‫چاه پیمایی و تاریخچه آن‬

‫مقدمه‬
‫اولین نمودار الکتریکی در سال ‪ ) 1927 ( 1306‬در یکی از چاه های میدان نفتی ‪ pechelbronn‬در ‪ Alsace‬از‬
‫استان های شمال غربی فرانسه ثبت شد و تنها شامل یک نمودار مقاومت مخصوص الکتریکی بود و برای ثبت‬
‫آن از متد ‪ station‬استفاده گردید ‪ .‬با این روش‪ ،‬دستگاه اندازه گیری که سئند نامیده میشود‪،‬در مقابل الیه های‬
‫مورد نظر در چاه توقف میکرد و مقاومت اندازه گیری شده نیز با دست رسم میشد‪.‬بعد از آن سال در سال ‪(1308‬‬
‫‪ )1929‬اولین نمودارهای مقاومت مخصوص برای مقاصد اقتصادی در ونزوئال‪،‬ایالت متحده امریکا و روسیه مورد‬
‫اتفاده قرار گرفت ‪ .‬سودمندی این نمودار در تطابق الیه ها وتشخیص الیه های ئیدروکربن دار در صنعت نفت مورد‬
‫توجه قرار گرفت‪.‬‬

‫در سال ‪ )1931(1310‬نمودار پتانسیل خودزاد(‪ )SP‬نیز به نمودار مقاومت مخصوص افزوده شد و در همان سال‬
‫برادران پمومبرژه (مارسل و کنراد) روش ثبت مداوم را تکمیل و اولین بات قلمی را نیز توسعه دادند‪.‬بعد از سال‬
‫‪ )1949(1328‬نمودار نوترون به صورت یک تعیین کننده تخلخل مورد توجه واقع گردید و در سال ‪)1962(1341‬‬
‫نمودار ‪ SNP‬و در سال ‪ )1970(1349‬دستگاه نوتونی و به دنبال آن دستگاه دوگانه نوترون ابداع و به بازا ارائه شد‪.‬‬

‫شرکتهای سرویس دهنده‪،‬در جوار توسعه دستگاهها‪،‬اقدام به تاسیس مرکز تحقیقاتی وسیعی نیز نموده و‬
‫بخش زیادی از درآمده خود را به آنها اختصاص دادهاند‪.‬در این مراکز برای تفسیر نمودارها و نحوه ارائه علمی تر و‬
‫دقیقتر نتایج بشدت فعالیت میگردد و در این راه به قدری پیشرفت نموده اند که چاه پیمایی(‪)well logging‬‬
‫بصورت یکی از دروس دانشگاهی درآمده و هم اکنون در بعضی از رشته های مهندسی دانشگاه های ایران و‬
‫دانشگاه های اروپائی و امریکائی تدریس میگردد‪ .‬نقش نمودارگیری از چاه ها در صنعت نفت بحدی است که‬
‫بصورت چشم انسان عمل مینماید و میتوان گفت که ارزیابی دقیق مخازن‪،‬تعیین وضعیت الیه ها در اعماق‬
‫زمین‪،‬وضعیت سیمان در پشت لوله جداری و ده ها مورد دیگر بدون استفاده از این نوع نمودارها تقریبا غیر ممکن‬
‫است‪.‬‬
‫نیاز صنعت نفت برای مشخص کردن مخازن ئیدروکربن دار‪:‬‬
‫روش های زمین شناسی سطحی برای تعیین ساختارهایی که احتمال وجود سیال در آن باشد کمک مینماید‬
‫ولی قادر به پیش بینی وجود ئیدروکربن در آن نیست‪ .‬در حال حاضر برای تعیین دقیق وجود ئیدروکربن در‬
‫طبقات‪،‬راه حل دیگری به غیر از حفاری وجود ندارد‪ .‬ارزیابی سازندهای زیرزمینی است‪ .‬این متدها را میتوان به ‪4‬‬
‫دسته زیر تقسیم کرد‪:‬‬

‫‪ -1‬نمودارهای عملیات حفاری که عبارتند از ‪ .a :‬نمودارهای گل نگاری ‪ .b‬اندازه گیری در حین حفاری‬

‫‪ -2‬برسی مغزه‬

‫‪ -3‬نمودارهای چاه پیمایی که عبارتند از‪ .a :‬نمودارهای الکتریکی ‪ .b‬نمودارهای صوتی ‪ .c‬نمودارهای رادیواکتیو ‪.d‬‬
‫نمودارهای الکترومغناطیس‬

‫‪ -4‬آرمایشهای تولیدی‬

‫واضح است که انجام تمام روشهای فوق در بک چاه ضرورتی ندارد‪ .‬اهداف اولیه ارزیابی مخازن‬
‫عبارت اند از‪:‬‬

‫‪ - 1‬تعیین مخازن‬
‫‪ - 2‬تخمین میزان کل ئیدروکربن در مخزن‬
‫‪ - 3‬تخمین میزان ئیدروکربن قابل برداشت‬

‫در ضمن‪،‬کسب هر گونه اطالعات اضافی معموال به عنوان اطالعات تکمیلی مورد توجه قرار میگیرد‪.‬مقدار کل نفت‬
‫موجود در مخزن را میتوان از رابطه زیر بر اساس بشکه محاسبه کرد‪:‬‬
‫)‪N=7758φ.h .a(1-sw‬‬
‫که در آن‪:‬‬
‫‪ =N‬نفت اولیه موجود در مخزن بر حسب بشکه‬
‫‪ =φ‬تخلخل موثر بر حسب درصد‬
‫‪ =Sw‬اشباع آب اولیه بر حسب درصد‬
‫‪ =h‬ضخامت مفید فاصله تولید نفت بر حسب فوت‬
‫‪ =A‬وسعت مخزن بر حسب ایکر‬
 ‫برای به دست آوردن ذخیره واقعی نفت در مخازن بر اساس بشکه‪،‬عدد مزبور بر ضریب حجمی نفت سازند(‪)Bo‬‬
‫که اندازه آن قدری از واحد بیشتر است تقسیم میگردد و به این ترتیب تغییراتی که علت انقباض نفت در هنگام‬
‫خروج از چاه بوجود می آید بخصوص در مواردی که با گاز همراه باشد تصحیح گردد‪.‬‬

‫ذخیره گاز را نیز میتوان از فرمول زیر بر اساس فوت مکعب محاسبه میشود‪:‬‬

‫)‪G=43560 .φ . h . a(1-Sw‬‬

‫نمودارگیری در چاههای بدون لوله جداری(باز)‪C:‬‬

‫قبل از اینکه لوله جداری نصب گردد چاه برای یک سری عملیات به نام نمودارگیری آماده میشود‪ .‬هدف از‬
‫نمودارگیری کسب اطالعاتی است که لعدا توسط روشهای کامپیوتری تفسیر میگردد‪.‬معموال این دسته از‬
‫نمودارها پس از نصب لوله جداری قابل تکرار نیستند و لذا باید کهاز کیفیت بسیار مطلوبی برخوردار باشند تا‬
‫ارزیابی دقیقتری از سازند ارائه نمایند‪ .‬بعد از جمع آوری یک سری اطالعات ‪ ،‬بعضی از تفاسیر باید در سر انجام‬
‫پذیرد که شامل تفسیر بتوسط دست و کامپیوتر میباشد‪ .‬بعضی از تفاسیر کامپیوتری برای مطالعات مفصل تر‬
‫باید در مراکز تفسیر نمودارها واقع در مراکز مناطق عملیاتی انجام گیرد‪.‬‬

‫تفسیر نمودارهای چاه پیمایی‪:‬‬

‫فرآوری اطالعات عبارت است از کسب اطالعات الزم از نمودارهای خام که برای محاسبه مخازن ئیدروکربن دار‬
‫الزم است‪ .‬برای این منظور دو روش مقدماتی معمول است‪:‬‬

‫‪ -1‬توسط دست با روش نگاه سریع و روشهای ماسه سنگهای شیلی‬

‫‪ -2‬توسط کامپیوتر در سر چاه و یا در یک مرکز تفسیر نمودارها واقع در مراکز مناطق عملیاتی‬

‫بتوسط کامپیوتر میتوان فرآوری اطالعات را بنحو بسیار مطلوبی در یک یا چند چاه انجام داد‪ .‬بعالوه فرآوری لرزه‬
‫نگاری در چاه‪ ،‬فرآوری موجی‪ ،‬فرآوری اطالعات تولیدی‪ ،‬وضعیت چاه‪ ،‬مدل سازی چاه‪ ،‬تهیه نقشه و غیره و ‪...‬‬
‫نیز امکان پذیر است‪.‬‬

‫مفاهیم بنیادی مورد استفاده در ارزیابی نمودارها‪:‬‬

‫‪ -1‬محیط نمودارگیری‪ :‬در ابتدا به اختصار‪ ،‬پتانسیل تولید یک چاه در حین حفاری مورد بررسی قرار میگیرد‪ .‬در‬
‫واقع گل حفاری ئیدروکربن را در داخل دیواره چاه(درون سازند) به عقب رانده و از فوران آن به سطح زمین‬
‫جلوگیری مینماید‪ .‬از بررسی خرده سنگهائی که از چاه باال میآید میتوان نوع سنگ حفاری شده را تشخیص داد‬
‫و امکان دارد که همراه آن نیز آثاری از ئیدروکربن مشاهده گردد‪ .‬ام نمیتوان هیچگونه• اطالعاتی در مورد میزان‬
‫نفت و گاز بدست آورد‪.‬‬

‫نمودارهای چاه پیمایی اطالعات ضروری را برای ارزیابی کمی ئیدروکربن و همچنین نوع سنگ و خصوصات سیال‬
‫درون سازند در اختیار قرار میدهد‪ .‬چاه پیمایی از نقطه• نظر تصمیم گیری‪ ،‬بخش مهمی از مراحل حفاری و تکمیل‬
‫چاه محسوب میگردد‪ .‬کسب اطالعات دقیق و کامل از نمودارها امری ضروری است‪ .‬مخارج نمودارگیری کال حدود‬
‫‪ % 5‬کل مخارج یک چاه تکمیل شده را به خود اختصاص میدهد و بنابراین در مقایسه با اطالعاتی که میتوان از آن‬
‫بدست آورد‪ ،‬بسیار ناچیز خواهد بود‪.‬‬

‫چاه‪ :‬چاهی برای نمودارگیری آماده میگردد ممکن است که دارای خصوصیات زیر باشد‪:‬‬

‫‪ -‬عمق چاه ‪ :‬که میتواند از حدود ‪ 300‬تا ‪ 8000‬متر نماید(به استثنائ بعضی از چاه های عمیقتر)‬

‫‪ -‬قطر چاه‪ :‬که میتواندبین ‪ 5‬تا ‪ 17‬اینچ متغیر یاشد‪.‬‬

‫‪ -‬انحراف چاه‪ :‬از حالت قائم که در خشکی معموال چند درجه است اما در دریا بین ‪ 20‬تا ‪ 70‬درجه متغیر است و‬
‫اخیرا نیز حفاری های افقی در بسیاری از جاه ها معمول گردیده است‪.‬‬

‫‪ -‬درجه حرارت ته چاه‪ :‬که میتواند بین ‪ 100‬تا ‪ 400‬درجه فارنهایت متغییر باشد‪.‬‬
 ‫‪ -‬شوری گل حفاری‪ :‬بین ‪ 1000‬تا حدود ‪ 300000ppm‬آگاهی مواقع بجای گل آب پایه ‪.‬از گل نفت پایه استفاده‬
‫میشود‪.‬‬

‫‪ -‬ورن مخصوص گل ‪ :‬که میتواند بین ‪ 9‬تا ‪ 17‬پوند بر گالن تغییر نماید‪.‬‬

‫‪ -‬فشار ته چاه ‪ :‬که میتواند بین ‪ 500‬تا ‪ psi 20000‬باشد‪.‬‬

‫‪ -‬پوششی از اندود گل ‪ :‬بر روی تمام سازندهای قابل نفوذ که میتواند از ‪ 0.1‬اینچ تا ‪ 1‬اینچ تغییر نماید‪.‬‬

‫‪ -‬ناحیه نفوذی ‪ :‬از چند اینچ تا چند فوت از دیواره چاه بوجود می آید و در آن بسیاری از سیاالت اصلی درون‬
‫حفرات توسط گل حفاری جابجا گردد‪.‬‬

‫الزم به ذکر است که گاهی مواقع در اثر حفاری شرائط پیچیده تری بوجود می آید که کسب اطالعات دقیق از‬
‫سازند را با مشکل روبرو میسازد‪.‬‬

‫‪ - 2‬روش نمودارگیری ‪ :‬گروه نمودارگیری بر اساس یک برنامه منظم و همیشگی‪ ،‬کامیون حامل نمودارگیری را با‬
‫چاه در یک ردیف قرار داده و کابل نمودارگیری را از روی قرقره های مخصوص عبور میدهند و سپس ابزارهای‬
‫نمودارگیری را به آن وصل میکنند‪ .‬مهندس عملیات درجه بندی الزم را در سطح زمین انجام میدهد و مجموعه‬
‫نمودارگیری را با سرعتی که ایمنی آنها را تضمین نماید به ته چاه میراند‪ .‬آنگاه درجه بندی ته چاه را مجددا انجام‬
‫و پس از مرتب کردن مقیاس های ثبت نمودار ‪ ،‬دستگاه را به آهستگی باال میآورد ‪ .‬سرعت نمودارگیری بر‬
‫اساس نوع نمودار بین ‪ 1800‬تا ‪ 6000‬فوت در ساعت ( تقریبا ‪ 550‬تا ‪ 1830‬متر در ساعت) ثابت نگاه داشته شود‪.‬‬
‫معموال قطر سوند نمودارگیری ‪ 25.8‬اینچ و طول آنها ‪ 6‬تا ‪ 15‬متر است و گاهی چندین دستگاه پشت سر هم‬
‫بسته میگردد‪.‬‬

‫نمودارهای چاه پیمایی ‪:‬‬

‫‪ -1‬تعریف نمودار ‪ :‬یک نمودار چاه پیمایی گرافی ات در مقابل عمق که پارامترها و یا کمیت های فیزیکی اندازه‬
‫گیری شده در یک چاه و یا پارامترهای مشتق شده از آنها را بصورت منحنی عرضه میکند‪ .‬پارهای از اندازه گیری‬
‫های دیگر از قبیل میزان فشار روی کابل نیز میتواند بصورت منحنی به مجموعه اضافه گردد‪ .‬تقریبا تمام‬
‫نمودارهای مدرن مجموعه ای از چندین نمودار است‪.‬‬

‫‪ -2‬انواع نمودار ‪ :‬اساسا سه نوع نمودار وجود دارد که کاربرد بیشتری دارند‪:‬‬

‫الف) نمودارهای ‪ : Acquisition‬این نمودارها در سر چاه چاپ میشوند و بر چسب بزگ (‪ )field print‬بر روی آنها‬
‫چسبانده میشود‪ .‬اینها نمودارهای اصلی هستند و هیچ نوع تصحیحی بر روی آنها انجام نشده است‪.‬‬

‫ب) نمودارهای ارسال شده ‪ :‬این نمودارها که جمله ( ‪ )field transmitted log‬بر روی آنها چسبانده شده برای‬
‫مشخص کردن آنست که این نمودارها کپی مستقیمی از نمودارهای نوع اول نیستند بلکه توسط یک سیستم‬
‫ماهواره ای مستقیما از سر چاه به مرکز‪ ،‬که امکان دارد هزاران کیلومتر دورتر باشد فرستاده شده است ‪ .‬در‬
‫ایران از این نوع نمودار استفاده نمیشود‪.‬‬

‫ج) نمودارهای فرآوری شده ‪ :‬این نمودارها شامل نمودارهایی است که توسط دستگاه ‪ c.s.u‬تصحیح گردیده و‬
‫بازخوانی میشوند‪.‬‬

‫‪ -3‬عنوان نمودار ( هدینگ) ‪ :‬هر نمودار عنوانی در باالی خود دارد‪ .‬ضروری است عنوان نمودار ‪ ،‬همه اطالعات‬
‫مربوط به چاه ‪ ،‬نوع دستگاه ‪ ،‬نوع درحه بندی دستگاه مورد استفاده ‪ ،‬توضیح درباره مقادیر اندازهگیری شده و‬
‫باالخره مقیاس منحنی ها و نحوه رسم آنها را بطور کامل برساند‪.‬‬

‫سرعت نمودارگیری ‪ :‬مهمترین فاکتور در کنترل کیفیت نمودارها ‪ ،‬بررسی سرعت نمودارگیری بخصوص در مورد‬
‫نمودارهای رادیواکتیو است‪ .‬در همه نمودارها ‪ ،‬سرعت نمودارگیری در طول لبه تراک ‪ 1‬ثبت میشود‪ .‬بدین نحو که‬
‫هر فاصله عمقی که توسط دستگاه نمودارگیری در یک دقیقه پیموده میشود با خط صافی که دارای بریدگی‬
‫های متناوبی است و در لبه کناری نمودار قرار دارد مشخص میگردد‪ .‬سرعت در هر نقطه را میتوان با ضرب کردن‬
‫طول آن خط صاف در عدد ‪(60‬یک دقیقه) بر حسب فوت یا متر بر ساعت بدست آورد ‪ .‬سرعت نمودارگیری متداول‬
‫بر حسب دستگاههای مختلف بین ‪ 900‬تا ‪ 3600‬فوت در ساعت و در فصول بعد توضیح بیشتری داده خواهد شد‪.‬‬

‫مقیاس منحنی ها ‪ :‬مقیاس منحنی ها در عنوان ( هدینگ) هر نموداری مستقیما در واحدهای مهندسی نمودار‬
‫گیری مشخص میشود‪ .‬بعضی از مقادیر ‪ ،‬نسبت اعداد یا عددهای اعشاری هستند و در یک چنین حالتی‬
 ‫واحدی برای آن در نظر گرفته نمیشود‪.‬‬

‫نمودارهای تخلخل ‪:‬‬

‫امروزه سه نوع دستگاه اندازه گیری تخلخل صوتی ‪ ،‬جرم مخصوص و نوترون وجود دارد‪ .‬نامگذاری آنها مربوط به‬
‫نحوه کار و اثر فیزیکی است که توسط دستگاه ها اندازه گیری میشود و از اینرو به آنها تخلخل صوتی ‪ ،‬تخلخل‬
‫جرم مخصوص و تخلخل نوترون گفته میشود ‪ .‬ذکر این مطلب الزم است که امکان دارد این تخلخل ها دقیقا‬
‫معادل همدیگر و یا معادل تخلخل واقعی نباشند ‪ ،‬بدین علت که این وسائل مستقیما تخلخل را اندازه نمیگیرند و‬
‫در واقع بعضی از فعل النفعات فیزیکی بوجود آمده در چاه محاسبه و سچس به تخلخل تبدیل میگردد ‪ .‬ولی در‬
‫هر صورت تخلخل اندازهگیری شده بتوسط این دستگاه ها در مقایسه با تخلخل حقیقی سنگ ( اندازه گیری‬
‫مغزه ها ) دارای حدود ‪ 98-95‬درصد میباشد‪.‬‬

‫منبع ‪ :‬میثم فارسی‬

‫از وب الگ‪ :‬ژئوبالگ‪/‬‬