासारखा िश य आपण
घडिवला, या अहंकारात अ था याचा याला िवसर पडला.
िनदान धमराज हणून िमरिवणा या पिह या पांडवाने तरी याला
फसवायला नको होते. स यवादी हणून रा ं दवस या या नावाचा नवखंडात
डांगोरा िपटला जात होता; पण वाथापायी धम अंधळा झाला!
‘अ थामा मारला गेला!’ अशा आरो या उठताच ोणाने धमाला
िवचारले,
‘कोण मारला गेला? माझा मुलगा अ थामा? का ह ी अ थामा?’
धमाने उ र दले,
‘नरो वा कु जरो वा!’
यांतले शेवटचे श द ऐकू न जातील, इत या अ फु ट वरात उ ार याची
खबरदारी या महा याने घेतली!
दुय धनानेही याला असेच फसिवले. यु ात िवजय िमळ याचा संभव होता,
तोपयत याने अ था या या हाती यु ाची सू े दली नाहीत! मा के वळ
शेवट या िनघृण भीषण सूडाक रता िछ -िभ होऊन धुळीत पडले या या
राजाने या ोणपु ाला सेनापितपदाचा अिभषेक के ला. िबचारा सेना नसलेला
सेनानायक झाला!
अ था याने दुय धनाला दलेले वचन खरे के ले. पांडव आमरण िवसरणार
नाहीत, असा यांचा सूड घेतला. या सूडाचे ायि याला एक ाला भोगावे
लागले. या या म तकातला मणी िहरावून घेतला गेला. ितथे कायम वाहणारी
जखम िनमाण झाली. जगातला येक अभागी मनु य अशीच एखादी वाहती
जखम सोबतीला घेऊन जीवन कं ठीत असतो.
ही भयानक जखम म तक धारण क न िचरजीवनाचा शाप भोगीत
अ थामा रानोमाळ भटकत आहे. या मंतीतही िबचारा एकाक आहे. या या
या दु:खात याची प ी सहभागी झाली, असा महाभारतात कु ठे ही उ लेख नाही.
आप या दुदवी पतीला साथ देत ितने देह ठे वला असता तर, सीता-सािव ीपे ाही
ती अिधक वं झाली असती; पण ासा या उ ुंग ितभेलासु ा अशा प ीची
क पना करता आली नाही!
 एकच सारखा मनाला टोचत राहतो. णभरही चैन पडू देत नाही.
अ था या याच वा ाला हा सारा भोग का यावा? दा ण दुःखातून मु
हो याचा मृ यू हा सुलभ माग असतो; पण या या लेखी हा चोरदरवाजासु ा बंद
कर यात आला, तो का?

कागदांवरचे िलखाण इथेच संपले होते. पण जे िलिहले होते, तेव ाने नंदा या
मनातले मोहोळ पु हा उठिवले.
हा के वळ क पनेचा िवलास आहे, क अ था या या पाने देवद ाने आपली
अंतरीची था गट के ली आहे? अ था या या प ीचा तो अनपेि त उ लेख– तो
िलिह या या ओघात आला आहे, क देवद ाने या बाबतीत या आप या दुःखाला
श द प दले आहे? असे हे लोकिवल ण दुःख आहे तरी कसले? सहा वषा या
सहजीवनात वसूने ते समजावून घे याचा य करायला नको होता काय?
देवद ािवषयी ित या मनात अनािमक, पण असीम क णा उ प झाली. एखा ा
अपघातात सापडले या माणसािवषयी वाटावी, तशी.
घुंगुर खुळखुळले. चंचल काय करीत आहे, हे पाह याक रता नंदाने या कागदांवरली
आपली दृ ी वर के ली. देवद ित याकडे टक लावून पाहत उभा होता. ती ग धळली,
शरमली. काय बोलावे, हे ितला सुचेना.
देवद ाने तुटक वराने िवचारले,
“दुस यांचं िलखाण परवानगीवाचून वाचणं बरं का?”
नंदा गोरीमोरी झाली. खाली पाहत ती पुटपुटली,
“माफ करा हं!”
देवद खळखळू न हसत हणाला,
“तु हीच मला माफ करायला हवं.”
भुवया उं चावत नंदाने िवचारले,
“का?”
“तुम यासार या िवदुषीला माझं हे िभकार िलखाण वाचायची तसदी यावी लागली,
हणून.”
देवद ाने चडू ित याकडे टोलिवला होता. तो कौश याने परत पाठिवणे ा होते.
िमि कलपणे या याकडे नंदा बघत हणाली,
“या जगात ब तेक माणसं आपली कं मत आहे यापे ा अिधक मानतात. आपलं
िपतळ सोनं हणून जगा या बाजारात खपिवतात. आपण अगदी दुस या टोकाला गेलेले
दसता. वतःचं सोनं िपतळ हणून िवक याचा ह चाललाय् आपला!”
देवद िख वराने उ रला,
‘कु णाला ठाऊक, ते िपतळ आहे, क कथील आहे! असं काही तरी िलिहताना धुंदीचे
ण येतात. वतःला पार िवस न जाता येत.ं जगा या सुखदुःखांशी समरस होता येत,ं
हणून हे सन मी जडवून घेतलं. ल ापूव खरडलेले सारे कागद वसूला वाचायला दले
होते; पण ितनं यांतलं एक अ रसु ा कधी वाचलं नाही. मग एके दवशी मा यातला
समंध जागा झाला. यानं या सा या कागदांना काडी लावली. मी मं हणु लागलो,
‘अ ये वाहा । इदं न मम ।’ ”
गाडी अि य िवषयाकडे वळत होती. ती हळू हळू तशी वळली, तर देवद ा या
दु:खाचा आप याला नीट उलगडा होईल, असे नंदाला वाटले. हणून ती हणाली,
“मिहना होऊन गेला. मी रोज इथं येत.े पु तकं िव कटते. हवी, ती पु तकं घेऊन जाते.
पिह या दवशी तेवढं मला तुमचं दशन झालं इथं, या नंतर कु ठं दूर िशकारीिबकारीला
गेली होती, वाटतं, वारी?”
“िशकारीलाच गेलो होतो, हणायचं. मा जंग यात या हं पशूंची पारध न हती
ही! माणसा या मनात या जंगलात लपून बसले या ापदांची िशकार होती ही!”
आपण सहज िवचारले या ाचे असे काही उ र येईल, अशी नंदाची क पना
न हती. नेहमी या सरावातले िवजेचे बटन दाबायला जावे आिण याचा ध ा बसावा,
तशी याची ि थती झाली.
ितने या याकडे िनरखून पािहले.
याचे डोळे एखा ा खोल डोहासारखे दसत होते. बा तः शांत, पण आत काही तरी
लपिवणारे !
काही वेळ दोघेही ग प बसली; पण दोन पुत यां माणे समोरा-समोर अिधक वेळ
मुकेपणाने बसणे मोठे कठीण होते.
नंदा उठ याक रता चुळबूळ करीत आहे, हे देवद ा या यानी आले असावे. तो
आपुलक या वरात हणाला,
“काहीतरीच बोलून गेलो मी! अगदी वेडयासारखं! वेडयासारखं तरी कसलं, हणा?
वेडाच आहे मी! वसूनंच ठरवलंय् मला वेडा! वे ा या इि पतळात माझी रवानगी के हा
करते, याची वाट पाहत बसणं एवढंच काम उरलंय् मला आता!”
देवद हे बोलून गेला; पण टाके घालायला जाता-जाता व अिधक फाटले आहे,
याची जाणीव झाली,
तारे व न चालणा या माणसा या चपळाईने याने आपले मन सावरले. तो उठला
आिण नंदाला हणाला,
“आज दोन कप चहा यायला हवा तु हांला! माग या खेपेचा पा णचार रािहलाय्!
ल ात आहे ना?”
 ३३
पलीकड या बंग यात या देवद ा या दवाणखा यात नंदाने वेश के ला, ते हा
ित या डो यांत एकदम दोन गो ी भर या. फु ला-फु लां या गािलचावर पसरलेले वाघाचे
कातडे आिण िशसवी ितवईवरला बु ाचा संगमरवरी पुतळा!
या पुत याजवळ या एका कोचावर देवद ाने नंदाला बसिवले. मग मेजाकडे जाऊन
याने ितथली घंटी वाजवली. घंटी या आवाजाने नंदाचे ल या टेबलाजवळ या
कोप याकडे गेले.
या कोप यात एक भ , सुंदर िच ठे वले होते. ं द जबडा, भेदक डोळे , संहा या
आयाळीची आठवण क न देणारी दाढी–
ते िच नीट पाह याकरता नंदा उठली. ती थोडी पुढे येऊन उभी रािहली.
ते हे मं वेचे तैलिच होते, या िच ापाशीच भंतीला टेकवून एक बंदक ू ठे वली आहे.
हे मं वे या बंदक ु या शौकािवषयी नंदाने पु कळ वाचले होते. याने आ मह या के ली,
तीसु ा आप या आवड या चंदरे ी बंदक ु ने, हे ितला ठाऊक होते.
ित या मन ूंपुढे एक िविच ि कोण उभा रािहला :
देवद , अ थामा आिण हे मं वे हे या ि कोणाचे तीन कोन होते!
नोकराला चहा सांगून देवद ित याजवळ आला, ते हा ितने िवचारले,
“कु ठं घेतलंत हे िच ?”
“मुंबई या दशनात.”
“हे मं वे फार आवडतो तु हांला!”
“फार!” एवढाच उ ार काढू न तो णभर थांबला.
शेवटी वगत बोलावे, तसा तो बोलू लागला,
“जगात दोन जाती आहेत माणसां या. एक मन वी मनांची आिण दुसरी मुदाड
मनांची. मुदाड माणसं अ ौ हर जग याची के िवलवाणी धडपड करीत राहतात. ती
कु णा याही लाथा खातील, सो यागो यांपुढं लोटांगण घालतील. उ कर ावर या उ ा
अ ानं पोट भरतील; पण काही क न कु डीत जीव राहील, अशी काळजी घेतील. यांना
सवात मोठं भय वाटतं, ते मरणाचं! मन वी मनं तशी नसतात. मानानं िन अिभमानानं
जगता आलं, तरच ती जगतील. ती धुंदीत जगतील, म तीत जगतील, पण ती दुस याला
शरण जाणार नाहीत. ई राशीसु ा तडजोड करणार नाहीत. यांची वतःची तर सदैव
झुंज चाललेली असते! हे मं वे असा मन वी मनु य होता. या णी याला हे जीवन
असहय झालं, या णी यानं शांतपणानं आप या बंदक ु नं–”
 नंदा मधेच हणाली,
“पण याच हे मं वेनं हाता या को याची समु ाशी झालेली झुंज रं गिवली आहे!
हाता यानं क ानं पैदा के लेली िशकार या या हातून नाहीशी होते! तो हात हलवीत
परततो. हणून तो काही आ मह या करीत नाही. उलट, आ के त या संहा या
िशकारीची व ं पाहत तो झोपी जातो!”
देवद चपापला. वत:ला सावरीत तो हणाला,
“एका बुि मान िवदुषीशी आपण बोलत आहोत, हे िवस नच गेलो होतो मी!”
नोकर चहा घेऊन आला.
दोघेही कोचावर बसली.
चहा कर याक रता नंदा लगबगीने उठत आहे, असे पा न देवद हणाला,
“अं हं! तु ही आज पा या आहात मा या! ते हा–”
नंदा िमि कलपणाने उ रली,
“मी पा णी आहे, हे सांिगतलं कु णी तु हांला? हे वसूचं घर आहे, िन मी वसूची मै ीण
आहे. ते हा मी घरचीच झाले! नाही का?”
देवद ाने हसत िवचारले,
“एम्. ए. ला तकशा घेतलं होतं, वाटतं, तु ही?”
चहा करता-करता नंदा मान वर क न हणाली,
“तकशा ात तु हीच अिधक पारं गत आहात मा यापे ा, हणून माणसांचे दोन वग
क न तु ही मोकळे झालात! पण खरं सांग?ू हे जग चाललंय्, ते मन वी माणसांमुळं नाही,
िन मुदाड माणसांमुळंही नाही!”
ितने पुढे के लेला पेला हातात घेत देवद ाने िवचारले,
“ हणजे माणसांचा एक ितसरा वग असतो. असं हणायचंय् तु हांला?”
काही ण नंदा बोलली नाही. चहाचे दोन-तीन घोट घेऊन ती हणाली,
“हो! हा ितसरा वगच खरा मह वाचा आहे. तो आहे मायाळू माणसांचा. वतःला
िवस न दुस यावर ेम करणा या माणसांचा!”
देवद हसत हणाला,
“असं ेम या जगात आहे?”
दादा आिण माई यां या अनेक आठवण नी नंदाचे मन भ न आले. स दत वरात ती
हणाली,
“िनि त आहे. ते कु णाला आई या पानं भेटतं. कु णाला दुस या कु ठ या तरी
पानं–”
ि ध सािभ ाय ित याकडे पाहत देवद हणाला,
“खरं आहे!”
या या सूचक उ ारातला अथ ल ात येताच ती लि त झाली, थोडीशी सुखावली.
णभर थांबून ती हणाली,
“सामा य माणसंसु ा हे ेम देऊ शकतात; पण–”
देवद एकदम उठला.
 “आलोच हं मी!” असे हणत तो बाहेर गेला.
दवाणखा याची सजावट नंदा याहाळू लागली.
दुस या एका कोप यात हे मं वे या िच ासारखे भ , सुंदर िच पा न ती चमकली.
थोडे पुढे जाऊन ितने पािहले.
ते िच िववेकानंदांचे होते. या या समोर गवसणीतून बाहेर काढलेली एक सतार
दसत होती.
िववेकानंद आिण हे मं वे– सतार आिण बंदकू -जीवन आिण मरण! देवद ा या मनात
कोणता संघष चालला आहे, याची नंदाला पुरेपूर क पना आली. आ मह ये या िवचाराने
मनु य कसा िम होतो, हे ितने वतः अनुभवले होते. काय वाटेल ते होवो, या
िवचारापासून याला परावृ कर यासाठी आपली सव श वेचायची, असा ितने
मनोमन िन य के ला.
देवद परत आला, तो एक सुंदर बा ली घेऊन.
या बा ली या हातात दुधाची छोटी बाटली होती. कळ फरवली, क बा ली या
बाटलीतले दूध िपऊ लागे.
नंदा या हातात ती बा ली देत तो हणाला,
“फार आवडेल ही मधुरेला! ित यासाठी घेतली ही द लीत. ह र ार न परत
येताना!”
नंदाचे िवचारच सु झाले–
देवद ह र ारला गेला होता? कशाला? तीथया ा करणा या आप या आईला
भेट याक रता? क आप या िजवाचे काही बरे -वाईट करावे, हणून?
 ३४
देवद ाने मधुरेसाठी बा ली आणली आहे, हे वसूला कळता कामा नये, हे नंदा या
ल ात यायला वेळ लागला नाही. ितने ती कु णाला न-कळत आप या खोलीत नेऊन
ठे वली. आज सं याकाळी ितला बापूं या घरी जायचे होते. याच वेळी ती मधुरेसाठी
िवकत घेत याचे नाटक करावे, असे मनाशी ठरवून ती िनि त झाली.
सं याकाळी बापू येताच ती यां याबरोबर मो ा उ सुकतेने िनघाली.
बापूंचे िब हाड िवलासपूर या म यभागी असले या िव ल-मं दरा या उज ा बाजूला
एका बोळात होते. बापू झपाझप पुढे चालले होते. नंदा जे-जे डो यांनी टपता येईल, ते-ते
मनात साठवीत यां यामागून जात होती. आप या देशा या दा र यािवषयी ितने
पु तकात पु कळ वाचले होते. पण आज ितला याचे जे पुसट दशन होत होते, ते मोठे
दुःखदायक होते. न-कळत ितचे मन इथ या येक गो ीची मुंबईत या या- या कार या
गो ीशी तुलना क लागले. शेवटी ित या मनात आले, मुंबईसारखे शहर हा या देशाचा
दशनी, भरजरी, मखमली पडदा आहे. पण हा पडदा बाजूला के ला, हणजे याचे जे प
दसते, ते िवट या, फाट या व ासारखे आहे.
दासबाबू हणाले होते,
“आपलं घरटं सोडू न गे यािशवाय पाखराला आकाशाचा अथ कळत नाही.”
कती खरे आहे ते!
बापूं या मागून नंदा एका जुनाट वा ात िशरली. डावीकड या िब हाडाकडे वळली.
घराचे दार उघडेच होते. बापूंबरोबर ती आत गेली. चपला काढू न ठे वून अ ं द पडवीतून
बापूंबरोबर ती माजघरात िशरली. ितथे भंतीला लागून एक खाट होती. या खाटेवर एक
वृ ी पडली होती. पावले वाजताच पड या-पड या ितने टकाटका पािहले. बापू ित या
अगदी जवळ गेले. नंदाही यां या मागून गेली. बापूंनी या ीला िवचारले,
“कसं आहे?”
एखा ा यांि क बा ली माणे टकमक पाहत के सांचा कापूस झाले या या
णश येवर या ीने उ र दले,
“छान!”
नंदाकडे बोट दाखवून बापू हणाले,
“सािव ी, आप याला मुलगी नाही, हणून तू नेहमी कु रकु र करायचीस. ही बघ, तुला
मुलगी आणलीय् आज! कशी आहे? आवडली ना?”
या ी या त डू न एखा ा पढवले या पोपटासारखा उ ार िनघाला,
 “छान!”
अधागामुळे या वृ ीला अंथ णाव न उठता येत नसावे! वाचा गे यामुळे ‘छान’
या एका श दािशवाय दुसरा श द ितला उ ारता येत नसावा!
बापूं या संसारा या या िच ाने नंदाचे मन काजळू न गेल.े कं िचत भयभीत दृ ीने ितने
बापूंकडे पािहले. अंधार उजळू न टाकणा या शु चांदणीचे ि मत यां या मु व े र िवलसत
होते. नंदाने बापू या प ीकडे पािहले. पती या या ि मताचे ित बंब जणू काही या ण
ी या मु व े र उठू न दसत होते. दोघेही एकमेकांकडे कती आपुलक ने बघत होती. जणू
ते नुकतेच ल झालेले जोडपे होते.
बापू सािव ीबा या अगदी जवळ गेले. यां या िवसकटले या के सांव न यांनी
मायेने हात फरवला. लगेच ते मो ाने हसत उ ारले,
“अरे हो, िवसरलोच क ! सकाळ या भाकरी भाज या या नादात तुझी वेणी
घालायची रा न गेली. जरा थांब, हं! ही तुझी लेक आलीय् फार दवसांनी माहेरपणाला.
ितला चहा क न देतो. मग तुझी अशी छान के शभूषा करतो क – ‘छान’ हणजे काय?
आपली जु या काळातली वेणी हं! ती पोनी टेलिबल काही आप याला कळत नाही.”
शेवटचे वा य बोलता-बोलता नंदाकडे पा न ते हसले आिण हणाले,
“आ ही आपले खादीवाले असलो, तरी आ हाला चहा करता येतो हं. सािव ीचं
चहावाचून चालत नाही. ते हा हे सारं पाकशा िशकावंच लागलं मला!”
बापू वळू न आत या खोलीत जायला िनघाले; पण नंदाने यांना जाऊ दले नाही.
सािव ीबा या खाटेवर कडेला ती बसली होती. ती चटकन उठली आिण हणाली,
“तु ही बसा, बापू, आ यापाशी. आत जाऊन मी करते चहा.”
बापू झटकन मध या दारापयत गेले, आिण दो ही हातांनी दार अडिव याचा
आिवभाव करीत हणाले,
“अं हं. इकडे यायचं नाही बायकांनी. हे पु षरा य आहे. का तके या या देवळात जशी
बायकांना बंदी असते, तशी अ मा दकां या मुदपाकखा यातही ती आहे. िशवाय, एक
कामही आहे, नंदाताई, तु याकडे तु यासार या िवदुषीचा अिभ ाय हवाय् मला मा या
चहावर! साबणा या जािहरात वर न ांचे अिभ ाय छापतात ना, तसा छापायला! हो,
काय नेम सांगावा? उ ा जहािगरदारां याकडील नोकरी गेली, तर चहाचं दुकान काढावं
लागेल या देशभ ाला!”
बापूं या या थ ेखोर वभावाचे एरवी नंदाला हसू आले असते. दुःख गोड क न
यायची शहा या माणसांची ही रीत ितला अप रिचत न हती! पण वतःवर आिण
वतः या प रि थतीवर चाललेला बापूंचा हा िवनोद ऐकताना ितचे सारे ल
सािव ीबा याकडे लागले होते. यां या मु व े र मंद ि मताखेरीज दुसरा कु ठलाच भाव
दसत न हता. ती थोडी वर सरकली आिण वाकू न सािव ीबा ना हणाली,
“आई, पाय चेपू का तुमचे?”
बोलता-बोलता ितने यां या अंगाव न हात फरवायला सु वात के ली.
ित या ‘आई’ या हाके मुळे असेल, अथवा ेमळ पशामुळे असेल, सािव ीबा या
डो यांत टचकन पाणी उभे रािहले.
 नंदाला ते दसले. ती आसवे दु:खाची न हेत, हे ितने ओळखले. उ हा यात तापले या
धरणीला जे हा पिह या पावसाचा पश होतो, ते हा ित यातून सुगंध दरवळू लागतो. ते
अ ूही तसेच होते.
वयंपाकघरातून बापूंचा आवाज ऐकू येऊ लागला. ते काही तरी गुणगुणत होते.
मधूनच यांतला एखादा-दुसरा श द ऐकू येई.
नंदा कान देऊन ऐकू लागली– ‘मोगरा’....‘मोगरा’.... हे दोन श द ितला ऐकू आले.
बापूंचा आवाज कनरा होता; पण याला गोडवा होता. मध या दारापाशी जाऊन
उभे राहावे आिण यांचे हे गाणे ऐकावे, अशी बळ इ छा नंदा या मनात िनमाण झाली.
‘आई, आले हं मी!’ असे हणून ती खाटेव न उठली आिण मध या दारापाशी जाऊन उभी
रािहली.
आतली खोली वेडी-वाकडीच होती. चूल कु ठे तरी आडोशाला असावी. ती नंदाला
दसत न हती. बापूही दसत न हते; पण आता यांचा आवाज मा प ऐकू येत होता.
तालासुरावर ते हणत होते–
इवलेसे रोप लािवलेये ारी
तयाचा वेलु गेला गगनावेरी
मोगरा फु लला ऽ ऽ मोगरा फु लला
फु ले वेिचता बा कळीयांसी आला
मनािचया गुंती गुं फयेला शेला
बाप रखुमादेवीव िव ली अ पला
बापू गात असले या अभंगाचा उ लेख दादां या त डू न नंदाने अनेकदा ऐकला होता;
पण याची भावनापूणता ितला आज थमच जाणवली.
ित या मनात आले;
हा अभंग भ माणे ीतीलाही लागू पडणार नाही का? बापूं या ग यात माळ
घालून या घरात सािव ीबा नी वेश के ला असेल, ते हा यां या ीतीचे रोप इवलेसेच
असेल! आज या इव याशा रोपाचा वेल आकाशा या मांडवावर चढला आहे. कती वष
झाली, कु णास ठाऊक! अधागवायूने अंथ णाला िखळले या प ीला, बापू तळहातावर या
फोडा माणे सांभाळीत आहेत. दा र यात-एकटेच-हसतमुखाने! इथे खरा मोगरा फु लला
आहे! आिण वसू या बंग यात?
कप-ब या कण कण या.
नंदा झटकन दारातून परतली. सािव ीबा पाशी येऊन बसली. ित या पाठोपाठ बापू
चहाचे दोन पेले घेऊन आले. एक यांनी नंदा या हातात दला. दुसरा जिमनीवर ठे वला.
मग सािव ीबा या मानेखाली हात घालून यांनी यांना हळू च उठिवले. भंतीला टेकून
ठे वले या त याला यांना टेकवून बसिवले. मग खाली ठे वलेला पेला उचलून थोडा-थोडा
चहा बशीत ओतीत, बापू सािव ीबा ना हळू हळू चहा पाजू लागले.
चहा घेता घेता नंदाने िवचारले,
“तु ही घेत नाही, बापू?”
बापू हसत उ रले,
 “पूव घेत न हतो; पण िह या संगतीनं यायला लागलो अलीकडे. या कपातला थोडा
चहा मी घेणारच आहे! िहचा माझा करार ठरलाय् एक. जे काही देव देईल, ते वाटू न
यायचं! िन मं-िन मं! ते जाऊ दे, नंदाताई. चहा कसा झालाय्, ते सांगा आधी. फ ड?
फ ट लास? ए वन्? हो, माणसानं एक हातचा धंदा नेहमी िखशात ठे वावा!”
 ३५
नंदा परतली, ते हा चांगला अंधार पडला होता. पण तो ितला दसत न हता.
मना या गाभा यात ‘मोगरा फु लला,ऽऽमोगरा फु लला’ हे श द दरवळत होते. आकाश जणू
काही तो अभंग गात होते, आिण या या येक सुराबरोबर वर एक-एक चांदणी फु लत
होती. दासबाबूंनी ीतीचा जो अथ ितला सांिगतला, याचा सा ा कार एका द र ी
घरात या वृ जोड या या सहवासात ितला झाला होता.
मनात न मावणा या आनंदा या लाटांवर तरं गत ती बंग यावर पोचली. मा
बंग यात पाऊल टाकताच ितथे चाललेली नोकरमाणसांची धावपळ पा न ती तंिभत
झाली. काही वेळ, काय झाले, हे ितला कळे ना! वसूचा आप या मनावर िबलकू ल ताबा
नाही! ितने काही-ती भीत-भीतच पुढे गेली. वसू या शयनगृहात पलंगावर मधुरा मू छत
पडली होती.
सं याकाळी तर मधुरा खेळायला गेली होती. ितचे हे दुखणे एकदम कसे उलटले?
ितला काही कळे ना! पुढे होऊन मधुरेची नाडी पाहणा या डॉ टरांस नंदाने िवचारले,
“कसं आहे, डॉ टर?”
ितचा आवाज कानांवर पडताच वसुंधरे ने वळू न ित याकडे पािहले. लगेच ितने आपले
त ड फरिवले. वसू या या वाग याचा ितला काही बोध होईना. वसू पाहत होती, ितकडे
ितने आपली नजर वळवली. पलंगा या पलीकडे देवद ाने दलेली बा ली िछ -िभ
होऊन पडली होती. एकदम वसूचे ककश श द ित या कानांवर आले,
“तु या खोलीत कशी आली बा ली, नंदा?”
आप या भोवताली सारी खोली फरते आहे, असे णभर नंदाला वाटले. लगेच सारे
बळ एकवटू न ितने उ र दले,
“मी आणली होती ती. मधुरेसाठी.”
“कु ठनं?” वसुंधरे ने के ला.
नंदा कं िचत गडबडली. लगेच शांतपणाने ती उ रली,
“मुंबई न येतानाच आणली होती ती मी! मा या वाढ दवसा दवशी मधुरेला ायला.
आज माझा वाढ दवस आहे. हणून मी ती बाहेर काढू न–”
“खोटं, साफ खोटं!” वसुंधरा कं चाळली. “देवद ांनी आणली होती ही! तू रोज
यां याशी गुलूगुलू गो ी करायला जातेस ना? लाय रीत जायचं िनिम क न! ठाऊक
आहे ते सारं मला. यांनी ही तु याकडे दली! मधुरेला भुलवून मा यापासनं दूर यायचा
कट करताय् तु ही? पण मी नाही सोडायची ितला. एवढी लेक वरली माया उतू जात
होती, तर यायचं होतं देवद ांनी इथं ती बा ली घेऊन! ही सारी ढ गं-स गं समजतात हं
मला! नंदा, माझी मै ीण हणून तू इथं आलीस. तुला हे च बडे कारभार करायला
सांिगतल होतं कु णी?”
काय घडले असावे, हे णाधात नंदा या ल ात येऊन चुकले.
खेळून परत आ यावर नंदामावशी कु ठे दसत नाही, हणून मधुरा आप या खोलीकडे
गेली असेल. समोर नवी बा ली दसताच ती घेऊन नाचत-नाचत ती वसूकडे धावली
असेल. ती बा ली देवद ाने आणली आहे, हे कळताच–
ित या मनाने चटकन सारे दुवे जुळिवले. देवद ाने द लीत िवकत घेतलेली ही
बा ली गंगारामाला ठाऊक असणारच! पावतीपाशी तो ते सहज बोलून गेला असावा!
मधुरा बा ली घेऊन वसूकडे गेली, ते हा पावती ितथे असावी–
नंदा पु हापु हा वतःची िनभ सना क लागली.
‘छे! आपण वसूशी खोटं बोलायला नको होतं.’
 ३६
पहाटेचे गार वारे सुटले, तरी नंदाचा डो याला डोळा लागला नाही. पुनः पु हा या
कु शीव न या कु शीवर होत, रा ी जे ऐकले, याचा अथ लाव याची ती धडपड करीत
होती! प ाचे कपटे जुळवून ते वाच याचा य करावा, तशी!
रा ी मधुरा शु ीवर यायला वेळ लागला. ते हा नंदाचे काळीज धडधडू लागले. पण
डॉ टर ितला धीर देत हणाले होते,
“हे फे फरं नाही. भीती या पोटी येणारी मू छा आहे.”
ते खरे च होते. शु ीवर आ यावर मधुरा काही के या आईकडे जायला तयार होईना.
ितला थोडी कॉफ पाजून नंदाने आप या कु शीत घेतले आिण गमतीदार गो ी सांगत
झोपिवले. पण मधुरा झोपली, तरी वसुंधरा जेवायला उठली नाही. नंदाही उपाशी
रािहली. आगगाडीत या दोन अप रिचत माणसां माणे या दोघी मैि णी आपाप या
पलंगावर बसून रािह या. शेवटी नंदा उठली. वसुंधरे जवळ येऊन बसली. ित या
म तकाव न मायेने हात फरवीत ती हणाली,
“वसू, मा कर मला. मी खोटं बोलायला नको होतं मघाशी. पण खरं सांगते,
देवद ांनी दलेली ती बा ली मी आणली होती मधुरेला ायला. तुझी मै ीण हणून इथं
आलेय् मी! तुला फसवायला नको होतं मी! पण मा या ग याची शपथ आहे तुला. अशी
मनात या मनात तू कु ढत बसलीस, तर दुस या माणसानं काय करावं? देवद ां या
बाबतीतलं तुझं दु:ख काय आहे, हे कळ यािशवाय ते मला कसं दूर करता येईल? िन तुझ
दु:ख हलकं करता येत नसेल, तर मी इथं राहायचं तरी कशाला? मी परत जाऊ का?”
वसूला थोपटीत आिण ितला धीर देत नंदा बराच वेळ बोलत रािहली, ते हा कु ठे
ित या मनातली अढी कमी झाली. ित या अबोलपणाचा बांध फु टला. नंदा या मांडीवर
म तक ठे वून कती तरी वेळ ती आपली कहाणी सांगत रािहली. मग झोपे या गो या
घेऊन ती झोपी गेली; पण नंदा मा जागीच रािहली. भुताटक या अफवेमुळे ओस
पडले या वा ात अवसेची रा काढावी लागणा या वािसनीसारखी!
वसूने सांिगतलेली सारी कहाणी एखा ा िच पटा माणे ित या डो यांपुढून सरकू
लागली-बाळपणीच आईबापां या मायेला पारखी झालेली वसू, मामां या घरात
खुरटले या मनाने लहानाची मोठी झालेली वसू, आप या पा या आिण ग या या
धुंदीत व रं जनात दंग होणारी वसू! अशा वसूचे देवद ाशी ल होते. ीती या पिह या
रा ीचे एक अित मोहक िच व ाळू वसूने मनात रं गिवलेले असते. िच पटात या
नाजूक-साजूक मीलनासारखे देवद हळू च जवळ येऊन आपली हनुवटी वर करील,
आप या पाची तुती करील, आप या लाजरे पणािवषयी थ ेने बोलेल, आिण मग हळू च
आपला हात हातात घेऊन–! पण य ात ित या या व ा या ठक या- ठक या उडतात.
या पिह या रा ी देवद म पी िम ां या बैठक त मशगूल होऊन जातो. तो शयनगृहात
येतो दोन वाज यावर! आ याबरोबर धसमुसळे पणाने तो ितला आप याकडे ओढतो. मग
कळसवाणा वास येत असले या त डाने तो ितची चुंबनामागून चुंबने घेतो. को या या
जा यात सापडले या माशीसारखी या या िमठीत ितची ि थती होते. ीती या या
पाशवी दशनाने वसू या मनाला जो तडा जातो, तो कायमचा! तो सांधला जावा, असे पुढे
काहीच घडत नाही! मामा-माम या लोभीपणामुळे नावापुरते असलेले माहेरही ितला
पूणपणे पारखे होते. नवरा दगड असला, तरी याला बायकोनेच देव मानायला हवे, या
कोर ा उपदेशािशवाय सासूकडू नही ितला काही िमळत नाही. देवद ा या कु ठ याही
बेहोशीत– दा या, िशकारी या, वाचना या, नाचगा या या-वसू भाग घेऊ शकत नाही.
मधुरे या ज मानंतरसु ा दोघांची मने कधीच जवळ येत नाहीत. हळू हळू देवद ां या
विडलां या आ मह येची कथा ितला कळते. या वेडाचा वारसा देवद ाकडेही आला आहे,
ही शंका ित या मनात मूळ धरते. दोघांम ये दोन ुवांचे अंतर िनमाण होते. या सवावर
कळस चढतो, तो दा या धुंदीत देवद आप या आईचा खून करायला जातो, ते हा!
‘मा या विडलांचा खून तू के लास!’ असे बडबडत बंदक ू घेऊन तो आप या आई या
अंगावर धावतो. आता या या वेडाची ह झाली, अशी वसूची खा ी होते. हा भयानक
संग पा न मधुरेला फ स येऊ लागतात. आप या आिण मधुरे या िजवािवषयी वसू
धा तावून जाते. देवद ाचा बंगला सोडू न सासू या बंग यात येऊन राहते. ‘इथं पाऊल
टाकलंत, तर मी जीव देईन!’ असे ती देवद ाला बजावते.
क पनेने हा िच पट पाहता-पाहता नंदा या अंगावर काटा उभा रािहला. सुंदर
िहरवळी या खाली भयंकर वालामुखी धगधगत असावा, तसे बा तः सुखिशखरावर
असले या वसू या संसारात के वढे दाहक दु:ख लपले होते! ितला वाटले, अ से उठावे,
देवद ा या बंग यावर जावे, आिण वसूसार या सा या-भो या मुली या जीवनाशी,
याने मांडले या या कू र खेळाचा जाब याला हडसून-खडसून िवचारावा! पण वसू या
कहाणीतून देवद ाचे जे दशन ितला झाले होते, ते ल ात घेता, असे काही करणे हणजे
खेळात या बंदक ु ने ख याखु या वाघाची िशकार करायला जा यासारखेच होते!
वसूिवषयी ितला वाटणा या सहानुभूतीला जसजशी भरती येत गेली, तसतसा ितला
वत:चा अिधक-अिधक राग येऊ लागला. देवद ाने स नपणाचे स ग आणून आप याला
फसिवले, आिण एखा ा अ लड पोरी माणे याचे कौतुक करीत आपण या याशी समरस
झालो. या या बु ीचे आिण ि वाचे आप याला आकषण वाटू लागले. पण तो
स नपणा हा नुसता देखावा होता-रावणाने चढिवलेला रामाचा मुखवटा होता!
मा या मनःि थतीतही रा न-रा न एक शंका ितला बेचैन क न सोडीत होती–
इतका िन ु र आिण इतका सनी मनु य स नपणाचे स ग सहज सजवू शकतो?
िववेकानंदांची पूजा करणारे मन आप या सहचा रणीचा अपमान करायला कसे धजते?
अ था या या एकाक पणा या वेदना या या दयाला घरे पाडतात, याने, वतःशी
िजचे नशीब बांधले गेले आहे, या बायको या दुःखाची काडीइतक ही कदर क नये,
याचा अथ काय? चंचलसार या मु या िजवाचा याला लळा लागतो–
या ांनी ती अगदी कासावीस झाली. हे सारे मनातून काढू न टाकू न ती व थ पडली;
पण काही के या ितला झोप येईना! मधेच ित यापाशी झोपलेली मधुरा ओरडली, ‘आई!’
हळु वारपणे नंदाने ितला आप या कु शीत घेतले. मधुरेने ितला घ िमठी मारली. या गाढ,
िव ध बाल पशाने नंदा सुखावली. या िमठीत जगातले कु ठलेही दुःख वेश क शकत
नाही, या क पनेवर तरं गत ितने िन े या रा यात वेश के ला.
 ३७
दवस उगवत होते, आिण रगाळत, कं टाळत मावळत होते. नंदा अधून-मधून
लाय रीत जाई; पण ितथे देवद ितला एकदाही भेटला नाही. रा ी लाय रीत जळत
असलेला दवाही ितने कधी पािहला नाही. पावतीला भेटायला येणारा गंगारामही दीड-
दोन मिह यांत ितला दसला नाही. देवद ाची वारी कु ठ या तरी दूर या वासाला गेली
असावी, अशी ितने मनाशी खुणगाठ बांधली.
दोन मिहने होत आले; पण देवद ाची गाठ पडताच वसूचा िवषय या यापाशी कसा
काढायचा, या या पापाचे पुरेपूर माप या या पदरात कसे घालायचे, यािवषयी ित या
मनाचा िन य होईना!
आता ती सारा दवस मधुरेशी खेळ यात आिण वसूला बोलक कर यात घालवू
लागली. सं याकाळी बापूंबरोबर ती यां या घरीही िनघून जाई. ितथून परत यावर रा ी
वसूशी बोलत बसे. या ग पा-गो त बापू या कु टुंबािवषयी ितला जी मािहती िमळाली,
ित यामुळे यां यािवषयी ितला वाटणारा आदर दुणावला. बापूंना एकच मुलगा आहे,
अशी ितची आतापयत समजूत होती. पण देवद ा या वयाचा एक दुसरा मुलगा बापूंना
होता, हे ऐकू न ितला मोठे आ य वाटले. या मुलािवषयी बापूंनी ित यापाशी अवा रही
काढले न हते. तो फार शार होता, हणे! जगता-वाचता, तर आईबापांचे पांग फे डता!
पण दहा वषापूव देवद ाला वाचिव या या धडपडीत तो एका अपघातात मृ युमुखी
पडला होता. या ध याने बापूंची बायको जी अंथ णाला िखळली, ती कायमची! या
लु या-पांग या सासूची सेवा करायला ेमिववाह क न घरात आले या सूनबाई नाखूश
आहेत, हे पा न बापूंनीच थोर या मुलाला मुंबईला पाठवून दले होते. जु या
नोकराचाकरांकडू न वसूने ऐकले या या गो ी जे हा नंदाला कळ या, ते हा ित यापुढे
एकच उभा रािहला-असा देवमाणूस अगदी जवळ असताना आपले दु:ख याला
सांगायची आिण याचे दुःख हलके करायची इ छा वसूला का होऊ नये? या ाने ती
बेचैन होई. काही के या याचे उ र ितला सापडत नसे.
मा सं याकाळ या बापूं या आिण सािव ीबा या सहवासात या चार घटका ितला
मोठा दलासा देत. दवसभर उ हा-ता हातून चालून आले या वाशाला गंगा ान घडावे,
तसे ितला होई. कसे शीतळ, िनमळ वाटे! आईचा िनरोप घेऊन बापूं या घ न परत
येताना न-कळत ‘मोगरा फु लला, मोगरा फु लला,’ हा चरण ती गुणगुणू लागे.
तथािप, एक गो ित या ल ात येऊन चुकली होती. जहािगरदारांचा िवषय िनघाला,
क बोलके बापू अबोल होत. यां याकडू न एखाद-दुस या वा याचेच उ र िमळे . अंधा या
खोलीत उ हाचा अंधूक कवडसा कु ठे तरी पडावा, तो इवलासा सोनेरी काश सुरेख
दसावा, पण खोलीतला काळोख उजळू न टाक याची श या या अंगी असू नये, तसे
बापूंचे उ र ितला वाटे.
तीन-चार दवसांत बापूंकडू न कणा-कणाने जे ितला कळले, ते एवढेच होते– देवद ाचे
वडील बापूंचे चांगले िम होते. ते मुळीच वेडसर न हते. ते होते द क. बाळपण फार
ग रबीत गे यामुळे यांचा वभाव चम का रक झाला असावा! या त हेवाईकपणामुळे
त ण वयातच ते बुवा-बैरा यां या नादाला लागले. आ मह येचे वेडही यां या डो यात
िशरले! मा आ याची गो हणजे, आ मह येनंतर यांचे ेत चंदनगडा या आसपास
कु ठे ही सापडले नाही! आ मह ये या प ाबरोबर यांनी देवद ा या नावाचे एक प ही
बापूं याकडे पाठवून दले होते. या प ावर ‘मा या मृ यूनंतर वीस वषानी िचरं जीव
देवद यास देणे’ एवढेच श द होते. बापूंनी ते प वीस वष िजवापलीकडे जपून ठे वले;
आिण तीन-चार मिह यांपूव देवद ाला दले.
देवद ा या विडलांिवषयी एवढे तरी ितला कळले; पण या या आईिवषयी ितने
काही िवचारले, क बापू चटकन िवषय बदलीत. शेवटी देवद ािवषयी नंदाने अगदी
खोदून-खोदून के ले, ते हा बापू हणाले,
‘चपळ घो ावर मांड ठोकू न बसणारा कु णी तरी असावा लागतो. तसा वार नसला,
क घोडा उधळतो!’
शिनवारी सं याकाळी बापूं या या सूचक बोल याचा िवचार करीतच नंदा
सािव ीबा ना हणाली,
‘आई, येते हं.’
ितने यांना नम कार के ला.
इत यात बापू उ ारले,
‘सािव ी, खरा हातारा झालो हं मी! कसलीच आठवण राहत नाही आता!’
लगेच खुटीला लावले या कोटाकडे ते गेल.े यातून एक प बाहेर काढू न यांनी ते
नंदा या हातात दले. ितने वरचे अ र पािहले. प देवद ाचे होते.
 ३८
परत येताच नंदा तडक आप या खोलीत गेली, दवा लावून ते प वाचू लागली.
प ा या ारं भी घाई-घाईने ‘ि य नंदा’ अशी अ रे िलिहलेली दसत होती. मागा न
ती खोडू न टाकली असावीत! प ात एवढाच मजकू र होता :

काल रा ी मी परत आलो. सकाळी मो ा आशेने लाय रीत गेली; पण तु ही

लाय रीत आला नाही. कती अधीरतेने तुमची वाट पािहली मी! मीच नाही!
चंचलनंही. तु ही मा यावर रागावला आहात. होय ना? का वसूनं रा सां या
गुहच
े ं तु हांलाही भय घातलंय्? मी मनकवडा नाही. पण तु ही िभ या नाही, असं
माझं मन मला सांगतंय्!
चंचल माझी खरीखुरी मै ीण आहे. पण ती फ डो यांनी बोलते. तु ही
आयु यात आलात. एक बोलक मै ीण िमळाली, हणून मी आनंदन ू गेलो.
या यापाशी आपलं दय उघडं करता येईल, असं माणूस जगात आहे, असं
तुम याशी बोलताना मला वाटू लागलं. तो सारा भासच होता का?
दोन-चार दवसांत मी पु हा बाहेर जाणार आहे. कधी परतेन, कोण जाणे!
कदािचत परत येणारही नाही!
ते जाऊ दे. मी परत आलो, तरी कधी येईन, हे कु णी सांगावं? मी येईपयत
तु ही इथं असाल, असं थोडंच आहे? जा यापूव तुम याशी मनमोकळे पणानं
बोलावं, असं सारखं वाटतंय्.
उ ा भेटाल? दुपारी तीन वाजता चंदनगडला जाऊ. सं याकाळी परत येऊ.
मा मा यात या रा साचं भय वाटू लागलं असेल, तर हे साहस क नका.
शेवटी या जगात माणूस एकटा-अगदी एकटा आहे, हेच खरं ! अ था याला
हे मं वेचा माग मोकळा नाही! पण तो मला आहे, हे माझं के वढं सुदव
ै आहे!

तुमचा
देवद
 ३९
प वाचून नंदा या मनात िवचारांचे का र माजले, देवद ाबरोबर चंदनगडला जावे,
क न जावे? वसूला सांगून जाणे तर अगदी अश य. ही गो ित यापाशी काढली, तर ती
डो यात राख घालून घेईल! पण देवद ाशी मोकळे पणाने बोल याखेरीज वसू या
संसाराचे िचखलात तून बसलेले चाक वर िनघणे श य नाही. ही संधी अनायासे आली
आहे, ितचा फायदा आपण घेतला पािहजे, असे ितने शेवटी मनाशी ठरिवले.
मा दुस या दवशी चंदनगडला जा याक रता गाडीत बस यावर पु हा ित या
मनातली र सीखेच सु झाली. देवद ा या वैर वतनाचे आिण बेफाम मनोवृ ीचे वणन
वसू या त डू न आपण ऐकले आहे. साप सुंदर दसतो, हणून याला कु णी कवटाळील का?
देवद ाबरोबर आपण एकटीने चंदनगडावर जाणे सुरि तपणाचे आहे का?
अनेक कु सळे ित या मनाला सारखी टोचीत रािहली. ‘Live dangerously’ हा
वा री या वहीतला नेह ं चा संदश े ितला आठवला. पण लगेच ित या मनात आले,
ड गरा माणे संदश े ही दु नच साजरे दसतात!
ती काहीच बोलत नाही, असे पा न देवद ाने के ला,
“आज मौन ताचा दवस आहे, वाटतं?”
नंदाने होकाराथ मान हलवली.
देवद मो ाने हसत उ ारला,
“तु ही उ रसु ा मौनानंच दलं.”
आता मा नंदाला हसू आवरे ना. ती उतरली,
“ऐकायला आलेय् मी आज. बोलायला नाही.”
देवद णभर थांबून हणाला,
“ऐकणाराचे दोन वग असतात-कानांनी ऐकणारांचा, िन काळजानं ऐकणारांचा. तु ही
कु ठ या वगात मोडता?”
नंदा चटकन हणाली,
“ते तु ही आधीच ठरवलंय.् यािशवाय का तु ही मला इत या अग यानं बोलावलं
असतं?”
गडावर नंदाला घेऊन देवद आप या बंग यावर गेला. बंगला सुि थतीत ठे वलेला
होता. याची देखभाल करणारे नोकर-चाकरही ितथे होते. देवद अधून-मधून एखादा
दवस या बंग यात काढतो, हे या याकडू नच ितला कळले. चहा घेऊन दोघेही गड
पाहायला बाहेर पडली.
 अनेक जुने अवशेष पाहत-पाहत दोघेही पूवकड या दरवाजापाशी आली. ितथून खाली
िहर ा रं गा या िविवध छटांनी नटलेला वृ -वेल चा समु पसरला होता! या समु ातून
दीप तंभा माणे अधवट डोके वर काढणारा एक कळस दसत होता. तो कसला आहे;
हणून नंदाने िवचारले, ते हा देवद हणाला,
“ते आहे ा े राचं देऊळ. वाघाचा उप व होऊ नये, हणून भोवताल या खे ांतले
लोक याला नवस बोलतात.”
फरता- फरता देवद पि मेकड या घारक ाकडे आला. सूया ताला अजून बराच
वेळ होता. पण थंड हवेमुळे ऊन िबलकू ल जाणवत न हते. घारकडा हा या गडाचा सवात
उं च असा कडा होता. तो लांब- ं द, काळाकु कडा ह ी या सु या माणे ड गरातून बाहेर
आ यासारखा दसत होता. या क ावर उभी रा न नंदा दो ही बाजूंना पा लागली.
एखा ा िन त रा िसणी माणे आ वासून पडलेली समोरची खोल, भयाण दरी
पा न ितचे अंग शहारले. देवद ा या विडलांनी याच दरीत उडी टाकू न आ मह या
के याची कथा ितला आठवली.
ितने या याकडे पािहले.
या या मु व े र कसलीच चलिबचल दसत न हती. जणू समोर पसरले या
सृि स दया या सागरावर याची दृ ी एखा ा नौके सारखी तरं गत होती. या सागराची
भीषणता ितला सव वी अप रिचत होती.
दोघे मागे येऊन एका खडकावर बसली. काही ण दोघेही ग प होती. आपाप या
अंतरं गात बुडून गेली होती. म यरा ी या शांत वातावरणाचा भंग करणा या प या या
ची कारा माणे देवद ाने एकदम ितला के ला,
“तु ही मा यावर रागावला आहात?”
नंदाने नकाराथ मान हलवली.
देवदत हसला. टाचणीने फु गा फोडू न आनंदणा या खोडकर मुलासारखा!
मग तो हणाला,
“वसूनं तु हाला सांिगतलेलं सारं खरं आहे. आईचा खून करायला मी िनघालो होतो, हे
स य आहे. दा चा याला हा माझा िजगरदो त आहे, हे खरं आहे. अगदी परवा-
परवापयत तरी तो तसा होता, पण मी असा वे ासारखा वाहत का गेलो, हे वसूनं कधी
एका श दानं तरी मला िवचारलं का? सुखदुःखांची भागीदारीण हणून ती मा या
आयु यात आली. पण-जगा या बाजारात िवकत िमळणारी सारी सुखं हवी होती ितला!
पण या यामुळं ती ितला िमळाली, याची– देवद एका खोल, खोल गतत गाडला गेला
होता! ितथून याला वर काढ यासाठी ती नुसती वाकली असती, ितनं आपला हात पुढं
के ला असता, िनदान या नरकात ित या डो यांतली चार टपं या यावर पडली असती,
तर–”
सु कारा सोडू न तो पुढे हणाला,
“मी कु णापाशी ज म मािगतला न हता; पण तो मला िमळाला! मला सनी हायचं
न हतं; पण मी वाहत गेलो! वसूबरोबर मला सुखानं संसार करायचा होता. पण–”
चारी दशांना दूर-दूर पसरले या िन वकार आकाशाकडे टक लावून पाहत तो
उ ारला,
“असं झालं असतं, तर! जर आिण तर दैवा या रथाची च ं आहेत. मा यासारखी
माणसं या चाकांना बांधलेली असतात-धुळीतून, खाच-खळ यांतून फरफटत जाणं एवढंच
यां या ललाटी िलिहलेलं असतं!”
तो एकदम थांबला. वळवा या पावसासारखा! याने तसेच बोलत राहावे, आिण
याची सारी कहाणी ऐक यावर मग आपण बोलावे, हणून नंदा त ध रािहली; पण
पृ भागावर आले या देवमाशाने पु हा समु ात खोल बुडी मारावी, तसा तो कु ठ या तरी
जु या दु:खद आठवणीत नाहीसा झाला. जणू नंदा, वसू, घारकडा, चंदनगड हे सारे एक
व होते– आिण या व ातून तो जागा होऊ पाहत होता.
तो काहीच बोलत नाही, असे पा न नंदाने आपुलक ने ओथंबले या वराने के ला,
“पण तुम यासार यानं हे सन वत:ला कसं जडू दलं?”
देवद ा या मु वे र कोमेजू लागले या फु लासारखे उदास ि मत उगवले आिण
मावळले. तो थंडपणाने हणाला,
“वसूनं मला हा िवचारला असता, तर?”
लगेच तो मो ाने हसत उ ारला,
“जर आिण तर! मनु य हा कती आशाळभूत ाणी आहे, हे िस कर यापलीकडे या
श दांचा काही उपयोग नाही! ते जाऊ दे! दा चं सन मला कसं लागलं, हे मी तु हांला
सांिगतलं, तर तुमचा िव ास बसणार नाही मा यावर! म ाचा पिहला पेला मा या
हातात कु णी दला असेल? तु ही िवदुषी आहात. गडक यांचं नाटक वाचलं आहे ना
तु ही?”
“कु णी तरी सनी िम ानं!”
देवद िवकट हा य करीत उ ारला,
“चूक! साफ चूक! य ज म देणा या आईनं!”
“आईनं?” उं च क ाव न खाली लोट या जाणा या माणसासारखा नंदा या त डू न
कातर उ ार िनघाला. “स या आईनं?” न-कळत ित या त डू न श द गेल.े
होकाराथ मान हलवीत देवद हणाला,
“स या आईनं या या हातात हा दा चा याला दला, तो पोरगा के वळ दहा
वषाचा होता!”
जखमी पाडसाकडे ह रणीने पाहावे, तसे नंदाने देवद ाकडे एक दृि ेप के ला. लगेच
ितने आपले त ड झाकू न घेतले. कु णी तरी आप याला पो यात घालून याचे त ड घ
िशवले आहे, आिण समु ात सोडलेले ते पोते हळू हळू खाली जात आहे, असा ितला भास
झाला. स याचे हे दशन कती अमंगळ, कती भय द होते. न-कळत ित या कं ठातून एक
द
ं का बाहेर पडला.
 ४०
ती सु होऊन बसली. मान वर क न देवद ाकडे पाह याचा धीर काही के या ितला
होईना! जणू काही ित या हातूनच तो घोर अपराध घडला होता! ितला सारखे वाटत
होते, देवद ा या त डू न आपण जे ऐकले, तेच एक भयंकर व ठरे ल, तर कती बरे
होईल! पण ते व नाही, याची णा णाला ितला जाणीव होत होती. घारक ांव न
येणारा वारा अिधक थंडगार वाटू लागला होता. ऊ ह मलूल झा यासारखे भासत होते.
जणू काही नंदा या दु:खी मनाचे सृ ी या आरशात पडलेले ते ित बंब होते.
दहा वषा या पोट या पोराला स खी आई दा चे सन लावते! हे श य आहे का?
छे! नंदाला माईची आठवण झाली. लहानपणी माईने रागा या भरात आप या अंगाला
हात लावला, तरी नंतर ‘माझा, मेलीचा, रागच मो ा वाईट आहे!’ असे ती दवसभर
घोकत राही. शेखर गे यापासून आपण अगदी वे ासार या वागत होतो. पण माईला
एकच चंता होती-नंदा पिह यासारखी कधी हसायखेळायला लागेल? आईचे मन हे असे
अमृतात ना न आलेले असते! पण देवद ाचा अनुभव? बनावट कथा रचून आप या
दुवतनाचा दोष तो आईवर लादीत असेल का?
धुळी या वादळात सापडलेले पान िभरिभरत कु ठे तरी जावे, तशी नंदा या मनाची
ि थती झाली.
ती काहीच बोलत नाही, असे पा न देवद ाने आवेगाने के ला,
“माझी कमकथा तु हांला खरी वाटत नाही?”
तरीही नंदा काही बोलली नाही.
देवद ताडकन उठला आिण हणाला,
“जगात या एका माणसाचा तरी िव ास मला हवाय्! यािशवाय जगणं– बोला!
अशा घु या रा नका.”
याचा आवाज अिधक घोगरा होत अस याची जाणीव नंदा या कानांना झाली. पण
ित या त डू न श द बाहेर फु टेना.
समोर उ या असले या देवद ाची पावले एकदम दसेनाशी झाली. भयभीत दृ ीने
ितने वर पािहले. तो क ा या टोकाकडे चालला होता! धी या पावलांनी, बाबात.
संहासनावर बसायला िनघाले या राजपु ासारखा!
सारे बळ एकवटू न ती या याकडे धावली, आिण याचा हात घ ध न ती हणाली,
“काय आरं भलंय् हे तु ही?”
तो शांतपणाने उ रला,
 “स य िभ ं नसतं, हे िस क न दाखिवणार आहे मी तुला!”
या आिण ाकू ळ मनःि थतीतही याने पिह यांदाच आप याला उ ेशून ‘तुला’
हा श द वापरला, हे ित या ल ात आ यावाचून रािहले नाही. काळोखात पायात
तले या का ाने िव हळ झाले या ि थतीतही आभाळात लुकलुकणा या चांदणीचा
दलासा िमळावा, तसा या आपुलक या श दाचा ित या मनावर प रणाम झाला. याचा
हात अिधकच घ धरीत ती हणाली,
“काय करणार आहात तु ही?”
ितचा हात िझडकार याचा य करीत तो उ ारला,
“सरळ खाली उडी टाकणार! मग बसेल िव ास मा या बोल यावर?”
दो ही हातांनी याचा हात घ धरीत नंदा िन हाने हणाली,
“असलं भलतंसलतं बोलू नका!”
ितने या याकडे पािहले.
याचा चेहरा उ झाला होता. नजर कु ठे तरी शू यात लागली होती!
एखा ा वे ासारखा तो ओरडला,
“सोड, मुका ानं माझा हात सोड. नाही तर मा याबरोबर या खाल या दरीत तु या
चंध ा- चंध ा होतील!”
बोलता-बोलता तो नंदाकडे रोखून पा लागला. या या नजरे त िनखारे फु लले होते!
नंदाचे हात कापू लागले. याचे तळवे घामेजले; पण ितने ओठ घ दाबून धरले. राखेत
लपलेला अि - फु लंग फु लावा, तसा आता ित या मु व े र करारीपणा दसू लागला.
ित या हातांना जोराचा िहसडा देत देवद हणाला,
“सोडणार नाहीस तू मला?”
ती िन यी वराने उ रली,
“नाही-नाही-नाही!” मग आवंढा िगळू न मृद ू वराने ती हणाली, “मीही येणार आहे
तुम याबरोबर!”
“कु ठं ?”
“ या दरीत!! हवं तर वगातसु ा!”
“ वगात देवद ाला जागा नाही! या याबराबर याला यायचं असेल, याला
नरकातच–”
नंदा उ रली,
“ितथंही मी येईन. पण तुमचा हात सोडणार नाही.”
 ४१
देवद खाली पा लागला. नंदाने अशी खाली वळलेली याची दृ ी के हाच
पािहलेली न हती. नेम धरले या बंदक ु माणे ती दुस यावर नेहमी रोखलेली असायची!
आप या हातातला याचा हात थरथरत आहे, असा ितला भास झाला. या या उ ाम
मना या जहरी लहरीवर आपण या णापुरता तरी िवजय िमळिवला, हे ित या यानी
आले.
याचा हात न सोडता ती परत वळली. याच णी कु णीतरी घाईघाईने घारक ाकडे
येत आहे, असे ितला दसले.
ितने झटकन देवद ाचा हात सोडला.
ती दोघे थोडी पुढे आली, न आली, तोच गंगाराम यां याजवळ येऊन पोहोचला.
मुजरा क न याने एक िच ी देवद ा या हातात दली.
याने ती वाचली. लगेच ितचे तुकडे क न ते वा यावर फे कू न दले. दूर उडत जाणा या
या तुक ांकडे पाहत तो हणाला,
“मला सवड नाही, हणून सांग यांना!”
गंगाराम मुजरा क न िनघून जाताच नंदा हणाली,
“काही घाईचं काम असलं, तर–”
मघा या खडकावर येऊन बसत देवद हणाला,
“दो त आलेहत े माझे गडावर! पण मा या कोशात या श दांचे अथ बदलायला लागले
आहेत, याला मी काय क ? दो त हणजे दु मन! मजा करायला आली आहेत ही मंडळी!
क देत बापडी! मला दुःख होतं, ते एका गो ीचं. ही सारी दुत डी आहेत. यात दहाचा
आकडा असलेला नाग एकसु ा नाही.”
कं िचत थांबून तो िवष ण वरात उ ारला,
“ यां या ग यात गळा घालून परवापयत मी जगत होतो!”
हा अि य िवषय बदलला पािहजे, हे नंदा या यानात यायला वेळ लागला नाही.
सहज सुच यासारखे दाखवीत ती याला हणाली,
“देवद , तु ही िलिहलेली ती अ था याची कहाणी मा या मनात सारखी घोळतेय्!
या जगात मनु य अगदी एकाक असतो, हे खरं आहे का? याला िजवा-भावाचं कु णी
माणूस कधी िमळतच नाही? आई, बाप, बहीण, भाऊ, बायको–”
देवद उ रला,
“विडलां या मायेची एकही आठवण मा यापाशी नाही. पुसट आठवतात, ते यांचे
वेडिे व ,े बुवा-बैरागी! मला िम िमळाले, ते-गुळाला िचकटलेले मुंगळे पािहले आहेस तू,
नंदा? हां! एक-अवघा एक अपवाद होता. बापूंचा धाकटा मुलगा मोहन! सतार काय सुरेख
वाजवीत असे! तो गेला, आिण माझी सतार मुक झाली! या या मायेची आठवण झाली
क , अजून काळजात चरर होतं. माझे सारे दुगुण याला ठाऊक होते, तरी यानं मा यावर
ेम के लं. झंगलेला देवद मोटारीखाली सापडत होता. याला वाचवायला तो गेला–”
बोलता-बोलता देवद ाचा कं ठ स दत झाला. याने आपली दृ ी दुसरीकडे
वळिवली.
डो यांत उभे रािहलेले पाणी आप याला दसू नये, अशी याची इ छा असावी, हे
नंदाने ओळखले.
आता परतायची गो काढावी, असे नंदा मनात हणत होती. इत यात ‘सरकार’,
‘भाईसाहेब’, ‘देवद ’ अशा हाका ऐकू आ या. दोघेही लगबगीने उठली.
वळू न पाहत देवद हणाला,
“हे आमचे दो त येताहेत-वक ल, डॉ टर, कॉ ॅ टर, देशभ ! या दो तांना आता
सांगून टाकतो, क मला िह नवी मै ीण िमळाली आहे, यापुढं तुमचं त डसु ा पाहायची
इ छा नाही माझी!”
या या या पिव याने नंदा मनात िभऊन गेली. समाजा या काकदृ ीची जाणीव
असणारी ित यातील ी जागी झाली. या यापासून दूर होत ती हणाली,
“मा या ग याची शपथ आहे तु हांला. असलं काही बोलू नका या वेळी. घटकाभर
चला तु ही. यां याबरोबर गेला नाही, तर ही मंडळी उ ा मा यािवषयी नाही-नाही या
कं ा िपकवतील! मला िवलासपुरात राहणं कठीण क न टाकतील.”
 ४२
देवद आिण याचे दो त यां या पाठमो या आकृ ती दसेनाशा होईपयत नंदा
यां याकडे पाहत उभी रािहली. मग ती मो ा समाधानाने खडकावर बसली. भोवताली
उगवले या गवता या नाजूक िहर ा पा यांना कु रवाळू लागली.
देवद ाबरोबर चंदनगडला जायचा िनणय घेत यापासून ित या मनावर एक मोठे
अनािमक दडपण येऊन पडले होते. तो आप याशी कसा वागेल, आप या ांची तो सरळ
उ रे देईल, क नाही, यािवषयी ितला सारखी शंका वाटत होती. आता ित या मनावरले
ते ओझे कु ठ या कु ठे उडू न गेले. शेवटचा पेपर टाकू न परी े या मंडपातून बाहेर पडणा या
िव ा यासारखे ितला हलके हलके वाटू लागले.
देवद ा या त डू न कती तरी गो ी ितला कळ या, या या िविच वागणुक चे रह य
थोडे-फार उलगडले, या सव दु ांची साखळी जुळिव यात ती गढू न गेली.
वया या दहा ा वष स खी आई याला दा चे सन लावते, याचा जगावरला
िव ास उडू न गेला, तर यात नवल कसले? िप याचे ेम या या वा ाला आले नाही,
आईने एका भयानक सनाचे गुलाम बनिवले, अशा माणसाचे मन माये या
ओला ासाठी, िनरपे ेमा या सा ा कारासाठी कती हपापले असेल! समु ा या
भरतीसारखी सारे -सारे पोटात घालणारी माया वसू याला देऊ शकली नाही!
उ हा या या कडा याने, तहानले या जिमनीने आशाळभूतपणाने आभाळाकडे पाहावे,
आिण वर भरले या ढगांनी नुसते चार शंतोडे टाकावेत, तशी देवद ा या मनाची ि थती
झाली आहे; हे आता ितला कळू न चुकले. वसू या या आयु यात आली; पण एक सुंदर,
यांि क बा ली हणून! याला बा ली नको होती. या या दयातली श ये हळु वार
हाताने दूर करणारी, आप या ेमा या साम याने सना या मगरिमठीतून याला मु
करणारी, ‘तू कसाही असलाही, तरी माझा आहेस,’ या श दांनी या या मृत ाय मनाला
संजीवनी देणारी मै ीण याला हवी होती! आई या या मायेला तो मुकला होता, ती
याला वसूकडू न हवी होती! पण वतःच संगमरवरी पुतळी होऊन बसलेली वसू ती
ायला असमथ ठरली.
नंदा देवद ाबरोबर आली होती, ती या या वतनाचा जाब िवचारायला! मनाम ये
सारखी वसूची व कली करीत! पण देवद ा या त डू न जे िवल ण रह य बाहेर पडले,
याने हे सारे पार बदलून गेले. सहानुभूतीची अिधक गरज कु णाला असेल, तर ती
देवद ाला आहे, हे आता नंदा या ल ात येऊन चुकले. पिह या दवशी िविच वाटलेले
याचे ते बोलणे, काळोखात या िवजे या चमका यांसारखे भासणारे या या लेखनाचे
तुकडे, म तकात या जखमेने अ व थ होऊन भटकत रािहलेला तो एकाक अ थामा,
या या दवाणखा यातली ती सतार, ती बंदक ू , या हे मं वे आिण िववेकानंद यां या
ितमा, चंचलशी िहतगूज करता-करता ‘तु यािशवाय मला फ एकच िम आहे. तो
हणजे मृ यू!’ हे याने सहज काढलेले उ ार, या सा यांची संगती ितला लागली.
पि मेकडे लहान-मोठे ढग जमू लागले. दवसभर चालून थकलेला सूय मंद पावलांनी
ि ितजाची उतरण उतरत होता. िच काराने भ या मो ा फलकावर िनरिनरा या
रं गांचे फटकारे मारायला सु वात करावी, तशी पि म दशा दसू लागली. ढगांवर भगवे,
गुलाबी, सोनेरी रं ग चढू लागले.
समोरचे ते सुरेख रं ग पाहता-पाहता ितला मघा या देवद ा या पशाची आठवण
झाली. या णी आपले मनही असेच रं गले होते, असे ितला वाटले. ते िच ित या
डो यांपुढे उभे रािहले.
देवद क ा या टोकाकडे गेला, ते हा आपला जीव खाली-वर झाला. आपण धावत
याला धरायला गेलो. याचा हात घ धरला. हे सारे सहज घडले. णाधात! पण
दुस याच णी या या बळकट हाताची ऊब आप याला जाणवली. याचा तो पश कती
सुखद होता! कसलाही उ माद न हता यात! पण आपुलक ? ती एखा ा कारं जा माणे
उचंबळू न येत होती. या आपुलक मुळेच इथे येईपयत आप याला अहो-जाहो हणणा या
देवद ा या त डू न ‘नंदा’ अशी एके री हाक आली. पुढे तो बोलत रािहला, तोही तसाच!
जणू आप याला तो लहानपणापासून ओळखत होता. आपण दोघे एक खेळलो होतो.
बरोबर शाळे त गेलो होतो. िचमणदातांनी सुरेख वास येणा या पे चे तुकडे काढू न
एकमेकांना दले होते. या एका पशाने दोघांमधील परके पणाची भंत णाधात कोसळू न
पडली होती. देवद एकाक रािहला न हता!
समोरचे सारे ढग रं गपंचमी खेळू लागले. घारक ापलीकडे पसरले या वृ वेल या
िहर ा समु ावर काळसर तरं ग उठू लागले. रा लगबगीने पृ वीवर उतरत आहे, आिण
ित या आगमनाची पूवसूचना सं याकाळ या वाढ या साव या देत आहेत, याची जाणीव
होताच नंदा दचकली. घरी न सांगता मैि णीबरोबर नाटकाला आले या मुलीला
रं गभूमीवर या अ भुतर य सृ ीत रमताना, वा तवा या मयादांचा िवसर पडावा, तसे
ितचे झाले होते; पण नाटक संप यावर घरी जाताना या मुलीचे पाय लटपट कापू
लागतात! नंदाही अशी अ व थ झाली. ितचा सारा उ साह मावळला. बाहेर या
सृ ी माणे ितचे मनही काळवंडू लागले.
वसूला न सांगता आपण आलो आहोत. ए हाना आपण िवलासपूरला परत जायला हवे
होते! देवद ाचा अजून प ा नाही! आप याला परतायला उशीर होणार, हे आता उघड
आहे. ‘कु ठं गेली होतीस?’ हणून वसू आप याला ितरसटपणाने िवचारील. देवद ाकडू न
जे ऐकले आहे, ते ल ात घेऊन आपण ित याशी बोलू लागलो, तर आ ताळे पणाने ती
सारा बंगला डो यावर घेईल! आप यावर नाही-नाही ते आरोप करील!
बाहेर या काळोखापे ा या गो ीची ितला अिधक भीती वाटू लागली. छे! देवद ाची
वाट पाहत इथे बस यात अथ न हता. ितने डोळे भ न या भीषण दरीवर पसरले या
मावळ या सं ये या स दयाचा िनरोप घेतला. ती वळली. बंगला गाठ याक रता
लगबगीने चालू लागली. वाटेतच गंगाराम ितला भेटला. परत जा यासाठी देवद ाने
आप याला बोलावले असेल, असे वाटू न ितचे मन शांत झाले.
“काय, रे , परत जायचं ना?”
गंगाराम अदबीने उतरला,
“इत यात नाही, बाईसाहेब!”
ितने आ याने िवचारले,
“ हणजे?”
“सरकार परत आले नाहीत अजून!”
“कु ठं गेले आहेत?”
“ ा े रा या देवळाकडे! वक लसाहेब, डॉ टरसाहेब, सारे च गेले आहेत!”
थांबलेली वेदना पु हा सु हावी, तसे नंदाचे झाले. काही न बोलता ितने गंगारामकडे
पािहले. तो गालांत या गालांत हसत आहे, असा ितला भास झाला. या भासाने ती
अिधकच अ व थ झाली.
 ४३
नंदाने मनगटावर या घ ाळाकडे पिहले. ए हाना नऊ वाजून गेले असतील, असे
ितला वाटत होते; पण घ ाळात साडे-सातच झाले होते. बंग यावर आ यापासून
देवद ाची वाट पाहत कती तरी वेळ ती पाय यांवर उभी रािहली. काळोख के हाच
पडला होता; पण देवद परत ये याचे ल ण दसेना! ितला याचा राग आला.
सं याकाळी ितला िवलासपूरला परत पोहोचवायचे याने वचन दले होते. याची याला
आठवणसु ा नसावी, याचे ितला दु:ख झाले.
ती उ े गाने आत गेली. गंगारामाने देवद ाची खोली ितला उघडू न दली. ती आत
जाऊन बसली. रं गभूमीवर भयंकर नाटक सु असावे आिण एखा ा ेकावर णाधात
या नाटकात भाग यायची पाळी यावी, तसे ितला वाटू लागले.
तीन-चार मिह यांपूव ितला चंदनगडाचे नावसु ा ठाऊक न हते. देवद नावाचा
कु णी दुदवी त ण अि त वात आहे, याचीही ितला दाद न हती! आिण आज ती
चंदनगडावर या बंग यात देवद ाची अधीरतेने वाट पाहत बसली होती. मधेच ित या
मनात आले, ‘मला एकटीला िवलासपूरला पोचीव, िन मग आप या मालकाला यायला
परत ये,’ असे गंगारामला सांगावे. पण आता याचा काय उपयोग होता? आपला प ा
नाही, हणून वसूने ितकडे थैमान मांडले असेल! कु णाला तरी बापूं या घरी आपला शोध
करायला पाठिवले असेल! कदािचत देवद ा या नोकरा-चाकरांकडे ितने चौकशी
करिवली असेल. आपण देवद ाबरोबर चंदनगडला गेलो आहे, हे कळू नही चुकले असेल
ितला! ित या मनाने या सा या गो ीवर तकटेही रचली असतील. आपण आ ा गेलो
काय, आिण देवद परत आ यावर गेलो काय, दो ही िहशेब सारखेच! पण देवद आिण
याचे दो त ा े रा या देवळात इतका वेळ काय करताहेत?
या ाचे उ र एखा ा भुता माणे ितला भेडसावू लागले. मन चंती, ते वैरी न
चंती, अशी ितची ि थती झाली. िमिनटकाटा तासका ाइतका सावकाश चालत आहे,
असे ितला वाटू लागले.
ितने खोलीत चोह कडे पािहले.
खोलीतले सारे कसे सुंदर आिण नीट-नेटके होते. पलंगासमोर वधः तंभावर
लटकले या ि ताचे पूणाकृ ती िच होते. िच सुरेख होते, पण नंदाला या याकडे फार
वेळ पाहवेना.
ितने दुसरीकडे दृ ी वळिवली.
या कोप यात बंदक ू ऐटीने उभी होती. बंदक
ु कडे दृ ी जाताच देवद ाची सतत
मृ यूचा िवचार करणारी मूत ित या डो यांपुढे उभी रािहली. मघाशी कती िनभयपणे
तो क ा या टोकापयत गेला होता.
या अि य िवषयाचा िवसर पडावा, हणून ती पलंगावर पडलेली पु तके चाळू
लागली. यांत या एका पु तकाचे नाव होते ‘ वाला आिण फु ले’. नंदा ते उघडू न पाहणार
होती. इत यात या पु तका या खाली असलेले काही कागद ितला दसले. आप या
मनोगताला वाचा फोड याक रता देवद लेखन करीत असतो, हे ितला आता चांगले
ठाऊक झाले होते. ितचे कु तूहल चाळवले गेले. ते कागद उचलून ती वाचू लागली :
...बलसाडला पहाटे पािहलेला तो पौ णमेचा चं ! सारी आंबराई चांद याची
गभरे शमी शाल पांघ न झोपली होती. िनरागस ता हया मुलासारखी– िन र छ
साधूसारखी. जग पिह यांदा िनमाण झाले, ते हा ते असेच होते का? शांत, सुंदर, िन पाप!
मग या शांतीचा भंग कु णी के ला? जगाला कु प कु णी बनिवले? याला पापा या गतत
कु णी ढकलले? मनु याने? पण या मनु यानेच महाभारतासारखे ंथ िलिहले आहेत.
वे ळ या ले यांसारखी अ भुतर य व े साकार के ली आहेत. कै लास-ले या या
ललाटावर रे खलेली ती शु लप ातली चं कोर– जणू भगवान शंकरच या ले या या
पाने समाधी लावून बसले होते! जोपयत वाचायला महाभारत आिण पाहायला कै लास
लेणे आहे, तोपयत या जगात जग यासारखे काही तरी खिचत आहे!

...ताजमहालासमोर मी उभा होतो. पु कळ वाचले होते या यािवषयी; पण कै लास-

ले यासारखे काही अ भुत जाणवले नाही! मनाचे पाख पंज यातून उडू न झाडावर
बसले; पण िन या आकाशात ते उडेना! िनरा याच क पनांचे तांडव मनात सु झाले.
मुमताजवर शहाजहानचे अितशय ेम होते. हणून याने ितची ही अमर कबर बांधली;
पण शहाजहानला आणखीही पु कळ बेगमा हो या. यांपैक दुस या कु णावरही याचे ेम
न हते? मग आप या जनानखा या या गो ात याने या मु या गाई बांधून ठे व या तरी
कशाला? खरं च, ेम हणजे काय? यौवन आिण स दय यां या संगमावर जाणवणारा
णभंगुर द भास? क या या पाक यांना सं येचे रं ग आहेत, आिण या या
अंतरं गात क तुरीचा वास आहे, असे अमर फू ल? छे! या ांचे उ र शहाजहानशी
बातचीत के यािशवाय आप याला िमळणार नाही; पण ते कसे श य आहे? माणसाला
भूतकाळात जाता येत असते, तर माक पोलोपे ाही अिधक धाडसी वासी झालो असतो
मी! जीवनाचा अथ कळावा, हणून मी बु ाला, ि ताला, ासाला, चावाकाला,
शे सिपअरला, तुकारामाला आिण अशा अनेकांना भेटलो असतो. ामागून
िवचा न यांना सतावून सोडले असते!

...ह र ारला गंगे या िवशाल पा ात कती तरी वेळ पाय सोडू न बसलो होतो. असे
िवशाल दय िनसगाने मानवाला का दले नाही? गंगामाईकडे पाहताना सा या सृ ीतली
क णा-पाप, ताप, ाप नाहीशी करणारी क णा-मू तमंत पुढून वाहत आहे, असा भास
झाला मला! हे मं वेने उगीच बंदक
ु ने आ मघात क न घेतला. याने गंगामाई पािहली
न हती! या जगाचा िनरोप घेताना एवढा गदारोळ कशाला करायला हवा? आई या
मांडीवर बाळ झोपी जाते ना? तशी मृ यू या मांडीवर म तक टेकून याला िचरिन ा
यायची असेल, याने गंगामाईकडे यावे! मलाही तो मोह झाला! मी काही पाय या
उतरलो. पण– मी िभ ा आहे का? िशकार करताना यानं मला पािहलंय्, असा माझा
श ूसु ा ही शंका घेणार नाही! मग मी का परतलो? मला मोह आहे? कशाचा! या साडे-
तीन हात देहाचा? उपभोगाने बेचव झाले या याच- याच ु , िणक शरीरसुखांचा? छे!
मला तहान लागलीय् िनरा याच गो ीची! िनरपे ेमाची! पण असे ेम जगात आहे
का? का ते शु मृगजळ आहे?

...ल मणझू या या अलीकडे महारोगी िभका यांची ती रांग! ती डो यांपुढं उभी

रािहली, क अजून अंगावर काटा उभा राहतो! या महारो यां या था यांत मी पैसे टाकले;
पण यां याकडे िनरखून पाह याचा धीर मला झाला नाही. असली भाकड क णा काय
कामाची? यांतला एखादा मला िमठी मारायला धावला असता, तर– तर मी दूर पळालो
असतो! या यावर खेकसलो असतो! याला िश ा-शाप मोजले असते!
या महारो यांसमो न मी झु याकडे गेलो. एखा ा गु हेगारासारखा! पण
काळजा या आतून कु णी तरी सारखे आ ोश करीत होते– `But for the grace of God
there go I. ‘देवद ा, देवा या दयेनं तू जहािगरदाराचा मुलगा झालास. िनरोगी शरीर
तुला िमळालं. नाही तर तू इथंच, या रांगेतच हात पस न जाणा या– येणा याकडे भीक
मागत बसला असतास!’ जगात कती महारोगी आहेत, कती दीनदिलत आहेत, कती
दु:खी माणसं आहेत! यांचं माझं काहीच नातं नाही का? यां यासाठी मी काय के लं आहे?
काही तरी करावंसं वाटतं. पण दहा ा वष आईनं दलेला तो दा चा याला–
बाबासाहेबां या मृ यूनंतर वीस वषानी बापूंनी दलेलं यांचं ते भयंकर प – हे सारं सारं
मा या मदू या चंध ा करीत आहे. माझं काळीज गोठवून टाक त आहे. ही
भूतकाळातली भुतं मा या मानगुटीवर बसली आहेत. यांना गाडू न टाकणारा मांि क–

ल मणझू यापाशी पोहोचलो. नंदाची एकदम आठवण झाली. एकदाच भेटली ती. पण
एकदाच चमकू न गेले या िवजेला आषाढात या अमावा येचा अंधार काही-के या िवस
शकत नाही!
मी परत जाईन, ते हा िवलासपुरात ती असेल का?
वसू मा या आयु यात ये यापूव नंदा का आली नाही?
कु णाला िवचा हा ? कोण देईल याचं उ र? चं , कबर, गंगा आिण महारोग यांचं
नातं याला सांगता येईल, तोच या ाचं उ र देईल!
 ४४
‘वसू या आधी नंदा मा या आयु यात का आली नाही?’ कती कठीण होता हा
देवद ाचा ! अस या ाची उ रे परमे राला तरी कु ठे ठाऊक असतात?
देवद ा या प ातील श द ितला आठवले, ‘मा यात या रा साचं तु हांला भय वाटत
असेल तर–’ छे! या जगात कु णी देव नाही, आिण कु णी रा स नाही! येका या दयात
देव-दानवांचे यु मा सु आहे. देवद ाला आ मह येची लहर येत,े ती या यातला
रा स बळ होतो, ते हा! तो िलिहतो, या वेळी या यातला देव भावी झालेला असतो.
आ मह येची लहर? देवद ाला एक ालाच कशाला हसायला हवे? शेखर गे यावर
आपलेही मन असेच बेताल झाले होते. आप याला मागे ओढणारे मायेचे पाश होते. दादांचे
वा स य, माईची ममता, िम लंदाचा लळा! देवद दुदवी आहे. वादळात सापडले या
आिण िशडे फाटले या होडीसारखा!
 ४५
नंदा पुढला कागद वाचू लागली. ारं भीच किवते या ओळी ितला दस या–
मज अिधक रहाया नको
तू आ ह आता क ?
कारण या जगतातला
मी के वळ या ेक !
या ओळी कु णा या? या देवद ाला इत या का आवडा ात? िजवाचे बरे -वाईट
क न यायचे िवचार या या मनात सारखे घोळत असतात, हणून!
मग तो िवचार अमलात आण याचा धीर याला का होत नाही? आ मह या हा पटाईत
िशका या या तळहाताचा मळ आहे! बंदक ु चा नेम ापदावर न धरता वत: या
छातीवर, कपाळावर, नाही तर त डात धरला, क –
नाही! माणूस झाडासारखा आहे. तो सुखासुखी वठत नाही. तो ओलावा शोधीत
राहतो. याचं खरं ेम असतं जीवनावर– मग ते जीवन कतीही िव प ू , कतीही भयंकर
असो! मरणानंतर या अंधारात कु ठलीही चांदणी चमकत नाही, हे तो मनोमन जाणतो.
देवद ा या मनाची मुळेसु ा अजून मायेचा ओलावा शोधीत आहेत, हेच खरे ! तो याला
िमळाला, तर?
 ४६
किवते या ओळ खालचा मजकू र ती वाचू लागली–

माणसाचं मन ही एक अजब सकस आहे! माकडचे ा क न हसिवणारा िवदूषक, तोल

संभाळू न तारे व न चालणारी त णी, मृ युगोलात बेफामपणे मोटारसायकल चालिवणारा
त ण, आिण वाघ संहांसारखे हं पशू या सवाचं संमेलन आहे ते! वाघ- संहांिशवाय
सकस नाही– उ ाम वासनांिशवाय मनु य नाही. के हा चुचका न, के हा दरडावून, कधी
पोटभर खायला घालून आिण कधी हवेत काडकाड चाबूक उडवून सकसवाला
वाघ संहांवर कमत गाजिवतो, मा हे ाणी माणसाळ यासारखे वाटले तरी
यां यातला हं पशु के हा जागा होईल, याचा नेम नसतो!

सहा मिहने झाले. मा या मनात या वाघ संहांशी मी झुंज घेत आहे. यासाठी
िवलासपूर पुनः पु हा सोडले. दो तांचे टोळके मोडले. ह र ार गाठले. दीन, दुःखी जगाचे
दशन घेतले; पण– मनु य वत:चा के वढा मोठा श ू आहे!
मी जर बापूंचा मुलगा झालो असतो, तर या वाघ- संहांना सहज माणसाळवू शकलो
असतो का? मोहनला देवद ाचा आिण देवद ाला मोहनचा ज म िमळाला असता, तर
काय झाले असते? मी मोटारीखाली सापडू न मेलो असतो, क मोहन या आवड या
व ा माणे िववेकानंदांसारखा सं यासी झालो असतो? क पनेची नशा दा पे ाही
लवकर चढते. जर आिण तर! श दांची सुंदर ेते! हे श दकोशातून काढू न का टाक त
नाहीत?
 ४७
देवद ा या या वगतात या बापूं या उ लेखाने नंदाचे कु तूहल िशगेला पोहोचले. ती
घाईघाईने पुढला कागद वाचू लागली :

माझे भांडण ई राशी नाही. तो िबचारा मला कधी भेटलाच नाही! मग

आमचे भांडण होणार तरी कसे?
िनसगाशीही माझे भांडण नाही. सूयचं ांशी भांडून काय उपयोग आहे? ते
उगवायचे, ते हा उगवणार. मावळायचे, ते हा मावळणार!
माझे भांडण आहे माणसांशी! वडील, आई, बायको यां याशी. देवद ाचा
अधःपात रोख याची कोणती धडपड यांनी के ली?
माझे भांडण आहे बापूंसार या स नांशी! आ मह या कर यापूव मा या
विडलांनी िलिहलेले प वीस वष जपून ठे वून बापूंनी मला दले. या कानाचे या
कानाला कळू न न देता! पण या प ात काय असेल, देवद ावर काय प रणाम
होईल, याचा यांनी कधी िवचार के ला का? मा या वैर वागणुक ला आळा
घाल याचा यांनी य के ला? वडीलक या अिधकारानं यांनी एकदा तरी मला
दरडावायचे होते! कु णी सांगावे, या एका णाने माझे आयु य बदलवून टाकले
असते! िवजे या एका चमका याने आपण वाट चुकलो आहोत, हे वाशा या
यानात येत.े माझेही तसेच झाले असते.
बापू स न खरे ; पण दुबळे स न! दुबळ स न आिण समथ दुजन असे
माणसांचे दोनच वग या जगात का असावेत? स नाचे साधु व आिण दुजनाचे
साम य यांचा संगम या जगात अश य आहे काय?
चुकलो मी! बापूंना दोष ायचा मला काय अिधकार आहे? यांचा मोहन
मा यापायी िजवाला मुकला. या ध याने याची आई अंथ णाला िखळली; पण
ित या समाचाराला मी कधीही गेलो नाही. दु:खाचे दशन माणसाला दुःसह होते,
हणून मी गेलो नाही? का मोहन या मृ यूची मनाला टोचणी लागली होती,
हणून मला जायचा धीर झाला नाही? छे! मी वतः या छंदा-फं दातच दंग होतो.
इतरां या डो यांत या गंगा-यमुनांपे ा वत: या हातातला म ाचा याला
अिधक मोलाचा मानीत होतो. सा या दु:खाचा िवसर पाडणारी धुंदी णा णाला
शोधीत होतो.
बापू, तु ही इतके स न झाला नसता, तर फार-फार बरे झाले असते! वीस
वषापूव चे बापाचे प मुलाला देताना ते चो न वाचायचा मोह तु हांला
हायला हवा होता! मग देवद ा या हाती ती जहराने भरलेली कु पी तु ही दली
नसती!
 ४८
देवद ाचे िलिहणे इथेच संपले होते. सु मनाने ते कागद पलंगावर ठे व यासाठी नंदा
पुढे झाली; पण या कागदां या खाली जाड जाड असे काही टाचून ठे वले आहे, हे ित या
ल ात आले. ितने कागद उलटे क न पािहले. तो एक िलफाफा होता. ‘मा या मृ यूनंतर
वीस वषानी िच. देवद याला देण’े हे या यावरले कर ा अ रातले श द वाचताच
नंदा चपापली! पु न ठे वलेला मोहरांचा हंडा सापड यामुळे एका मनाला आनंद हावा,
पण या हं ाभोवती वेटोळे घालून बसले या सपा या फू कारांनी दुसरे मन भयभीत
हावे, तशी ितची ि थती झाली.
थरथर या हाताने ितने या िलफा यातील प बाहेर काढले. या प ावरील वीस
वषापूव ची तारीख वाचताच काळपु ष आ मकथा सांग याक रता आप यासमोर उभा
रािहला आहे, असा ितला भास झाला. अधीरतेने ती कथा ती ऐकू लागली–

िच. देवद यास अ. आ.

मा या मृ यूनंतर वीस वषानी हे प तुला िमळे ल. आज तू फार लहान आहेस.
अवघा नऊ वषाचा. माणसाचं खरं -खरं व प फार गळ असतं! ते पा न तुला
कळस येईल. तुझं बालमन भेद न जाईल. तू आयु याला िवटशील, हणून ते प
तुला पुढं यो य वेळी िमळावं, अशी व था मी करीत आहे.
हे प तू वाचशील, ते हा तू ितशीतला त ण असशील. जगात या
खाचखळ यांची आिण ु तेची व दु तेची तुला चांगली क पना आली असेल.
माणसाचं मन थोडंसं खरवडलं, क या या आत लपून बसलेला पशू बाहेर पडतो,
हा अनुभव तुलाही आला असेल. यामुळं मी िलहीत आहे, ते वाचून तुला ध ा
बसणार नाही.
मा या मृ यूसंबंधी अनेक गो ी तू ऐक या असशील. परमाथा या वेडानं मी
आ मापण के लं, अशी तुझी समजूत झाली असेल. ‘समोर पसरलेला िनळा-सावळा
समु पा न चैत य भूंना तो घन याम कृ णच आहे, असा भास झाला. याला
कवटाळ याक रता ते पुढे गेले. पु हा परतले नाहीत!’ असलीच काही तरी कहाणी
मा यािवषयी िवलासपुरात चिलत झाली असेल. हे सारं खोटं आहे, अशी या
प ानं तुझी खा ी होईल.
लहानपणापासून मी साधुसंतां या भजनी असलो, तरी आ मापण क न या
जगाचा िनरोप यावा, असा िवचार मा या मनाला कधीच िशवला न हता. द क
झा यामुळं मी िवलासपूरचा जहािगरदार झालो. थोडा ीमंत झालो. तथािप,
आप यापे ा आप या मुलाचं वैभव वाढावं, आिण ते आपण डो यांनी पाहावं,
अशीच माझी इ छा होती; पण माणसाची कु ठली इ छा या िभकार ा जगात
तृ झाली आहे? कु बेराची संप ी िमळिव या या मागावर मी होतो! पण तु या
आईनं–
अ ू सांभाळू न राहणं अगदी अश य झा यामुळं, मी आज आ मनाशाचा माग
वीकारीत आहे.
देवद ा, जगा या दृ ीनं ही आ मह या ठरे ल; पण, खरं सांगायचं, तर तो खून
आहे! तु या आईनं के लेला हा माझा खून आहे. िवष पाजून कं वा गळा दाबून
के लेला खून यापे ा फार बरा. बायकोचे इतर अपराध नवरा पोटात घालू शकतो.
पण ितचा िभचार– नागडा-उघडा िभचार–
िवषारी बाणा या टोका माणं तु या आईचं दुवतन मा या काळजात तून
बसलंय. मला झोप येत नाही. अ गोड लागत नाही. िवलासपुरात या घराघरांत
लोक तु या आई या बदफै लीपणािवषयी बोलत आहेत. पण ितला याची पवा
नाही!
आपली वासना तृ कर याक रता ितनं बळी कु णाचा यावा? मला कु बेराचं
धन िमळवून दे याक रता इथं येऊन रािहले या अलौ कक योिगराजांचा! ितनं
यांना तपो के लं. माझी सव व ं धुळीला िमळाली. या दोघांना एका तात
पािह यापासून माझं मन पेटले या ला ागृहासारखं झालं आहे!
पुढची सारी कडू कहाणी तुला कशाला सांगू? श ू या वा ालाही
परमे रानं हे दु:ख देऊ नये.
माझी शेवटची एकच इ छा आहे. हे प तु या हातात पडेल, ते हा तुझी आई
िजवंत असेल, तर तुला यो य वाटेल ती िश ा ितला दे. पापाचं ायि कधी-
ना-कधी यावं लागतं, हे कामवासनेनं िपसाळले या या कु लटेला, वीस वषानी का
होईना, चांगलं कळू दे!
मृ यू या दारातही माया माणसाला सोडीत नाही. हणून दोन िहता या
गो ी तुला सांगतो. पिहली, या पृ वीतलावर पैसा हाच परमे र आहे, हे कधीही
िवस नकोस. दुसरी, कोण याही ीवर कधीही िव ास ठे वू नकोस.
 ४९
‘ताईसाहेब’ दारातून नोकराची हाक आली.
नंदा दचकली. ितने हातांतले कागद पलंगावर टाकले. ती के हा जेवणार आहे, हे
िवचारायला तो आला होता. देवद ाचा अजून प ा न हता. नोकराला काय सांगावे, या
िवचारात ती पडली. इत यात देवद ाचा आवाज ितला ऐकू आला–
“साले! कु े! इथं या, हणजे दाखिवतो एके काला.”
नंदा लगबगीने पुढे होते, ना होते, तोच देवद दारात येऊन उभा रािहला.
याचा अवतार पा न ित या काळजात ध स झाले. याचे के स िवसकटले होते.
डो यांतली मघाची ि धता मावळली होती. तोल जाऊ नये, हणून तो दाराचा आधार
शोधीत होता, क काय, कु णाला ठाऊक! दो तां या बैठक त म पान क न तो आला
असावा, हे अगदी उघड होते.
 ५०
नंदा दृ ीला पडताच देवद ाची नजर खाली वळली.
“माफ कर मला. तू मला– या– या सा यांबरोबर–”
त डातून भलताच श द गेला, या जािणवेने जीभ चावून तो त ध उभा रािहला.
बाहे न हाक ऐकू येऊ लाग या. ‘सरकार’, ‘भाईसाहेब’, ‘देवद ’! याचे दो त याला
परत ने याकरता आले असावेत, हे नंदाने ओळखले. आता काय होणार, हे ितला कळे ना.
ती मनात या मनात िथजून गेली.
बाहेर या हाकांकडे ल न देता देवद आत आला. दाराकडे पाठ फरवून उभा
रािहला. याचे दो त दारात येऊन गलका करीत बोलू लागले.
“हे काय, सरकार? लढाई अशी अधवट टाकू न–”
आपले वा य अधवट टाकू न तो बोलणारा फदी फदी हसू लागला.
दुसरे दोघे िधटाईने पुढे आले.
नंदा आिण देवद यां याकडे आळीपाळीने पाहत यांतला एक उ ारला,
“पाख तर छान पैदा के लंय् सरकारांनी!”
लगेच याने टाळीसाठी दो तापुढे हात के ला.
देवद िवजेसारखा कोप याकडे गेला. ितथली बंदक ू उचलून तो गरकन् फरला.
बंदक
ु ची नळी या बडबडणा या माणसा या छातीला लावून तो हणाला,
“चला, चालते हा इथनं सगळे ! तीनदा फासावर लटकावं लागलं, तरी हरकत नाही.
पण तुमचे ितघांचे इथ या-इथं मुडदे पडतील, हे िवस नका. चले जाव!”
देवद ाचे हे श द कानी पडताच ितघेही मागे सरकले. णाधात दाराबाहेर जाऊन
दसेनासे झाले.
ते बाहेर जाताच देवद ाने दार धाडकन् बंद के ले.
हे सारे िच पटात या एखा ा दृ यासारखे काही णांत घडले. काय घडत आहे,
याचा िवचार करायलाही नंदाला वेळ िमळाला नाही.
या दा बाज दो तांनी पु हा आपली त डे दाखवू नयेत, हणून देवद ाने दार बंद के ले
खरे ! पण नोकरां-चाकरांकडू न याचा िवपरीत अथ के ला जाईल, हे ितला चटकन् जाणवले.
दार उघडायला ती जाणार, तोच देवद कोप यात परत नेऊन ठे वले या बंदक ु कडे
टक लावून पाहत उभं आहे, असे ितला दसले. घरात या िबळात लपून बसले या
सापा माणे या या मनात सतत घोळणा या आ मह ये या िवचाराची ितला आठवण
झाली! ित या मनाचा थरकाप झाला. पाऊल जाग या-जागी िखळू न गेले!
 देवद या बंदक ु कडे असा वे ासारखा पाहत का उभा आहे, हे ितला कळे ना!
हे मं वे या आ मह येचे िच ित या डो यांपुढे उभे रािहले. थोर अितथी या
वागताक रता यजमानाने पुढे जावे, तसा तो मृ यूला सामोरा गेला होता. न-कळत ित या
त डू न अ फु ट हाक िनघाली,
‘देवद .’
तो बोलला नाही. याने वळू न ित याकडे पािहले नाही. दो ही हातांनी आपले त ड
झाकू न घेऊन तो तसाच उभा आहे, असे ितला दसले.
जवळ जाऊन नंदाने पु हा हाक मारली,
‘देवदत!’
तरी तो बोलला नाही. मा याचे शरीर थरथरले. आपला द ं का बाहेर पडू नये,
हणून तो पराका च े ा य करीत आहे, याची जाणीव आता ितला झाली. या या
खां ावर आपला कापणारा हात ठे वीत ती हणाली,
“असं काय बरं वेडयासारखं करावं, देवदत?”
त डावरले हात दूर करीत तो हळू हळू वळला. याचे डोळे भ न आले आहेत, हे ित या
ल ात आले. जड पावलांनी तो पलंगाकडे गेला. या यावर बसून खाली पाहत तो
हणाला,
“या जगात एका माणसानं तरी मा यावर िव ास ठे वावा, हणून मी धडपडत होतो.
तू तो ठे वलास. कोणताही कं तू मनात न आणता तू मा याबरोबर इथं आलीस. माझं
घायाळ मन मी तु यापुढं उघड के लं. तू हळु वारपणानं या यावर पुंकर घातलीस. मा या
हातून तुझा िव ासघात हायला नको होता. पण– पाच-दहा मिहने मी दा या थबाला
िशवली न हतो. आज या दगलबाज दो तांनी-” आवेगाने आपले त ड झाकू न घेऊन
अपराधी मुलासारखा तो फुं दू लागला.
नंदा या या जवळ गेली. याचे दो ही हात ितने आप या हातांत घेतले. मृद ू वराने
ती हणाली,
“मा याकडे पाहा, पा , जरा.”
मान वर न करता तो उ ारला,
“पु हा एकटा झालो मी, नंदा! तुला मी फसिवलं!”
स दत वराने ती उ रली,
“माझंच चुकलं मघाशी. या मंडळ बरोबर जायचा आ ह मी तु हांला करायला नको
होता! पण मी ग धळले, के वळ वतःपुरतं पािहलं. तुमचं र ण कर याची जबाबदारी
मा यावर आहे, हे मी िवसरले. मा करा मला, देवद .”
बोलता-बोलता ती थांबली. ित या डो यांतून आसवे ठबकू लागली. देवद ा या
हातावर ते थब पडताच याने आपली मान वर के ली.
िव मय, क णा आिण आनंद यांचे िवल ण िम ण झाले या वराने तो हणाला,
“मा यासाठी रडतेस तू? या अभा यासाठी?”
नंदा काही न बोलता डोळे पुसू लागली.
आसवांनी ओला झालेला ितचा हात आप या हातात घेऊन देवद हणाला,
 “मी वचन देतो तुला. मा यासाठी अ ू गाळ याची पाळी तु यावर येऊ देणार नाही
मी!”
बाहेर मघासारखा गलका ऐकू येऊ लागला. आपले दो त दा या नशेत आरडा-
ओरडा करीत परतले असावेत, असा देवद ाने तक के ला. कोप यातली बंदक ू उचलून
दाराकडे जात तो हणाला,
“ही माकडं पु हा ास ायला लागली! जरा थांब. यां या माकडचे ा कायम या बंद
क न येतो.”
बोलता-बोलता नंदा या चंतातुर चेह याकडे याचे ल गेले. तो हसत हणाला,
“घाब नकोस अशी. गोळी झाडणार नाही मी कु णावर! पण या कोड यांना िपटाळू न
लावायला उपाय नाही दुसरा.”
बोलता-बोलता याने जोराने दार उघडले. दाराबाहेर याचे दो त उभे होते! गंगाराम
आिण या यामागे तीन-चार खेडूत माणसे दसत होती. गडाखाल या खे ात एका
वािघणीने कालपासून धुमाकू ळ मांडला होता. एक गाय आिण वास यां या भोवती ती
घुटमळत होती. देवद गडावर आला आहे, असे कळ यामुळे ही मंडळी या वािघणी या
िशकारीसाठी याला बोलवायला आली होती.
देवद वळू न नंदाला हणाला,
“मारले या सावजाभोवती घुटमळणारं जनावर चटकन् टपता येत.ं तू जेवून घे. व थ
झोप. सकाळी िवलासपूरला जाऊ आपण. या वािघणीचं कातडं भेट हणून तुला देणार
आहे मी.”
नंदा या त डू न श द बाहेर पडाय या आधीच तीरासारखा तो खोलीतून िनघून गेला.
 ५१
रा ीचे दोन वाजून गेले होते. तरीही नंदा जागीच होती. वैर क पनां या लाटांवर ती
सारखी इकडू न ितकडे फे कली जात होती.
पिह यांदा देवद ा या काळजीने ितचे मन झाले.
आज तो मोहाला बळी पडला होता खरा! मा आपली आठवण होऊन बैठक तून
मधेच उठू न आला होता! पण अपरा ी या िशकारीला लागणारा सावधपणा या या अंगी
असेल का? छे! आपण याला जाऊ ायला नको होते!
ती सारखी मनात हणत होती, गे या दहा-बारा तासांत आपण जे पािहले, जे ऐकले,
जे वाचले, जे अनुभवले, ते सारे भयंकर असले, तरी स य आहे! आप यासार या हाडा-
मांसा या जगात घडलेले आहे. मधेच ितला थोडीशी गुंगी आली क वाटे, कु णी तरी फार
दूर या बेटावर आपणांला नेऊन टाकले आहे, आिण ितथ या रानटी माणसां या भयानक
गो ी आपण ऐकत आहोत! पण लगेच ितला जाग येई. डोळे उघडू न ती पा लागे.
वध: तंभावर लटकले या ि ताचे िच ितला समोर दसे. आपण चंदनगडावर आहोत.
देवद ा या बंग यात आहोत, अशी ितची खा ी होई. मग ितचे मन पु हा िवचारांची पाने
िपसू लागे. एखा ा अजाण बालकाने रे िडओ लाव याचा य करावा, आिण या यावरले
िनरिनराळे आवाज एकमेकांत िमसळू न याला ऐकू यावेत, तशी ितची ि थती होई.
देवद ाने सांिगतलेले आपले दु:ख– आईने दहा वषा या मुला या हातात दलेला
म ाचा याला– देवद ा या विडलांचे ते भयानक प – देवद आई या अंगावर बंदक ू
घेऊन धावून का गेला, याचा या प ाने उलगडा होत होता; पण–
अस या गो ी या जगात घडू शकतात? मनु य एवढा िनदय होऊ शकतो? ी
अधःपाता या दरीत आपण न अशी उडी टाकते? या या कोमलपणापुढे फु लांचे मृद ु व
लि त होते, असे कवी सांगतात, ते आईचे दय पाषाणा न कठोर होऊ शकते?
हे सारे नंदा या म तकात घणाचे घाव घालीत होते.
शेवटी अ व थ होऊन ती उठली. खोलीत येरझा या घालू लागली. कथेतला रा स
पाहता-पाहता समोर उभा राहावा, आिण याचे अ ाळ-िव ाळ प पा न बालमन
भेद न जावे, तसे ितला वाटू लागले. देवद ाची कहाणी ितला अनुभवा या अंतरं गात
खोल-खोल घेऊन जात होती. जीवना या तळाशी. ितथे कसलाही काश न हता!
वा याची झुळूकसु ा येत न हती! णा णाला गुदमर यासारखे होत होते!
ती वत:शीच हणत होती :
म यमवगा या एका सुरि त घरकु लात आपण लहाना या मो ा झालो.
जीवनसागरा या वाळवंटात खेळलो. ितथले शंखिशपले वेचले. ितथेच क ले बांधले.
ितथून लाटांचा पाठिशवणीचा खेळ डोळे भ न पािहला; पण ड गरलाटां या वे ात
सापडले या गलबतातली माणसे कशी गलबलून जातात, हे आपण कधी पिहले नाही.
जहाजांना जलसमाधी देणा या खडकांची आिण माणसांचे लचके तोडणा या माशांची
आप याला मािहती नाही!
साप यात सापडले या उं दरासारखी ती खोलीत फ र-फ र फरली; पण ित या
मनाची घालमेल थांबेना.
मधेच ितला वाटे,
अशा अपरा ी या अप रिचत जागेत भुतासार या आपण का फरत आहोत? वतः या
दु:खाचा िवसर पडावा, हणून आपण िवलासपूरला आलो. वसू या दुःखामुळे
देवद ाजवळ गेलो. या या दु:खाशी समरस झालो. का के ले हे आपण सारे ? या
सवापासून आपण अिल रािहलो असतो, तर? अजून आप याला या च ूहातून सुटका
क न घेता येईल. इथे आप याला करमत नाही, हणून उ ा वसूला सांगावे आिण सरळ
मुंबईची वाट धरावी!
या िवचाराने ितला थोडे हलके वाटले. आता आपला डोळा लागेल, या क पनेने ती
अंथ णावर पडली.
पण ित या िमटले या डो यांपुढे देवद ा या विडलां या प ातली अ रे नाचू
लागली. थम ठण यांसारखी, मग भडकणा या वालांसारखी! हळू हळू ती अिधक मोठी
होऊ लागली. शेवटी आकाशा या पाटीवर िवजे या लेखणीने कु णी तरी ती िलहीत आहे,
असा ितला भास झाला.
ित या मनात आले,
माणूस कती दीघ ष े ी असतो! मृ यूनंतरसु ा याची सूडाची इ छा िजवंत राहते!
ितचे मन देवद ा या आईिवषयी िवचार क लागले.
िज यापायी नव याने आ मह या के ली, ती बाई आता मिहने या-मिहने तीथया ा
करीत आहे! पापाची टोचणी अस झा यामुळे ती अशी फरत असेल काय? हॅ लेटची
आई जगती-वाचती, तर ितने पुढे काय के ले असते? जगाचा िनरोप कोण या मन:ि थतीत
घेतला असता?
शेवटी मानिसक थक ाने ितचा डोळा लागला, पण या गुंगीतही ितचे िवचारच
फरतच रािहले–
हॅ लेटची आई आिण महाभारतातली सािव ी या दोघ या ेमािवषयी दासबाबू काय
हणाले होते बरे ? सािव ी स यवानाचीच बायको का झाली? ितचे ल अ था याशी का
झाले नाही? ते झाले असते, तर? महाभारत पु हा एकदा वाचायला हवे! यांतली येक
मानवा या सनातन दु:खाचा भाग िशरावर घेऊन अनंत काळा या वासाला
िनघा यासारखे वाटते.
पण देवद ा या दु:खाशी आप याला काय करायचे आहे? छे! कती वेडा आहे हा!
के वळ कोर ा अिल पणाने या जगात मनु य सुखाने जगू शके ल? छे! माणूस ज माला
येताच अनेक अतूट धा यांनी जगाशी बांधला जातो. पुढ या वाटचालीत जुने धागे
तुटतात; नवे िनमाण होतात; पण या न ा-जु या धा यांचा गोफ याला सतत गुंफ त
राहावे लागते. जीवनाला अथ येतो, तो या गुंफणीत या कलेमुळे– गोफात या नाना
रं गां या धा यांमुळे.
ितला दादांची आठवण झाली. बेचाळीस या चळवळीपासून ते सहज अिल रा
शकले असते! बापूंसार या कायक याना आ य दे याची आिण सुखा या नोकरीवर पाणी
सोड याची यां यावर कु णी काही स के ली न हती; पण ते या अप रिचत
कायक याशी बांधले गेले होते देशभ या धा याने! िम लंदाची साव आई याला
सांभाळू इ छीत नाही, हे कळताच माई याला आप याकडे घेऊन आली, तसे पािहले, तर
आ ा या मृ यूमुळे ती खचली होती; पण वा स या या धा याने ती िम लंदाशी बांधली
गेली होती. तो धागा तोडणे ितला श य न हते! दासबाबूंनी मुली या ल ासाठी
साठिवलेले पैसे बालिम ा या मुलाला दले, ते काय ाजा या लोभाने? छे! मै ी या
धा याने ते बांधले गेले होते! माणसे अशीच अनेक नाजूक धा यांनी पर परांशी बांधली
जातात. ाण पणाला लावून या धा याची जपणूक करतात. या जपणुक तच सारे
माणूसपण भरले आहे.
बाहेर कु ठे तरी क बडा आरवला.
ती दचकू न उठू न बसली. संिचत मनाने ितने दार उघडले. बंग या या पाय या उत न
ती बाहेर आली. पहाटे या चाव या वा याचा पश होताच ित या अंगावर काटा उभा
रािहला.
 ५२
उ हे वर आली, तरी देवद ाचा प ा न हता. गंगारामाने आणले या बातमीव न तो
लवकर परत ये याची िच ह दसत न हते! मा न टाकले या गाय-वासराभोवती
घुटमाळणारी ती वाघीण देवद ाची चा ल लागताच जवळ या गद जंगलात गडप झाली
होती. दोन-तीन खेडूत बरोबर घेऊन देवद ितचा शोध करीत होता.
आता गडावर थांब यात अथ न हता. गंगारामला बोलावून ती िवलासपूरला यायला
िनघाली. मा गाव जसजसे जवळ येऊ लागले, तसतशी ित या मनातली धाकधूक वाढत
गेली. ितस या हरापासून घडले या गो ी भावने या भरात आिण रा ी या एका तात
ितला वाभािवक वाट या हो या. रं गले या नाटकातले संग वाटतात, तशा! पण आता
या ितला खटकू लाग या.
गाडीतून उत न बंग याजवळ येताच ितचा उरला-सुरला धीर सुटला. आ या पावली
परतावे, असे णभर ितला वाटले; पण ते श य न हते. ती चोरपावलांनी आप या
खोलीकडे गेली. वसू अजून उठली नसेल. ती उठाय या आत आपण मधुरेशी खेळत बसावे,
हणजे, ित या रागाचा पारा अपोआप उतरे ल, असे ती मनाशी हणत होती. इत यात
पावती चहा घेऊन खोलीत आली. ित याकडू न कळले या हक गतीने नंदा अगदी बेचैन
होऊन गेली.
रा पडली, तरी नंदा परत आली नाही, हणून ित या चौकशीसाठी वसूने बापूं या
घरी नोकर िपटाळला होता, पण तो तसाच हात हलवीत परत आला. मग कु णी तरी
नंदाताई सरकारांबरोबर गाडीत बसून गडावर गे याचे सांिगतले. ते कानी पडताच वसू
संतापली. जेवाय या वेळी ‘नंदामावशी मला हवी, तू नकोस!’ असा मधुरेने ह धरला.
या ह ाने वसू या मनाचा भडका उडाला. ितने मधुरेला ताटाव न उठिवले. फरफटत
ओढत नेऊन फाडफाड मारले, ‘आई मा नको, ग! आई मा नको, ग!’ असे मधुरा
ओरडत असतानाच ितला फट आली. मग खूप धावाधाव झाली. डॉ टर पहाटेपयत
मधुरेपाशी बसून होते. आता मायलेक व थ झोप या हो या.
हे सारे ऐकू न नंदाला चोर ासारखे झाले. ितचे मन ितला खाऊ लागले.
वसू या ब यासाठी आपण गडावर गेलो होते, हे खरे ; पण ते ितला कसे पटवून ायचे?
जे घडले, ते सारे जसे या तसे ितला सांिगतले, तर आप या बोल यावर ितचा िव ास
बसेल का? का आपण काही तरी बनावट गो रचून सांगत आहोत, असा संशय येऊन ती
अिधकच भडके ल?
जेवणा या वेळेपयत नंदा आप या खोलीत बसून रािहली.
 जेवणाची वद आली, ते हा धडधड या काळजाने ती वसूसमोर येऊन बसली. सारा
धीर एकवटू न ितने के ला,
“मधुरा झोपलीय्?”
वसूने काही उ र दले नाही. डोळे रोखून िविच दृ ीने ती नंदाकडे पाहत रािहली.
“माझं चुकलं, वसू–”
“तुझं काऽ ही चुकलं नाही, बाई! सारं चुकलंय् माझं. चूड दाखवून वाघीण घरात
आणली मी!”
“वसू, जरा शांतपणानं माझं हणणं–”
“हे बघ, नंदा, देवद ां या वाग यानं वेड लागायची पाळी आली होती मा यावर!
कु णी तरी िजवाभावाची मै ीण हवी होती मला, हणून आ ह क न तुला घेऊन आले मी
इथं. उरावर बसणारी सवत नको होती मला!”
“असं वेड-वाकडं बोलू नकोस, बाई, काही. खरं सांगते तुला. तुझं दु:ख पाहवेना मला,
हणून देवद ाची समजूत घालायला–”
“वा, ग, वा! बरीच आहेस क ! माझा काटा कसा काढायचा, हे ठरवायला गेला होता
तु ही दोघं गडावर!”
“नाही, ग, नाही! मधुरे या ग याश पथ सांगते तुला–”
“खबरदार मा या पोरीची शपथ घेतलीस, तर! जीव काही वर आला नाही ितचा!
काल सं याकाळी गडावर तु ही दोघं गुलूगुलू गो ी कशा करीत होता, हातात हात घालून
कसे फरत होता, रा ी खोलीत दार लावून–”
“वसू, वसू–”
“उगीच ओरडू नकोस अशी. गडावर तु ही काय धंगाणा घातलात, ते खडान्-खडा
माहीत आहे मला.”
नंदा या डो यांपुढे गंगाराम उभा रािहला.
आ याबरोबर तो पावती या कानाशी लागला असावा. पावतीने ते सारे ितखट-मीठ
लावून वसूला सांिगतले असेल; पण गंगारामाने असे काही तरी वेडव े ाकडे–
ती दचकली. काल या सा या गो चा अथ नोकर-चाकर काय करतील, याचा िवचार
ितने आ ापयत के ला न हता! आता तो ितला भेडसावू लागला. कोण याही कारणाने
एकि त येणा या ी-पु षांकडे पाह याची िशक या-सवरले या लोकांची दृ ीसु ा
िनमळ नसते. मग गंगारामसार याला काय बोल लावायचा?
वसू नंदाकडे ू र दृ ीने पाहत होती. नोकर-चाकर दारांना कान देऊन हा तमाशा
ऐकत असतील, हे मनात येताच नंदाला मे या न मे यासारखे झाले. आपण ग प बसलो,
तर सवाचा संशय अिधक बळावेल, या भीतीने ती मो ाने हणाली,
“कु णालाही िवचार, वसू. देवद अचानक गडाखाली गेल.े एका वािघणी या
िशकारीला.”
िवकट हा य आिण वे ासारखे हातवारे करीत वसू उ ारली,
“देवद वािघणी या िशकारीला गेले, का वािघणीनंच यांची िशकार के ली?”
ती आणखी काही बोलणार आहे, असे ित या अधवट उघडले या ओठांव न वाटत
होते; पण ित या त डातून एकही श द बाहेर पडला नाही. ित या हातांचा चाळा मा
सु रािहला.
नंदा खाली मान घालून मुका ाने भात कालवू लागली. इत यात घामाघूम झालेली
पावती धडपडतच आत आली. घाब याघुब या आवाजाने ितने हाक मारली,
“वैनीसाब,–’
“काय, ग?” ितरसटपणाने वसूने िवचारले.
“सरकारां ी-” ित या त डातून श द बाहेर फु टेना.
वसू संतापाने ओरडली,
“अग सटवे, नीट सांग क , काय सांगायचंय्, ते!”
“सरकारां ी वाघणीनं– डागदार गे याती आणायला.”
नंदा या हातातला घास हातातच रािहला!
 ५३
नंदा आप या खोलीत तळमळत पडली होती. रा ी या जागरणाने ितचे डोके दुखत
होते, डोळे चुरचुरत होते; पण काही के या ितला झोप येत न हती.
पावतीचे श द ित या मना या गाभा यात पुनः पु हा ित विनत होत होते–
“सरकारां ी वािघणीनं– डागदर गे याती आणायला.”
वािघणीशी झाले या झुंजीत देवद ाला कती जखमा झा या असतील, हा ती
वत:ला वारं वार िवचारीत होती. येक वेळी ितची क पना याची वेडीवाकडी उ रे देत
होती.
ित या या तापदायक तं ीचा भंग के ला, तो पावतीने. ितस या हर या चहाबरोबर
ितने वसूची िच ी आणून दली ितला. िच ीत एवढाच मजकू र होता–
‘रा ी या गाडीचं तुझं ितक ट काढायला बापूंना सांिगतलं आहे. तुझा पगार ते चुकता
करतील. कृ पा क न आपलं त ड मला पु हा दाखवू नकोस.’
या िच ीचे तुकडे-तुकडे क न ते वसू या त डावर फे कावेत आिण इथून चालते हावे,
असे ित या मनात आले.
इत यात दवाखा याकडे जाय या घाईत असलेले बापू आत आले.
डॉ टर देवद ला घेऊन आले होते. या या डो यावर, खां ावर आिण काखेत जखमा
झा या हो या. वाघीण दसताच देवद ाने गोळी झाडली होती; पण दुदवाने याचा नेम
चुकला. वाघीण जखमी झाली; पण जंगलात िनसटली! ित या जखमेतून ठबकणा या
र ा या थबाचा माग काढत देवद गद जंगलात िशरला. काही वेळाने वािघणीची गती
मंदावली आहे, हे या या ल ात आले. रानावर िवल ण शांतता पसरली होती.
पावलागणीक चुरणा या पाचो याचा आवाजही मोठा वाटत होता. देवद येक पाऊल
सावधपणे टाकू लागला. बंदक ु या चापावरचे याचे बोट रा न-रा न रळत होते.
अचानक या या कानांवर तो आवाज आला. याचे सारे अंग शहा न उठले. तो गरकन
वळला. करवंदी या जाळीतून उडी घे या या पिव यात बसले या वािघणीचे उ दशन
याला झाले. ती झेप घेत असतानाच बार कडाडला आिण ते धूड कोसळत असलेले
देवद ाने पािहले! जिमनीवर पडता-पडता अंगातून उठणा या वेदनांची याला ती
जाणीव झाली.वािघणीची गुरगुर या या कानांवर पडली. पुढे काय झाले, याचे भान
याला रािहले नाही.
देवद ाबरोबर आले या खेडुताकडू न बापूंनी ही सारी हक गत नुकतीच ऐकली होती.
ती जशी या तशी यांनी नंदाला सांिगतली. ती ऐकताना देवद ा या साहसी
 वभावािवषयी वाटणा या अिभमानाने ितचे मन फु लून गेले; पण लगेच ितथे काळजी या
का ांचे रान माजले.
देवद ा या जखमा के व ा असतील? या ब या हायला फार दवस लागतील का?
या या िजवाला धोका तर नाही ना?
बापूं या बरोबर इि पतळात जावे आिण देवद ाला पा न यावे, असे नंदाला फार-
फार वाटले. बोल यासाठी ितचे ओठ थरथरले. इत यात बापू ितला हणाले,
“इि पतळातून परत आलो, क तु या ितक टाची व था करतो. विहनीसाहेबांनी
मघाशीच कु म दलाय् तसा.”
नंदाने आवंढा िगळला. ती काहीच बोलली नाही.
 ५४
रा ीचे जागरण आिण सतत मनावर पडलेला ताण यांमुळे नंदा िशणून गेली होती.
शेवटी या लानीतच ितचा डोळा लागला. मा या अ व थ झोपेत ितचे मन नाना
कार या दृ यांची गोधडी िशवीत होते. सीतेचे अि द , तो अ ी िवझिवणारा वादळी
समु , या समु ात या मगरीने धरलेला कु णाचा तरी पाय, या पायातून ठबकणा या
र ा या थबांची होणारी पांढरी शु मो ये, या मो यांचाच चारा खाऊन सरोवरात
गात-गात पोहणारा राजहंस, या राजहंसावर झडप घाल याक रता काठावर जीभ
चाटीत बसलेली वाघीण–
वाघीण दसताच ती भयभीत झाली. धडपडत उठली. आपण पाहत होतो, ती सारी
व सृ ी होती, हे ल ात येताच ितला हायसे वाटले. ितने घ ाळाकडे पािहले. साडे-
पाच हायला आले होते. ित या काळजात कालवाकालव झाली.
बापू दवाखा यातून के हाच परत यायला हवे होते. अजून ते आले नाहीत! हणजे?
देवद ाला कु ठे वम जखम झाली आहे काय?
चूळ भ न जड पावलांनी ती हरांडयात आली.
वसू मोटारीतून खाली उतरत असलेली ितला दसली. ती दवाखा याकडे गेली असावी.
देवद ा या कृ तीिवषयी ितला काही िवचारावे का?
नंदा चार पावले पुढे झाली; पण ितला आणखी पुढे जायचा धीर होईना. वसूने
ित याकडे एकदा तु छतेने पािहले आिण पाठ फरवून ती तरातरा आत िनघून गेली.
 ५५
बागेत या पंपळा या पारावर बसून नंदा अ ताचला या कोप यावरला लाल रं गाचा
पुसट िशडकावा पा लागली. लगेच ितने आपली नजर खाली वळवली. तो रं ग पा न
ितला आठवण झाली, ती देवद ा या जखमांची! िवमन कपणे ती मागे सरकली.
पंपळा या बुं याला टेकून ितने डोळे िमटू न घेतले. ा त, ला त पांथ थासारखे.
‘नंदाताई,’ या बापूं या हाके ने ितने डोळे उघडले, ते हा ऊ ह अगदी कोमेजून गेले
होते.
बापू पारावर बस यावर नंदाने भीत-भीत के ला,
“कसं आहे देवद ांच?ं ”
“तसं िभ यासारखं काही नाही! सा या-जखमा बांध यात डॉ टरांनी. यांना शु ीही
आलीय् नुकतीच!”
नंदाने चाचरत िवचारले,
“मी पा न येऊ यांना?”
बापू काहीच बोलले नाहीत. यांचे मौन नकारापे ाही अिधक दुःखदायक वाटले
ितला.
मंद वराने ितने िवचारले,
“बोलत का नाही तु ही, बापू?”
तरीही बापू त ध रािहले. आभाळात मळभ यावे, तशी यांची चया दसत होती.
एका दवसात ते अिधक वृ झाले आहेत, असा ितला भास झाला.
एके क श द सावकाश उ ारीत बापू हणाले,
“वैनीसाहेब जवळ उ या असतानाच देवद शु ीवर आले. डोळे उघडू न पा लागले.
यां या त डातून दोन हाका प उमट या.”
“वसूला हाक मारली यांनी? मग देवच पावला, हणायचं!”
“छे! ‘नंदा, नंदा’ एवढे दोन श द यां या त डातून बाहेर पडले. लगेच यांनी आपले
डोळे िमटू न घेतले.”
लहान मुला या एकसुरी आवाजात बापूंनी हे सांिगतले; पण यां या वरात संगीत
भरले आहे, असा नंदाला णभर भास झाला. देवद ा या भावजीवनात आप याला थान
आहे, या जािणवेने ितला आनंद वाटला. मा सं याकाळचे सुंदर रं ग हां हां हणता नाहीसे
होऊन काळोख पडावा, तशी काही णांत ित या आनंदाची ि थती झाली.
चार-चौघांसम , खु वसूसमोर, शु ीवर आले या देवद ाने अभािवतपणे ‘नंदा,
नंदा, अशा हाका मार या! पण या ऐकणा या लोकांनी यांचा अथ काय के ला असेल?
काही वेळ बापू वर आकाशाकडे पाहत त ध बसले. शेवटी अवजड बोजा
उचल याक रता एखा ाने आपली सव श एकवटावी, तसे करीत नंदाकडे वळू न ते
हणाले,
“काल तू देवद ाबरोबर गडावर गेलीस. रा ी ितथं रािहलीस. फार मोठी चूक के लीस
तू ही, पोरी!”
नंदा गोरीमोरी झाली. बापूं या मनानेही संशयाची काजळी धरली असेल, असे ितला
वाटले न हते! आपले मन उघडे के यािशवाय बापूं या मनातील कं तू नाहीसा होणार
नाही, हे ित या ल ात आले. वत:ला साव न ितने शांतपणाने के ला,
“तुम यासमोर कु णी पा यात बुडू लागलं, तर काय कराल तु ही, बापू?”
“ याला वाचिव याक रता उडी टाक न मी.”
“मागचा-पुढचा िवचार न करता?”
“हो! अशा वेळी िवचार करीत बसणं हा गु हा आहे मोठा!”
“हे खरं ना? मग मी तरी अिधक काय के लंय्? मी इथं आले, ती माझं दुःख िवसरायला.
या दुःखा या पायी समु ावर जीव ायला गेले होते मी!”
“तू? छे!” बापू या वरातील आ य यां या मु व े न ओसंडत होते. ते पुटपुटले,
“तु यासारखी शहाणी मुलगी–”
मंद ि मत करीत नंदा हणाली,
“शहाणी माणसंसु ा माणसंच असतात, बापू! शहा या माणसा या आयु यातसु ा
के हा तरी भूकंप होतो! एका णात या या सा या आशा धुळीला िमळतात. जीव नकोसा
होतो याला!”
बापू एका मनाने आपले बोलणे ऐकत आहेत, असे पा न ती हळू च हणाली,
“एक िवचा तु हांला?”
बापूंनी होकाराथ मान हलिवली.
नंदने भोत-भोत िवचारले,
“आयु यात आ मह येचा िवचार तुम या मनात कधीच आला नाही?”
बापूंनी चटकन त ड फरवले.
यांना राग आला असावा, असे वाटू न नंदा हणाली,
“ मा करा, बापू, तुम या या उमट मुलीला! तु ही वडील माणसं मायेमुळं
जीवनातली िव प ू स यं आम यापासून लपवून ठे वता! पण शेवटी यांची िन आमची
दृ ादृ होतेच! अचानक होणा या या गळ दशनानं आ ही भेद न जातो. ह ली मला
सारखं वाटतंय्, कु ठलाही आडपडदा न ठे वता, वडील माणसं आपले कडू -गोड अनुभव
आ हांला लहानपणीच सांगत जातील, तर–”
व सल दृ ीने ित याकडे पाहत बापू हणाले,
“खोटं बोलावं, असं वाटतंय! पण धीर होत नाही! हणून खरं सांगतो. आ मह ये या
भुतानं काही दवस मलासु ा पछाडलं होतं. मोहन गेला, ते हा! या ध यानं सािव ी
अंथ णाला िखळली. थोर या मुलानं ेमिववाह के ला होता. मा या फाट या संसाराला
 ठगळं लावीत बसायची इ छा न हती सूनबाईची! ितनं आपला वतं पंथ काढला. माझं
सारं आयु य चळवळीत गेलेलं. जवळ िवष खायलासु ा पैसा न हता. मी गडबडू न गेलो.
मनात येई, एक चांगली बळकट दोरी पैदा करावी, िन झोपले या सािव ी या पायांवर
डोकं ठे वून म यरा ी–”
टेकडी चढता-चढता धाप लागून माणसाने थांबावे, तसे बापू म येच त ध झाले.
भावने या भरात ते हे सारे बोलून गेले खरे ! पण या दु:खद दवसां या आठवण नी ते
अितशय अ व थ होऊन गेले होते.
पण नंदाचे कु तूहल ितला ग प बसू देईना. ितने मृद ू वराने िवचारले,
“ते भूत तुम या मानगुटीवरनं के हा उठू न गेल?ं ”
“सािव ीनं सा या संकटांत मला साथ दली होती. ितला वा यावर सोडू न
जा यासारखं दुसरं पाप नाही, असं एक मन सारखं बजावीत होतं! पण या शहा या
मनाला दुपार या भाकरी या काही सोडिवता येत न हता! शेवटी आईसाहेबांना दया
आली. यांनी खाजगीकडे नोकरी दली मला!”
“आईसाहेबांनी? देवद ां या आईनी?” नंदाने िव मयाने भरले या वराने के ला.
ितचे मन ग धळू न वतःशीच हणत होते,
‘एका कु लटेनं या अ ाप माणसाला मदत कर यासाठी आपला हात पुढं करावा? आिण
पापानं लडबडले या ित या हाताचा आधार या पु यशील माणसानं यावा? कती
िविच आहे हे जग! कती च ूहांनी भरलं आहे हे मनु याचं मन आिण जीवन!’
अ व थपणे हातांची चाळवा-चाळव करीत थोडा वेळ बापू ग प बसले. मग ते
हणाले,
“तुझं रा ीचं ितक ट काढू न आणलंय् मी.”
“पण– पण, बापू– देवद बरे होईपयत मी इथं–”
“कु ठं राहणार तू इथं?”
“तुम या घरी.”
आवंढा िगळू न बापू हणाले,
“एरवी मी आनंदानं तुला घरी बोलावलं असतं; पण–”
“ हणजे? तु हांलाही माझा संशय येतोय्? देवदतांबरोबर मजा मारायला मी गडावर
गेले होते, असं वाटतंय् तु हांला?” बोलता-बोलता नंदाचे ओठ थरथ लागले.
कं िचत पुढे सरकू न मायेने भरले या वराने बापू हणाले,
“शांत हो, बाळ. शांत हो. मला काय वाटतंय,् याला इथं काडीचीही कं मत नाही.
वैनीसाहेब आहेत हेकट आिण तापट. या तशा नस या, तर देवद सु ा इतके भडकले
नसते!”
“मला नवल वाटतं, बापू, एका गो ीचं. विडलक या ना यानं देवद ांना आवर याचा
तु ही य का के ला नाही?”
सभोवताली पस लागले या काळसर साव यांकडे पाहत आिण दीघ सु कारा सोडीत
बापू हणाले,
“ग रबीमुळं माणूस मंधा बनतो. बाळ, हे मंधेपण याची जीभ कापून टाकतं! याला
पापाशी तडजोड करायला लावतं!”
बापूंचे श द नंदाचे काळीज कापीत गेले. ती गिहव न उ ारली,
“ मा करा मला, बापू. हे मी िवचारायला नको होतं तु हांला.”
बापू उ रले,
“नाही, बाळ, काही चुकलं नाही तुझं. खरी चूक आहे परमे राची! द ावर झेप
यायची ेरणा तो यांना देतो, यांना जळू न जायचं भा य तो देतोच, असं नाही!
मा यासार या अधवट होरपळले या पतंगांची तडफड पाह यात याला मोठी मौज वाटत
असावी! कधी-कधी मा या मनात येत,ं परमे र हा एक ाड, ा य मुलगा आहे.”
या शेवट या श दांना ते वतःच हसले. मग नंदाकडे वळू न ते हणाले,
“रागावू नकोस. एक िवचारतो तुला. तुझं देवद ांवर ेम आहे?”
बापूंकडू न अस या रोख-ठोक ाची अपे ा नंदाने के ली न हती! काही ण ती
ग धळू न गेली. मग शांतपणाने उ रली,
“आहे.”
आता च कत हो याची पाळी बापूंची होती. काय बोलावे, हे यांना सुचेना. ‘पण–
पण–’ असे हणत ते अगितकपणाने ित याकडे पा लागले.
नंदाने यांना के ला,
“बापू, तु ही गांधीज या चळवळीत का पडला होता? या देशात या लोकांवर तुमचं
ेम होतं, हणूनच ना?”
“होय.”
“ते लोक तुम या ओळखी-देखीचे होते? यांची दुःखं तु ही डो यांनी पािहली होती?
नाही ना? असं असून तु ही यां यावर ेम के लंत. यां यासाठी हाल-अपे ा सोस यात.
मी तर देवद ांना चांगली ओळखते. यांचं दुःख चांगलं ठाऊक आहे मला. मग–”
कं िचत थांबून ती पुढे हणाली,
“इथं आ यावर पिह याच दवशी मी देवद ांना पािहलं, ते दृ ीला पडाय या आधी
काळीज िपळवटू न टाकणारे यांचे उ ार ऐकले. ते चंचलशी बोलत होते. लाय रीत
आपण एकटेच आहोत, अशी यांची समजूत होती. ते चंचलला हणाले, ‘या जगात
तु यािशवाय मला फ एकच िम आहे– तो हणजे मृ यू.’”
बापू दचकू न उ ारले,
“देवद ां या मनात आ मह येचा िवचार घोळतोय्?”
“ या िवचारानं यांची अगदी पाठ पुरवली आहे. या भुतानं झपाटलं, हणजे मनाचा
कसा क डमारा होतो, याचा अनुभव मला नुकताच आला होतं. माझं ल ठरलं होतं.
शेखरशी. जागेपणीसु ा सोनेरी संसाराची व ं पाहत होते मी; पण एके दवशी शेखर या
िवमानाला अपघात झाला– या िवमानाबरोबर मा या व ांचीही राख-रांगोळी झाली.
मी दुःखानं वेडी झाले. त ण मनाची दुःखं फार िविच असतात, बापू. ती याची यानंच
भोगावी लागतात. रा -रा भर या दुःखाला कागदावर श दांची वाट क न देत
बसायची मी. देवद ांनाही आपलं दु:ख असंच हलकं करायची सवय आहे. पिह या
दवशीच यांचे असले काही कागद मला पाहायला िमळाले. आ ही समदु:खी आहोत,
याची ती जाणीव झाली मला! यां यािवषयी या काही भयंकर गो ी वसूकडू न मला
कळ या; पण मला दसणारे देवद , ित या देवद ांपे ा अगदी िनराळे होते.”
“खरं आहे, पोरी. देवद मनानं िनमळ आहे, असं मोहन नेहमी हणायचा.” बापू
म येच हणाले, लगेच ते थांबले. यांनी आवंढा िगळला.
“देवद ही वीज आहे, असं तु ही पिह याच भेटीत सांिगतलं होतं. ते श द मा या
मनावर कोरले गेल.े ती वीज कु ठं तरी पडू न ितनं िव वंस क नये, ती आभाळात चमकत
राहावी, असा य करायचं मी मनाशी ठरिवलं. यां या िविच मनःि थतीची कारणं
मी शोधू लागले. एके क धागा मा या हाती लागत गेला. काल रा ी माझी खा ी झाली क ,
देवद फार दुदवी आहेत. भूतकाळातील भयंकर भुतं यां या मानगुटीवर बसली आहेत.
यांना सांभाळायला हवं कु णी तरी. अगदी डो यांत तेल घालून. ते बरे होईपयत मी इथं
रािहले, तर–”
बापू डो यांतले पाणी पुशीत हणाले,
“नंदाताई, माझी तुला ाथना आहे. हे धाडस क नकोस तू. तुझं देवद ावरलं ेम
क णेतून िनमाण झालेलं आहे, हे मला कळतंय.् पण या गावा या गळी ते कोण
उतरिवणार? आपलं सामािजक मन अजून पाणी आटले या त यासारखं आहे. यातला
िचखल उगीच अंगावर उडवून घेऊ नकोस. तशीच गरज लागली, तर मी तुला बोलावून
घेईन; पण आता तू इथं रा नकोस.”
नंदा काही बोलली नाही. ितने डोळे िमटू न घेतले; पण बापूंना आपला आवेग आवरे ना.
ते बोलतच रािहले.
“तू इथं रािहलीस, तर उ ा वैनीसाहेब जीव ायला िनघतील. गडावर जे घडलं
नाही, याची चचा गावभर सु होईल. दादासाहेबां या नावाला िन कारण ब ा लागेल.
सािव ीला बोलता येत असतं, तर ितनं तुला हे चांग या रीतीनं समजावून सांिगतलं
असतं; पण काय क ? याही बाबतीत मी दुदवी आहे.”
नंदाने डोळे उघडले. ते डबडबले होते. शांतपणाने ती हणाली,
“रा ी या गाडीनं जाते मी, बापू. मा जा यापूव मला आशीवाद ा.”
“मी कसला आशीवाद देणार तुला? मी एक गरीब–”
“नाही, बापू तु ही गरीब नाही. खरे ीमंत तु ही आहात. तुम या काळजात अमृताचा
अ य झरा आहे. मुलीसारखी माया के लीत तु ही मा यावर. मला एकच आशीवाद ा–
तुम या मुलीला न शोभणारा मोह मला के हाही होऊ नये.”
बापूंनी आपला थरथरणारा उजवा हात ित या म तकावर ठे वला. स दत वराने ते
उ ारले,
‘तथा तु.’
बापूं या पायावर डोके ठे वून नंदा वर उठली. भोवताली दाटणा या काळोखाची ितला
जाणीव झाली.
ितने वर पािहले.
चांद या के हाच चमकू लाग या हो या. पि मेकडे शु झळकत होता एखा ा
र दीपासारखा!
 ५६
मुंबईला येऊन मिहना होत आला, तरी नंदा मानाने िवलासपूरातच वावरत होती.
ितथे जे-जे घडले, ते-ते सारे दादांना सांगावे, असे ितला सारखे वाटत होते; पण काही
के या ितला तो धीर होईना.
ित या मनात येई,
देवद ाची ही मुलखावेगळी कहाणी दादांना खरी वाटेल का? िनज व श दांतून
देवद ाचे दुःख आपण मू तमंत उभे क शकू का? कि पत कथेपे ा स य भयंकर असते, हे
खरे ! पण ते कु णा या दृ ीने! स पाताळांत लपून बसले या िव प ू स यापयत जो
पोहोचतो, यालाच हे पटते. देवद ाचे दुःख दादांना जाणवले नाही, तर आप यािवषयी
यांचा काय ह होईल? आप याला एका िववािहत पु षाचे आकषण वाटू लागले आहे,
आिण ओढाळ मनाचे समथन कर याक रता आपण ही कहाणी रचली आहे, अशी शंका तर
यांना येणार नाही ना?
रोज पहाटे जाग आ यावर ती आप या मनाचे पृथ रण क न पाही. एखा ा यं ाचे
लहान-लहान भाग सुटे क न तपासावेत, तसे. या चंतनात ितला एक नवी जाणीव
झाली. अनेक ओढे िमळू न नदी बनते. माणसाची येक भावनाही तशीच असते– संिम ,
अनेकपदरी, आ म ीतीपासून आ मलोपापयत सव छटांनी रं गलेली. देवद ािवषयी ितला
वाटणारी आपुलक अशीच होती. या भावनेत असामा य ि म वाचे आकषण होते;
बेडर वृ ीचे कौतुक होते; सव पश बुि म ेब ल आदरबु ी होती; आिण दैवाने याला
यां याशी जखडू न या जगात पाठिवले होते, यां या दयहीनतेमुळे उ व त झाले या
या या जीवनािवषयी क णाही होती!
पण या भावनेत एवढेच होते का? क आणखी काही? या ाचे उ र ती शोधू लागे,
ते हा खाणीत खोल-खोल जाणा या माणसासारखी ित या मनाची ि थती होई. येक
भावनेला, अगदी नाजूक असा का होईना, वासनेचा एक पदर असतो, असे ितला जाणवे.
या पदराचे व प वयावर, संगावर, वभावावर, प रि थतीवर अवलंबून असते. संगी
याचे अि त व इतर कु णालाही भासत नसेल! पण– या िवचारापाशी ती आली, क
खोलीत एकटी असूनही बाव न जाई. मनु य को वधी मैलांवर असलेले तारे दु बणी या
मदतीने पा शकतो. पण वतः या टीचभर दयाचा तळ दाखिवणारी दुब ण कु णी
शोधून काढली, तरी ितचा उपयोग कर याचा धीर याला होणार नाही, असे ितला वाटे.
ती अंथ णावर उठू न बसे. हात जोडू न िखडक तून िझरपू लागले या ात:काळ या
काशाची ाथना करी,
‘तमसो मा योितगमय। मृ योमा अमृतंगमय।’
 ५७
या मिह यात एक गो मा प झाली. मुंबईत हंडता- फरताना शेखर या मृतीने
ित या िजवाची होणारी घालमेल आता होईनाशी झाली. या या आठवणी िशकारी
कु यांसार या ित या जखमी मनाचा पाठलाग करीतनाशा झा या. उलट, या जपून
ठे वले या बाळपणी या मोरिपसांसार या वाटू लाग या. ‘ओ सजना–’ ही आपली
आवडती विनमु का ती दररोज लावी. पण ती ऐकताना िझमिझम पावसात शेखरला
भेटायला िनघालेली नंदा, ित या डो यांपुढे उभी रािहनाशी झाली. दोन-तीनदा ती
समु ावर फरायला गेली. येक वेळी ित या मनात आले, या समु ाला बोलता येत
नाही, हे फार बरे आहे. नाही तर हजारो लोकांसमोर तो गरजला असता,
‘ही वेडी मुलगी पािहलीत? एका रा ी जीव ायला आली होती ही इथं!’
िम लंदाला िनरिनरा या रं गी-बेरंगी कागदांची िवमाने ती क न देऊ लागली,
वतःसाठी नवी पातळे आणताना माई ‘नको,नको,’ हणत हो या, तरी यां यासाठी ितने
एक सुरेख पातळ घेतले. या दवशीच यांना याची घडी मोडायला लावली. रोज रा ी
िनजताना िम लंदाला ती नवी गो सांगू लागली. मा एके दवशी याने हॅ लेट या
गो ीचा ह धरला, ते हा ती हणाली,
“लहान मुलांनी अस या गो ी ऐकू नयेत!”
ितचा हा उपदेश ऐकू न िम लंद आ याने ित याकडे पाहतच रािहला.
याचे डोळे हणत होते,
‘तीन-चार मिह यांपूव ती गो ऐक याइतका मोठा होतो मी! आिण आज लहान
झालो! हे कसं काय झाल, बुवा?’
 ५८
देवद ां या कृ तीिवषयी बापूंचे दोन-तीन दवसांआड ितला प येई. या या जखमा
हळू हळू ब या होत आहेत, हे वाचून ितला आनंद होई. पण मधुरा आिण वसुंधरा
यां यािवषयी या प ात चकार श दही नसे. ‘देवद तुझी आठवण काढीत होते,’ हे श द
बापूं या प ात वाचायला िमळतील, अशा आशेने ती ते उघडी. पण थ! मा येक
प ा या शेवटी ‘माझे व सौ. सािव ीचे तुला अनेक आशीवाद.’ हे िलहायला ते िवसरत
नसत.
देवद बरा होऊन बंग यावर राहायला आला, हणजे बापूंची प े बंद होतील, ही
क पना ितला अ व थ क लागली. मन दुसरीकडे कु ठे तरी गुंतिव याक रता
पीएच्.डी. या बंधाचा ती पु हा िवचार क लागली.
या बंधासाठी एके दवशी सं याकाळी ती दासबाबूंना भेटायला गेली. ते कु ठ या तरी
सभेला गेले होते. यांची वाट पाहत ती अ यािसके त बसली. बसून कं टाळा आला, ते हा
यां या मेजावरली पु तके चाळू लागली. ती चाळता-चाळता ितची दृ ी समोर या
िच ाकडे गेली. माग या खेपेला दासबाबूंनी हे िच ितला दाखिवले होते. या वेळी
घाईघाईने ितने ते पािहले होते. आता ती एका मनाने या या स दयाचा आ वाद घेऊ
लागली.
या िच ातली वेल मोठी िविच होती. एका काळसर डोहा या काठावर फु लली
होती ती! या डोहाचा ओलावा ित या मुळांना िमळत असावा. या वेली या लहान-
लहान डहा या आकाशा या दशेने झेप घेत हो या. जणू लांब उ या असले या आईला
कवटाळ याक रता िचमुकले बा पसरणा या बािलकाच! आकाश यां यापासून फार-
फार दूर होते. याचा पश यांना कधीही होणे श य न हते. पण या या ेमळ
ि मताम ये या ना न िनघा या हो या. येक डहाळीवर या उ फु ल फु लांचे रं ग िनराळे
होते. काही फु ले िम रं गाची होती. पण हे सारे कती नाजूक, कती मोहक दसत होते.
मा या वेली या काही मो ा डहा या वे ावाक ा रीतीने उलट वळ या हो या.
या काळसर डोहात पडलेली आपली अंधूक ित बंबे पाह यात या दंग झा या हो या.
पाताळातून जणू नािगणीच वर येत आहेत, असा ती ित बंबे पा न भास होई. यां यावर
फु लले या िच -िविच फु लांचे रं ग कती भडक होते!
िच ाखाली िच ाचे नाव न हते, िच काराचे नाव न हते. मा िच दाखिवताना
दासबाबू हणाले होते,
“ ीती या वेलीसारखी असते.”
 नंदा या मनात आले,
या िच ाला ‘ ीती’ हे नाव समपक ठरे ल, क ‘मनु य’ हे नाव यो य होईल?
िच ाव न ितने आपली दृ ी दुसरीकडे वळवली.
कोप यात बुि बळाचा डाव मांडलेला दसत होता.
ितला दासबाबूंचे या दवशीचे श द आठवू लागले–
“नीट पाहा या पटाकडे. या या एका बाजूला बसली आहे सती सािव ी. दुस या
बाजूला बसली आहे हॅ लेटची आई. सािव ीनं स यवानावर ेम के लं, ते वतःला पूणपणे
िवस न– आ म ेमा या शृंखला तोडू न! हॅ लेट या आईला ते जमलं नाही! अनादी
काळापासून हा खेळ चालला आहे; अनंत काळ तो चालणार आहे!”
या तं ीतून फोन या खणखणाटाने ती भानावर आली.
“आप याला परतायला उशीर होईल,”असे दासबाबू घरी सांगत होते.
नंदा भेटायला आली आहे, असे कळताच यांनी ितला फोनवर बोलािवले.
“उ ा सं याकाळी बंधा या कामाक रता येत.े ” असे सांगून नंदाने यांचा िनरोप
घेतला. मा घरी पोहोचेपयत ितचे मन था यावर न हते. दासबाबूं या अ यािसके तले ते
िच ित या डो यांपुढे नाचत होते.
ती घरी आली, ते हा बापूंची तार ितची वाट पाहत होती. तारे त एवढाच मजकू र
होता–
‘वैनीसाहेब अ यव थ. ताबडतोब नीघ.’
 ५९
रा ी गाडीत अभ क पनांनी नंदाची पाठ पुरिवली. रा न-रा न ितला वाटे,
‘वसू अ यव थ आहे,’ हे उगीचच िलिहले असावे बापूंनी. खरे अ यव थ असतील
देवदत! छे! आपण लोकापवादाला िभऊन िनघून आलो, हे काही चांगले के ले नाही. अशा
वेळी देवद ा या साहसाचे कौतुक करणारे , या याशी का िवनोदात रमून जाणारे ,
आिण या या तडफडणा या मनावर फुं कर घालणारे , कु णी तरी या यापाशी असायला
हवे होते. िवलासपुरात तसे कोण आहे? बापू फार ेमळ आहेत, देवद ािवषयी यां या
मनात खूप माया आहे. पण ते पडले याचे नोकर! यातही नाकासमोर जाणारे ! यां या
िपढीची सगळी ैरािशके सम होती. या न ा िपढीची त उदाहरणे यांना कशी
सोडिवता येणार?
 ६०
नंदाला उतरवून यायला बापू टेशनावर आले होते. गाडी बंग याकडे जात असताना
यां या त डू न ितने जी हक कत ऐकली, ती िवल ण होती. कसले तरी िवषारी औषध
घेऊन वसूने जीव ायचा य के ला होता. डॉ टरांनी मो ा शथ ने ितचा ाण
वाचिवला. पण अजून ती अधवट बेशु ीतच होती. झोपे या गो या यायची फार
दवसांची सवय होती ितला. यात या िवषाची भर पडली. वसूला इि पतळात ने यावर
मधुरेने हाय खा ली. ती कु णाचेही ऐके ना! रडू न-रडू न आका त के ला ितने! ितला फट
आली. सावध होताच ‘नंदा-मावशी, नंदा-मावशी,’ हणून ितने भोकांड पसरले. या
पोरीचे दु:ख बापूंना बघवेना. हणून शेवटी यांनी तार के ली.
हे सारे ऐकू नही वसूने जीव ायचा य कर यासारखे काय घडले होते, हे नंदाला
कळले नाही. ती दु यात पडली. पण गाडी बंग यापाशी आ यामुळे ितला बापूंना अिधक
खोदून िवचारताही येईना!
 ६१
हरां ात मधुरा ितची वाट पाहत उभी होती. गाडी थांबताच ती धावली. नंदाला
ितने कडकडू न िमठी मारली. मग ितचे एकच ुवपद सु झाले :
“पु हा जाणार नाहीस ना तू मुंबईला?”
“नाही, नाही...” हणून ितचे समाधान करता-करता नंदा या नाक नऊ आले.
चहा झा यावर बापूंना घेऊन ती आप या खोलीत गेली.
बापूंनी कशी-बशी सांिगतलेली सारी हक कत एकू न ती सु होऊन गेली. डो यांत
उभे रािहलेले पाणी पुशीत ती वतःशीच पुटपुटली,
‘माणसाचं मन इतकं दु होऊ शकतं? एका िन पाप, मु या िजवाची–’
चंचल या आठवणीने ितचा गळा दाटू न आला. पिह या दवशी ग यातले घुंगुर
वाजवीत लाय रीत आलेली आिण बुज या नजरे ने आप याकडे पाहणारी चंचल, पुढे
लिडवाळपणाने आप या वागताक रता हरांडयात येऊन उभी राहणारी चंचल, मग
जवळ येऊन आपले म तक घाशीत, देवद िवलासपुरात आहे, क नाही, हे डो यांनी
सांगणारी चंचल– चंचलची अनेक पे ित या डो यांपुढे उभी रािहली.
बापू िनघून गेले,तरी नंदा तशीच बसून रािहली. यांनी सांिगतले या सा या गो चा
एक िच पटच ित या मनात तयार झाला होता. तो आता ित या डो यांपुढून झरझर
सरकू लागला–
वसू देवद ा या समाचाराला जाते.
तो ित याशी बोलत नाही, मा ‘नंदाचं प आलं का? ती के हा परत येणार आहे?’
असे तो बापूंना िवचारीत राहतो.
ते ऐकू न वसू या याशी भांडण उक न काढते.
देवद उतरतो,
‘निशबानं तुझी िन माझी गाठ बांधलीय्. पण आपणां दोघां या वाटा अगदी िनरा या
आहेत. मला फ दोन िम आहेत या जगात– नंदा आिण चंचल. यांत या नंदाला भलता
संशय घेऊन तू इथून घालवून दलंस. फार दु तू!’
या या बोल याने वसू िचडते, बेभान होते. चंदनगडावर या ऐक व गो चे ितखट-
मीठ लावून वणन करते.
देवद संतापतो,
‘चल, चालती हो इथनं, पु हा त ड दाखवू नकोस मला!’ हणून तो ित या अंगावर
ओरडतो.
 चार-चौघांसम झाले या या अपमानाने भडकलेली वसू, देवद ज मभर िवसरणार
नाही, असा धडा याला िशकवायचे ठरिवते.
तो बंग यावर परततो, या दवशी नोकराकरवी ती चंचलला खा यातून िवष घालते.
देवद ा या डो यांसमोर याची लाडक बेटी तडफडत मरते!
ही सारी वसूची करणी आहे, हे याला कळते. ितने आप यावर घेतलेला हा सूड पा न
तो बेभान होतो! तो ित या बंग यावर जातो. तो ितचा गळा ध न ‘चंचल या सोबतीला
तुलाही पाठिवतो,’अशी धमक ितला देतो.
या या मागोमाग धावत आलेले बापू मधे पडतात.
देवद वसूला सोडू न देतो. खाली मान घालून तो हणतो,
‘चुकलं माझं, बापूं. अजून ता यात राहत नाही माझं मन. अशी चूक पु हा होऊ देणार
नाही मी. कृ पा क न नंदाला हे कळवू नका. ितला फार दुःख होईल हे एकू न!’
देवद िनघून जातो.
पण भीतीने अधमे या झाले या वसूला आप या मनाचा तोल सावरता येत नाही!
लहान-सहान आवाजाने ितचा थरकाप उडतो. देवद बंदक ू घेऊन आप याला गोळी
घालायला येत आहे, या िवचाराने ती िम ासारखी वागू लागते. झोपे या गो या
घेऊनही ितला झोप येत नाही! शेवटी भीती या भरात तीन-चार मिह यांपूव पैदा के लेले
िवषारी औषध ती घेते.
दुस या दवशी सकाळी वसू या आ मह ये या य ाची बातमी गावभर होते.
देवद वतःला आप या बंग यात क डू न घेतो. तो धड खात-पीत नाही. ‘होय-नाही’
यािशवाय कोणाशी दुसरे काही बोलत नाही.
या या मनात नेहमी घोळणा या आ मह ये या िवचाराची नंदाकडू न बापूंना क पना
आलेली असते. ते हाद न जातात. यातच मधुरे या ह ाची भर पडते. नंदाला बोलावून
घे याखेरीज बापूंना ग यंतर उरत नाही.
 ६२
क पनेने हे सारे संग डो यांपुढे उभे करताना नंदा मनाशी हणत होती,
‘माणसा या िववेकश पे ा याचे मनोिवकार कती बलव र असतात!’
‘गांध यापे ा शे सिपअरला मनु य अिधक कळला होता,’ या दासबाबूं या
आवड या उ त कती भयंकर स य भरले आहे! पण वसूचा वेडा सूड आिण देवद ाचा
अंधळा राग हे काही परी ेला लावले या शोकांितके तील अ यासाचे िवषय न हते!
यां याशी ितला मुकाबला करायचा होता. तो कसा करायचा, या िवचारात ती
होऊन गेली.
 ६३
ान आटोपून नंदा वसू या समाचाराला इि पतळात गेली, ते हा अकरा वाजायला
आले होते.
वसू या िबछा यापाशी उभे रा न ितने मायेने भरले या, पण कातर अशा वराने हाक
मारली.
‘वसू.’
पण काही उ र आले नाही.
वसू या हातापायांचा अ व थ चाळा मा सु होता. मधेच ती डोळे उघडू न णभर
इकडे-ितकडे पाहत होती. पण आजूबाजूची माणसे ितला ओळखता येत नसावीत!
वसूची ही ि थती पा न नंदाला भडभडू न आले. डॉ टरांशी चार श द बोलून ती
खोलीतून बाहेर पडाय या बेतात होती. इत यात वसू या मु व े र मंद ि मत दसू लागले.
ितला शु आली असावी! खोल गेले या आवाजाने ितने हाक मारली,
“नंदा.”
नंदा आनंदाने ित याजवळ गेली. ित या के सांव न हात फरवू लागली. अजाण
बालका माणे नंदाकडे टकमक पाहत वसू पुटपुटली,
“मला जगायचंय्! मला जगावंसं वाटतंय, ग!”
लगेच ित या डो यांतून घळघळा पाणी वा लागले. ित या त डाव न आपला
गिहवरलेला हात फरवीत नंदा हणाली,
“वेडी कु ठली! हां-हां हणता बरी होशील तू! मागचं सारं िवस न जा. हणजे–”
नंदा या या श दांसरशी वसूची चया एकदम बदलली. ित या मु व े रले ि मत
मावळले. नजरे त या भा याने नंदाला भोसक त ती ओरडली,
“नाटक , सटवी! मा या संसारात िब बा घालायला आलीय्! चल, चालती हो! जा!
जा! जा!”
डॉ टरांनी नंदाला खुणेने बाहेर जायला सुचिवले.
िवष मन:ि थतीत नंदा बंग यावर परतली.
आता ितला दुसरे द करायचे होते– देवद ाची भेट यायची होती. याला के हा
भेटावे, याचा ती िवचार क लागली. इत यात बापू लगबगीने ितला भेटायला आले.
ित या हातात एक िलफाफा देत ते हणाले,
“तू आ याचं मी देवदतांना सांिगतलं. कती तरी वेळ ते काहीच बोलले नाहीत. मग
तुला दे यासाठी यांनी हे प मा याकडे दलं.”
 आतले प चांगले जाडजूड होते. पण िलफा यावर कु णाचेच नाव न हते. आपली भेट
टाळ याक रता देवद ने हे प पाठिवले नसेल ना, अशी शंका ितला आली. अ व थ
मनाने ितने िलफा यातले प बाहेर काढले.
छे! ते अ र देवद ाचे न हते. बायक अ र वाटत होते ते! ग धळले या
मनःि थतीतच ती ते प वाचू लागली–
 ६४
िच. देवद यांस अनेक आशीवाद,
या प ाचं अ र पाहताच तु या तळपायाची आग म तकाला जाईल. प ाचे तुकडे-
तुकडे क न तू ते वा यावर फे कू न देशील. हणून आरं भीच पदर पस न तु यापाशी एक
भीक मागते. आई हणून न हे! तो अिधकार मी के हाच गमावला आहे! पण देवा या
दुिनयेतलं एक दुदवी माणूस हणून. बाळा देवद ा, माझी ही कहाणी ऐकू न यायची कृ पा
करशील ना?
या िभकारणी या कटो यात दयेचा एवढा तुकडा टाकशील ना?
मा या राजा,– होय. पाळ यात पडू न अ या-उघ ा डो यांनी तू मा याशी
बोलायचास, ते हा अशीच हाक मारीत असे मी तुला. मा या राजा, तो दवस मा या
आयु यात उगवला नसता, तर फार-फार बरं झालं असतं! तो दवस– या दवशी बंदक ू
घेऊन तू मा या अंगावर धावलास, या दवशी छोटी मधुरा तुझा भयानक अवतार पाहत
कं चाळत बेशु पडली– तो दवस!
सात-आठ मिहने होत आले. हे काळं त ड पु हा तुला दाखवायचं नाही, असा मनाशी
िनधार क न मी िवलासपूर सोडलं. कु णालाही बरोबर न घेता, मी कु ठं आहे, हे तुला,
सूनबाईला, बापूंना, कु णालाही कळू दलं नाही. मा येक रा ी उशीवर डोकं ठे वलं, क
मनात येतं, या दवशी मी मेले असते, तर या यमयातनांतून मु झाले असते. ‘देवद ाची
भरलेली बंदक ू मी सहज उचलली आिण ती अचानक उडाली,’ असा कबुलीजबाब मी दला
असता! मग तु या मांडीवर डोकं ठे वून कायमचे डोळे िमटले असते!
पण तेवढं कु ठं आहे माझं भा य? जगात या कु ठ याही आईनं आप या मुलाला िलिहलं
नसेल, असं हे प िलिह यासाठी मी िजवंत राहावं, अशी देवाची इ छा होती. ‘आईपे ा
मोठं दैवत नाही,’ असं लोक हणतात; पण आई-बाप काय, नवरा-बायको काय, सारी
माणसंच असतात, रे ! वरचं नातं खरवडलं, क आत उरते, ती नुसती माती– साधी माती
न हे! धगधगणा या वासने या तेलानं माखलेली माती– हां-हां हणता भडकणारी माती!
बाळा, मा यामुळं तु या आयु याची राखरांगोळी झाली. तु या दृ ीनं मी फार मोठी
गु हेगार आहे; पण एक गो िवस नकोस,– ब तेक माणसं थो ा-फार माणात
गु हेगार असतात! फरक एवढाच क , एखा ा या गु हयाची चौका-चौकांत दवंडी िपटली
जाते; दुस या या गु हयाचा या कानाचा या कानाला प ा लागत नाही!
मा या आयु याला जी अभ कलाटणी िमळाली, ितला मा याइतके च तुझे वडीलही
जबाबदार आहेत. तू बंदक ू घेऊन मा या अंगावर धावलास, ते हा मी एवढंच हणायला
हवं होतं, ‘खुशाल मार तू मला; पण तुझा आरोप खोटा आहे. तु या विडलांचा कु णीही खून
के ला नाही! ते अजून िजवंत आहेत!’ पण या वेळी माझी दातिखळी बसली. मधुरा बेशु
झालेली पा न मा या त डातून श द बाहेर फु टेना.
तुझे वडील परवापयत िजवंत होते. वीस वषापूव आ मह येचं प िल न ठे वून ते
चंदनगडावर गेले असावेत; पण घारक ावर उभं रा न आपला देह समोर या दरीत
झोकू न दे याचा धीर यांना झाला नसावा! मी यां या िभ ेपणाला हसत नाही. जीव
ायचा िवचार मा याही मनात अनेकदा येऊन गेलाय्; पण खरं सांगते तुला, माणूस
कतीही दुःखी असो, रोगी असी, द र ी असी, याचं खरं ेम असतं एका गो ीवर-
जग यावर.
तुझे वडील मध या काळात कु ठं होते, याची मला क पना नाही. सहा-सात वषापूव
मला ते अचानक दसले. यागात. मी संगमावर ान करायला गेले होते, ितथ या गद त.
अंगावर ल रं असलेला हा वेडा एके काळी आपला नवरा होता, हे वतःशी कबूल करणं
मला फार जड गेलं; पण मी कतीही दु असले, तरी मला वेड लागलं न हतं! यांना ितथं
सोडू न जाणं मा या िजवावर आलं. वे ां या इि पतळात पोहोचिवलं मी यांना. यां या
खचाची तरतूद के ली. अलीकडे मी वरचेवर तीथया ेला जात असे. या या ेतलं मु य तीथ
होतं, ते वे ांचं इि पतळ! एक िव ासू कारकू न आिण एक खा ीची कु ळं बीण मा या
बरोबर असत. या दोघांनी माझं दुःख जाणलं. माझं गुिपत संभाळू न ठे वलं.
डॉ टरांनी खूप उपचार क न पािहले; पण यांना गुण आला नाही. शेवटी-शेवटी तर
कु बेरावर वारी क न याची संप ी लुटून आणाय या गो ी ते डॉ टरांपाशी क लागले.
संप ी या या अिनवार वेडानं यांचा, माझा, सवाचा घात के ला.
पीठ आहे, तर मीठ नाही, अशा घरात तुझे वडील ज माला आले. ितथंच वाढले,
िवलासपूर या जहािगरदारां या वंशात दुसरा कु णी मुलगा न हता. हणून यांना द क
घे यात आलं. या द काचे वाद वषानुवष चालले होते पुढं! तुझे वडील फार देवभोळे होते.
बाळपणी कु णा योित यानं यांना मोठा धनयोग सांिगतला होता, हणे! द क झा यावर
या भिव याचा पडताळा आला यांना! पण यामुळंच मं -तं , जादूटोणा, योितषरमल,
बुवा-बैरागी यां यावरली यांची अंधळी ा वाढत गेली. द का या वादाचा िनकाल
िव होईल, आिण पु हा आप या हाती झोळी येईल, या भीतीनं ते नेहमी मलूल
असायचे! आपण दारोदार भीक मागत फरत आहोत, असं व यांना वारं वार पडायचं!
भर म यरा ी घामाघूम होऊन ते जागे हायचे, चंता करीत बसायचे. गांध या
चळवळीनं तर यांची भीती िशगेला पोहोचली. वरा य आलं, क सं थानं िन जहािगरी
खलास होणार, असं बापूं यासारखी माणसं सभांत बोलायची. ते वाचून तुझे वडील अगदी
चेकाळू न जायचे!
िहमालयात या एका साधूपाशी परीस आहे, असं यांना कु णाकडू न तरी कळलं! ते
धडपडत िहमालयात गेले. वणवण फरले. परत आले, ते एका गो या-गोम ा, तर या-
ता ा बुवाला बरोबर घेऊन. आप या बबीतून यानं ल मीची मूत काढू न दाखिवली
होती यांना! ती पा न हा बुवा मं -तं ानं आप यावर पैशांचा पाऊस पाडील, अशा
आशेनं ते याला घेऊन आले. तो बुवा आला, आिण–
 तु या विडलांचं हे वेड आिण यापायी मा याकडे होणारं यांचं दुल मी कसंबसं
सोशीत होते. पण कु बेराचं भांडार िमळावं, हणून या बुवानं तु या विडलांना जे िनयम
पाळायला लावले, यांतला पिहला होता, कडक चयाचा!
कळू लाग यापासून कु ठलीही इ छा आवरायला कु णी मला िशकवलं न हतं! तुझे
वडील तर मा या पदराचा वारासु ा व यं मानू लागले.
अजून तो दवस आठवतो मला. िवषम वरानं मी फणफणले होते. तुझे वडील खोलीत
आले; पण ते मा याजवळ बसले नाहीत. मा या अंगाव न यांनी हात फरवला नाही.
‘छा-छू ’ असं काहीतरी पुटपुटत िचमूटभर अंगारा यांनी दु न मा यावर फे कला, आिण
‘आता िहला किळ-काळाचंसु ा भय नाही!’ असं हणत ते बाहेर िनघून गेल.े
शरीरसुख हा नवरा-बायक या मनाची जुळणी करणारा एक नाजूक दुवा असतो.
तोच तु या विडलांनी तोडू न टाकला! िन ेम आयु यामुळं मा या सा या भावना करपून
गे या. शरीरसुखाखेरीज पितप ना पर परां या सहवासाची आिण सहानुभूतीची सदैव
गरज असते; पण ही गो तु या विडलां या गावीही न हती. सुखासाठी भुकेलेलं शरीर
आिण मायेसाठी तहानलेलं मन यांनी मला जीव नको-नकोसा के ला. मा या संसारात िवष
कालवणा या या बुवाचा सूड यायचं मी ठरिवलं. तो मी घेतला! याला मोह घालून!
पापा या खोल-खोल दरीत ढकलताना या या पाठोपाठ मीही गडगडत या दरीत गेले.
एवढं कसंबसं िलिहलं. आता मा या पुढ या अध:पाताची कहाणी कोण या श दांनी
तुला सांगू? जे करायची लाज वाटत नाही, ते सांगायला माणूस का शरमतो? पाप
घुबडासारखं असतं का? काळोखच याला आवडतो?
तू मला िनल हण! पण या शेवट या घटके ला तु यापासून काही काही चो न
ठे वायचं नाही मला. या बुवाचा सूड घेत या या समाधानात माझा दवस जाई; पण रा
झाली, क सुखासाठी हपापलेलं शरीर या या घ िमठी या क पनेनं मोह न जाई.
मांि का या हातातून िनसटले या नािगणीसारखी माझी वासना मोकाट सुटली. इतक
क , काही वेळा माझी मलाच ितची भीती वाटू लागे.
या बुवा या भग ा व ाखाली आमचं पाप बरे च दवस लपून रािहलं; पण शेवटी
तु या भो या विडलांनासु ा याचा संशय आला. आम यावर यांनी पाळत ठे वली. या
बुवाला लवकरच आपलं चंब-ू गवाळं गुंडाळू न पळू न जावं लागलं.
हे करण सु असतानाच गावात या एका ौढ, लोकि य डॉ टरांशी माझी मै ी
झाली होती. पाप करणा यांना शार वक ल आिण डॉ टर यांचा मोठा आधार असतो! या
डॉ टरांना आप या कामाचा मोबदला पैशात नको होता. झालं! माझी कृ ती वारं वार
िबघडू लागली! मुंबई-पु यात या ब ा डॉ टरांनासु ा मा या रोगाचं िनदान करता
येईना. रा ी-अपरा ी मला डॉ टरांची ज र लागे. हणून ते कु टुंबव सल गृह थ रा भर
आम या बंग यावरच रा लागले!
जंगलात लागलेला वणवा कधी लवकर िवझलाय् का? मा या आजाराचं खरं व प
लवकरच तु या विडलां या ल ात आलं. अफाट संप ी िमळिव याचे यांचे सारे दैवी
य फसले होते. ते वत:वर आिण जगावर िचडले होते. या आगीत हे तेल पडलं.
चंदनगडावर आपण आ मह या करीत आहोत, असं प ं मागं ठे वून ते एके दवशी नाहीसे
झाले.
तू नऊ-दहा वषाचा होतास ते हा. डॉ टरां या मा याशी चालणा या सलगीचा अथ
तुला लवकरच कळू लागेल, या भीतीनं मी बेचैन झाले. मी डॉ टरांना स ला िवचारला. ते
वत: मनसो म पान करीत असत. मलाही याचं वावडं न हतं. तुझं मन बोथट
कर याक रता आम या बैठक त यांनी तुला सामील क न घेतलं. मा या हातानं म ाचा
पिहला याला मी तु या हाती दला. आता मी कायमची िनभय झाले, असं मला वाटलं.
दा सारखाच पापाचाही कै फ चढतो, हेच खरं ! या कै फात मी चांडाळणीनं पोट या
गो याला एका भयंकर सना या गतत ढकललं!
नरका या राजर यानं अशी धावत होते मी! पण मधेच मागं पडले या वगा या
पाउलवाटेची मला आठवण होई. बापूं या बायकोचा हेवा वाटे. नव याचा एक पाय सदा-
न्-कदा तु ं गात! पण सािव ीबाई धुत या तांदळासारखी रािहली. िबचारी या अंगाला
नवं कोरं लुगडं भेटायचं, ते सटी-सामासी; पण के हाही पाहा, ती हसतमुख दसायची.
ित या तृ मनाचं कोडं मला कधीच उलगडलं नाही! पण एखादे वेळी वाटे, या बाईचं मन
देवानं मला का दलं नाही?
पैशामुळं पाप पचतात; पण मनं कु जतात!
तु या हाती म ाचा याला देताना माझा हात गळू न कसा पडला नाही? तु या
अितरे क वभावाची मला पूण क पना होती. पाच ा वष तुला पोहायला िशकवलं.
लगेच तू मोटेवरनं िविहरीत उ ा टाकू लागलास. नाठाळ घोडं तुला अिधक आवडायचं.
तू या यावर मांड ठोकू न बसलास, हणजे मा या मनातली एक आई मीठ-मोह यांनी
तुझी दृ काढी; आिण दुसरी आई तुला कु ठं अपघात होणार नाही ना, या शंकेने ाकू ळ
होई; पण या दो ही आया या अमंगळ दवशी मे या हो या. उरली होती, ती एक हडळ!
तू जहािगरीचा वारस होतास. हां-हां हणता चंगी-भंगी दो त तु याभोवती गोळा
झाले. कु ठ याही गो ीत शेवटचं टोक गाठायचं, हा तुझा वभाव. अव या पाच-सहा
वषात तू पूणपणे मा या हातांबाहेर गेलास. तु या काळजीनं माझं काळीज ितळितळ तुटू
लागलं, पण तुला उपदेशाचे दोन श द सांगायला मला त ड होतं कु ठं ?
पुढं बापूं या मोहनची आिण तुझी ओळख झाली. माझा जीव भांडयात पडला.
मोहन या नादानं तू चांगली पु तकं वाचू लागलास. तो सतार सुरेख वाजवायचा. तू सतार
िशकू लागलास. तुला संगीताची गोडी लागली. या सा या चांग या छंदांत तुझं दा चं
सन हळू हळू सुटेल, असे मी मनात मांडे खात होते; पण दैवानं मला दगा दला. तुला
वाचिवताना मोहन मोटारीखाली सापडला. तो गे यावर तु या वतनाला कु ठलाच
ताळतं रािहला नाही.
मा या राजा, मी तुझी फार-फार अपराधी आहे. पती या ना यानं तु या विडलाचं
मा यािवषयी काही कत होतं. ते यांनी पार पाडलं नाही, हणून मी यां यावर
उलटले. सूड यायला गेल.े पण तो सूड उलटला मा यावर! तु या बेबंद मना या आिण
उ व त संसारा या पानं! तु या विडलांकडू न मी कत ाची अपे ा करीत होते; पण
तु यािवषयी आई या ना यानं माझंही काही कत आहे, हे मा मी सोिय करपणे
िवसरले होते! वासना अंधळी असते; ितला कत कधीच दसत नाही, हेच खरं !
 हे शेवटचं प आहे माझं तुला. हणून इतक लांबण लावली. हे सारं वाचून या
अभागी आईसाठी तु या डो यांतून चार-दोन दयेचे थब या प ावर पडले, तर ित या
काळजात पेटलेली आग थोडी तरी शांत होईल!
आई हणून न हे, तर आयु यातले सारे कडू अनुभव घेतलेली एक बाई हणून मी
तु याकडं एक मागणं मागते. माग या सा या का याकु गो ी मना या पाटीव न पुसून
टाक. िशकार करताना जे धैय तू नेहमी दाखवीत आलास, याचा येक मोहा या णी
तु या अंगी संचार होऊ दे. वसू वेडी आहे, ितला तुझं मन कळलं नाही. तुला सांभाळता
आलं नाही; पण तुझं ित यािवषयी काही कत आहे. ित याकडे ल दे. िनदान
मधुरेसाठी तरी. मा या, तु या आिण वसू या अपराधांब ल या अ ाप पोरानं काय
हणून ायि भोगावं?
अंगात ताप असेपयत मनु य बडबडत राहतो. ताप उतरला, क याला थकवा येतो.
व थ पडू न राहावंसं वाटतं. माझी ि थती आता तशीच झाली आहे.
माग या आठव ात तु या विडलांना देवा ा झाली. वे ां या इि पतळात! पहाटे
गंगा ानाला जाऊन काळजातला ड ब कायमचा िवझवायला मोकळी झाली आहे मी
आता. एकच शंका सारखी मनाला टोचतेय!् या पािपणीला गंगामाई तरी मायेनं पोटाशी
घेईल का? खरं च, मे यावर नरकात तरी मला जागा िमळे ल का? ितथं िपचत पडलेले पापी
ाणी माझी चा ल लागताच सारी दारं बंद क न घेणार नाहीत ना?
मा या राजा, तुला आई होती, हे िवस न जा. मा एक गो ल ात ठे व– आयु यात
फु लायचं असतं; जळायचं असतं, मा यासारखं कु जायचं नसतं!
तुझी
दुदवी आई
 ६५
नंदाचे शरीर वासाने िशणले होते. वसूची अव था पा न ित या मनाला ध ा बसला
होता. अशा ि थतीत हे प ित या हातात पडले. ते वाचून ती अगदी सु होऊन गेली.
रणांगणावर िछ -िभ ेतां या र ा-मांसाचा सडा पडावा, तसा जीवनात सव
नाग ा-उघ ा वासनांचा काला पसरला आहे, या िवचाराने ितचे म तक बिधर झाले.
हा गळ काला तुडवीत येकाला आयु याचा वास करावा लागतो, या जािणवेने ितचे
सारे अंग शहारत रािहले.
जेवायला उठावेसे वाटत न हते ितला. पण मधुरेसाठी ती पानावर बसली. कसेबसे
चार घास ितने पोटात ढकलले. थोडी िव ांती िमळा यावाचून देवद ाशी बोल याचे
ाण आप या अंगी येणार नाही, हे ित या ल ात आले. मधुरेला जवळ घेऊन ती लवंडली.
ित याशी गुलूगुलू गो ी करीत मधुरा प यां या रा यात खेळायला गेली. पण नंदा या
पाप या काही के या िमटेनात!
देवद ा या आईचे ते प – िजतक अभ , िततक च काळीकु कहाणी! हे सारे खरे
असेल का? पण हे सारे खोटे तरी कसे असेल? वत:ची व कली कशी करावी, हे याला-
याला उपजतच समजते! ते हा या प ात आ मसमथनाचा भाग असेल. नाही, असे नाही.
तो सोडू न दला, देवद ा या विडलांची काही बाजू असेल, हे मा य के ले, तरी या प ातून
कट होणारे जीवनाचे व प कती बीभ स, कती भीषण आहे! मनु य एकदा
माणुसक पासून ढळला, क तो नुसता पशू होत नाही, तो रा स बनत जातो!
कु शीत झोपले या मधुरेकडे डोळे भ न पाहता-पाहता ित या मनात आले,
एके काळी देवद ाची आईही या पोरीइतक च िन पाप होती! पण माणसाला सदैव
लहान राहता येत नाही! वयाबरोबर या या शरीरा या आिण मना या भुका वाढत
जातात. या तृ कर यासाठी कु ठ या तरी वाटेने याला पुढे जावेच लागतेय. या
वाटचालीत वळणावळणाला नाना कारचे मोह दबा ध न बसलेले असतात. ते सारे
टाळू न पुढे जाणे हे सामा य माणसा या दृ ीने काही सोपे काम नाही!
ितचे िवचारच गरकन् फरले. देवद ा या आईिवषयी मनात िनमाण झाले या
घृणेला क णेचा एक वाह येऊन िमळाला.
ितचे मन हणू लागले,
आप या आयु याची मनासारखी घडण करायला या जगात माणूस मोकळा आहे कु ठे ?
तो कधी दैवाचे, तर कधी समाजाचे खेळणे होतो. कधी वत: या, तर कधी इतरां या
मनोिवकारां या भ य थानी पडतो. याला कधी पूवजां या, तर कधी व: या पापाचे
 ायि भोगावे लागते. िबचारा ज माला येतो, तोच मुळी वासनां या च ूहात
सापडू न!
च ूह?
िवचारच आता उलट दशेने फ लागले– या च ूहाचा भेद कर याची श
परमे राने पशु-प यांना दलेली नाही. ते नैस गक वासनांचे गुलाम असतात. पण मनु य
हा मोठा भा यवान ाणी आहे. याची बु ी चांगले काय, आिण वाईट काय, हे पारखू
शकते. वासने या झंझावातानेही या या अंतःकरणातील भावनेचा नंदादीप िवझत नाही.
नैस गक वासनां माणे सं कृ ती या ेरणांचा वारसाही याला िमळालेला असतो.
देवद ा या आईची कहाणी वाचून ितची कतीही क व आली, तरी जे घडले, याला
इतरांपे ा तीच अिधक जबाबदार आहे. शरीरा या भुका ितला चटकन् जाणव या; पण
आ या या हाका मा ितला कधीच ऐकू आ या नाहीत!
देवदयेने सो यासारखा मुलगा लाभला होता ितला. ही क पवृ ाची कळी
फु लिव यासाठी ितने र ाचे पाणी के ले असते, तर? ते र असे बेफाम होऊन
िभचारा या खाते यात रमत-गमत रािहले नसते!
एका पापा या पोटी हजार पापे ज माला येतात, हेच खरे ! आप या मनाची कदर न
करणा या पतीपासून दूर हो याचा धीर देवद ा या आईला झाला नाही. सुख-
िवलासांकडे पाठ फरवायची ितची तयारी न हती! वसूने पु हा तीच चूक के ली.
देवद ावर ेम न करता, या या ेमाची ती अपे ा करीत रािहली, मधात पडले या
माशीसारखी सुरि त जीवनाला िचकटू न बसली! छे! या जगात मनु य परतं आहे, हे पूण
स य नाही. ते अधस य आहे. तो मनानं दुबळा आहे, फारफार दुबळा आहे, हा या स याचा
दुसरा भाग आहे.
“मावशी!” झोपेत मधुरा ओसणली.
ितला घ पोटाशी ध न हळू च ितचा पापा घेत नंदा पुटपुटली,
‘नाही, तुला मी अशी दुबळी होऊ देणार नाही!’
 ६६
ितस या हरी मधुरेचे बोट ध न नंदा देवद ा या बंग याकडे जायला िनघाली,
ती कु ठे जात आहे, याची क पना येताच मधुरा एकदम थांबली. नंदाकडे भयभीत
दृ ीने पाहत ती उ ारली,
“ितथं रा स राहतो, मावशी. ितकडे जायचं नाही, हणून सांिगतलंय् आईनं.”
“वेडी कु ठली! अग,रा स ड गराएवढा मो ा असतो. याचं डोकं आभाळाला लागतं.
आप या छो ा बंग यात याला िशरता तरी येईल का? या बंग यात आहेत तुझे बाबा.
के वढी मो ी वाघीण मारली यांनी परवा! ते खूप-खूप खेळणी आणून देणार आहेत तुला!”
मधुरा नंदाबरोबर चालू लागली. चालता-चालता मधेच नंदाकडे एखादा कटा टाक .
यात भीतीची छटा नकळत उमटू न जाई.
देवद ा या दवाणखा यात नंदाने वेश के ला, ते हा तो ितथे न हता.
नोकर वद ायला गेला.
दवाणखा यात म यभागी येऊन नंदाने चोह कडे पािहले.
सारे िजथ या-ितथे होते. बु ाचा पुतळासु ा!
णभर ितला वाटले, आपण या दवाणखा यातच चहा यायला आलो होतो, या
णापाशीच काळ-पु ष थांबला आहे.
छे! तो थांबला न हता. दोन कोप यांत असलेली हे मं वे आिण िववेकानंद यांची भ
िच े आज मधेच अगदी जवळ-जवळ ठे वलेली दसत होती. जणू जीवना या दोन िभ
मागानी गेलेले भाऊ-भाऊच होते ते! या िच ां या पु ात बंदक ू आिण सतार एकमेक ना
िबलगून पड या हो या. माहेरपणाला आले या आिण बोलत-बोलत झोपी गेले या
बिहण सार या.
देवद दवाणखा यात आला. या या डो याची जखम अजून बांधलेली दसत होती.
तो पुढे येऊ लागताच मधुरेने या याकडे भीत-भीत पािहले. लगेच ती नंदाला
िबलगली. खाली पा लागली.
‘ये, बेटा, ये, ये...’ असे हणत देवद ाने आपले बा पसरले.
मधुरेचा हात ध न नंदा पुढे आली. या या हातात तो हात ितने दला.
मधुरेला उचलून घऊन देवद कोचावर बसला.
या दोघांकडे कौतुकाने पाहत नंदा समोर या कोचावर िवसावली.
देवद ा या डो याला बांधले या बँडज े कडे पाहत मधुरेने िवचारले,
“फार लागलंय् तु हांला, भाईसाहेब?”
 देवद हसत उ रला,
“छे! थोडं खरचटलंय्!”
टा या िपटीत मधुरा ओरडली,
“खोटं, खोटं! तु हांला कती लागलंय् , ते ठाऊक आहे आ हांला.” मग आपले मोठे
डोळे अिधकच मोठे करीत ितने के ला, “तुम या अंगावर वाघीण आली?”
“हो.”
“भय वाटलं नाही तु हांला?”
“वाटलं क .”
“मग काय के लंत तु ही?”
“गुड मॉ नग, िमसेस् टायगर, असं हणून–”
स याचे नाटक करीत मधुरा मधेच हणाली,
“अं– अं– अं आ ही नाही, जा! आ ही काय आता लहान नाही! सारं खरं , खरं सांगा
आ हांला.”
“बरं , बुवा. खरं सांगतो... बंदक
ू उचलली.”
“मला भय वाटतं बंदक ु चं, भाईसाहेब.”
‘िभ ी कु ठली!’ असे हणत देवद ाने ितचे त ड कु रवाळले. पाठ थोपटली. मग ितचे
बोट ध न या दोन िच ांपाशी तो गेला. ओणवून मधुरेचा हात बंदक ु व न याने
पुन:पु हा फरिवला.
मधुरा हसली, िनभय नजरे ने देवद ाकडे पाहत ितने िवचारले,
“मला बंदक ू उडवायला िशकवाल?”
ितचे म तक थोपटीत देवद उ ारला,
“ज र, ज र.”
मधुरा खुशीत आली. बंदक ु जवळ पडले या सतारी या तारांव न ितने आपली नाजूक
बोटे फरिवली. िचम या पाखरांनी णभर कलिबल करावी, तसा मधुर झंकार झाला.
मधुरेने मान वळवून के ला,
“सतार वाजवायला िशकवाल मला, भाईसाहेब?”
“मला कु ठं चांगली वाजवायला येतेय् ती?”
“हे काय, हो, भाईसाहेब? तु ही मला सतार िशकिवली नाही, तर मी तुम याशी तु ी
करीन!”
नंदाकडे हसून पाहत देवद हणाला,
“तु ी या धमक पुढं परमे रालासु ा शरणिच ी ावी लागते!” मधुरेला जवळ
ओढीत गंभीरपणे तो हणाला, “सतार िशकवीन मी तुला. पण माझी फ आधी ायला
हवी.‘’
“फ ?”
“हो. ती आहे दोन पापे. एक या गालाचा, िन एक या गालाचा.”
मधुरा लाजली.
पण देवदत के हाच ओणवा झाला होता. याने पटापट ितचे दोन मुके घेतले.
 दोघां याही दृ ीला दृ ी न देता मधुरा सशा या िपलासारखी दवाणखा यातून पळू न
गेली.
 ६७
मधुरेने िनमाण के लेले खेळकर वातावरण ित या पाठोपाठ दवाणखा यातून िनघून
गेले.
दोघेही अवघडले या मनांनी समोर-समोर बसून रािहली. देवालया या आवारात या
भ मूत सारखी. बोलायचे तर खूप होते– ड गर ओलांडायचा होता! पण पायवाट कु ठे च
दसत न हती.
ही िविच शांतता दोघांनाही अस झाली. शेवटी हस याचा िन फळ य करीत
देवद ाने िवचारले,
“मा यासाठी परत आलीस तू?”
नंदाने नकाराथ मान हलिवली.
“मग? मधूसाठी? वसूसाठी? बापूं या श दासाठी?”
“अं हं! वत:साठी!”
अगदी अनपेि त होते ते उ र! िनर आकाशात वीज चमकावी, तसे!
पाताळातून येणा या ित वनीसारखा देवद ा या त डू न अ प उ ार िनघाला,
‘ वत:साठी?’
“हो. माझं मन इथं गुंतलंय् हणून.”
“वेडी कु ठली! आलीस, तशी परत जा, नंदा. गुंतलेलं मन सोडवून घेऊन...”
“गुंतलेलं मन हणजे काटेरी तारे त अडकलेला पदर न हे, देवदत! माणसाचं मन
याला न िवचारता कु ठं तरी गुंतून पडतं. ितथनं सुखासुखी सुटत नाही ते! सोडवून घेणं
सोपं असतं. तर ए हाना तु ही नंदाला िवस न गेला असता! खरं सांगा. अगदी ई रसा .
या मिहनाभरात कती वेळा माझी आठवण के लीत तु ही? ती का?”
मु हा य करीत देवद उ ारला,
“फु कट एम्. ए. झालीस. एल्एल्. बी. झाली असतीस, तर व कली चांगली चालली
असती तुझी!”
मा याचे ते हा य लगेच लोप पावले. गंभीर वराने तो हणाला,
“मी तुला जायला सांिगतलं, ते तु या िहतासाठी. माणसानं आपलं मनं कु ठं ही गुंतू देऊ
नये, हे चालू जगाचं त व ान आहे. अिल पणा हा सुखाचा राजमाग आहे, असं आजकालचे
ऋिषमुनी सांगतात!”
“हा राजर ता शेवटी कु ठं जातो, ठाऊक आहे? भावनां या मशानात. िजथं एकही
फू ल फु लत नाही, अशा वैराण वाळवंटात. या अिल पणामुळंच मोहन गेला, ते हा
बापूं या घरी सा या समाचारालासु ा गेला नाही तु ही. हो ना? गेला असता, तर? तर
कदािचत तुमचं आयु य पार बदलून गेलं असतं!”
“माझं आयु य बदलून गेलं असतं?” देवद ाने च कत होऊन के ला.
“हो! मोहन या आई या समाचाराला तु ही गेला असता, तर याची उणीव भ न
काढणं हे आपलं कत आहे, याची जाणीव तु हांला झाली असती. गेला, तो देवद ,
रािहला तो मोहन, असं मानून बापूंची बायको या ध यातून सावरली असती. या
देवमाणसां या सहवासात तुम यांत या रा साला, आपलं चंबूगवाळं गुंडाळावं लागलं
असतं. तु हांला न लाभलेली आई-बापांची माया, बापूं या घरी िमळाली असती. तुम यांत
जे-जे चांगलं आहे, ते-ते या माये या ओला ानं फु लून गेलं असतं– बह न आलं असतं.”
वळवा या सरीसारखे देवद ाला नंदाचे बोलणे वाटले. आप या मनात या माती या
वासाने धुंद होऊन तो काही ण त ध रािहला. मग वत:शीच पुटपुटला,
“असतं आिण आहे! के वढा फरक! वग आिण नरक!”
लगेच नंदाकडे पाहत याने के ला,
“ या दोघां या दु:खात भागीदार होऊन मी सुखी झालो असतो?”
“दुस याचं दुःख वाटू न घे यात के वढा आनंद भरला आहे–”
“ही पोपटपंची पु कळ वेळा ऐकलीय् मी!”
“ पंजरयात या पोपटाचे बोल नाहीत हे, देवद . घायाळ झाले या पाखरा या
वेदनेचं गीत आहे हे!”
कातर वराने देवद हणाला,
“ मा कर मला, मी असं बोलायला नको होतं.”
ि ध दृ ीने ितचे सां वन करीत याने मृद ू वरात िवचारले,
“तू सु ा मा यासारखी दु:खी आहेस?”
“आता नाही. इथं ये यापूव होते. मृ युनं मा या सुंदर व ाचा च ाचूर के ला, हणून.
पण इथं आ यावर मी माझं दु:ख िवसरले– तुमचं दुःख पा न! इथं येईपयत मी मा यातच
गुरफटू न गेले होते. देवद , माणसाचं पिहलं ेम वतःवर असतं. यात अ वाभािवक असं
काही नाही! पण हे ेम अंधळ असतं, अहंकारी असतं. ते अ ौ हर आ मपूजेत दंग होऊन
बसतं. यामुळ वत:वर ेम करता-करता माणूस वतः या ु सुख-दुःखांचा कायमचा
कै दी होऊन जातो! तुम यामुळं या ज मठे पेतून सुटका झाली माझी.”
“ वतःवर ेम करता-करता माणूस शेवटी वत: या ु सुख-दुःखांचा कायमचा कै दी
होउन जातो!’ नंदाचे श द देवद ा या मनात िननादत रािहले– गोलघुमटात पुन:पु हा
ित विनत होणा या आवाजासारखे.
सारा धीर एकवटू न नंदा हणाली,
“थोडं प बोलते, देवद , रागावू नका. तु ही आिण वसू असेच वत:चे कै दी होऊन
बसला आहात. वत:ला िवस न दुस यावर ेम कर याचा आनंद तु ही कधीच चाखला
नाही, वसूनं ेम के लं तुम या पैशावर, ित व े र! तु ही ेम के लं ित या पावर,
ग यावर! इत या वषात वसूला ख या देवद ांचं दशन झालं नाही. देवदतांनी खरी वसू
डोळे भ न पािहली नाही. ितला भेटले, ते सना या आहारी गेलेले बेछूट देवद ! यांना
भेटली, ती एक सुंदर यांि क बा ली! दुस या या दुःखाची जाणीव, ही दोन दयं
जोडणारी सवात जवळची वाट आहे, हे तु हां दोघांना-” आपण फार बोललो, असे वाटू न
ती एकदम बोलायची थांबली.
देवद काही वेळ चंतनम झाला. मग समोर या िववेकानंदां या िच ाकडे पाहत
तो हणाला,
“वसूचं दुःख मी जाणून यायला हवं होतं?”
“ते जाणून घेऊन हलकं करायला हवं होतं तु ही.”
“मा या दु:खाची ितला काडीइतक ही कदर नसताना?”
“ ेम हा सौदा नाही, देवद . ते ई री वरदान आहे. काशासारखं, पावसासारखं!”
“तु यासारखं!” स पणे हसत देवद उ ारला.
नंदाम ये संचारलेली पंिडता णाधात अदृ य झाली. देवद ां या या उ ाराने ित या
मनाव न मोरिपसे फरिवली. मा याच वेळी संकोचून ती कोचा या दुस या बाजूला
सरकली. नकळत ितची नजर खाली वळली.
देवद हसत हणाला,
“लाजाळू या झाडाला एक िवचा का?”
या या दृ ीला दृ ी िभडवीत नंदाने नकाराथ मान हलिवली.
“तुझं मा यावर ेम आहे?”
“आहे.”
ित या वरात कं प न हता. मु व े र संकोच न हता.
ित या या दलखुलास उ राने पुढे काय बोलावे, हे देवद ाला सुचेना.
ि मत करीत नंदा हणाली,
“नंदाचं तुम यावर ेम आहे. पण ती तुम या ेमात पडलेली नाही! ेमात पडणारा
वासने या भोव यात सापडतो, नाही तर भावने या पुरात वाहत जातो. नुसतं ेम
करणारा काठावर सुरि त रा शकतो. मी तुम या ेमात पडले असते, तर आप या
वाटेतला वसूचा काटा कसा काढावा, याची िववंचना करीत मुंबईत बसले असते– वसू फार
आजारी आहे, हे कळताच इथं धावत आले नसते!”
“मा यासार या सनी मनु यावर ेम करताना तुला भीती वाटली नाही?”
“तुमची सनं तुम या वभावा या उ कटतेतून िनमाण झाली आहेत! हणूनच हात
जोडू न एक मागणं मागते मी तुम याकडे– या उ कटतेला उदा तेची जोड ा.”
“ते अश य आहे. इतक वष मी वाहत गेलो, आता– छे! बंदक ु तून सुटले या गोळीला
आपला नेम बदलता येणार नाही! सनी मनु य शरीराचा गुलाम होऊन बसतो, नंदा,
मा या या गुलामिगरीचं दशन या दवशी चंदगडावर तू पािहलं आहेस ना?”
“जसं ते पािहलंय् , तसंच तुम या िन ही आ याचं दशनही घेतलंय् . मधे अनेक मिहने
तु ही म ाला पश के ला न हता. सना या गुलामिगरीतून सुट याची धडपड तु ही
एकटे करीत होता! आता तुमचा एक हात बापूं या हातात आहे; दुसरा मा या हातात
आहे. वसू चांगली बरी होईपयत राहणार आहे मी इथं.”
“माझं ऐक, नंदा. या अभा यासाठी हे साहस क नकोस. लोकगंगेची तुला क पना
नाही. ित यात िचखल फार, पाणी थोडं. तू इथं रािहलीस, तर िन कारण बदनाम
होशील.”
नंदा उसळू न हणाली,
“ ी-पु षां या शु मै ीची क पना याला करता येत नाही, अशा समाजा या
समाधानासाठी मी तु हांला वा यावर सोडू न जाऊ? ते श य नाही, देवदत! या समाजात
िति त हणून आज-काल कोण िमरवताहेत? गडावर भेटले या तुम या दो तांसारखी
मंडळी! या समाजाला ख या नीतीची चाड असती, तर यानं तुम या आईला वेळीच सळो
क पळो क न सोडलं असतं. या समाजाला माणुसक चं मोल कळत असतं, तर
बापूंसार या माणसाला यानं दे हा यात बसवलं असतं. हा समाज रा ं- दवस कशाची
पूजा करीत आहे, हे तु ही पाहत आहात ना? पापा या पैशानं गबर झाले यांची पायधूळ
अंगारा हणून तो कपाळाला लावीत आहे.चा र याशी यांचा उभा दावा आहे,असे दोन
पायांचे श ू स ाधारी होताच यांचे पाय चाटायला तो धावत आहे. या समाजाला
यायचं? ते कशासाठी? ते काही नाही! वसू बरी होईपयत मी इथं राहणार! यासाठी जे-
जे भोगावं लागेल, ते-ते मी आनंदानं सोशीन!”
“आिण वसू बरी झा यावर तू काय करणार?”
“मी मा या वाटेनं पुढं जाईन. या वाटेवर जे भेटतील, यांची आसवं पुसता आली, तर
मा या पदरानं पुशीन. कु णा या ेमात पडले, तर या याशी ल करीन, उ हा-पावसात,
वादळवा यात याला साथ देईन. मला मुलगी झाली, तर–”
ती णभर थांबली. मग हसत हणाली,
“तर ितचं नाव मधुरा ठे वीन. एखा ा भाऊबीजेला तु हांला आ हानं बोलावीन,
आिण तुम यापाशी अशा ओवाळणीचा ह धरीन–”
सुखद झुळके माणे वाटणा या या व लहर नी सुखावले या देवद ाने िवचाले,
“काय मागशील तू मा यापाशी?”
“मा या ओवाळणी या तबकात तुमची आसवं पडावीत... दुःखी-क ी लोकां या
कणवेनं ओघळलेली आसवं. मन वी माणसा या अ ूंत जग बदलून टाक याचं साम य
असतं, देवद .”
“हे सारं व रं जन झालं, नंदा, दुदवानं वसू बरी झाली नाही, देवद ाचा आयु य म
बदलला नाही, तर–”
समोर या िववेकानंदा या िच ाकडे पाहत ितने उ र दले,
“उराशी बाळगले या या व ाचे सारे तुकडे मी गोळा करीन; मना या एका क यात
ते जपून ठे वीन; आिण पुढलं व पाह यासाठी पु हा जीवना या कु शीत िशरे न.”
 ६८
भरताची गो संपली. पगुळलेली मधुरा झोपी गेली. मा गो ऐकताना या
िचमुरडीने सहज िवचारलेले नंदा या मनात पंगा घालीत रािहले–
‘चौदा वष पादुकांची पूजा करताना भरताला कं टाळा कसा आला नाही?’
‘तो राजा झाला नाही, हे या या बायकोला कसं आवडलं?’
‘परत आ यावर रामानं भरताला काय दलं?’
‘चौदा वषानी मी के वढी होईन, मावशी? तू के वढी होशील?’
एक-ना-दोन, अनेक वैर !
मधुरेची कलिबल बंद होताच नंदाला मोकळे -मोकळे वाटले. सकाळपासून िनवांतपणे
िवचार करायला ितला वेळच िमळाला न हता. आता ितला पिह यांदा आठवला, तो
सं याकाळचा संग.
मधुरेला घेऊन बापूं या घरी गेली होती ती. दोघीही सािव ीबा या खाटेवर
बस या. यां या पायांव न हात फरवीत नंदाने िवचारले,
“कशी आहे त येत?”
मंद ि मत करीत सािव ीबाई उतर या,
“छान!”
लगेच मधुरेने नंदाला के ला
“या तु या आई...?”
नंदाने होकाराथ मान हलिवली.
सािव ीबाईचे ल मधुरेवर िखळू न रािहलेले पा न, नंदा ितला हणाली,
“आ ना नम कार कर, बाळ.”
मधुरा उठली. ितने वाकू न नम कार के ला.
सािव ीबाई या डो यां या कडा ओलाव या.
नंदाने िवचारले,
“आई, कशी आहे नात?”
मंद ि मत करीत सािव ीबाई उ ार या,
“छान!”
मा आता यांची नजर नंदा या ग याकडे लागली होती.
मधुरा ही ितची मुलगी आहे, असा यांचा समज झाला असावा! मुलगी तर समोर
दसतेय् .पण ग यात मंगळसू नाही, या गो चा मेळ यां या मनाला घालता येत
न हता! या नुस या ित या ओ या ग याकडे पाहत रािह या.
या आठवणीने नंदाला णभर गुदगु या झा या; पण लगेच ितला गुदमर यासारखे
वाटू लागले. देवद ाशी युि वाद करणारी सं याकाळची पंिडता जणू पड ाआड गेली.
ितची जागा बा ली कु शीत घेऊन झोपणा या लहान या नंदाने घेतली. हां-हां हणता
बा लीची मधुरा झाली! छो ा नंदाची मोठी नंदा झाली! आप या जीवनािवषयी ती
िवचार क लागली. अनािमक र रीने ितचे मन भ न गेल!े
ती उठली. बाहेर बागेत आली. बाहेर या गार वा याने ितला फार बरे वाटले. ितने वर
पािहले.
आकाशात न ांची मो ये सव िवखुरली होती. पि मेकडे शु लखलखत होता–
मो यां या तबकात म येच उठू न दसणा या िह यासारखा!
वायुलहर व न गोड सूर णझुणत येऊ लागले. देवद ा या बंग याकडू न ते येत होते.
ती थोडी पुढे गेली. सतारीचे बोल होते ते!
नंदा आनंदली. देवद ाचे मन उ लिसत झा याचे ल ण होते हे!
ती एका िच ाने ऐकू लागली. या मधुर, जाळीदार सुरां या बुर याआड लपलेले
श दसु ा सुंदर असावेत. हळू हळू फलकावर िच ाकृ ती िनमाण हावी; तसे या सुरांनी
ित या मनात श द प धारण के ले.
‘मोगरा फु लला, ऽ ऽ मोगरा फु लला!’
 ६९
‘ताईसाहेब, ताईसाहेब...’ या हाकांनी ती जागी झाली.
मनगटावर या घ ाळाकडे ितने पािहले.
स वाचार वाजले होते.
पु हा बाहे न हाका ऐकू आ या.
“ताईसाहेब, ताईसाहेब...”
ती लगबगीने उठली, दार उघडू न बाहेर आली. देवद ाचा नोकर दारात उभा होता!
“काय, रे ”? ितने साशंक वराने िवचारले.
“सरकार- वारीचा कु ठं प ा नाही, ताईसाहेब!”
“ हणजे?” असा भीितयु उ ार काढू न नंदा देवद ा या बंग याकडे चालू लागली.
चालता-चालता नोकर सांगू लागला,
“रा ी अकरापयत सरकार जागे होते. ते लाय रीत गेले. मग सतार वाजवीत बसले,
अकरा या सुमाराला आपण झोपी गेलो. जाग आ यावर पािहलं, तर दवाणखा यात दवे
जळताहेत! दार सताड उघड आहे! आत जाऊन पािहलं! पण ितथं सरकार न हते.
लाय रीत गेलो. ितथंही ते न हते! सगळीकडे शोधलं, पण कु णालाच काही ठाऊक नाही!
हणून आप याकडे धावत आलो.”
धडधडणा या काळजाने नंदा याचे बोलणे ऐक यासारखे करीत होती. पण पाऊल
दवाणखा या या पायरीवर पड या या आधीच ितचे मन आत जाऊन पोहोचले होते.
नाना कार या कु शंकांनी ते काजळू न गेले होते.
दवाणखा या या म यभागी मोठा दवा जळत होता. या व छ काशात ितने
च कं डे पािहले.
काही तरी बदल झाला आहे, असा ितला भास झाला. लगेच ित या ल ात आले,
समोर िववेकानंदांचे एकच िच दसत आहे! ती पुढे झाली. या िच ासमोर सतार ठे वली
होती. मा हे मं वेचे िच आिण या या पु ातील बंदक ू या दो ही गो ी ितथे न ह या!
ती अगदी जवळ गेली. सतारी या तारांत गुंतवून ठे वलेले एक प ितला दसले. ितने ते
चटकन् काढू न घेतले, वर कु णाचेच नाव न हते! ती अधीरतेने ती वाचू लागली–

ि य नंदाताई,
हे प पा न तू रागावशील. तुझा िनरोप न घेता मी जात आहे. मा कर
मला. खरं सांग?ू माझा िन य तु या डो यांत या एका थबात िवरघळू न जाईल,
अशी भीती वाटली मला!
देवालया या गाभा यात या घंटानादा माणं सं याकालचं तुझं बोलणं मा या
अंतमनात घुमत रािहलं आहे, पुन:पु हा कु णी तरी मला सांगत आहे,
‘देवद ा, ऊठ. पंज याचं दार अधवट उघडलं आहे. चल, िवलंब लावू नकोस.
बाहेर भरारी मार. िनळं , मोकळं आकाश तुला बोलावीत आहे. तु या मु चा हा
मंगल ण आहे.’
‘दुःख ही दोन दयांना जोडणारी सवात जवळची वाट आहे.’ हे तुझे श द
मा या मनाची वीस वषाची काजळी झाडू न टाक त आहेत. तु या श दाश दांची
कळी मा या मनात फु लत आहे. या सुगंधानं मन अिधकअिधक धुंद होत आहे.
या धुंदीत एक िवल ण भास होतोय् मला–
एका भ देवालयात मी एकटाच फरत आहे. भंतीवर या
न ािनझरांबरोबर गाणी गात, फळाफु लां या रं गांनी रं गून जात, छटा या
न ीकामात न ांनी नटलेलं आकाश पाहत..
पाहता-पाहता एक गो मा मधेच मनाला खटकते.
भुताटक नं झपाटले या वा ासारखं हे देवालय ओकं -ओकं का भासतंय्? इथं
भ ांची ये-जा का दसत नाही?...
देवालयाचं स दय पा न डोळे िशणले. फ न- फ न पाय थकले.
िवसा ासाठी मी एका पायरीवर बसतो-न-बसतो, तोच आतडं िपळवटू न
टाकणारा एक द ं का मा या कानी पडतो. मला राहवत नाही! या दुःखा या
दशेनं मी पुढं जातो.
एका अंधा या कोप या िनमा या या भ यामो ा ढगाआड एक वृ
गुड यांत मान घालून फुं दत असलेला दसतो... याची मला दया येत.े मी
या याजवळ जाऊन बसतो. पाठीव न हात फरवीत मी याला िवचारतो,
‘आजोबा, तुमचं नाव काय?’
मान वर न करता काप या वरानं तो उ रतो,
‘परमे र...’
मी मनात चरकतो. वाटतं, हा वृ ब धा वेडा असावा! मी भीत-भीत
िवचारतो,
‘इतकं कसलं दुःख झालंय् तु हांला?’
मान वर क न अ ू पुशीत वृ उ ारतो,
‘मा या एकु ल या एका मुलानं मला फसिवलं– माझा गळा कापला! कती
उमेदीनं, कती आशेनं मी याला लहानाचा मोठा के ला! पण–’
मी उ सुकतेनं करतो,
‘तुम या मुलाचं नाव काय?’
दीघ सु कारा सोडीत वृ उ ारतो,
‘मनु य!’
वसूचे डॉ टर मला भेटायला आले, ते हा हा भास नाहीसा झाला– मन
अिधक अ व थ क न! बु , ि त, गांधी, ाय झर, िववेकानंद– अगिणत नावं
आठवली. कती संतांनी, कती महा यांनी, कती देवमाणसांनी, कती
समाजसेवकांनी, परमे राचे अ ू आजपयत पुसले असतील! पण ते अजून वाहत
आहेत– सारखे वाहतच आहेत!
हे असंच चालायचं? युगामागून युगं आली आिण गेली, तरी? परमे राला
सतत रडायला लावणारे , आिण याची आसवं पुस यासाठी धडपडणारे , या दोन
जाती जगात सदैव असा ात, असाच सृ ीचा संकेत आहे काय?
वतःव न सांगतो मी, नंदा. मनु य वभावतः ु आहे; वाथ आहे;
अहंकारी आहे; सुखलोलुप आहे; नाना कार या वासनांनी बरबटलेला आहे.
सं कृ तीनं बहाल के लेले साि वक मुखवटे चढवून आज-काल तो जगात वावरत
आहे! पण मुखव ांनी काही मन बदलत नाही! माणसा या उ ाम मनोिवकारांना
उ कट क णेची जोड िमळायला हवी! ‘तत् वमिस’ अशी अनुभूती देणारी
क णा– But for the grace of God there go I असं वाटायला लावणारी
क णा! ही क णा नसेल, तर मनु य पशू होईल! Passion and compassion
must go hand in hand.
माणसाचं मन बदललं, तरच हे जग बदलेल! यातलं दु:ख कमी होईल! आधी
माणसाचं मन बदललं पािहजे. देवद ाला ामािणकपणे असं वाटतं ना? यानं या
योगाचा ारं भ वत:पासून करायला हवा!
मी िवचार करीत रािहलो. परमे राचे अ ू पुसणारी माणसं या जगात थोडी
असतील; पण यांचा आनंद अलौ कक असला पािहजे. सव वा या समपणाची
धुंदी, मानवतेवर या ेमाची धुंदी– मी कती अभागी आहे! या धुंदीचा अ भुत
आनंद मला कधीच लाभला नाही. बापूंसार या द र ी माणसानं देशभ या
पानं तो मनसो चाखावा, आिण जहािगरदार देवद ाला याचं दशनही घडू
नये?
काळोख के हाच पडला होता, पण काही के या िवचारच ाची मंती थांबत
न हती. मी उठलो. लाय रीत गेलो; पण आज सारी आवडती पु तकं मा या लेखी
नावडती झाली. परत आलो. कती- कती दवसांनी सतार हाती घेतली. काही
ण मनात या इं ग या पगुळ या.
सतार मुक झाली. इं ग यांनी पु हा आप या नां या उभार या!
मी वत:ला सदैव दुदवी मानीत आलो– अ था यासारखा!– एकाक ,
प र य , बिह कृ त. सवाकडू न सव दृ नी वंिचत! वत: या दुःखा या डब यात
मी अ ौ हर बुडून रािहलो. यातला िचखल िचवडीत!
आज पिह यांदा मला कळतंय्. अ था यानं जे भोगलं, यात दैवाइतकाच
याचाही दोष आहे! यानं घेतलेला पांडवांचा तो अमानुष सूड! एका अंध या
मनोिवकारा या नं या नाचाखेरीज यात दुसरं काय होतं? या सूडानंच याचा
बळी घेतला. िचरजीवनाचा शाप काय याला एक ालाच िमळालाय्? सहा थोर
सह वासी अनंतकाळा या या या ेत या याबरोबर आहेत. सव वी िनरपराध
असूनही! मग अ था यानं आपलंच दुःख िचरकाल का उगाळीत बसावं?
ज माला येणारा येक मनु य आपाप या परीनं शािपत असतो!
अ था याचा िपता ोण हा काय कमी दुदवी होता? या िव ान, पण द र ी
ा हणाला प ु दा या दरबारी अपमािनत हावं लागलं. दा र ानं याला
कौरवां या आ याला नेल.ं पोटानं पापाशी याची कायमची सोय रक जोडली.
के वळ मुला या मायेमुळं, ‘अ थामा मारला गेला’, असा पुकारा कानी येताच
यानं हातचं श खाली टाकलं. मृ यूला माग मोकळा क न दला! यांतलं कोणतं
दुःख अ था यानं वाटू न घेतलं? तो सदैव वतःतच गुरफटू न रािहला! अजूनही
तो तसाच आहे– म तकात या णाची वेदना कमी हावी, हणून तेलाची भीक
मागत वणवण फरत आहे!
मीही या यासारखाच जगलो. पळापळाला वतःची दुःखं कु रवाळीत. ु ,
िणक सुखाचा ाणपणानं पाठलाग करीत. माणसांचं छोटं दुःख जगा या मो ा
दु:खात िमसळू न गेलं, क याला सुखाची चव येत,े हे मला कधीच कळलं नाही!
नंदाताई, मी िनघून जात आहे, तो ही चव चाख यासाठी. जगात या
दुःखा या जवळ जाऊन यांचं दशन घे यासाठी. आधी मी षीके शला जाईन.
ल मणझु याजवळ भर दुपार या उ हात भीक मागत बसले या महारो यांना
भेटायला, ‘तुमचं िन माझं भावा-भावाचं नातं आहे,’ असं यांना सांगायला, यांचं
दु:ख कसं हलकं करता येईल, ते पाहायला. मग–
वसूला शॉक ीटमटच ावी लागेल, असं डॉ टर हणाले, ितला चांगलं बरं
वाटायला वष, सहा मिहने लागतील, असं यांचं मत आहे. या काळात मी इथं
असलो, तर लोकां या कु तकाना िन कारण जागा क न द यासारखं होईल.
मा यासाठी तू कोणतंही द करायला तयार आहेस.पण –
वसू बरी होईपयत मी देशभर फरत राहणार आहे. पूव माणे िवलासपूरचा
जहािगरदार हणून न हे; िवशाल जनसागरातला एक िचमुकला बंद ू हणून–
सव पसरले या दुःखाचं दशन घेत. डो यांत उ या राहणा या आसवांनी
वतःची पापं धुऊन काढीत!
माझी काळजी क नकोस. देवद कु ठं ही असला, तरी तुला दु:ख होईल, असं
काहीही या या हातून होणार नाही. यािवषयी अगदी िनधा त राहा. मा या या
तीथया ेला बाहयत: मी एकटाच जात आहे. पण मा याबरोबर छाया पाने नंदा
रा ं- दवस असेल, यािवषयी मी िन:शंक आहे.
एका वे ा आशेचा अंकुरही मनात उगवला आहे. या मंतीत कु ठं तरी माझी
आई मला भेटेल! नाही कु णी हणावं? तू मा या आयु यात येशील, असं पाच-सहा
मिह यांपूव कु णी भिव य वतिवलं असतं, तर मी याची वेडयात गणना के ली
असती!
आई भेटली, तर ितला मी एवढंच सांगणार आहे,
“या जगात सारे च गु हेगार आहेत, असं तुला वाटतं. खरं सांगू? या जगात
कु णीही गु हेगार नाही!”
 तुझा
देवद
प घेऊन नंदा बाहेर पडली.
कु शीत झोपले या ता ा बाळाकडे ि ध दृ ीने पाहणा या आईसारखी बाहेर
पसरलेली रा ितला वाटली. न-कळत ितला ती दुसरी भयानक रा आठवली. आ मह या
कर यासाठी समु ात एके क पाऊल पुढे जाणारी नंदा ित या डो यांपुढे उभी रािहली; पण
काही के या या नंदाची ितला ओळख पटेना! ती वत:शीच हसली.
उ लिसत मनाने ितने वर पािहले.
त हेत हे या फु लांनी भरले या परडीसारखे आकाश दसत होते. पूवकडे लखलखणारा
शु या परडीत या मोग या या फु लासारखा भासत होता. ती गुणगुणू लागली,
‘मोगरा फु लला ऽ ऽ मोगरा फु लला...’
 िव. स. खांडक
े र यांची अजरामर सािह याकृ ती

ययाित
कै . िव णू सखाराम तथा भाऊसाहेब खांडक े र यां या एकू ण सािह यकृ त या
र माळे तील ‘ययाित’चे थान मे म यासारखे आहे.
या कादंबरीचा पुराणाशी के वळ नावापुरता संबंध नाही. एका िस पौरािणक
उपा यानाचे धागेदोरे घेऊन ते यांनी या कादंबरीत वतं रीतीने गुंफले आहेत.
आप या ितभेची जात, ितची श आिण ित या मयादा यांची यो य जाणीव
झाले या खांडके रांनी आ मािव काराला यो य अशीच कथा िनवडली. ती या मा यमातून
यांना गट हावीशी वाटली, या यावर यांचे भु व होतेच. पुराणकथांत जे भ -
भीषण संघष आढळतात, यांचे मंथन
कर याची अंगभूत श ही यां या चंतनात होती. जीवन जसे एका दृ ीने णभंगुर
आहे, तसेच, ते दुस या दृ ीने िचरं तन आहे; ते िजतके भौितक आहे, िततके च आि मक आहे,
या कठोर स याचे आकलनही यांनी पूण वाने झालेले होते. यामुळेच एका पौरािणक
कथे या आधाराने एक सव म लिलतकृ ती कशी िनमाण करता येत,े याचा आदश
व तुपाठच ‘ययाित’ या पाने ी. खांडक े रांनी वाचकांपुढे ठे वला आहे.
कामुक, लंपट, व ातही याला संयम ठाऊक नाही, असा ययाित; अहंकारी,
मह वाकां ी; मनात दंश धरणारी आिण ेमभंगाने अंतरं गात ि धा झालेली देवयानी;
वत: या सुखा या पलीकडे सहज पाहणारी आिण ययातीवर शरीरसुखा या,
वासनातृ ी या पलीकड या ेमाचा वषाव करणारी श म ा आिण िनरपे ेम हाच
याचा वभावधम होऊन बसला आहे, असा िवचारी, संयमी व येयवादी कच या चार
मुख पा ांमधील पर पर ेमाची िविवध व पे या कादंबरी समथपणे िचि त झाली
आहेत.
‘ही कादंबरी ययातीची कामकथा आहे, देवयानीची संसारकथा आहे. श म च े ी
ेमकथा आहे आिण कचाची भि गाथा आहे, हे ल ात घेऊन वाचकांनी ती वाचावी,’
अशी अपे ा वतः खांडक े रांनीच कटपणे के ली आहे.
 कु टुंबा या सुखासाठी सव वाचा याग करणा या
कु टुंब मुखाची क ण कथा

सुखाचा
शोध
िव. स. खांडेकर

‘मानवी जीवन हा एक कारचा ि वेणी संगम आहे. वत:चे सुख आिण िवकास ही या
संगमातील पिहली नदी. कु टुंबाचे ऋण फे डणे हा यातला दुसरा वाह आिण या
समाजाचा घटक हणून समाजा या गतीला हातभार लावणे ही या संगमातील गु
सर वती.’
मानवी जीवनाचे रह य सांगणारे हे ांतीकारी िवचार िव.स.खांडक
े रांनी ‘सुखाचा शोध’
या कादंबरीतून मांडले आहेत.
‘ यागातच दुःख असते’ ही परं परागत जीवनमू ये माण मानणारा ‘आनंद’, एकावरच
संसाराचे ओझे लादणारी ‘आ पा आिण भ या’ ही कतृ वहीन माणसे, मनामनाची
िमळवणी कर यात असमथ ठरलेली सुिशि त ‘मािणक’ आिण भावनाितरे क व
भावनाशू यता या दो ही िवकृ त पासून अिल असलेली ‘उषा’ ही सव प े हेच सांगतात
क , परं परागत आदश आंधळे पणाने पाळणे हे या तसेच समाजा या दृ ीनेही
अिहतकारक ठरते.
मानवी मू यां या दृ ीने भोगापे ा याग े आहे; परं तु याग कधीही कु पा ी होता
कामा नये.
गत ऋण, कु टुंबऋण आिण समाजऋण ही तीनही सवसामा य माणसा या जीवनात
अिवरोधाने नांद ू शकली तरच हे जीवन यश वी झाले असे हणता येईल.