46.

Dziedziczenie testamentowe i beztestamentowe w prawie średniowiecznym

Wedle prawa rzymskiego własność była niepodzielna i właściciel miał prawo

niemal nieograniczonego władania rzeczą bez kontroli rodziny. Mógł nią rozporządzać
za życia, a testament umożliwiał mu rozporządzanie własnością na wypadek śmierci. Z
kolei Germanie, a także Słowianie przeciwstawili temu systemowi pojęcia odmienne.
Własność była tu raczej własnością rodziny niż własnością indywidualną. Majątek
należał od ogółu rodziny i musiał - w stanie nieuszcuzplonym - przejść na
spadkobierców związanych ze sobą więzami krwi, dlatego śmierć jednostki nie
powodowała żadnych zmian w tej materii. Ponadto sama czynność prawna - tj.
rozporządzenie woli - nie mogło wywoływać po śmierci osoby rozporządzającej żadnych
skutków prawnych, ponieważ wraz ze śmiercią jednostki, gasła jej wola. Ziemię
dziedziczyli (ab intestato - beztestamentowo) synowie (częste wykluczenie córek, wiązało
się z tym, że przez związek małżeński przechodziły one do innej rodziny - oczywiście
istniały wyjątki dopuszczające córki). A w braku potomstwa dobra przechodziły do
dalszych krewnych. Czasem - co było pozostałością dawnej wspólnoty wiejskiej - prawa
do ziemi nabywali sąsiedzi ze wsi. A w przypadku braku uprawnionych do dziedziczenia
- majątek przechodził na rzecz panującego władcy. Ze względu na prawa rodziny
Germanie, jak i Słowianie nie znali pierwotnie prawa swobodnej alienacji swych dóbr za
życia ani testamentem. Kościół, szczególnie zainteresowany darowiznami dla siebie,
walczył - z powodzeniem - o zniesienie tych ograniczeń. Jako uzasadnienie przytaczano
ideę rozpowszechnioną przez św. Augustyna: „uczyń Chrystusa współdziedzicem”. Myśl
ta umożliwiła wykształcenie się w prawie średniowiecznym pojęcia „części swobodnej”
spadku, pozostającej w dyspozycji spadkodawcy. Wysokość części swobodnej
uzależniona była od ilości synów i wynosiła taką część spadku jaka przypadłaby jeszcze
jednemu synowi - dzieląc każdemu po równo (zasada „adopcji Chrystusa”). Początkowo
dotyczyło to tylko ruchomości. Możliwość przekazywania majątku osobom trzecim
testamentem (ex testamento) przyjmowała się bardzo długo. Prawo dziedziczenia
beztestamentowego utrzymało się bowiem w pierwszeństwie do dziedziczenia przez
najbliższych krewnych oraz w prawie krewnych do pierwokupu i retraktu, czyli
wykupu. Zdolności do rozporządzania majątkiem w drodze testamentu nie miały osoby
małoletnie jak również osoby dotknięte chorobą umysłową. Zdolności tej były również
pozbawione osoby skazane za pewne przestępstwa, skazane na śmierć cywilną, heretycy,
dzieci nieślubne, zakonnicy. Zdolność testowania kobiet była ograniczona przez wymóg
zgody ojca lub braci.