‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﻲ ـ ﭘﮋوﻫﺸﻲ‬

‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪1395‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪1395/03/17 :‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪1395/07/14 :‬‬

‫اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﻔﺲ و ﻧﻘﺶ آن در اﺳﺘﮑﻤﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﯽ‬

‫■‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻨﺎﻳﻲ اﺷﻜﻮري‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ ﻳﺎ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ در ﻫﻤﺔ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﺑﺸﺮي اﻫﻤﻴﺖ دارد و در دﻳﻦ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ‪ ،‬اﺧﻼق و‬
‫ﻋﺮﻓﺎن ﺑﺮ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﻴﺎم ﻣﻌـﺮوف ﺳـﻘﺮاط اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ »ﺧـﻮد را ﺑﺸـﻨﺎس« و‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ در ﺣﻜﻤﺖ ﺳﻘﺮاط ﻣﺒﻨﺎي اﺧﻼق و ﻓﻀﻴﻠﺖ اﺳـﺖ‪ .‬اﺳﺎﺳـﺎً ﻏﺎﻳـﺖ ﺣﻜﻤـﺖ‪ ،‬اﺳـﺘﻜﻤﺎل‬
‫ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ و ﻧﺠﺎت و ﻓﻼح آن اﺳﺖ و ﻧﻴﻞ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻏﺎﻳـﺖ‬
‫ﺑﺪون ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻔﺲ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﻗﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ و رواﻳـﺎت اﺳـﻼﻣﻲ ﺑـﺮ اﻫﻤﻴـﺖ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻛﻠﻴﺪ ﺣﻜﻤﺖ و ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺗﺄﻛﻴﺪ دارﻧﺪ و رﺳﺎﻟﺖ اﻧﺒﻴﺎي اﻟﻬﻲ‬
‫را ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺰﻛﻴﺔ اﻧﺴﺎن ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ آﻣﻮزه ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه ﺣﻜﻤﺎ و ﻋﺮﻓﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ را ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺪي ﭘﻴﮕﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ در اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺳﻔﺮي اﺳـﺖ ﺑـﺮاي ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻤﺎل رﺳﻴﺪن ﻧﻔﺲ از راه ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﻣﻼﺻﺪرا ﺣﻜﻤﺘﺶ را در ﭼﻬـﺎر ﻣﺮﺣﻠـﻪ از‬
‫ﺳﻔﺮ ﻧﻔﺲ )اﺳﻔﺎر ارﺑﻌﻪ( ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜﻤﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎدﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺘـﻲ و ﻣﺒـﺪأ و ﻣﻨﺘﻬـﺎي‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻔﺮي را اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﺪ و ﺣﻜﻤﺖ ﻋﻤﻠﻲ راه و ﺷﻴﻮة ﻧﻴﻞ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻏﺎﻳـﺖ را ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم »اﺳﻔﺎر ارﺑﻌﻪ« ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻋﺮﻓﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ﺳﻔﺮ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ و ﺳﺎﻟﻚ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﻔـﺲ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺮﻓﺎن ﻋﻤﻠﻲ ﺷﻴﻮة ﻃﻲ اﻳﻦ ﺳﻔﺮ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻈﺮي دﺳـﺘﺎوردﻫﺎي اﻳـﻦ‬
‫ﺳﻔﺮ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻋﺎﻟﻤﻲ را ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻔﺮ در آن واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬آﻧﭽـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻮﺷـﺘﺎر‬
‫ﭘﻴﮕﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺒﻴﻴﻦ اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ و ﻧﻘﺶ اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ در اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔـﺲ اﻧﺴـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﻳﻦاﺳﺎس‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ اﺑﻌﺎد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ دارد و ﺑﺎ روشﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﻧﻘﻠﻲ و ﺷﻬﻮدي ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي اﻳﻦ روشﻫـﺎ ﺷـﺎﺧﻪﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫ﻋﻠﻤﻲ در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ روانﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﻟـﻨﻔﺲ ﻓﻠﺴـﻔﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓـﺖ اﻟـﻨﻔﺲ‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ و ﻧﻔﺲﺷﻨﺎﺳﻲ دﻳﻨﻲ و ﺳﭙﺲ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻧـﻮاع ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ ﺑـﺮ ﺧﻮدﺳـﺎزي و ﺳـﻠﻮك ﺑﺮرﺳـﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫واژﮔﺎن ﻛﻠﻴﺪي‪ :‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ‪ ،‬اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺧﻮدﺳﺎزي‪.‬‬

‫‪eshkevari@qabas.net‬‬ ‫■ اﺳﺘﺎد و ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺌﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻮﺳﺴﻪ آﻣﻮزﺷﻲ و ﭘﮋوﻫﺸﻲ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ)ره(‬

‫ﻧﺤﻮه اﺳﺘﻨﺎد‪ :‬ﻓﻨﺎﻳﻲ اﺷﻜﻮري‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )‪» .(1395‬اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﻔﺲ و ﻧﻘﺶ آن در اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ«‪ .‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺣﻜﻤﺖ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،(2) 3 ،‬ص‪163-137‬‬
 ‫ﻣﻌﻨﺎ و اﻧﻮاع ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ‬
‫ﻧﻔﺲ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠـﻪ ﺑـﻪﻣﻌﻨـﺎي ﺷـﺨﺺ‪ ،‬روح‪ ،‬ﺧـﻮن‪،‬‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺷﻲء‪ ،‬ﻗﺼﺪ و ﻧﻴﺖ )ﻓﺮاﻫﻴﺪي‪1409 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ .(270‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺷﻲء ﻳﻌﻨـﻲ ﺧـﻮد‬
‫ﺷﻲء و ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻮد اﻧﺴﺎن‪ .‬در ﻛﺎرﺑﺮد راﻳﺞ‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﺑﻪﻣﻌﻨـﺎي ﺟـﺎن‪ ،‬روح‪ ،‬روان و‬
‫آن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻼك زﻧﺪهﺑﻮدن ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﺧﻮد اﻧﺴﺎن ﻣﺠـﺮد‬
‫اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺎدي و ﭼﻪ ﻣﺮاﺗﺐ و اﺣﻜﺎﻣﻲ دارد‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﺑﻌﺪي اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻟﻐﺖ و ﻣﻌﻨـﺎي ﻟﻐـﻮي‬
‫رﺑﻄﻲ ﻧﺪارد‪ .‬در ﺣﻜﻤﺖ و ﻋﺮﻓﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن )ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻮد ﺣﻘﻴﻘـﻲ اﻧﺴـﺎن( ﺑـﺪن‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻣﺮ ﻣﺠﺮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎه ﺑﻪ آن »روح« و زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ آن »ﻧﻔﺲ« ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ و در‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ آن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ »ﻛﻤﺎل اول ﻟﺠﺴﻢ ﻃﺒﻴﻌﻲ آﻟﻲ« )اﺑﻦﺳـﻴﻨﺎ‪ ،1375 ،‬ص‪(10‬؛ ﻧﻔـﺲ ﻛﻤـﺎل‬
‫اول ﺑﺮاي ﺟﺴﻢ ﻃﺒﻴﻌﻲ داراي ﻗﻮاﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ ﻳﻌﻨﻲ ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺧـﻮد ﺣﻘﻴﻘـﻲ اﻧﺴـﺎن‪،‬‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﻫﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻔﺲ را درﺳﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷـﻮد ﻧﻔـﺲ ﺣﻘﻴﻘﺘـﻲ ﻣﺠـﺮد و‬
‫‪1‬‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺎدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻧﺤﻮي ﺑﺎ ﺑﺪن ارﺗﺒﺎط و ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ دارد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﮔﺎه ﻣﺮاد از ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺮاد از »ﻧﻔﺲ« در ﺗﺮﻛﻴﺐﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ« و »ﺟﻬﺎد ﺑﺎ‬
‫ﻧﻔﺲ« ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻔﺴﻲ ﻛﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﺶ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﺧﻮد ﺣﻘﻴﻘﻲ اﻧﺴﺎن اﺳـﺖ‬
‫و ﻧﻔﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ او ﺟﻬﺎد ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻲﺷﻚ اﻧﺴﺎن ﻳﻚ ﺧـﻮد دارد‪ ،‬ﻧـﻪ ﭼﻨـﺪ ﺧـﻮد؛‬
‫ﮔﺮﭼﻪ آن ﺧﻮد ﻣﺮاﺗﺐ و اﻃﻮار ﻣﺘﻌﺪد و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ دارد و ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﺮ آن ﻏﻠﺒﻪ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻮﻳﺘﺶ ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻧﻔﺲ آدﻣﻲ اﺑﻌﺎد و ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دارد؛ ﻫﻢ ﮔﺮاﻳﺶ ﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ دارد و ﻫﻢ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﻣﺎدي ﻛﻪ ﭘﻴﺮوي از آﻧﻬﺎ و ﻣﻬﺎر ﻧﻜﺮدن ﻧﻔـﺲ ﺑـﻪ زﻳـﺎن ﻧﻔـﺲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﻣﺎدي ﻧﻔﺲ »ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ« ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬آﻧﺠﺎﻛﻪ ﻧﻔﺲ ﻣـﺬﻣﺖ ﻣـﻲﺷـﻮد و ﺑـﻪﻋﻨـﻮان دﺷـﻤﻨﻲ ﺗﻠﻘـﻲ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ آن ﻣﺒﺎرزه ﻛﺮد و ﺑﺮ آن ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮاد ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ اﺻﻞ وﺟﻮد ﻧﻔـﺲ ﻳـﺎ ﺧـﻮد‬
‫اﻧﺴﺎن‪ .‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻧﻔﺲ ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻔﺲ و ﺧﻮد ﺣﻘﻴﻘﻲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻬﺎر و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﮔﺮاﻳﺶﻫـﺎي آن و ﻛﻮﺷـﺶ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻜﻤﻴﻞ آن‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻔﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻐﻠﻮب ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻔﻲ و ﻣﺬﻣﻮم اﺳﺖ؛ زﻳـﺮا‬
‫‪‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬
‫‪‬‬
‫ﻧﻔﺲ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ ﺷﺮ و ﺑﺪي اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺠﻮﻳﺮي ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻋﺮﻓـﺎ »اﻧـﺪر ﺣﻘﻴﻘـﺖ آن ]ﻧﻔـﺲ[‬
‫ﻣﻮاﻓﻖاﻧﺪ ﻛﻲ ﻣﻨﺒﻊ ﺷﺮﺳﺖ و ﻗﺎﻋﺪة ﺳﻮء« )ﻫﺠﻮﻳﺮي‪ ،1371 ،‬ص‪ (245‬و ﻣﻮﻟﻮي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮآن ﺷﺮح ﺧﺒﺚ ﻧﻔﺲ هﺎﺳﺖ ﺑﻨﮕﺮ اﻧﺪر ﻣﺼﺤﻒ آن ﭼﺸﻤﺖ ﮐﺠﺎﺳﺖ )ﻣﻮﻟﻮي‪(486/6 ،1373 ،‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻔﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻬﺎد ﻛﺮد و ﺑﺮ روي آن ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺖ‪» .‬ﺷﺒﻲ در اﺑﺘﺪاي ﺣﺎﻟـﺖ‪ ،‬اﺑﻮﻳﺰﻳـﺪ ﮔﻔـﺖ‪ :‬اﻟﻬـﻲ! راه ﺑـﻪ ﺗـﻮ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ ﺟﻮاب آﻣﺪ‪ :‬ارﻓﻊ ﻧﻔﺴﮏ ﻣﻦ اﻟﻄﺮﯾﻖ ﻓﻘﺪ وﺻﻠﺖ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗـﻮ از راه ﺑﺮﺧﻴـﺰ ﻛـﻪ رﺳـﻴﺪي« )ﻋـﻴﻦ‬
‫اﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪ ،1373 ،‬ص‪ (24‬و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺣﺎﻓﻆ‪» ،‬ﺗﻮ ﺧﻮد ﺣﺠﺎب ﺧﻮدي ﺣﺎﻓﻆ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮﺧﻴﺰ«‪ .‬ﻧﻔﺴﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻐﻠﻮب ﻫﻮاﺳﺖ‪ ،‬دﺷﻤﻦﺗﺮﻳﻦ دﺷﻤﻦ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﻳﺚ از رﺳﻮل اﻛﺮم‪ 9‬آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪» :‬اﻋـﺪا ﻋـﺪوک‬
‫ﻧﻔﺴﮏ اﻟﺘﻲ ﺑﯿﻦ ﺟﻨﺒﯿﮏ« )ورام‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.(59‬‬
‫ﺑـﯿـﻦ ﺟﻨﺒﯿﮑﻢ ﻟﮑﻢ اﻋﺪا ﻋﺪو‬ ‫در ﺧﺒﺮ ﺑﺸﻨﻮ ﺗﻮ اﯾﻦ ﭘﻨﺪ ﻧﮑﻮ‬
‫)ﻣﻮﻟﻮي‪ ،1373 ،‬دﻓﺘﺮ ﺳﻮم‪(4062 ،‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻔﺲ از ﺟﻨﺲ ﺷﻴﻄﺎن و ﻫﻤﺎن ﺷﻴﻄﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫در دو ﺻــﻮرت ﺧـﻮﯾﺶ را ﺑﻨﻤﻮدهاﻧﺪ‬ ‫ﻧﻔﺲ و ﺷﯿﻄﺎن هﺮ دو ﯾﮏ ﺗﻦ ﺑﻮدهاﻧﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺳﻮم‪(4052 ،‬‬
‫ﻧﻔﺲ ﭘﺮﺳﺘﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭘﻴﺮوي از ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زاﻧﮑﻪ آن ﺑﺖ ﻣﺎر و اﯾﻦ ﺑﺖ اژدهﺎﺳﺖ‬ ‫ﻣــﺎدر ﺑـﺖهﺎ ﺑـﺖ ﻧـﻔـﺲ ﺷـﻤﺎﺳﺖ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬دﻓﺘﺮ اول‪(770 ،‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻔﺲ ﻣﻜﺎر و ﻏﺪار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﻨﺠـﺮ و ﺷـﻤﺸﯿـﺮ اﻧـﺪر آﺳﺘﯿـﻦ‬ ‫ﻧﻔﺲ را ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﻣﺼﺤﻒ ﺑﺮ ﯾﻤﯿﻦ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ او هﻢ ِﺳﺮ و هﻤﺴﺮ ﻣﮑﻦ‬ ‫ﻣـﺼـﺤﻒ و ﺳﺎﻟﻮس او ﺑﺎور ﻣﮑﻦ‬
‫واﻧـﺪر اﻧـﺪازد ﺗـﻮ را در ﻗـﻌـﺮ او‬ ‫ﺳـﻮی ﺣـﻮﺿـﺖ آورد ـﺒﻬﺮ وﺿﻮ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺳﻮم‪ ،‬اﺑﻴﺎت ‪(2556-2554‬‬
‫از ﻏــﻢ ﺑـﯽآﻟـﺘﯿﯽ اﻓـﺴـﺮده اﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻔﺴﺖ اژدرهﺎﺳﺖ او ﮐﯽ ﻣﺮده اﺳﺖ‬
‫ﮐـﻪ ﺑـﻪ اﻣـﺮ او هﻤﯽ رﻓﺖ آب ﺟﻮ‬ ‫ﮔــﺮ ﺑـﯿـﺎﺑـﺪ آﻟـﺖ ﻓـــﺮﻋــﻮن او‬
‫راه ﺻـﺪ ﻣﻮﺳﯽ و ﺻﺪ هﺎرون زﻧﺪ‬ ‫آنﮔــﻪ او ﺑـﻨـﯿـﺎد ﻓـﺮﻋـﻮﻧـﯽ ﮐﻨﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺳﻮم‪ ،‬اﺑﻴﺎت ‪(1506-1503‬‬
‫ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ اﮔﺮ ﻣﻬﺎر ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن دوزخ ﺳﻴﺮيﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوزخ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻧﻔﺲ و دوزخ اژدهﺎﺳﺖ ﮐـﻮ ﺑـﻪ درﯾـﺎهـﺎ ﻧﮕــﺮدد ﮐﻢ و ﮐـﺎﺳـﺖ‬
‫ﮐــﻢ ﻧـﮕــﺮدد آﺗـــﺶ آن ﺧـﻠــﻖﺳﻮز‬ ‫هــﻔــﺖ درﯾـﺎ را درآﺷـﺎﻣـﺪ هـﻨــــﻮز‬
‫ﻋـﺎﻟــﻤــﯽ را ﻟـﻘـﻤـﻪ ﮐـﺮد و درﮐﺸﯿـﺪ ﻣـﻌـﺪهاش ﻧـﻌــﺮه زﻧـﺎن هـﻞ ﻣﻦ ﻣﺰﯾﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬دﻓﺘﺮ اول‪ ،‬اﺑﻴﺎت ‪(1378-1375‬‬
‫ﻧﻔﺲ وﻗﺘﻲ ﻣﻐﻠﻮب ﻫﻮا ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﻜﺎر ﺣﻖ ﮔﺮاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ؛ ﺑﻪﻃﻮريﻛﻪ ﮔﻮش ﺑﻪ ﻋﻘﻞ و ﺑﺮﻫﺎن ﻫﻢ ﻧﻤـﻲدﻫـﺪ‪ .‬ﺗـﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻔﺲ ﺑﺎ رﻳﺎﺿﺖ ﺗﻨﺒﻴﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬اﺻﻼح ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺶ زدن ﺳﺎزد‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﺠﺖ ﮔﻔﺘﻨﺶ‬ ‫ﻧـﻔـﺲ ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﯾﯽ آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﯽزﻧـﺶ‬
‫ﺑـﻌـﺪ از آن ﮔـﻮﯾـﺪ ﺧـﯿﺎﻟﯽ ﺑﻮد آن‬ ‫ﻣﻌـﺠـﺰه ﺑـﯿﻨـﺪ ﻓــﺮوزد آن زﻣـﺎن‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬دﻓﺘﺮ دوم‪ ،‬اﺑﻴﺎت ‪(3501-3500‬‬
‫‪‬‬ ‫‪140‬‬
 ‫‪1‬‬

‫اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﻔﺲ و ﻧﻘﺶ آن در اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ‪‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ ﻳﺎ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ در ﭼﻨﺪ ﺳﻄﺢ ﻗﺎﺑﻞ ﻃﺮح اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻄﺢ ﻳﻜﻢ ﺧﻮدآﮔﺎﻫﻲ ﻳـﺎ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري ﺑﻪ ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ آﮔﺎﻫﻲ ﺑﺮاي ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ در ﻫﻤﺔ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎ ﻫﺴﺖ و اﺳـﺎس‬
‫ﻫﻮﺷﻴﺎري اﻧﺴﺎن ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻄﺢ از ﺧﻮدآﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪ‪ ،‬ﺗﻤﺮﻳﻦ و ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻴـﺎزي‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻓﺮدي ﺣﺎﺻﻞ اﺳﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻳـﻦ آﮔـﺎﻫﻲ ﺧـﻮد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪self‬‬ ‫ﺳﻄﺢ دوم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﻮدآﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎ ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﻲ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ آﮔﺎﻫﻲ ﺣﻀﻮري‬
‫‪ (knowledge‬اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﻄﺢ اﻧﺴﺎن ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ دارد‪ .‬ﺧﻮدآﮔـﺎﻫﻲ ﺳـﻄﺢ اول ﻣﻤﻜـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺣﻴﻮان ﻧﻴﺰ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻧﺴﺎن اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﻴﺰ دارد‪.‬‬
‫ﺳﻄﺢ ﺳﻮم ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي روانﺷﻨﺎﺳـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ روش ﻋﻠﻤـﻲ در ﺳـﺎﺣﺖ‬
‫روﺣﻲ اﻧﺴﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و وﺟﻮه ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ را از آن آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬روش ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در اﻳﻦ‬
‫ﺳﻄﺢ ﻳﺎ ﺑﺮونﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ و رﻓﺘﺎرﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﻳﺎ درونﻧﮕﺮاﻧـﻪ‪ .‬ﻋﻠـﻢ روانﺷﻨﺎﺳـﻲ ﺑـﺎ ﺷـﻌﺐ و‬
‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺧﻮد از اﻳﻦ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻄﺢ ﭼﻬﺎرم ﻣﻌﺮﻓﺖاﻟﻨﻔﺲ ﻋﻘﻠﻲ و ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن از ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻧﻔـﺲ‪ ،‬ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﻳـﺎ‬
‫ﻋﺪم ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻧﻔﺲ و ﺑﺪن‪ ،‬ﺗﺠﺮد ﻧﻔﺲ و دﻳﮕﺮ ﺷﺌﻮن آن ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ و ﺑﺮﺧﻲ دوآﻟﻴﺴﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻈﺮﻳﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ درﺑـﺎرة ارﺗﺒـﺎط ﻧﻔـﺲ و ﺑـﺪن‬
‫ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﻄﺢ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻌﺮﻓﺖاﻟﻨﻔﺲ دﻳﻨﻲ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﻧﻔﺲﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻗـﺮآن و ﺳـﻨﺖ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺮآن و رواﻳﺎت ﻣﻌﺎرف ﺑﺴﻴﺎري درﺑﺎرة ﺳﺮﺷﺖ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻧﻔﺲ اﻧﺴـﺎن‪ ،‬وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎي‬
‫آن‪ ،‬اﻧﻮاع و ﻣﺮاﺗﺐ آن‪ ،‬ﺳﻼﻣﺖ و ﻣﺮض آن ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺒﻴﻴﻦ و ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻳﻦ ﻣﻌﺎرف و‬

‫‪‬‬
‫ﺗﺎ ﻧﺸﺪ آهـﻦ ﭼﻮ اﺧـﮕﺮ هﯿﻦ ﻣﮑﻮب‬ ‫ﺑـﯽ ﺗـﻒ آﺗـﺶ ﻧـﮕﺮدد ﻧﻔﺲ ﺧﻮب‬
‫ﺧـﺮ ﭼـﻮ ﺑﺎر اﻧﺪاﺧﺖ اﺳـﮑﯿـﺰه زﻧﺪ‬ ‫ﭼﻮن ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻐﻨﯽ ﺷﺪ او ﻃﺎﻏﯽ ﺷﻮد‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺑﻴﺖ ‪(3621‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ آدﻣﻲ از ﺷﺮ ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ ﺧﻼص ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ آن را رﻳﺸﻪﻛﻦ ﻛﻨﺪ و ﭼﻮن ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺎﻟﻢ ﺷـﻮد و‬
‫ﻫﻤﻪﭼﻴﺰ ﻓﺮﻣﺎنﺑ‪‬ﺮدارش ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺗﺎ ﺷﻮد روح ﺧﻔﯽ زﻧﺪه و ﺑﻬﺶ‬ ‫ﮔﺎو ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ را زوﺗﺮ ﺑﮑﺶ‬
‫) ﻫﻤﺎن‪ ،‬دﻓﺘﺮ دوم‪ ،‬ﺑﻴﺖ ‪(1445‬‬
‫ﻣﺮ ورا ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮد ﺧﻮرﺷﯿﺪ و اﺑﺮ‬ ‫هﺮ ﮐﻪ ُﻣﺮد اﻧﺪر ﺗﻦ او ﻧﻔﺲ ﮔﺒﺮ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬دﻓﺘﺮ اول‪ ،‬ﺑﻴﺖ ‪(2009‬‬
‫‪1. selfawareness/selfconscious‬‬
‫‪141‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ واژهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑـﻪﻛـﺎر رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻧﻔـﺲ‪ ،‬روح و ﻗﻠـﺐ‪ ،‬ﻧـﻮﻋﻲ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖاﻟﻨﻔﺲ دﻳﻨﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻄﺢ ﺷﺸﻢ ﻣﻌﺮﻓﺖاﻟﻨﻔﺲ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﻮارد ﻓﻮق ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻧـﻪ ﺧﻮدآﮔـﺎﻫﻲ‬
‫ﺣﻀﻮري ﻣﺮاد اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﻘﻠﻲ و ﻧﻘﻠﻲ ﻣﺤﺾ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ از ﺗـﺄﻣﻼت‬
‫دروﻧﻲ و ﺗﻮﺟﻪ و ﻣﺮاﻗﺒﺖ داﺋﻤﻲ و ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻧﻔﺲ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻮع ﻧﻔـﺲﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫ﺑﻪ ﭼﻴﺴﺘﻲ ﻧﻔﺲ و ﻋﻮارض و اﺣﻮال و اﻃﻮار و ﻣﺮاﺗﺐ آن ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﺗـﺄﻣﻼت ﺷـﻬﻮدي ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻼزم و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ در ﻣﺮﺗﺒﺔ اول‬
‫ﺷﻬﻮدي اﺳﺖ و در ﻣﺮﺗﺒﺔ دوم ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ در ﺷﻬﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﺼﻮﻟﻲ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﻠـﻲ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻤﺎﻫﻮ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺳـﺨﻦ‬
‫از اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭼﻴﺴﺘﻲ و ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻧﺴﺎن و وﻳﮋﮔﻲﻫـﺎي آن‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ از اﻳﻦ ﺳﻨﺦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺤﺚ از اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ ﻳﺎ ﻧﻔﺲ ﻛﻤﺎلﻳﺎﻓﺘﻪ ﻫﻢ ﻣﻠﺤـﻖ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺳﻄﺢ از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﺮﻓﺎن اﺳـﻼﻣﻲ اﻟﺒﺘـﻪ ﻣﻌﺮﻓـﺖاﻟـﻨﻔﺲ ﻋﺮﻓـﺎﻧﻲ ﻣﺴـﺘﻤﺪ از‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖاﻟﻨﻔﺲ دﻳﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻮع از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﮔﻔـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺟﺰﺋﻲ از ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻈﺮي اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻈﺮي ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﻧﺴﺎن ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‬
‫و در آن از ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻧﺴﺎن و ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻧﺴﺎن در ﻋﺎﻟﻢ و ﻧﺴﺒﺖ او ﺑﺎ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﺷـﻮد؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺤﺚ از ﺑﻄﻮن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻛﻮن ﺟﺎﻣﻊﺑﻮدن اﻧﺴﺎن و ﺧﻼﻓﺖ اﻟﻬﻲ و ﻧﻘﺶ اﻧﺴـﺎن ﻛﺎﻣـﻞ در‬
‫ﻋﺎﻟﻢ‪ .‬در ﻋﺮﻓﺎن ﻋﻤﻠﻲ از اﺣﻮاﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﻟﻚ در ﻣﺴﻴﺮ ﺳﻠﻮك ﻋﺎرض ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻨﺎزﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫از آن ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻘﺎﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻣﻲرﺳﺪ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﻄﺢ ﻫﻔﺘﻢ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖاﻟﻨﻔﺲ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻫﺮ ﻓﺮد از ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫روﻳﻜﺮد ﻓﺮد ﺑﺎ درونﻧﮕﺮي ﺑﻪ اﺣﻮال دروﻧﻲ ﺷﺨﺺ ﺧﻮد ﺗﻮﺟﻪ و اﺣﻮال و ﻣﻠﻜﺎت ﺧﻮد را‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺿﻌﻒﻫﺎ و ﻛﻤﺒﻮدﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ را ﻣﻲﻳﺎﺑـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧـﻮع ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻧﻘـﺶ‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي در اﺧﻼق و ﻋﺮﻓﺎن ﻋﻤﻠﻲ دارد؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻋﺎم اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ از آن ﻧﻈﺮ ﻛـﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ آﻧﻬﺎ در رﻓﺘﺎر و ﺳﻠﻮك ﺗﺄﺛﻴﺮ دارد ﻧﻴﺰ در اﺧﻼق و ﻋﺮﻓﺎن ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔـﺎوت‬
‫اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﺷﺸﻢ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ در ﺳﻄﺢ ﺷﺸﻢ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳـﺪ‪ ،‬ﻛﻠـﻲ و‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻴﺎن ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻌﺮﻓﺖ در اﻳﻦ ﺳـﻄﺢ‪ ،‬ﺷﺨﺼـﻲ و ﻓـﺮدي اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ‬
‫ﻛﻠﻲ‪.‬‬
‫ﺳﻄﺢﻫـﺎي اول‪ ،‬دوم و ﻫﻔـﺘﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺧﻮدآﮔـﺎﻫﻲ ﺣﻀـﻮري‪ ،‬ﺧﻮدآﮔـﺎﻫﻲ ﺣﺼـﻮﻟﻲ و‬
‫‪142‬‬
 ‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ درونﻧﮕﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﻲِ ﺟﺰﺋﻲ و از آنِ اﻓﺮاد اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﻄﺢﻫﺎي ﺳﻮم ﺗﺎ‬
‫اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﻔﺲ و ﻧﻘﺶ آن در اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ‪‬‬ ‫ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ در روانﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬دﻳﻦ و ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻈﺮي ﻛﻠـﻲ و ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻮع اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﺣﺎﺻﻞ آن ﭼﻬﺎر رﺷﺘﺔ ﻋﻠﻤﻲ )‪ (dicipline‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻠﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﻮارد ﻳﺎدﺷﺪه ﻣﺤﺪود ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺑﺴـﻴﺎري از ﻋﻠـﻮم اﻧﺴـﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺮدمﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻋﻠﻮم ادراﻛﻲ و ﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ و اﺧـﻼق درﺑـﺎرة اﺑﻌـﺎد‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ از آن ﺣﻴـﺚ ﻛـﻪ اﺑﻌـﺎد روﺣـﻲ و رواﻧـﻲ دارد‪ .‬ﻋﻠﻤـﻲ ﻣﺜـﻞ‬
‫ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺑﺪن ﻣﺎدي اﻧﺴﺎن اﺳـﺖ‪ ،‬از ﻋﻠـﻮم ﻃﺒﻴﻌـﻲ اﺳـﺖ و در ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫وﺳﻴﻊﺗﺮي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺰﺋﻲ از اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﺷﻤﺮده ﺷﻮد‪.‬‬

‫راهﻫﺎ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﻔﺲ‬

‫ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﺠﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﻘﻠﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﺷﻬﻮدي و ﻳﺎ ﺗﺮﻛﻴـﺐ و ﺗﻠﻔﻴﻘـﻲ از آﻧﻬﺎﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖاﻟﻨﻔﺲ ﻛﻠﻲ ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﻳﺎ از راه ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎ و ﺗﺄﻣﻼت ﻋﻘﻠﻲ ﻣﺤﺾ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻳـﺎ از‬
‫راه ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳـﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ از ﻣﺘـﻮن دﻳﻨـﻲ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﻳﺎ از راه ﺗﺄﻣﻞ در ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي دروﻧﻲ و ﺷﻬﻮدي ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕـﺮ‪،‬‬
‫راهﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻔﺲ ﻳﺎ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻋﺒﺎرتاﻧـﺪ از‪ :‬ﻋﻘـﻞ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑـﻪ‪ ،‬درونﻧﮕـﺮي و ﺷـﻬﻮد‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻔﺲ و اﻧﺴﺎن ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬ﻋﻘـﻞ‪ ،‬ﻣﺘـﻮن دﻳﻨـﻲ‪ ،‬ﺗـﺎرﻳﺦ و درون اﻧﺴـﺎن‪.‬‬
‫ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻫﻢ راه و اﺑﺰار ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻣﻨﺒﻊ ﺷﻨﺎﺧﺖ؛ ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﻫﻢ در راهﻫـﺎي ﺷـﻨﺎﺧﺖ‬
‫ذﻛﺮ ﺷﺪ و ﻫﻢ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮﻳﻚ از اﻳﻦ راهﻫﺎ وﺟﻬﻲ از ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن را ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺑﻌﺎد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻧﺴﺎن و ﻧﺰدﻳﻚﺗـﺮ ﺷـﺪن ﺑـﻪ ﺗﺼـﻮﻳﺮي درﺳـﺖ از‬
‫ﭼﻴﺴﺘﻲ او‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ راهﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻔﺲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻳﻢ‪.‬‬
‫درونﻧﮕﺮي ﻫﻢ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬درونﻧﮕﺮي ﻣﺘﻌﺎرف و درونﻧﮕﺮي ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‪ .‬درونﻧﮕـﺮي‬
‫ﻣﺘﻌﺎرف ﺑﺮاي ﻫﺮﻛﺲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ و ﻫﻤﮕﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﻤﺮﻛﺰ در دﻧﻴﺎي درون‪ ،‬ﺣﻘﺎﻳﻘﻲ را‬
‫از وﺟﻮد ﺧﻮد ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ‪ .‬درونﻧﮕﺮي ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﺷﻬﻮد ﺣﺎﺻﻞ ﺳﻴﺮوﺳﻠﻮك اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻋﻤـﺎق و‬
‫ﻻﻳﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻧﻔﺲ راه ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ در درونﻧﮕﺮي ﻣﺘﻌﺎرف ﺑﻪدﺳـﺖ ﻧﻤـﻲآﻳـﺪ‪ .‬ﺗﻔـﺎوت اﻳﻨﻬـﺎ‬
‫ﺗﻔﺎوت در درﺟﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﺗﻤﺮﻛﺰ و اﻧﻘﻄﺎع از ﺑﻴﺮون ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬در اوﭘﺎﻧﯿﺸـﺎد آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫»آﻓﺮﻳﺪﮔﺎرﺣﻮاس را ﺑﺮونﮔﺮا ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬آدﻣﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻴﺮون ﻣﻲﻧﮕﺮد ﺗﺎ درون‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮﺑﺎر ﻛﻪ‬
‫‪143‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬
‫روح ﺟﺴﻮري در آرزوي ﺟﺎوداﻧﮕﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﭘﺲِ ﺧـﻮﻳﺶ ﺧﻮاﻫـﺪ ﻧﮕﺮﻳﺴـﺖ و ﺧـﻮد را‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ دﻳﺪ«)اوﭘﺎﻧﻴﺸﺎدﻫﺎ‪ ،1387 ،‬ص‪.(74‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬راه ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ‪ ،‬درونﻧﮕﺮي‪ ،‬ﺷﻬﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ‪ ،‬ﺗﻔﻜﺮ‪ ،‬اﻧﻘﻄـﺎع از اﻏﻴـﺎر و‬
‫ﻧﻔﻲ ﺧﻮاﻃﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ روشﻫﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺷـﺨﺺ اﻫـﻞ ﺗﻬـﺬﻳﺐ‬
‫ﻧﻔﺲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻧﻔﺲ ﻫﻴﭻ روﺷﻲ ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﻤـﻲاﻧﺠﺎﻣـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ آﻳﻨـﺔ‬
‫ﻧﻔﺲ ﺻﺎف و زﻻل ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻴﻤﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺧﻮد را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮاﺿﻊ‬
‫ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻜﺒﺮ و زﺷﺘﻲ آن را درك ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛـﻪ ﻣﺤﺒـﺖ ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮان را ﺗﺠﺮﺑـﻪ‬
‫ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮدﺧﻮاﻫﻲ و ﻗﺒﺢ آن را اﺣﺴﺎس ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﻣﺎ و ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر ﻋﻠﻢ ﻣﺎ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ از راه ﻣﺸﺎﻫﺪة رﻓﺘـﺎر و ﮔﻔﺘـﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬دﻳﮕﺮان ﮔﺎه از راه ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن و زﻣﺎﻧﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﻧﻘﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻳﺎ ﻧﺎﻣﻌﺘﺒﺮ ﺗﺼـﻮري از‬
‫ﻣﺎ دارﻧﺪ‪ .‬رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ از اﻳﻦ راهﻫﺎ ﺗﻀﻤﻴﻦﺷﺪه ﻧﺒﻮده‪ ،‬آدﻣﻲ در ﻃﻲ اﻳﻦ راهﻫﺎ ﻣﺼﻮن‬
‫از ﻟﻐﺰش ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻠﻢ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺎ ﭼﻮن ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﺑﻲواﺳﻄﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ از اﻳـﻦ‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﺧﻄﺎﻫﺎ ﻣﺼﻮن ﺑﺎﺷﺪ‪) :‬ﺑﻞ ِاﻹ َﻧﺴ ُﺎن َﻋﻠﯽ َﻧﻔ ِﺴ ِﻪ َﺑ ِﺼ َﯿﺮة( )ﻗﻴﺎﻣﺖ)‪ .(14 ،(75‬ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ ﺳﺨﻦ آن‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﻲواﺳﻄﻪ آﮔﺎﻫﻴﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮﻛﺲ ﺧﻮد را ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﻣـﻲﺷﻨﺎﺳـﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻴﺮ؛ اﺑﺪاً ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ از ﻣﺨﻔﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﻌﺎرف اﺳـﺖ و ﻛﻤﺘـﺮ ﻛﺴـﻲ ﺑـﻪ ﻣﻘـﺎم‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻔﺎوت ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮ در اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ راه‬
‫آن ﺑﻪﮔﻮﻧﺔ ﺑﻲواﺳﻄﻪ در دﺳﺘﺮس اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ اﻳﻦ راه را ﺑﭙﻴﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﻣﺎ در ﻣﻌﺮﻓﺖاﻟﻨﻔﺲ‪ ،‬ﻳﺎ در ﭘﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻔﺲ ﻧﻮع اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻳﺎ ﻧﻔﺲ ﺧـﺎص‬
‫ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻮع اول را ﻣﻲﺗﻮان »اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ« ﻧﺎﻣﻴﺪ و ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﻧـﻮع‬
‫دوم را »ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ« ﻳﺎ »ﻣﻦﺷﻨﺎﺳﻲ«‪ .‬اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻛﻠﻲ و ﻋﺎم اﺳﺖ و ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺟﺰﺋﻲ‬
‫و ﺧﺎص‪ .‬ﻣﺜﻼً در اﻧﺴـﺎنﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻣـﻲﮔـﻮﻳﻴﻢ »ﻫـﺮ اﻧﺴـﺎﻧﻲ زﻳﺒـﺎﻳﻲ را دوﺳـﺖ دارد« و در‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ »ﻣﻦ اﻓﺴﺮده ﻫﺴﺘﻢ«‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﻴﺶ از ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠـﻲ‬
‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ »ﻣﻦ« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬دو ﭘﺮﺳﺶ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ :‬اﻧﺴﺎن‬
‫ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻣﻦ ﻛﻴﺴﺘﻢ؟ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖاﻟﻨﻔﺲ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻛﻠﻲ و ﺟﺰﺋﻲ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻧﺴﺎن دوﮔﻮﻧﻪ ﺧﺼﻮﺻـﻴﺖ دارد‪ :‬ﺧﺼﻮﺻـﻴﺎت ﺿـﺮوري و ﺧﺼﻮﺻـﻴﺎت‬
‫اﻣﻜﺎﻧﻲ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت از ذاﺗﻴﺎت و ﺿﺮورﻳﺎت اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و در ﻫـﺮ اﻧﺴـﺎﻧﻲ ﺑﺎﻟﻔﻌـﻞ‬
‫‪144‬‬
 ‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت را‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻮع اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺴﺒﺖ داد و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻓـﺮدي‬
‫اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﻔﺲ و ﻧﻘﺶ آن در اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ‪‬‬ ‫از اﻓﺮاد اﻧﺴﺎن‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ »اﻧﺴﺎن زﻳﺒﺎﻳﻲ را دوﺳﺖ دارد« ﻳﺎ »زﻳﺪ زﻳﺒﺎﻳﻲ را دوﺳـﺖ‬
‫دارد«‪ .‬اﮔﺮ ﺣﻜﻤﻲ ﻛﻠﻲ ﺑﺮاي ﻧﻮع اﺛﺒﺎت ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺿﺮورﺗﺎً ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻫﻢ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و در‬
‫ﺣﻤﻞ آن ﺑﺮ اﻓﺮاد ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﻴﺎزي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﺣﻮال و اﺣﻜـﺎم ﻧـﻮع اﻧﺴـﺎن در اﻓـﺮاد‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ ﺟﺎري اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﺶ در ﻓﺮد ﺣﻀﻮر دارد؛ ﭼﻨـﺎنﻛـﻪ‬
‫ﺣﻜﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ »ﮐﻞ ﻣﺎ ﺻﺢ ﻋﻠﯽ اﻟﻄﺒﯿﻌﺔ ﺻﺢ ﻋﻠﯽ اﻟﻔﺮد«‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﮔﺮ ﺧﺼﻮﺻﻴﺘﻲ را در ﻓـﺮد‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ اوﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ ﺧﺼﻮﺻـﻴﺖ ﻓـﺮدي او‪ ،‬آن ﺧﺼﻮﺻـﻴﺖ را‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﻧﻮع و ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ دﻫﻴﻢ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﮐﻞ ﻣﺎ ﺻﺢ ﻋﻠﯽ اﻟﻔﺮد‪ ،‬ﺻﺢ‬
‫ﻋﻠﯽ اﻟﻄﺒﯿﻌﺔ« ﻛﻪ ﻓﺮد در اﻳﻨﺠﺎ ﻓﺮد ﺑﺎﻟﺬات اﺳﺖ )ﺣﺎﺋﺮي ﻳﺰدي‪ ،1360 ،‬ص‪.(232‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺑﺎ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ اﻣﻜﺎﻧﻲ دارﻧﺪ و ﺗﺎﺑﻊ وﺿﻌﻴﺖﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺑﻌﻀﻲ از اﻓﺮاد ﻳﺎ در ﺑﻌﻀﻲ از اﺣﻮال ﺑﺮ ﺑﻌﻀﻲ از اﻓﺮاد ﻋﺎرض ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﺣﻜﺎم ﻋﺮﺿـﻲ و‬
‫اﻣﻜﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر اﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﻧﻮع ﺣﻤﻞ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﻣـﺜﻼً ﻣـﻲﮔـﻮﻳﻴﻢ »اﻧﺴـﺎن ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﻣﻀﻄﺮب ﻳﺎ ﺣﺴﻮد ﻳﺎ ﺷﺎد ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﭼﻮن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺣﺎل ﻓﺮد ﺧﺎص ﻧﻤﻲﺗﻮان‬
‫اﻳﻦ ﺣﻜﻢ را ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ داد‪ .‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ اﻳﻦ ﻣﺤﻤﻮل ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻫﻢ اﻣﻜﺎﻧﻲ اﺳﺖ؛‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ زﻳﺪ ﻣﻀﻄﺮب ﺑﺎﺷﺪ«‪ ،‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑـﻪﻃـﻮر ﻗﻄـﻊ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺣﻜﻢ را ﺑﻪ زﻳﺪ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺎل او را ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻢ از راه اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ )ﻛﻠﻲ( ﻣﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ رﺳـﻴﺪ و ﻫـﻢ از راه‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ )ﺟﺰﺋﻲ( ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﻫـﻴﭻﻳـﻚ از اﻳـﻦ ﺷـﻨﺎﺧﺖﻫـﺎ‬
‫ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺔ ﺣﻘﻴﻘـﺖ اﻧﺴـﺎن را ﻧﻤـﻲﺗـﻮان از راه ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻓـﺮدي‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻫﻤﺔ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻮد را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻠﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ؛ زﻳـﺮا ﻓـﺮد ﻏﻴـﺮ از‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﺸﺘﺮك اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻓﺮدي ﻫﻢ دارد‪ .‬ﭘﺲ ﺳﺎﺣﺖﻫﺎﻳﻲ از ﺧﻮد را ﺑﺎﻳﺪ‬
‫از راه ﺣﻀﻮري و درونﻧﮕﺮاﻧﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ و درونﻧﮕﺮي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻠﻲ ﻛﺎﻓﻲ اﺳـﺖ ﻳـﺎ ﺧﻴـﺮ‪،‬‬
‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻫﻤـﺔ ﻃﺒﻴﻌـﺖ اﻧﺴـﺎن در ﻓـﺮد اﻧﺴـﺎن ﺣﺎﺿـﺮ اﺳـﺖ و ﻣـﺎ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻓﺮد ﺑﺎﻟﺬات ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﺑﺎ درونﻧﮕﺮي ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﻠﻲاﻻﺻﻮل ﻣـﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ‬
‫ﻓﺮد آﻳﻨﺔ ﺗﻤﺎمﻧﻤﺎي ﻧﻮع اﺳﺖ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﻓﺮد‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﻧـﻮع اﺳـﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﻓﺮد ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺤﺎل‪ ،‬ﻣﺘﻌﺴﺮ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺘﻌﺬر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺚ دﻳﮕﺮي اﺳـﺖ‪.‬‬
‫‪145‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻣﺎ ﭼﻴﺰي ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﻣﺸـﺘﺮك و ﻳﻜﻨﻮاﺧـﺖ اﻧﺴـﺎﻧﻲ‬
‫ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ در ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد ﺑﺎﻟﺴﻮﻳﻪ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻧﺴﺎن از واﻗﻌﻴﺖﻫـﺎي ﺗﺸـﻜﻴﻜﻲ‬
‫اﺳﺖ و ﻃﻴﻔﻲ ﮔﺴﺘﺮده دارد و ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ در ﻫﺮ ﻓﺮدي ﺣﻀﻮر ﻧـﺪارد‪ .‬در ﭘﺎﺳـﺦ ﻣﻤﻜـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد آن اﻣﺮ ﻣﺸﺘﺮك در ﺑﻴﻦ ﻫﻤﺔ ﻣﺮاﺗﺐ و اﻓﺮاد اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻛﻠﻲ اﻧﺴﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻘﺺ اﻧﺴﺎن ﻧﺎﻗﺺ و ﻛﻤﺎل اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ از ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻓﺮدي آﻧﻬﺎﺳﺖ ﻳﺎ اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫اﺳﺘﻌﺪاد و ﻗﻮة آن ﻛﻤﺎل در ﻫﺮ ﻓﺮدي ﻫﺴﺖ؛ ﭘـﺲ ﺑـﺎ درونﻧﮕـﺮي ﻣـﻲﺗـﻮان آن را ﻳﺎﻓـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻫـﻢ اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ اﻧﺴـﺎنﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻫﻤﺔ اﺑﻌﺎد ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬درﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎب ﻧﻘﺪ و اﺑﺮام در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﻮزة اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻠﻲ‪ ،‬اﻋﻢ از ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬دﻳﻨﻲ و ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﻣـﻲﺗـﻮان اﻧﺴـﺎن را‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ او را در ﺣﺪ ﺗﻮان ﺑﻴﺎن ﻛﺮد و ﻳﻚ ﻧﻈﺎم اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ اراﺋﻪ داد‪ ،‬وﻟـﻲ در‬
‫ﺑﺎب ﻓﺮد ﺧﺎص اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﺔ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺷﻨﺎﺳـﻨﺎﻣﻪ و ﻫﻮﻳـﺖ‬
‫ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻫﺮ ﻓﺮد در ﭘﺎﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ او ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮد‪ .‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﭘﻮﻳـﺎ و‬
‫زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﺴﺘﻤﺮ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم زﻧﺪﮔﻲ ﻓﺮد را ﻓﺮاﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺧﻮد از آﻏﺎز ﺗﺤﻘﻖ ﻧـﺪارد ﺗـﺎ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮد ﻓـﺮد اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺧـﻮد را‬
‫آﻧﭽﻨﺎنﻛﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺣﺪ ﺗﻮان ﺧﻮد ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﻛﺎﻣﻼن ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ دﻳﮕـﺮان را ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻠـﻲ ﺑـﺮاي ﻫﻤـﻪ ﻳﻜﺴـﺎن اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻫـﺮ ﻓـﺮد ﻳـﺎ‬
‫ﻓﺮدﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲﻧﺎﻣﺔ ﺣﻴﺎت اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﻓﺮد وﻳـﮋة او و ﻣﺘﻔـﺎوت ﺑـﺎ دﻳﮕـﺮان اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺰﻳﺴﺘﺎﻧﺴﻴﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﻣﺎﻫﻴﺘﺶ ﻣﻘﺪم اﺳـﺖ و اﻧﺴـﺎن ﻣﺎﻫﻴـﺖ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﻲﺳﺎزد )ﻣﻜﻮآري‪ ،1377 ،‬ص‪ (62‬درﺑﺎرة ﻓﺮد اﻧﺴﺎن ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ درﺑـﺎرة ﻧـﻮع‬
‫اﻧﺴﺎن‪ .‬ﭼﻴﺴﺘﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻓﺮدي ﺧﻮدم را ﺧﻮد ﻣﻲﺳﺎزم و ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻣﻲﺳـﺎزد‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻣﺎ در ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭼﻴﺴﺘﻲ ﻓﺮدي ﺧـﻮد ﻧﻘـﺶ دارﻳـﻢ‪ ،‬ﻧـﻪ اﻳﻨﻜـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻋﺎﻣـﻞ‬
‫ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬در ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ اﻧﺴﺎن ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻌﺪدي اﺛﺮ دارﻧﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ و ﺑﻪوﻳـﮋه‬
‫ﺧﻮد ﻓﺮد‪ .‬اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻠﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻳﻚ ﻋﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﻋﻠﻢ ﺑﻪﻣﻌﻨـﺎي رﺷـﺘﺔ‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭼﻮن ﻛﻠﻴﺖ و اﺷﺘﺮاك ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻲﺗﻮان داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻓﺮد ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ﺑﺮ او ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻤﺔ وﻳﮋﮔﻲﻫـﺎﻳﺶ را ﻫـﻢ در ﻛﺘـﺎﺑﻲ ﺑﻨﻮﻳﺴـﺪ‪،‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲﻧﺎﻣﺔ ﺷﺨﺺ او ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ ﺑﺨـﺶﻫـﺎ و اﺟﺰاﺋـﻲ از اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب‬
‫ﻣﻔﺮوض ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻴﻦ اﻓﺮاد ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع آن ﻣﺎﺟﺮا ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪146‬‬
 ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺪون درونﻧﮕﺮي و ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻧﻔﺲ ﺑﺘﻮان ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑـﻪ اﻧﺴـﺎنﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻛﻠـﻲ دﺳـﺖ‬
‫اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﻔﺲ و ﻧﻘﺶ آن در اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ‪‬‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺪون درونﻧﮕﺮي و ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻧﻔﺲ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻋﻠـﻢ و ﻋﻤـﻞ در‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖاﻟﻨﻔﺲ ﻛﻠﻴﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از دﻳﺪ ﻋﺮﻓﺎن اﺳﻼﻣﻲ اﻧﺴـﺎن‪ ،‬ﺟﻬـﺎن ﻛﻮﭼـﻚ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﻛﺒﻴﺮ ﺑﻪﻧﺤﻮ ﺗﻔﺼﻴﻞ وﺟﻮد دارد‪ ،‬در اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻧﺤﻮ اﺟﻤﺎل ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎري اﻧﺴﺎن ﻋﺎﻟﻢ اﻛﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن ﻛﻠﻴﺪ ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﻋـﺎﻟﻢ و ﺑـﻪ وﺟﻬـﻲ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ راﺳﺨﺎن در ﺣﻜﻤﺖ و ﻋﺮﻓﺎن ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬ﻓﺎﻹﻧﺴـﺎن اﻟﮑﺎﻣـﻞ ﮐﻤـﺎ‬
‫أﻧﻪ ﻣﺮآة ﺷﻬﻮد اﻟﺤﻖ ‪ ...‬ﻣﺮآة اﻷﺷﯿﺎء ﮐﻠﻬـﺎ« )ﺧﻤﻴﻨـﻲ‪1406 ،‬ق‪ ،‬ص‪ .(59‬ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬـﺎن از راه‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻧﺴﺎن در ﺟﻬﺎن و ﻧﺴﺒﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻛﻤـﻚ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و‬
‫اﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺳﻠﻮك و ﺧﻮدﺳﺎزي ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴـﺎن ﻛﻤـﻚ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻧﺴﺎن در آﻓﺮﻳﻨﺶ و ﻧﻘﺶ او در ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬﺎن راﻫﻲ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪاﺳﺖ؛ ﭼﺮاﻛﻪ اﺳﻤﺎ و ﺻﻔﺎت اﻟﻬـﻲ‬
‫در ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻇﻬﻮر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ ﻓـﺮاوان ﻣـﺎ را ﺑـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬﺎن و ﺗﻔﻜﺮ در ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آن ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫از ﻧﻈﺮ ﻋﺎرﻓﺎن و ﺣﻜﻴﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮاي ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﷲ راهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻫﺴـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ‬

‫‪ .1‬آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ را در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲآورﻳﻢ‪:‬‬
‫ﻧـﺰ َل اﻟﻠـﻪُ‬ ‫اﻟﺴﻤﺎوات َو اﻷرض َو اﺧﺘﻼف ﱠاﻟﯿﻞ َو ﱠاﻟﻨﻬﺎر َو ُاﻟﻔﻠﮏ ﱠاﻟﺘﯽ َﺗﺠﺮی ﻓﯽ َاﻟﺒﺤﺮ ﺑﻤﺎ َﯾ َﻨﻔ ُﻊ اﻟ ّﻨ َﺎس َو ﻣﺎ أ َ‬ ‫)إ ﱠن ﻓﯽ َﺧﻠﻖ ﱠ‬
‫ﱢِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ ِ َِ ِ‬ ‫ِ َ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﱠ‬ ‫ﱢ‬ ‫ﱠ‬
‫اﻟﻤ َﺴـﺨ ِﺮ َﺑـﯿ َﻦ‬ ‫اﻟﺴـﺤﺎب ُ‬
‫ِ‬
‫داﺑﺔ و ﺗﺼـﺮ ﯾﻒ اﻟﺮ ﯾـﺎح و ﱠ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ﻣﺎء ﻓﺄﺣﯿﺎ ﺑﻪ اﻻرض ﺑﻌﺪ َﻣﻮﺗﻬﺎ و ﺑﺚ ﻓﯿﻬﺎﻣﻦ ﮐﻞ ﱠ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬‫ِ‬ ‫ﻤﺎء‬
‫ِ‬ ‫اﻟﺴ‬‫ﻣﻦ ّ‬
‫ِ‬
‫ِ‬
‫ﻌﻘﻠﻮن( )ﺑﻘﺮه)‪.(164 ،(2‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺎت ِﻟ َﻘ ٍﻮم َﯾ‬
‫ٍ‬ ‫اﻟﺴﻤﺎء و اﻻرض ﻵﯾ‬
‫اﻷ ْرض َﮐ ْﯿ َ‬ ‫َََ َ ُ َ َ ْ َْ َ ُ َ ْ َ َ ﱠ َ َْ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ َْ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ‬
‫ـﻒ‬ ‫ـﺎل ﮐﯿـﻒ ﻧ ِﺼـﺒﺖ * و ِإﻟـﯽ‬ ‫اﻟﺴﻤﺎء ﮐﯿـﻒ ر ِﻓﻌـﺖ * و ِإﻟـﯽ اﻟ ِﺠﺒ ِ‬ ‫)أﻓﻼ ﯾﻨﻈ ُﺮون إﻟﯽ اﻹﺑﻞ ﮐﯿﻒ ﺧ ِﻠﻘﺖ * و إﻟﯽ‬
‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ ْ ِ َ َ ﱢِ ْ ِ ِ ﱠ َ َ َ ُ َ ﱢ ٌ ﱠ ِْ َ َ َ‬
‫ﺳ ِﻄﺤﺖ * ﻓﺬﮐﺮ ِإﻧﻤﺎ أﻧﺖ ﻣﺬﮐﺮ * ﻟﺴﺖ ﻋﻠﯿ ِﻬﻢ ِﺑﻤﺼﯿ ِﻄ ٍﺮ( )ﻏﺎﺷﻴﻪ)‪.(22-17 (88‬‬
‫ـﻦ ْاﻟ ُﻤ ْـﺰن َأ ْم َﻧ ْﺤـﻦُ‬ ‫ﻮن * َأ َأ ُﻧـﺘ ْﻢ َأ َﻧﺰ ْﻟ ُﺘ ُﻤ ُ‬
‫ـﻮه ﻣ َ‬ ‫ﻮن‪َ ...‬أ َﻓ َﺮ َأ ْﯾ ُﺘ ُﻢ ْاﻟ َﻤﺎء ﱠاﻟﺬی َﺗ ْﺸ َـﺮ ُﺑ َ‬ ‫ﻮن‪َ ،‬أ َأ ُﻧﺘ ْﻢ َﺗ ْﺰ َر ُﻋ َﻮﻧ ُﻪ َأ ْم َﻧ ْﺤ ُﻦ ﱠاﻟﺰار ُﻋ َ‬ ‫)أ َﻓ َﺮ َأ ْﯾ ُﺘﻢ ﱠﻣﺎ َﺗ ْﺤ ُﺮ ُﺛ َ‬
‫ً ﱢ ِْ‬ ‫ْ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬
‫ون؛ َﻧ ْﺤ ُﻦ َﺟ َﻌﻠ َﻨ َﺎهﺎ َﺗﺬ ِﮐ َﺮ ًة َو َﻣ َﺘﺎﻋﺎ ﻟﻠ ُﻤ ْﻘ ِﻮ َﯾﻦ‪،‬‬ ‫ون‪َ ،‬أ َأ ُﻧﺘ ْﻢ َأ َﻧﺸ ْﺄ ُﺗ ْﻢ َﺷ َﺠ َﺮ َﺗ َﻬﺎ َأ ْم َﻧ ْﺤ ُﻦ ْاﻟ ُﻤﻨﺸ ُﺆ َ‬
‫ﻮن‪َ ...‬أ َﻓ َﺮ َأ ْﯾ ُﺘ ُﻢ ﱠاﻟﻨ َﺎر ﱠاﻟﺘﯽ ُﺗ ُﻮر َ‬ ‫ْاﻟ ُﻤﻨﺰ ُﻟ َ‬
‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫َِ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ِ‬
‫َ ْ‬
‫ﻓ َﺴ ﱢﺒ ْﺢ ِﺑ ْﺎﺳ ِﻢ َر ﱢﺑﻚ اﻟ َﻌ ِﻈ ِﯿﻢ * ﻓﻼ أﻗ ِﺴ ُﻢ ِﺑ َﻤ َﻮ ِاﻗﻊ ﱡاﻟﻨ ُﺠ ِﻮم‪) (...‬واﻗﻌﻪ)‪.(79-63 ،(56‬‬
‫ِ‬

‫‪147‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راه ﻣﻌﺮﻓﺖاﻟﻨﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎ و ﺣﻜﻤﺎ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ اﻫﻤﻴـﺖ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ در‬
‫ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ ﻛﻠﻴﺪ ﻣﻌﺮﻓﺖ رب اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻀـﻤﻮن در‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻌﺮوف رﺳﻮل ﺧﺪا‪ 9‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳـﺖ‪» :‬ﻣـﻦ ﻋـﺮف ﻧﻔﺴـﻪ‪ ،‬ﻓﻘـﺪ ﻋـﺮف رﺑـﻪ«‬
‫)ﻣﺼﻄﻔﻮي‪1400 ،‬ق‪ ،‬ص‪ .(13‬از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻓﺮﻣـﻮدهاﻧـﺪ ﺑـﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﺣـﺪ ﺷـﻨﺎﺧﺖ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ُ ْ َ َ‬
‫ـﺮف اﻟ َﻤ ْـﺮ ُء َﻧﻔ َﺴـﻪ«‪ .‬در‬ ‫ْ َْ‬ ‫َ َْ‬
‫)ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ( از راه ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪» :‬ﻏﺎﯾـﺔ اﻟﻤﻌ ِﺮﻓ ِـﺔ أن ﯾﻌ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َ َ َ َْ َ ُ ََ َْ َ َ َ َ ُ ﱢ َ ْ َ‬
‫ـﺔ َو ِﻋﻠـﻢ؛‬
‫ـﺪ اﻧﺘﻬـﯽ ِإﻟـﯽ ﻏﺎﯾ ِـﺔ ﮐـﻞ ﻣﻌ ِﺮﻓ ٍ‬
‫ﺑﻴﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﻌﺼﻮم آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻋﺮف ﻧﻔﺴـﻪ ﻓﻘ ِ‬
‫ﻫﺮﻛﺲ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻫﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ«؛ ﭼﻮن اﻧﺴﺎن ﻣﻈﻬﺮ ﻛﺎﻣـﻞ‬
‫اﺳﻤﺎ و ﺻﻔﺎت اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻖ ﻧﺰدﻳـﻚ ﺷـﺪ‪ .‬اﻧﺴـﺎن‬
‫ﺧﻠﯿﻔﺔ اﷲ و آﻳﻨﻪ ﺟﻤﺎل و ﺟﻼل اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ آﻳﺎﺗﺶ را در آﻓﺎق و اﻧﻔﺲ در ﻣﻌﺮض ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻗﺮار داده اﺳـﺖ‪َ ) :‬ﺳ ُـﻨ ِﺮ ِﯾﻬ ْﻢ َآﯾ ِﺎﺗ َﻨـﺎ‬
‫َ َ ْ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬
‫ﺎق َو ِﻓﯽ أ ْﻧﻔ ِﺴ ِﻬ ْﻢ َﺣ ﱠﺘﯽ َﯾ َﺘ َﺒ ﱠﯿ َﻦ ﻟ ُﻬ ْﻢ أ ﱠﻧ ُﻪ اﻟ َﺤ ﱡﻖ( )ﻓﺼـﻠﺖ)‪ .(53 ،(41‬اﺳﺎﺳـﺎً آﻓـﺎق و اﻧﻔـﺲ‬
‫ِ‬ ‫اﻵﻓ‬ ‫ِﻓﯽ‬
‫ﺧﻮد آﻳﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد و درون ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺸـﺎﻧﻪﻫـﺎي ﺧـﺪا را‬
‫دﻳﺪ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﺮون ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﻤﺎﺷﺎي آﻳﺎت اﻟﻬﻲ ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻀـﻤﻮن‬
‫َ‬ ‫ُ ََ َ ُْ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ـﻮﻗ ِﻨﯿﻦ * و ِﻓـﯽ أﻧﻔ ِﺴـﮑ ْﻢ أﻓـﻼ ﺗﺒ ِﺼ ُـﺮون(‬
‫َ ٌ ُْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫در ﺳﻮره ذارﻳﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ :‬‬
‫ض آﯾـﺎت ِﻟﻠﻤ ِ‬
‫)و ِﻓـﯽ اﻷر ِ‬
‫)ذارﻳﺎت)‪ .(20-21 ،(51‬اﻫﻞ ﻳﻘﻴﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﺪا را در زﻣـﻴﻦ ﻣـﻲﺑﻴﻨﻨـﺪ؛ اﺻـﻼً ﭼـﺮا دور‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ض( اﺷﺎره ﺑﻪ آﻓﺎق و ﺑﻴـﺮون اﺳـﺖ و‬
‫ﺑﺮوﻳﻢ‪ ،‬در درون ﺧﻮدﺗﺎن‪ ،‬آﻳﺎ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ! )و ِﻓﯽ اﻷر ِ‬
‫»ﻓﯽ اﻧﻔﺴﮑﻢ« ﻫﻢ ﺑﻪ درون ﻧﻈـﺮ دارد‪ .‬از ﺗﻌﺒﻴـﺮ »اﻓﻼﺗﺒﺼـﺮون« ﻧـﻮﻋﻲ ﻋﺘـﺎب ﻫـﻢ اﺳﺘﺸـﻤﺎم‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻳﻚ ﻋﺘﺎب ﻣﻼﻳﻢ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬آﻳﺎ ﺑﻪ دروﻧﺘﺎن ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴـﺪ؟ ﭼـﺮا ﺑـﺮاي‬
‫دﻳﺪن ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻟﻬﻲ ﺑﻪ درون ﺧﻮد ﻧﻤﻲﻧﮕﺮﻳﺪ؟ ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﺑﻪ درون ﺧﻮد ﺑﺎ ﺑﺼﻴﺮت ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﺪا را ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫از آﻳﺎت ﻳﺎدﺷﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از راهﻫـﺎي ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻘﻘﺎن در ﺑﻴﺎن ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧـﺪا از راه ﻣﻌﺮﻓـﺖاﻟـﻨﻔﺲ وﺟـﻮه ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﻲ را ذﻛـﺮ‬
‫‪1‬‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﺎﻻﺗﺶ ﺑﻪ ﺧﺪا راه ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬آدﻣﻲ از ﻋﻠﻢ و ﻗـﺪرت و اراده و‬
‫ﺣﻴﺎت ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و ﻗﺪرت و اراده و ﺣﻴﺎت ﺑﻴﻜﺮان ﺧﺪا ﭘﻲ ﻣﻲﺑـﺮد‪ .‬اﻧﺴـﺎن ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ از‬

‫‪ .1‬ﺳﻴﺪﻋﺒﺪاﷲ ﺷﺒ‪‬ﺮ در ﻛﺘﺎب ﻣﺼﺎﺑﯿﺢ اﻻﻧﻮار )ج‪ ،1‬ص‪ (204‬ﺣﺪود دوازده ﻗﻮل در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪148‬‬
 ‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺿﻌﻒ و ﻧﻘﺺ و ﻣﺤـﺪودﻳﺖ و واﺑﺴـﺘﮕﻲ ﺧـﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬او‬
‫اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﻔﺲ و ﻧﻘﺶ آن در اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ‪‬‬ ‫درﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮدي ﺳﺮاﭘﺎ ﻓﻘﻴﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ دمﺑﻪدم ﺑﻪ ﻓﻴﺾ و ﻟﻄـﻒ ﻏﻨـﻲ ﻣﻄﻠـﻖ ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪ اراده و ﻟﻄﻒ او واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺪون آن ﻫﻴﭻ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻦ راه ﺑﺮاي ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﺑﻴﺶ از ﻫﺮﺟﺎي دﻳﮕـﺮ در‬
‫اﻧﺴﺎن ﻇﻬﻮر دارد و در ﻣﻴﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮﻛﺲ در اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣـﻞ ﺗﺠﻠـﻲ ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ وﺟﻪ اﷲ‪ ،‬ﻳﺪاﷲ‪ ،‬ﺟﻨﺐاﷲ و ﻛﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ ﻣﻈﻬﺮ اﺳﻤﺎ و ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧـﺪ و ﺑﻬﺮﻣﻨـﺪ‬
‫از وﻻﻳﺖ ﻛﻠﻴﻪ و ﻣﺠﺮاي ﻓﻴﺾ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ و ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ وﺟﻬـﻲ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻖ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧـﺪ‪» :‬ﻣﻌﺮﻓﺘـﻲ ﺑﺎﻟﻨﻮراﻧﯿـﺔ ﻣﻌﺮﻓـﺔ اﻟﻠـﻪ« )ﻣﺠﻠﺴـﻲ‪،1336 ،‬‬
‫ج‪ ،26‬ص‪.(2‬‬
‫راﺑﻄﺔ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻧﻔﺲ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ درﺟﻪاي از ﺧﻮدﺳﺎزي ﺑﻪ درﺟـﻪاي‬
‫از ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ و ﻫﺮ درﺟـﻪ از ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ارﺗﻘـﺎي ﺧﻮدﺳـﺎزي ﻣﻨﺘﻬـﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫اﺑﻌﺎد ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﻳﻜﻲ از اﺑﻌﺎد ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻔﻜﺮ در ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ذات ﻧﻴﺴـﺘﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﺣﺎﺻﻞ اﻓﺎﺿﻪ و اﺷﺮاق اﻟﻬﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﺧﺪا ﺧﺎﻟﻖ و ﻗﻴﻢ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ در وﺟـﻮد و ﺑﻘـﺎ ﺑـﻪ او‬
‫ﻣﺤﺘﺎﺟﻴﻢ‪ .‬اوﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ رزق ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ْ َ‬
‫ﺑﻪ ﻳﺎد ﺑﻴﺎورﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ ﭼﻪ ﺑﻮدﻳﻢ و ﭼﻪ ﻣﺴﻴﺮي را ﻃﻲ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﻣﺎ اﺑﺘﺪا ﻫﻴﭻ ﻧﺒﻮدﻳﻢ‪َ ) :‬هـﻞ أ َﺗـﯽ‬
‫ْ ُ‬ ‫ٌ َ ﱠ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫اﻟﺪ ْه ِﺮ ﻟ ْﻢ َﯾﮑ ْﻦ ﺷ ْﯿ ًﺌﺎ َﻣـﺬﮐ ًﻮرا( )اﻧﺴﺎن)‪ .(1 ،(76‬ﺳﭙﺲ ﺑـﻪﺻـﻮرت ﺧـﺎك‬ ‫َﻋﻠﯽ ِاﻹ َﻧﺴ ِﺎن ِﺣﯿﻦ ِﻣﻦ‬
‫ُ َ َ ً َََ‬ ‫ْ ً‬ ‫ََ‬
‫درآﻣﺪﻳﻢ و ﭘﺲ از آن ﻧﻄﻔﻪاي ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮدﻳﻢ‪) :‬أﻟ ْﻢ َﯾ ُﻚ ُﻧﻄ َﻔﺔ ِﻣ ْﻦ َﻣ ِﻨ ﱟﯽ ُﯾ ْﻤ َﻨﯽ * ﺛ ﱠﻢ ﮐ َﺎن َﻋﻠ َﻘـﺔ ﻓﺨﻠ َـﻖ‬
‫َُ‬ ‫ﱠ َ‬ ‫َﻓ َﺴ ﱠﻮی * َﻓ َﺠ َﻌ َﻞ ﻣ ْﻨ ُﻪ ﱠ‬
‫اﻟـﺰ ْو َﺟ ْﯿ ِﻦ اﻟـﺬﮐ َﺮ َواﻷﻧﺜـﯽ( )ﻗﻴﺎﻣـﺖ)‪ .(39-37 ،(75‬ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ ﻣﺮاﺣـﻞ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َََ ْ َ َ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ رﺷﺪ ﺟﻨﻴﻦ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در روح ﺧﻮد در ﻣﺎ دﻣﻴﺪ‪) :‬وﻟﻘﺪ ﺧﻠﻘﻨـﺎ‬
‫ْ َ َ ً َََ ْ َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫اﻹ َﻧﺴ َﺎن ﻣ ْﻦ ُﺳ َﻼ َﻟﺔ ﻣ ْﻦ ﻃﯿﻦ * ُﺛ ﱠﻢ َﺟ َﻌ ْﻠ َﻨ ُﺎه ُﻧ ْﻄ َﻔ ًﺔ ﻓﯽ َﻗ َﺮار َ‬
‫ﯿﻦ * ﺛ ﱠﻢ َﺧﻠ ْﻘ َﻨﺎ ﱡاﻟﻨﻄ َﻔﺔ َﻋﻠ َﻘﺔ ﻓﺨﻠ ْﻘ َﻨﺎ اﻟ َﻌﻠ َﻘﺔ‬ ‫ٍ‬ ‫ﮑ‬‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ ِ ِ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎم َﻟ ْﺤ ًﻤـﺎ ُﺛ ﱠـﻢ َأ َﻧﺸ ْـﺄ َﻧ ُﺎه َﺧ ْﻠ ًﻘـﺎ َآﺧ َـﺮ َﻓ َﺘ َﺒ َ‬
‫ـﺎر َك ﱠاﻟﻠ ُـﻪ َأ ْﺣ َﺴـﻦُ‬ ‫ُﻣ ْﻀ َﻐ ًﺔ َﻓ َﺨ َﻠ ْﻘ َﻨﺎ ْاﻟ ُﻤ ْﻀ َﻐ َﺔ ﻋ َﻈ ًﺎﻣﺎ َﻓ َﮑ َﺴ ْﻮ َﻧﺎ ْاﻟﻌ َﻈ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﯿﻦ( )ﻣﺆﻣﻨﻮن)‪ .(12-14 ،(23‬آن ﺧﻠﻖ آﺧﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﻔـﺦ روح اﻟﻬـﻲ در اﻧﺴـﺎن اﺳـﺖ‪:‬‬ ‫ْاﻟ َﺨﺎﻟﻘ َ‬
‫ِِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ﱠ ُْ ُ َ ََ ْ‬
‫ـﺎﺟ ِﺪﯾﻦ( )ﺣﺠﺮ)‪ .(29 ،(15‬ﺧﺪاﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﺎ‬ ‫وﺣﯽ ﻓﻘﻌﻮا ﻟﻪ ﺳ ِ‬ ‫)ﻓ ِﺈذا ﺳﻮ ﯾﺘﻪ وﻧﻔﺨﺖ ِﻓ ِﯿﻪ ِﻣﻦ ر ِ‬
‫َ‬
‫ـﻦ ُﻧ ْﻄ َﻔـﺔ أ ْﻣ َﺸـﺎج َﻧ ْﺒ َﺘﻠ َ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ﱠ َ َْ َ‬
‫ـﯿﺮا(‬ ‫ـﺎه َﺳـﻤ ًﯿﻌﺎ َﺑﺼ ً‬ ‫ـﺎن ﻣ ْ‬
‫ِ‬ ‫ﯿـﻪ ﻓﺠﻌﻠﻨ َ ِ‬ ‫ٍ ِ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺗﻮان آﮔﺎه ﺷـﺪن داد‪ِ ) :‬إﻧـﺎ ﺧﻠﻘﻨـﺎ ِاﻹﻧﺴ ِ‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫)اﻧﺴﺎن)‪ .(2 ،(76‬ﺑﻪ ﻳﺎد ﺑﻴﺎورﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ داد ﻫﺮآﻧﭽﻪ دارﻳﻢ‪) :‬أﻟ ْـﻢ َﻧ ْﺠ َﻌـﻞ ﻟ ُـﻪ‬
‫‪149‬‬
 ‫َ َ‬
‫َﻋ ْﯿ َﻨ ْﯿ ِﻦ * َو ِﻟ َﺴ ًﺎﻧﺎ َوﺷﻔ َﺘ ْﯿ ِﻦ * َو َه َﺪ ْﯾ َﻨ ُﺎه ﱠاﻟﻨ ْﺠ َـﺪ ْﯾ ِﻦ( )ﺑﻠﺪ)‪ .(8-10 ،(90‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﺘـﻲ ﺑـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮش‬

‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﺎد داري ﻛﻪ ﻳﺘﻴﻢ ﺑﻮدي و ﻣﺎ ﺗﻮ را ﻣـﺄوا دادﻳـﻢ؟ ﮔـﻢﮔﺸـﺘﻪ ﺑـﻮدي و ﻣـﺎ راه را‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺖ دادﻳﻢ؟ ﻓﻘﻴﺮ ﺑﻮدي و ﻣﺎ ﺗﻮ را ﻏﻨـﻲ ﻛـﺮدﻳﻢ؟ ﺧﺪاوﻧـﺪ اﻳـﻦ ﻣﻘـﺪﻣﺎت را ﺑـﺮاي اﻳـﻦ‬
‫ﻳﺎدآوري ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻜﺎﻟﻴﻔﺶ را ﺑﻪ او ﮔﻮﺷﺰد ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻳﺘﻴﻢ رو ﺑﺮ ﻣﮕﺮدان و ﺑﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ‬
‫ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎ ﻣﺒﺎش و او را ﻣﺮﻧﺠﺎن و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺳﭙﺎﺳـﮕﺰار ﺑـﺎش و آن را‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﺑﺎزﮔﻮ ﻛﻦ‪َ ) :‬أ َﻟ ْﻢ َﯾﺠ ْﺪ َك َﯾﺘ ًﯿﻤﺎ َﻓ َ‬
‫ﺎﻻ َﻓ َﻬ َﺪی * َو َو َﺟ َﺪ َك َﻋ ِﺎﺋ ًﻼ َﻓﺄ ْﻏ َﻨﯽ * َﻓﺄ ﱠﻣـﺎ ْاﻟ َﯿﺘ َ‬
‫ـﯿﻢ‬
‫َ َ َ َ َ ًّ‬
‫ﺿ‬ ‫ك‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬‫و‬ ‫و‬ ‫*‬ ‫ی‬ ‫ﺂو‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َْ َ ْ َ َﱠ ﱠ َ َ َ َْ َ ْ َ َﱠ ْ َ َ ﱢ َ َ َ ﱢ ْ‬
‫ﻓﻼ ﺗﻘﻬﺮ * وأﻣﺎ اﻟﺴ ِﺎﺋﻞ ﻓﻼ ﺗﻨﻬﺮ * وأﻣﺎ ِﺑ ِﻨﻌﻤ ِﺔ ر ﺑﻚ ﻓﺤﺪث( )ﺿﺤﻰ )‪.(11-6 ،(93‬‬
‫ﺣﺪوث‪ ،‬ﺑﻘﺎ و ﻫﻤﺔ داراﻳﻲ ﻣﺎ از ﻋﻄﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮدﺷﻨﺎس ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻘﺮ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﺧﻮد و ﻏﻨﺎ و ﺟﻮد ﻣﻄﻠﻖ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﺗﻮﺟﻪ دارد‪ .‬ﺗﻮﺟـﻪ ﻋﺒـﺪ ﺑـﻪ ﻓﻘـﺮش ﻣﻮﺟـﺐ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد دﭼﺎر ﻏﺮور و ﺗﻜﺒﺮ و ﺧﻮدﺑﺰرگﺑﻴﻨﻲ ﻧﺸﻮد و ﺗـﻮﺟﻬﺶ ﺑـﻪ ﻏﻨـﺎ و ﺟـﻮد ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲﺷﻮد از ﻣﻨﻌﻢ و رازﻗﺶ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺸﻮد و ﻋﺒﺪي ﺳﭙﺎﺳﮕﺰار و ﺣﻖﺷﻨﺎس ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ازآﻧﺠﺎﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻮﻳﺘﻲ واﺣﺪ و ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ ﺑﺎ اﺑﻌﺎد و اﺟﺰاي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺑﻌﺎد‬
‫و اﻃﻮار ﻣﺨﺘﻠﻒ آن اﻫﻤﻴﺖ دارد‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺖ روح و ﺟﺴـﻢ و ﻣﺮاﺣـﻞ رﺷـﺪ و‬
‫ﺗﺤﻮﻟﻤﺎن دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ داﺳﺘﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻳﺎد آورﻳﻢ؛ ﭼـﻪ‬
‫آﻧﭽﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﻴﺶ از ﺗﻮﻟﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻄﻔﻪ ﺑﻮدﻳﻢ ﺗﺎ ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺟﻨﻴﻨـﻲ و‬
‫آﻧﭽﻪ ﭘﺲ از ﺗﻮﻟﺪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ از ﻛﻮدﻛﻲ ﺗﺎ ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻌﺪي زﻧﺪﮔﻲ‪.‬‬
‫از دﻋﺎﻫﺎي ﻣﻌﺼﻮﻣﺎن ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ درسﻫﺎي ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ را ﻣﻲﺗﻮان آﻣﻮﺧـﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺟﺎتﻫﺎ ﻣﺎ را ﺑﻪ رﺑﻮﺑﻴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﺟﻪ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﻫﺸﺪار ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﭙﻨﺪار آﻧﭽﻪ داري‬
‫از آنِ ﺗﻮﺳﺖ و ﺧﻮد ﺑﻪدﺳﺖ آوردهاي؛ ﻫﺮﭼﻪ داري ﻣﻮﻫﺒـﺖ و اﻧﻌـﺎم و اﺣﺴـﺎن و اﻋﻄـﺎي‬
‫اوﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ‪ 7‬در دﻋﺎي ﻋﺮﻓﻪ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲدارد‪:‬‬
‫َ‬
‫ْ َ ْ َ ﱠ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ ﱠ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ َ ﱠ َْ َ َْ َ ﱠ‬ ‫َْ َ ﱠ‬
‫أﻧﺖ اﻟ ِﺬي َﻣ َﻨ ْﻨﺖ‪ ،‬أﻧﺖ اﻟ ِﺬي أﻧ َﻌ ْﻤﺖ‪ ،‬أﻧﺖ اﻟ ِﺬي أ ْﺣ َﺴ ْﻨﺖ‪ ،‬أﻧﺖ اﻟ ِﺬي أ ْﺟ َﻤﻠـﺖ‪ ،‬أﻧـﺖ اﻟ ِـﺬي‬
‫ﱠْ َ َْ َ ﱠ َ َ َ َْ َ‬ ‫ْ َ َْ َ ﱠ‬ ‫َْ َ ْ َ َْ َ ﱠ َ ْ ْ َ َْ َ ﱠ‬
‫أﻓﻀﻠﺖ‪ ،‬أﻧﺖ اﻟ ِﺬي أ ﮐ َﻤﻠﺖ‪ ،‬أﻧﺖ اﻟ ِﺬي َر َزﻗﺖ‪ ،‬أﻧﺖ اﻟ ِﺬي َوﻓﻘﺖ‪ ،‬أﻧﺖ اﻟ ِﺬي أ ْﻋﻄ ْﯿﺖ‪ ،‬أﻧـﺖ‬
‫َ‬ ‫ََ َ َْ َ ﱠ‬ ‫َ َْ َ ﱠ‬ ‫ﱠ َ ْ َ َْ َ ﱠ َْ َ َْ َ ﱠ‬
‫اﻟ ِﺬي أﻏ َﻨ ْﯿﺖ‪ ،‬أﻧﺖ اﻟ ِﺬي أﻗ َﻨ ْﯿﺖ‪ ،‬أﻧﺖ اﻟ ِﺬي َآو ْﯾﺖ‪ ،‬أﻧﺖ اﻟ ِﺬي ﮐﻔ ْﯿﺖ‪ ،‬أﻧـﺖ اﻟ ِـﺬي َه َـﺪ ْﯾﺖ‪،‬‬
‫ََْ َ َْ َ ﱠ‬ ‫َْ َ ﱠ‬ ‫َْ َ ﱠ َ َ‬ ‫َ َْ َ ﱠ‬ ‫َْ َ ﱠ‬
‫أﻧﺖ اﻟ ِﺬي َﻋ َﺼ ْﻤﺖ‪ ،‬أﻧﺖ اﻟ ِﺬي َﺳ َﺘ ْﺮ َت‪ ،‬أﻧﺖ اﻟ ِﺬي ﻏﻔ ْﺮ َت‪ ،‬أﻧـﺖ اﻟ ِـﺬي أﻗﻠـﺖ‪ ،‬أﻧـﺖ اﻟ ِـﺬي‬
‫َْ َ‬ ‫َْ َ ﱠ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ ﱠ َ َ َْ َ ﱠ‬ ‫ﱠ َ َْ َ ﱠ َ‬
‫َﻣﮑ ْﻨﺖ‪ ،‬أﻧﺖ اﻟ ِﺬي أ ْﻋ َﺰ ْز َت‪ ،‬أﻧﺖ اﻟ ِﺬي أ َﻋ ْﻨﺖ‪ ،‬أﻧﺖ اﻟ ِﺬي َﻋﻀ ْﺪ َت‪ ،‬أﻧﺖ اﻟ ِﺬي أ ﱠﯾـ ْﺪ َت‪ ،‬أﻧـﺖ‬
‫َ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ َْ َ ﱠ‬ ‫َ َ َ َْ َ ﱠ‬ ‫َْ َ ﱠ‬ ‫ﱠ َ‬
‫اﻟ ِﺬي ﻧ َﺼ ْـﺮ َت‪ ،‬أﻧـﺖ اﻟ ِـﺬي ﺷـﻔ ْﯿﺖ‪ ،‬أﻧـﺖ اﻟ ِـﺬي َﻋﺎﻓ ْﯿـﺖ‪ ،‬أﻧـﺖ اﻟ ِـﺬي أ ﮐ َﺮ ْﻣـﺖ‪ ،‬ﺗ َﺒ َﺎرﮐـﺖ‬
‫َ‬
‫اﺻﺒﺎ أ َﺑﺪا )ﻗﻤﯽ‪ ،١٣٩٣ ،‬دﻋﺎی ﻋﺮﻓﻪ(‪.‬‬ ‫َ َ َ َْ َ ََ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ ﱡ ْ َ‬
‫وﺗﻌﺎﻟﯿﺖ‪.‬ﻓﻠﮏ اﻟﺤﻤﺪ دا ِﺋﻤﺎ و ﻟﮏ اﻟﺸﮑ ُﺮ و ِ‬ ‫‪150‬‬
 ‫ﻣﻮﻻي ﻣﻦ! ﺗﻮﻳﻲ ﻛﻪ اﺣﺴﺎﻧﻢ ﻓﺮﻣﻮدي‪ ،‬اﻧﻌﺎﻣﻢ ﻛﺮدي‪ ،‬ﻧﻴﻜـﻲ ﻧﻤـﻮدي‪ ،‬ﻓﻀـﻞ و ﻛﺮﻣـﺖ را‬

‫اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﻔﺲ و ﻧﻘﺶ آن در اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ‪‬‬ ‫ﻧﺼ ـﻴﺒﻢ ﺳــﺎﺧﺘﻲ و ﻧﻌﻤــﺖﻫﺎﻳ ـﺖ را ﺑــﻪ ﻛﻤــﺎل رﺳــﺎﻧﺪي‪ ،‬روزيام دادي‪ ،‬ﺗــﻮﻓﻴﻘﻢ ﻋﻨﺎﻳ ـﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدي‪ ،‬ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺑﺨﺸﻴﺪي‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﺔ اﻛﺘﺴﺎب ﻣﺮﺣﻤـﺖ ﻓﺮﻣـﻮدي‪ ،‬ﭘﻨـﺎﻫﻢ دادي‪ ،‬در ﻣﻬﻤـﺎت‬
‫ﻛﻔﺎﻳﺘﻢ ﻛﺮدي‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻫﺪاﻳﺘﻢ ﻓﺮﻣﻮدي‪ ،‬از ﻟﻐﺰشﻫـﺎ ﺣﻔﻈـﻢ ﻧﻤـﻮدي‪ ،‬ﻋﻴـﻮﺑﻢ را‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪي‪ ،‬ﻣﻮرد ﻣﻐﻔﺮﺗﻢ ﻗﺮار دادي‪ ،‬آﺛﺎر ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻢ را ﻣﺤﻮ ﻛﺮدي‪ ،‬ﻣﺮا در زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺘﻤﻜﻦ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ﻋﺰﺗﻢ ﺑﺨﺸﻴﺪي و ﻳﺎريام ﻓﺮﻣﻮدي‪ ،‬ﻛﻤﻜﻢ ﻛﺮدي‪ ،‬ﺗﺄﻳﻴﺪم ﻧﻤـﻮدي‪ ،‬ﺷـﻔﺎﻳﻢ دادي‪،‬‬
‫ﻋﺎﻓﻴﺘﻢ ﺑﺨﺸﻴﺪي‪ ،‬ﻛﺮاﻣﺘﻢ دادي‪ .‬ﺗﻮﻳﻲ ﺑﺮﻛﺖﺑﺨﺶ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺳﭙﺎس داﺋﻤـﻲ از آنِ‬
‫ﺗﻮ و ﺷﻜﺮ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺑﺮاي اﺑﺪ ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺗﻮﺳﺖ‪.‬‬

‫آﻧﮕﺎه اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ‪ 7‬در ﻣﻘﺎم ﻋﺒﺪ از ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺳـﺨﻦ در ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬
‫وﺻﻒ ﺣﺎل ﻋﺒﺪ ﺑﻤﺎﻫﻮ ﻋﺒﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﺨﺺ ﺧﺎﺻﻲ‪:‬‬
‫َ ْ َ ْ ُ ََ‬ ‫َ ﱠ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ ﱠ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُْ َْ ُ ُُ‬ ‫ُﱠ ََ َ َ‬
‫ﻮﺑﻲ ﻓﺎﻏ ِﻔ ْﺮ َهﺎ ِﻟﻲ‪ .‬أﻧﺎ اﻟ ِﺬي أ َﺳـﺄ ُت‪ ،‬أﻧـﺎ اﻟ ِـﺬي أﺧﻄـﺄت‪ ،‬أﻧـﺎ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺬ‬‫ﺑ‬ ‫ف‬‫ﺮ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬‫اﻟ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻬ‬‫ﺛﻢ أ ﻧ ﺎ ﯾ ﺎ إ ِ‬
‫ﻟ‬
‫ْ َ ْ ُ ََ‬ ‫ﱠ‬ ‫ﱠ َ ِ ُ َ َ ﱠ ِ َ ِ ْ ُ ِ َ َ ﱠ َ َ ْ ُ َ َ ﱠ َ َ ُ ََ‬
‫اﻟ ِﺬي ه َﻤ ْﻤﺖ‪ ،‬أﻧﺎ اﻟ ِﺬي ﺟ ِﻬﻠﺖ‪ ،‬أﻧﺎ اﻟ ِﺬي ﻏﻔﻠﺖ‪ ،‬أﻧﺎ اﻟ ِﺬي ﺳﻬ ْﻮت‪ ،‬أﻧﺎ اﻟ ِﺬي اﻋﺘ َﻤﺪت‪ ،‬أﻧـﺎ‬
‫ََ‬ ‫َ َ َّ َ ْ َ ْ ُ َ َ َّ َ َ ْ ُ َ َ َّ َ ْ‬ ‫ﱠ َ ْ ََ ﱠ‬
‫اﻟ ِﺬي ﺗ َﻌ ﱠﻤﺪ ُت‪ ،‬أﻧﺎ اﻟ ِﺬي َو َﻋ ْﺪ ُت َو أﻧﺎ اﻟ ِﺬي أﺧﻠﻔﺖ‪ ،‬أﻧﺎ اﻟ ِﺬي ﻧﮑﺜﺖ‪ ،‬أﻧﺎ اﻟ ِﺬي أﻗ َﺮ ْر ُت‪ ،‬أﻧﺎ‬
‫ﻮء ﺑ ُﺬ ُﻧﻮﺑﻲ‪َ .‬ﻓ ْﺎﻏﻔ ْﺮ َهﺎ ﻟﻲ َﯾﺎ َﻣ ْﻦ َﻻ َﺗ ُﻀ ُّﺮ ُه ُذ ُﻧ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻮب‬ ‫َّاﻟﺬي ْاﻋ َﺘ َﺮ ْﻓ ُﺖ ﺑﻨ ْﻌ َﻤﺘ َﻚ َﻋ َﻠﻲَّ َو ﻋ ْﻨﺪي َو أ ُﺑ ُ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ِﻋ َﺒ ِﺎد ِه َو ه َﻮ اﻟﻐ ِﻨﻲُّ ﻋ ْﻦ ﻃﺎﻋ ِﺘ ِﻬ ْﻢ َو اﻟ ُﻤ َﻮ ِﻓﻖ َﻣ ْﻦ ﻋ ِﻤﻞ ِﻣﻨﻬ ْﻢ ﺻ ِﺎﻟﺤﺎ ِﺑ َﻤﻌﻮﻧ ِﺘ ِﻪ َو َرﺣ َﻤ ِﺘ ِـﻪ‪...‬‬
‫)هﻤﺎﻧﺠﺎ(‪.‬‬

‫اى ﺧﺪاى ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻢ ﻣﻌﺘﺮﻓﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻛﺮﻣﺖ از ﻣﻦ درﮔﺬر‪ .‬ﻣﻨﻢ آنﻛﻪ ﺧﻄـﺎ ﻛـﺮدم و‬
‫ﻧﺎداﻧﻲ ﻧﻤﻮدم و ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪم و اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮدم‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻤﺎﻧﻢ ﻛﻪ ﺳﻬﻮ ﻛﺮدم‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻤﺎﻧﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﻛﺮدم‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻤﺎﻧﻢ ﻛﻪ ﻋﻤﺪاً ﺧﻄـﺎ ﻛـﺮدم‪ .‬ﻣـﻦ ﻫﻤـﺎﻧﻢ ﻛـﻪ وﻋـﺪه ﻛـﺮدم و ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ‬
‫ﻧﻤﻮدم‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻤﺎﻧﻢ ﻛﻪ ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﺷﻜﺴﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻤﺎﻧﻢ ﻛﻪ اﻗﺮار ﻛﺮدم‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻤﺎﻧﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻌﻤـﺖ‬
‫و ﻋﻄﺎﻳﺖ ﺑﺮ ﺧﻮد اﻋﺘﺮاف ﻛﺮدم و ﺑﺎز ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن رﺟﻮع ﻧﻤﻮدم‪ .‬اي ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﺨﺸـﻨﺪه‪ ،‬اي‬
‫ﻛﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺿﺮري ﺑﻪ او ﻧﻤـﻲزﻧـﺪ و اوﺳـﺖ ﺧـﺪاي ﺑـﻲﻧﻴـﺎز از اﻃﺎﻋـﺖ آﻧـﺎن و‬
‫ﺗﻮﻓﻴﻖدﻫﻨﺪة ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎري و رﺣﻤﺖ او ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﺿﻌﻒ و ﻧﻘﺺ و ﮔﻨﺎه و ﺧﻄﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻗﺮار ﺑﻪ ﺟﻮد و‬
‫اﺣﺴﺎن و ﻣﻐﻔﺮت ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﻴﺪ ﺑﺨﺸﺪ و ﻣﺎ را دل ﮔﺮم ﻛﻨـﺪ و ﻣـﺎ را‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﺎﻛﺮ و ﻣﻄﻴﻊ ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪151‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺧﻮدﺳﺎزي‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ ﺑﺮاي اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬ﻏﺎﻳﺖ ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬اﺳـﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔـﺲ اﺳـﺖ و‬
‫اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ ﺑﺪون ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻔﺲ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺗﻬـﺬﻳﺐ و‬
‫ﺗﺮﺑﻴــﺖ ﻧﻔــﺲ ﻻزم اﺳــﺖ و ﺗﻬــﺬﻳﺐ ﻧﻔــﺲ ﺑــﺪون ﺷــﻨﺎﺧﺖ ﻧﻔــﺲ ﻣﻤﻜــﻦ ﻧﻴﺴــﺖ‪ .‬ﭘــﺲ‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮرﻛﻪ در ﻋﻠـﻢ ﻃـﺐ ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺑـﺪن و ﻋﻠـﻮم ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ آن ﻫﻤﭽـﻮن ﻓﻴﺰﻳﻮﻟـﻮژي‪،‬‬
‫ﻋﺼﺐﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻋﻠﻢ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬در ﺗﺮﺑﻴﺖ اﺧﻼﻗﻲ و ﺳﻴﺮوﺳـﻠﻮك ﻣﻌﻨـﻮي ﻧﻴـﺰ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﺮوﻛﺎرش ﺑﺎ ﺗﻬﺬﻳﺐ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻧﻔﺲ و ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آن و‬
‫ﻇﺮﻓﻴﺖﻫﺎ و اﺳﻌﺘﺪادﻫﺎي آن و آﻓﺖﻫﺎ و آﺳﻴﺐﻫﺎي آن و راه ﻛﻤﺎل آن ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫ﻧﻴﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺼﻮد راﻫﻲ ﺟﺰ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ وﺟﻮد ﻧـﺪارد؛ ﺑـﻪﻃـﻮريﻛـﻪ ﺑـﺪون ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻧﻔﺲ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫از ﺳﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺧﻮدﺳﺎزي ﻳﺎ ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻧﻔﺲ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺑﻲﺷﻚ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺮاي ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻧﻔﺲ ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺎﺳﺎً ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻧﻔﺲ ﺗﺸـﺒﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪاﺳﺖ و ﻏﺎﻳﺘﺶ ﺗﻘﺮب ﺑﻪ اوﺳﺖ‪ .‬از آن ﻧﻈﺮ ﻛﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ راﻫﻲ ﺑـﺮاي ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫اﺳﺖ و ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻧﻔﺲ ﻛﻤﻚ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ از اﻳـﻦ ﻃﺮﻳـﻖ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻧﻔﺲ ﻳﺎري ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ راﻫﻲ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺳـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﭼﻨـﺎنﻛـﻪ ﮔﻔﺘـﻴﻢ‪ ،‬در ﻧﮕـﺎه‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ وﺟﻬﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬﺎن ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﺟﺎﻳﮕﺎه و‬
‫ﻧﻘﺶ اﻧﺴﺎن در ﺟﻬﺎن و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﻴﻮة درﺳﺖ زﻳﺴﺘﻦ در ﺟﻬﺎن ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج( در دو راه ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪﻧﺤﻮ ﺑﺎواﺳﻄﻪ در ﺧﻮدﺳـﺎزي ﻣـﺆﺛﺮ اﺳـﺖ و راه‬
‫ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻲواﺳﻄﻪ و ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ در ﺧﻮدﺳﺎزي اﺳـﺖ‪ .‬ﭼﻨـﺎنﻛـﻪ ﮔﻔﺘـﻴﻢ‪ ،‬ﺑـﺮاي‬
‫ﺧﻮدﺳﺎزي‪ ،‬ﻫﻢ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ )ﻛﻠﻲ( و ﻫﻢ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ )ﺟﺰﺋﻲ( ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬آﻳـﺎ اﻧﺴـﺎن‬
‫ﻓﻘﻂ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﭘﻴﭽﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰ ﮔﺬران اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﻛﺎر دﻳﮕﺮي ﻧـﺪارد ﻳـﺎ واﻗﻌﻴﺘـﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺪ و ﻣﺮزي ﺑﺮاي وﺟﻮد و ﻛﻤﺎﻟﺶ ﻣﺘﺼﻮر ﻧﻴﺴﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳـﺶ‪ ،‬ﻧﻘﺸـﻲ‬
‫اﺳﺎﺳﻲ در ﺧﻮدﺳﺎزي دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻠﻲ ﺑـﺎ ﻫﻤـﺔ اﻗﺴـﺎﻣﺶ در ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ آﻧﭽﻪ در ﺧﻮدﺳﺎزي و ﺳﻠﻮك اﻫﻤﻴـﺖ ﺑـﺎرز و ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ دارد‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫دروﻧﻲ ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻠﻲ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬راه ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨـﺎ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻦ ﺷﺨﺺ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳـﻢ‪ ،‬درونﻧﮕـﺮي اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺪون اﻳـﻦ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﺳـﻠﻮك و‬
‫‪152‬‬
 ‫ﺗﻬﺬﻳﺐ ره ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲﺑﺮد‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻠﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ درﺑﺎرة‬
‫اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﻔﺲ و ﻧﻘﺶ آن در اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ‪‬‬ ‫ﺷﺨﺺ ﺧﻮد ﺷﻨﺎﺧﺖ درﺳﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻏﺮور و ﺗﻜﺒﺮ و ﺗﺴﻮﻳﻞ و ﺷـﺢ ﻧﻔـﺲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺛﻤﺮة ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻫﺪاﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺪاﻳﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در ﺟﺎدة ﻓـﻼح و‬
‫ﺳﻴﺮ ﺑﻪﺳﻮي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻫﻴﭻﻛﺲ و ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻊ وﺻﻮل ﺷﻮد‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ ﱠ‬ ‫َﱠ َ‬ ‫َ ُ َ ُ ُ َ ُ ُ‬ ‫َ ﱠ‬
‫) َﯾﺎ أ ﱡﯾ َﻬﺎ اﻟ ِﺬ َﯾﻦ َآﻣ ُﻨﻮا َﻋﻠ ْﯿﮑ ْﻢ أﻧﻔ َﺴﮑ ْﻢ ﻻ َﯾﻀ ﱡﺮﮐ ْﻢ َﻣ ْﻦ ﺿﻞ ِإذا ْاه َﺘ َﺪ ْﯾ ُﺘ ْﻢ ِإﻟﯽ اﻟﻠ ِـﻪ َﻣ ْـﺮ ِﺟ ُﻌﮑ ْﻢ‬
‫ﻮن( )ﻣﺎﺋﺪه)‪(١٠٥ ،(٥‬‬ ‫َﺟﻤ ًﯿﻌﺎ َﻓ ُﯿ َﻨ ﱢﺒ ُﺌ ُﮑ ْﻢ ﺑ َﻤﺎ ُﮐ ُﻨﺘ ْﻢ َﺗ ْﻌ َﻤ ُﻠ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اى ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن آوردهاﻳﺪ! ﺑﻪ ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﭙﺮدازﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺷـﻤﺎ ﻫـﺪاﻳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻴـﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاﻫـﻲ‬
‫دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎ زﻳﺎﻧﻰ ﻧﻤﻰرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻫﻤﺔ ﺷﻤﺎ ﺑﻪﺳﻮى ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺷﻤﺎ را از آﻧﭽـﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻳﺪ‪ ،‬آﮔﺎه ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﮔﺎم ﺑﺮاي ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ و ﺧﻮدﺳﺎزي ﺑـﺪون ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﺧﻼق ﻓﻘﻂ ﺗﺼﺤﻴﺢ رﻓﺘﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺻﻼح ﻧﻔـﺲ و ﻓﻀـﻴﻠﺖﻣﻨـﺪ ﻛـﺮدن‬
‫ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬اﺧﻼق ﻓﻘﻂ اﻧﺠﺎم ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮب ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮب ﺷﺪن ﺟﻮﻫﺮ ﻧﻔﺲ اﺳـﺖ؛‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻋﺮﻓﺎن ﻓﻘﻂ اﻧﺠﺎم ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻨﻮي ﺷﺪن و ﺧﺪاﻳﻲ ﺷﺪن ﻧﻔﺲ‬
‫ﺑﺪون ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻟﻄﺎﻳﻒ ﻧﻔﺲ و ﺗﻬﺬﻳﺐ و ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻜﻤﻴﻞ آن‪ ،‬ﺗﻌـﺎﻟﻲ ﻣﻌﻨـﻮي و وﺟـﻮدي‬
‫ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬اﺧﻼق و ﺑﻴﺸﺘﺮ از آن‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎن اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖاﻟﻨﻔﺲ ﻣﺒﺘﻨﻲ اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﷲ ﻧﻴﺰ ﻣﺒﺘﻨﻲ اﺳﺖ و ﻣﻌﺮﻓﺔ اﷲ ﻫﻢ ﺑﺮ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻟﻨﻔﺲ ﻣﺒﺘﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﺧـﻼق و‬
‫ﻋﺮﻓﺎن ﺑﺮ درﺟﺎﺗﻲ از ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ اﺳﺖ و راﻫﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻧﻴﻞ ﺑﻪ درﺟﺎت ﺑﺮﺗـﺮي از‬
‫ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳـﻲ و ﺧﻮدﺳـﺎزي ارﺗﺒـﺎط ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ ﺑﺮﻗـﺮار‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﺧﻮدﺳﺎزي در ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ در ﺧﻮدﺳﺎزي ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮدﺳﺎزي ﻧﻴﺰ در ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣـﺆﺛﺮ و‬
‫ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺧﻮدﺳﺎزي ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮدﺳـﺎزي‬
‫ﺑﺪون ﻣﺮﺗﺒﻪاي از ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ و درﺟﺎت ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺪون ﻣﺮﺗﺒـﻪاي از‬
‫ﺧﻮدﺳﺎزي ﻣﻴﺴﻮر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬رﺷﺪ اﻳﻦ آﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ را ﺑﺮاي ﺧﻮدﺳﺎزي در اﻧﺴﺎن ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻣﻲآورد‪ .‬دﻟﻲ ﻛﻪ اﺳﻴﺮ ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ و آﻟﻮده ﺑﻪ ﺗﻴﺮﮔﻲﻫﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد‬
‫‪153‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬
‫و ﺷﻨﺎﺧﺖ درﺳﺘﻲ از ﺧﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺧﻮد‪ ‬داﻧﻲ و ﻧﺎزل و ﻣﻐﻠﻮب ﻫﻮاي ﻧﻔـﺲ را ﻫﻤـﺎن ﺧـﻮد‪‬‬
‫ﺣﻘﻴﻘﻲِ ﺧﻮد ﻣﻲﭘﻨﺪارد و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺮي واروﻧﻪ از ﺧﻮد ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﺘﻜﺒﺮ و‬
‫ﻣﻐﺮور و ﻓﺮﻳﻔﺘﺔ دﻧﻴﺎ و اﺳﻴﺮ ﺷﻬﻮات‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻏﻠﻄﻲ از ﺧﻮد و ﺳـﻌﺎدت و ﻧﻴﻜﺒﺨﺘـﻲ ﺧـﻮد‬
‫دارد؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺎاﻣﻴﺪ و اﻓﺴﺮده ﻧﻴﺰ ﺷﻨﺎﺧﺖ درﺳﺘﻲ از ﺧﻮد و ﺗﻮاﻧـﺎﻳﻲﻫـﺎﻳﺶ ﻧـﺪارد‪.‬‬
‫روح ﻫﺮ ﭼﻪ ﺳﺎﻟﻢ ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻬﺘﺮي از ﺧﻮد ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨـﺪ؛ ﭼﻨـﺎنﻛـﻪ ﭼﺸـﻢ ﻫﺮﭼـﻪ‬
‫ﺳﺎﻟﻢﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻘﻮا را ﺷﺮط ﻫﺪاﻳﺖ‬
‫ْ‬
‫ﺎب ﻻ َر ْﯾ َﺐ ﻓﯿﻪ ُه ًﺪی ﻟﻠ ُﻤ ﱠﺘﻘ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ‪) :‬ذﻟﻚ اﻟﮑ َﺘ ُ‬
‫ﯿﻦ( )ﺑﻘﺮه)‪ .(2 ،(2‬در آﻳﺔ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻘـﻮا را ﺷـﺮط‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬
‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ و دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺣﻖ از ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪َ ) :‬ﯾـﺎ أ ﱡﯾ َﻬـﺎ‬
‫ْ َ ُ ُ َ ً‬ ‫ُ ﱠ‬ ‫ﱠ‬
‫اﻟ ِﺬ َﯾﻦ َآﻣ ُﻨﻮا ِإ ْن َﺗ ﱠﺘﻘﻮا اﻟﻠ َﻪ َﯾ ْﺠ َﻌﻞ ﻟﮑ ْﻢ ﻓ ْﺮﻗﺎﻧﺎ( )اﻧﻔﺎل)‪ .(29 ،(8‬آﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮي در اﻳـﻦ زﻣﻴﻨـﻪ‬
‫ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﺄﻛﻴﺪ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻃﻬﺎرت و ﺗﻘﻮا و داﺷـﺘﻦ دﻟـﻲ ﭘـﺎك‪ ،‬ﺷـﺮط ﻓﻬـﻢ‬
‫ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺻﺮف ﺗﻔﻜﺮ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﺪون ﺗﻬـﺬﻳﺐ ﻧﻔـﺲ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﺷـﻨﺎﺧﺖ‬
‫درﺧﻮري از آن ﺣﻘﺎﻳﻖ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻮاﻧﻊ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻬﻞ و ﻣﻤﺘﻨﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻬﻞ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻪ ﺧﻮد دﺳﺘﺮﺳﻲ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ دارد‬
‫و ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ درون ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻔﺤﺔ ﺟﺎنﻣﺎن را ﺗﻤﺎﺷـﺎ ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬دﺷـﻮار اﺳـﺖ؛ زﻳـﺮا‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ و ﻣﻮاﻧﻌﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ آدﻣﻲ را از دﻳﺪن ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻮد ﺑﺎزﻣﻲدارد‪ .‬در رأس اﻳـﻦ ﻣﻮاﻧـﻊ‬
‫ﺧﻮدﺧﻮاﻫﻲ‪ ،‬ﺗﻜﺒﺮ و اﻋﺠﺎب ﺑﻪ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺧﻮدﻓﺮﻳﺒﻲ دارد‪ .‬ﺗﺰﻳﻴﻦ اﻋﻤـﺎل ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫زﺷﺘﻲﻫﺎي ﺧﻮد را زﻳﺒﺎ و ﻧﻘﺺ ﺧﻮد را ﻛﻤﺎل ﻣـﻲﭘﻨـﺪارد و اﻳﻨﻬـﺎ ﻣـﺎﻧﻊ دﻳـﺪن ﻛﻤﺒﻮدﻫـﺎ و‬
‫ﻧﻮاﻗﺺ و ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺧﻮد واﻗﻌﻲ اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻏﻮﻃﻪور ﺷﺪن در ﻟﺬتﻫـﺎ و ﺷـﻬﻮتﻫـﺎ ﻣـﺎﻧﻊ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻮﻟﻮي دراﻳﻦﺑﺎره ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫آدﻣﻲ ﻋﻈﻴﻢ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬در وي ﻫﻤﻪﭼﻴﺰ ﻣﻜﺘﻮب اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺠﺐ و ﻇﻠﻤﺎت ﻧﻤﻲﮔﺬارد ﻛـﻪ او‬
‫آن ﻋﻠﻢ را در ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺠﺐ و ﻇﻠﻤﺎت اﻳﻦ ﻣﺸﻐﻮﻟﻲﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ و ﺗﺪﺑﻴﺮﻫﺎي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دﻧﻴﺎ و آرزوﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪) .‬ﻣﻮﻟﻮي‪ ،1381 ،‬ص‪(81‬‬

‫از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ راﺳﺘﻴﻦ ﺑﺪون ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎن ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻴﭻ ﻣﺨﻠﻮﻗﻲ از ﺧﻮد ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﺳﺎﺳﺎً ﻗﻀـﻴﻪ ﻓﺮاﺗـﺮ از ﻧﺰدﻳﻜـﻲ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ از ﻋﻴﻨﻴﺖ و ﻫﻮﻫﻮﻳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻔﺲِ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺰدﻳﻜﻲ و ﻋﻴﻨﻴﺖ‪ ،‬ﮔـﺎه ﻣـﺎﻧﻊ دﻳـﺪن و‬
‫‪154‬‬
 ‫ﻣﺎﻳﺔ ﻏﻔﻠﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ دﻳﺪن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ‪ ،‬دﺷﻮار اﺳـﺖ و ﺑـﺮاي دﻳـﺪنِ‬
‫اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﻔﺲ و ﻧﻘﺶ آن در اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ‪‬‬ ‫ﺑﻬﺘﺮ‪ ،‬ﻗﺪري ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل ﻣﺎ ﻓﺎﻋﻞ ﺷﻨﺎﺳﺎ ﻫﺴﺘﻴﻢ و دﻳﮕﺮان ﻣﻮﺿـﻮع ﻳـﺎ‬
‫اﺑﮋة ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻣﺎ‪ .‬ﻛﻤﺘﺮ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد را اﺑﮋة ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻈـﺮ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻔﺲِ اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫـﺎ ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ اﻏﻠﺐ ﻣﺮدم از ﺧﻮد ﻏﺎﻓﻞ و ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻲﺗﻮﺟﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮد ﻣـﺎ از ﻫﻤـﻪﭼﻴـﺰ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻢ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ اﻧﺴﺎن درك ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺧـﻮد اوﺳـﺖ و ﺧﻮدآﮔـﺎﻫﻲ‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻫﻤﺮاه آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل ﮔﺎه ﺧﻮد آدﻣـﻲ از ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰي ﭘﻨﻬـﺎنﺗـﺮ‪ ،‬و‬
‫ﻛﺸﻒ ﺧﻮد و ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬از ﻳﺎﻓﺘﻦ اﺷﻴﺎي دﻳﮕﺮ دﺷﻮارﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎر اﻫﻞ داﻧـﺶ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻤﺮي را در ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺷﻴﺎ و ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻲﮔﺬراﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺣﺘﻲ ﻟﺤﻈـﻪاي در ﺧﻮﻳﺸـﺘﻦِ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺗﺄﻣﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫آدﻣــــــﯽ ﭘﻨﻬــــــﺎنﺗــــــﺮ از ﭘﺮﯾــــــﺎن ﺑــــــﻮد‬ ‫ﮔــــﺮ ﺑــــﻪ ﻇــــﺎهﺮ آن ﭘــــﺮی ﭘﻨﻬــــﺎن ﺑــــﻮد‬

‫آدﻣـــﯽ ﺻـــﺪ ﺑـــﺎر ﺧـــﻮد ﭘﻨﻬـــﺎنﺗﺮ اﺳـــﺖ‬ ‫ﻧـــﺰد ﻋﺎﻗـــﻞ زان ﭘـــﺮی ﮐـــﻪ ﻣﻀـــﻤﺮ اﺳـــﺖ‬

‫از ﻓﺰوﻧـــــــﯽ آﻣـــــــﺪ و ﺷـــــــﺪ در ﮐﻤـــــــﯽ‬ ‫ﺧﻮﯾﺸـــــﺘﻦ ﻧﺸـــــﻨﺎﺧﺖ ﻣﺴـــــﮑﯿﻦآدﻣـــــﯽ‬

‫ﺑـــﻮد اﻃﻠـــﺲ ﺧـــﻮﯾﺶ ﺑـــﺮ دﻟﻘـــﯽ ﺑـــﺪوﺧﺖ‬ ‫ﺧﻮﯾﺸـــــــﺘﻦ را آدﻣـــــــﯽ ارزان ﻓﺮوﺧـــــــﺖ‬
‫ُ‬
‫او ﭼــﺮا ﺣﯿــﺮان ﺷــﺪه اﺳــﺖ و ﻣــﺎر دوﺳــﺖ‬ ‫ﺻـــﺪ هـــﺰاران ﻣـــﺎر و ﮐـــﻪ ﺣﯿـــﺮان اوﺳـــﺖ‬

‫ﺟــــــﺎن ﺧــــــﻮد را ﻣﯽﻧﺪاﻧــــــﺪ آن ﻇﻠــــــﻮم‬ ‫ﺻــــﺪ هــــﺰاران ﻓﻀــــﻞ داﻧــــﺪ از ﻋﻠــــﻮم‬

‫در ﺑﯿــــﺎن ﺟــــﻮهﺮ ﺧــــﻮد ﭼــــﻮن ﺧــــﺮی‬ ‫داﻧــــــﺪ او ﺧﺎﺻــــــﯿﺖ هــــــﺮ ﺟــــــﻮهﺮی‬

‫ﺧــــﻮد ﻧــــﺪاﻧﯽ ﺗــــﻮ ﯾﺠــــﻮزی ﯾــــﺎ ﻋﺠــــﻮز‬ ‫ﮐــــــﻪ هﻤــــــﯽداﻧﻢ ﯾﺠــــــﻮز و ﻻﯾﺠــــــﻮز‬

‫ﺗـــــﻮ روا ﯾـــــﺎ ﻧـــــﺎرواﯾﯽ ﺑـــــﯿﻦ ﺗـــــﻮ ﻧﯿـــــﮏ‬ ‫اﯾــــــﻦ روا و آن ﻧــــــﺎروا داﻧــــــﯽ وﻟﯿــــــﮏ‬

‫ﻗﯿﻤــــﺖ ﺧــــﻮد را ﻧــــﺪاﻧﯽ اﺣﻤﻘــــﯽ اﺳــــﺖ‬ ‫ﻗﯿﻤـــﺖ هـــﺮ ﮐﺎﻟـــﻪ ﻣﯽداﻧـــﯽ ﮐـــﻪ ﭼﯿﺴـــﺖ‬

‫ﻧﻨﮕــــﺮی ﺳــــﻌﺪی ﺗــــﻮ ﯾــــﺎ ﻧﺎﺷﺴــــﺘﻪای‬ ‫ﺳــــــﻌﺪهﺎ و ﻧﺤــــــﺲهــــــﺎ داﻧﺴــــــﺘﻪای‬

‫ﮐــــﻪ ﺑــــﺪاﻧﯽ ﻣــــﻦ ﮐــــﯽام در ﯾــــﻮم دﯾــــﻦ‬ ‫ﺟـــﺎن ﺟﻤﻠـــﻪ ﻋﻠـــﻢهـــﺎ اﯾـــﻦ اﺳـــﺖ اﯾـــﻦ‬

‫ﺑﻨﮕــﺮ اﻧــﺪر اﺻــﻞ ﺧــﻮد ﮔــﺮ هﺴــﺖ ﻧﯿــﮏ‬ ‫آن اﺻــــــﻮل دﯾــــــﻦ ﺑﺪاﻧﺴــــــﺘﯽ وﻟﯿــــــﮏ‬

‫)ﻫﻤﻮ‪ ،1373 ،‬ﺑﺨﺶ ‪(119‬‬

‫‪155‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬
‫ﺑﺎﺧﻮدﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﺎﺧﻮدﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ ﻓﻘﺪان ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ واژه ﻣﻌﺎﻧﻲ ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﻲ ذﻛـﺮ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺣﺴﺎس ﻳﺎ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺷﺪن‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ ﺑـﺎ ﻣﺤـﻴﻂ‪ ،‬اﻧـﺰوا‪ ،‬اﻧﻘﻄـﺎع‪ ،‬ﻏﺮﻳـﺐ‬
‫ﺑﻮدن‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ‪ ،‬ﺟﺪا ﺷﺪن‪ ،‬ﺑﺮﻳﺪن و روﮔﺮداﻧﺪن‪ .‬در ﺗﻔﻜﺮ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ ﺑﺎﺧﻮدﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ وﺻـﻒ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﻛﺎرﮔﺮان در اﻗﺘﺼﺎد ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪداري اﺳـﺖ ﻛـﻪ در آن ﻧﻈـﺎم‪ ،‬ﻛـﺎرﮔﺮان ﺑـﺎ ﻣﺤﺼـﻮل‬
‫ﻛﺎرﺷﺎن ﺑﻴﮕﺎﻧﻪاﻧﺪ و اﺣﺴـﺎس ﻛﻨﺘـﺮل ﺷـﺪن ﻳـﺎ اﺳـﺘﺜﻤﺎر ﺷـﺪن از ﺳـﻮي ﻛﺎرﻓﺮﻣـﺎ دارﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺧﻮدﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ در ﻣﻮارد دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود؛ ﻣـﺜﻼً در رواندرﻣـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺌـﺎﺗﺮ و ﺣﻘـﻮق‬
‫)‪ .(Wood, 1995, p21-22‬اﻣﺎ ﺑﺎﺧﻮدﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻫﻴﭻﻳﻚ از اﻳﻨﻬـﺎ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫‪2‬‬
‫ﻓﺮاﺗﺮ و ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ از آﻧﻬﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺑﻪ »ﺑﺎﺧﻮدﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ وﺟﻮدي« اﺻﻄﻼح ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ دو دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺎدي و اﻟﻬﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫـﻢ ﻗـﺮار دارﻧـﺪ‪ .‬ﻓﻮﻳﺮﺑـﺎخ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪة ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬
‫اﻟﺤﺎدي اﺳﺖ‪ .‬او ﻛﻪ از ﻣﻨﺘﻘﺪان ﺳﺮﺳﺨﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺮ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺧـﺪاﺑﺎوري‪،‬‬
‫ﺑﺎﺧﻮدﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﮕﺎه اﻟﻬﻲ ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﻣﻨﻌﻜﺲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻏﻔﻠـﺖ از ﺧـﺪا و ﻓﺮاﻣـﻮش‬
‫ﻛﺮدن او‪ ،‬ﺑﺎﺧﻮدﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺧﺘﻼفﻧﻈـﺮ در اﺧـﺘﻼف در ﻣﺒﻨـﺎ رﻳﺸـﻪ دارد‪ .‬از ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻣﺎدي‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﺪا وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎور ﺑﻪ اﻣﺮ ﻣﻮﻫﻮم و ﻫﻤﺔ ﻛﻤـﺎﻻت ﻣﻄﻠـﻮب ﺧـﻮد را در آن‬
‫دﻳــﺪن‪ ،‬ﺑﺎﺧﻮدﺑﻴﮕــﺎﻧﮕﻲ اﺳــﺖ‪ .‬از ﻧﮕــﺎه اﻟﻬــﻲ ﭼــﻮن ﺧﺪاوﻧــﺪ ﻛــﻪ ﻣﻨﺒــﻊ ﻫﻤــﺔ ﻛﻤــﺎﻻت و‬
‫ﺧﻮﺑﻲﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد دارد و ﻛﻤﺎل اﻧﺴﺎن در اﺗﺼﺎل ﺑﻪ او و ارﺗﺒﺎط ﺑـﺎ اوﺳـﺖ‪ ،‬ﻏﻔﻠـﺖ از او‬
‫ﺑﺎﺧﻮدﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻧﮕﺎه ﺧﺪاﺑﺎوراﻧﻪ ﻣﻴﺎن ﺧﻮدآﮔﺎﻫﻲ و ﺧـﺪاآﮔﺎﻫﻲ ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺑـﻴﻦ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ و‬
‫ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ ﭼﻨﺎن ارﺗﺒﺎط وﺛﻴﻘﻲ ﻫﺴﺖ ﻛـﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺧـﻮد‪ ،‬ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪاﺳـﺖ و‬
‫ﻏﻔﻠﺖ از ﺧﺪا ﻏﻔﻠﺖ از ﺧﻮد را در ﭘﻲ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا را ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫َ َ َ ُ ُ َ ﱠ َ َ ُ ﱠ َ َ َْ َ ُ َ‬
‫ـﺎه ْﻢ أ ْﻧ ُﻔ َﺴ ُـﻬ ْﻢ‬‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا آﻧﻬﺎ را دﭼﺎر ﺧﻮدﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪) :‬وﻻ ﺗﮑﻮﻧﻮا ﮐﺎﻟ ِﺬﯾﻦ ﻧﺴﻮا اﻟﻠﻪ ﻓﺄﻧﺴ‬
‫ﻮن( )ﺣﺸﺮ)‪ .(19 ،(59‬ﺧﻮدﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺠﺎزات ﻗﺮاردادي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ‬ ‫ُأ ْو َﻟﺌ َﻚ ُه ْﻢ ْاﻟ َﻔﺎﺳ ُـﻘ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﻏﺎﻓﻼن از ﺧﻮد ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ راﺑﻄـﻪاي ﺗﻜـﻮﻳﻨﻲ در اﻳﻨﺠـﺎ ﺑﺮﻗـﺮار‬
‫اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻜﻪ از ﺧﻮد ﻏﺎﻓﻞ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺧﺪا ﻏﺎﻓﻞ اﺳﺖ و آنﻛﻪ از ﺧـﺪا ﻏﺎﻓـﻞ اﺳـﺖ‪ ،‬از ﺧـﻮد‬

‫‪1. alienation‬‬
‫‪2. existential alienation‬‬
‫)‪3. Ludwig Feuerbach (1804-1872‬‬
‫‪156‬‬
 ‫ﻏﺎﻓﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺻﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﻳﻚ اﺻﻞ ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﺳﺖ و آن اﻳﻦ اﺳﺖ‬
‫اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﻔﺲ و ﻧﻘﺶ آن در اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ‪‬‬ ‫ﻛﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻈﻬﺮ و ﺷﺄن و ﻇﻞّ ﺧﺪاﺳﺖ و ﺑﻴﻦ ﻣﻈﻬـﺮ و ﻇـﺎﻫﺮ و ﺷـﺄن و ذيﺷـﺄن و ﻇـﻞ و‬
‫ذيﻇﻞ ﺟﺪاﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ ﺧﺪا و ﻫﻤﻪﭼﻴﺰ ﻫﺴﺖ و ﻫﻤﺔ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻈﻬﺮ و ﺷﺄن ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﻴﻦﻃـﻮر اﺳـﺖ و از ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻳﺎﺗﺶ را در آﻓﺎق ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ درآورده اﺳﺖ و ازاﻳﻦروﺳﺖ ﻛﻪ از‬
‫ﻧﮕﺎه ﻋﺮﻓﺎ ﻫﻤﺔ ذرات ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪﻃﻮر ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ ﺧﺪا را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و ﻣﻲﺳﺘﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎاﻳﻦﺣـﺎل‪ ،‬ﺑـﻴﻦ‬
‫اﻧﺴﺎن و دﻳﮕﺮ ﻣﻈﺎﻫﺮ آﻓﺎﻗﻲ ﺗﻔﺎوت ﻫﺴﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻈﻬﺮ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ و آﻳﻴﻨﺔ ﺗﻤـﺎمﻧﻤـﺎي‬
‫ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻧﺴﺎن اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲرود ﺑﻪﻃﻮر ارادي و آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﺧﺪا را در دل زﻧﺪه ﻧﮕـﺎه‬
‫دارد و از او ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺧﻮدﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ و اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻼزم اﺳﺖ و ﻏﻔﻠﺖ از‬
‫ﺧﺪا ﺧﻮدﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻲاﻳﻤﺎﻧﻲ ﻋﻴﻦ ﺑﺎﺧﻮدﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ و ﺧﻮدﺑﺎﺧﺘﮕﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﱠ َ ََْ ُ ْ ْ َ َ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ْ ُ َ َ‬
‫ـﻮن أ ْﺑ َﻨـ َﺎء ُه ْﻢ‬‫در ﻗﺮآن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻫﻢ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪) :‬اﻟ ِﺬﯾﻦ آﺗﯿﻨﺎهﻢ اﻟ ِﮑﺘﺎب ﯾﻌ ِﺮﻓﻮﻧﻪ ﮐﻤﺎ ﯾﻌ ِﺮﻓ‬
‫ﻮن( )اﻧﻌﺎم)‪ .(20 ،(6‬اﻳﻦ آﻳﺔ ﻛﺮﻳﻤﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ دﻻﻟـﺖ دارد ﻛـﻪ‬ ‫ﱠاﻟﺬ َﯾﻦ َﺧﺴ ُﺮوا َأ ُﻧﻔ َﺴ ُﻬ ْﻢ َﻓ ُﻬ ْﻢ َﻻ ُﯾ ْﺆﻣ ُﻨ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪرﻏﻢ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن اﻳﻤﺎن ﻧﻤﻲآورﻧـﺪ‪ ،‬ﺧـﻮد را ﻣـﻲﺑﺎزﻧـﺪ‪ .‬در ﺳـﻮرة‬
‫واﻟﻌﺼﺮ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ در زﻳﺎناﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ اﻳﻤـﺎن‬
‫دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻟﻮازم آن ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻳﺔ ﻓﻮق ﺑﻪ ﻋﻤﻖ اﻳﻦ ﺧﺴﺎرت اﺷـﺎره ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺧﺴﺎرت ﻣﺜﻞ از دﺳﺖدادن ﻣﺎل ﻳﺎ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از دﺳﺖدادن اﺻﻞ ﺧـﻮد‬
‫اﺳﺖ )ﺧﺴﺮوا اﻧﻔﺴﻬﻢ(‪ .‬ﻫﺮﭼﻴﺰي را ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺒﺎزد‪ ،‬ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﺧﻮد او ﺑـﺎﻗﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭼﻴـﺰي‬
‫ﺑﺮاي او ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺧﻮد اوﺳﺖ؛ ﭘﺲ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺧﺴﺎرتﻫﺎ ﻧﺴﺒﻲ و ﺟﺒﺮانﭘﺬﻳﺮ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫وﻟﻲ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺧﻮد را ﺑﺒﺎزد‪ ،‬دﭼﺎر ﺧﺴﺎرت ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﺎﺧﺘﻦ ﭼﻴﺰي ﺑـﺮاي او‬
‫ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻏﻔﻠﺖ از ﺧﻠﻘﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻏﻔﻠﺖ از ﺧﺪا و ﺧﻮد ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در آﻳـﺎت ﻓﺮاواﻧـﻲ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ در ﺧﻠﻘﺖ ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ و از ﻇـﺎﻫﺮﺑﻴﻨﻲ ﺑﺮﺣـﺬر ﻣـﻲدارد‪ .‬ﺧﺮدﻣﻨـﺪان‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺧﻠﻘﺖ آﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ و ﮔﺮدش ﺷﺐ و روز ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻨﺪ و ازاﻳـﻦ راه‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎداري ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻦ ﺧﻮد و ﺗﺼﻮﻳﺮ واروﻧﻪ و ﻧﺎدرﺳﺖ از ﺧﻮد داﺷـﺘﻦ‪ ،‬ﺧﻮدﻓﺮاﻣﻮﺷـﻲ و‬
‫ﺑﺎﺧﻮدﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ اﺳﺖ‪ .‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺴﺎن داراي روح ﻣﺠﺮد اﻟﻬﻲ ﻧﺎﻣﻴﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺼـﺮ‬
‫‪157‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻦ و ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣﺎدي آن‪ ،‬ﻋﻴﻦ ﺑﺎﺧﻮدﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ و ﺧﻮدﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐـــــﺎرﺧﻮد ﮐـــــﻦ‪ ،‬ﮐـــــﺎر ﺑﯿﮕﺎﻧـــــﻪ ﻧﮑـــــﻦ‬ ‫در زﻣــــــﯿﻦ دﯾﮕــــــﺮان ﺧﺎﻧــــــﻪ ﻣﮑــــــﻦ‬
‫ﮐـــــﺰ ﺑـــــﺮای اوﺳـــــﺖ ﻏﻤﻨـــــﺎﮐﯽ ﺗـــــﻮ‬ ‫ﮐﯿﺴــــــﺖ ﺑﯿﮕﺎﻧــــــﻪ ﺗــــــﻦ ﺧــــــﺎﮐﯽ ﺗــــــﻮ‬
‫ﮔﻮهﺮﺟـــــــــﺎن را ﻧﯿـــــــــﺎﺑﯽ ﻓﺮﺑﻬـــــــــﯽ‬ ‫ﺗـــﺎ ﺗـــﻮ ﺗـــﻦ را ﭼـــﺮب و ﺷـــﯿﺮﯾﻦ ﻣـــﯽدهـــﯽ‬
‫وﻗـــــﺖ ﻣـــــﺮدن ﮔﻨـــــﺪ آن ﭘﯿـــــﺪا ﺷـــــﻮد‬ ‫ﮔــــﺮ ﻣﯿــــﺎن ُﻣﺸــــﮏ ﺗــــﻦ را ﺟــــﺎ ﺷــــﻮد‬
‫َ‬
‫ﭼﺒــــﻮد ﻧــــﺎم ﭘــــﺎک ذواﻟﺠــــﻼل‬ ‫ُﻣﺸــــﮏ‬ ‫ُﻣﺸـــﮏ را ﺑـــﺮ ﺗـــﻦ َﻣـ َ‬
‫ــﺰن ﺑـــﺮ ﺟـــﺎن ﺑﻤـــﺎل‬
‫)ﻣﻮﻟﻮي‪ ،1373 ،‬دﻓﺘﺮ دوم‪ ،‬اﺑﻴﺎت ‪(267-263‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﺧﻮدﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺧـﺪا و ﺟﻬـﺎن را ﺑﺸﻨﺎﺳـﻴﻢ‪ .‬اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺪا را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ او‬
‫ﻣﺒﺪأ و ﻣﻘﻮ‪‬م ﻣﺎﺳﺖ و ﺑﺪون او ﻣﺎ ﻫﻴﭽﻴﻢ و ﺑﻮدن ﻣـﺎ ﺗﻨﻬـﺎ در ارﺗﺒـﺎط ﺑـﺎ او ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ اوﻻً‪ ،‬در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﺎ ﻛﻤـﻚ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻣﺎ در آﻓﺮﻳﻨﺶ و ﻧﻘﺶ ﻣﺎ در ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬﺎن واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺮﻳﻚ‬
‫از اﻳﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖﻫﺎ ﻣﺤﺪود و ﻧﺴﺒﻲ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻇﺮﻓﻴﺖ وﺟـﻮدي ﻣﺎﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻻزﻣـﺔ‬
‫ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﺪا و ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﺎﺧﻮدﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ در رواﻳﺎت اﺳﻼﻣﻲ‬

‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه آﻧﺠﺎﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻛﻠﻴﺪي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ و ﻫﻤﮕﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻳـﺎت ﻗﺮآﻧـﻲ در اﻳـﻦ‬
‫زﻣﻴﻨﻪ اﺷﺎره ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ آﻣﻮزة ﻗﺮآﻧﻲ در رواﻳﺎت اﺳﻼﻣﻲ اﻧﻌﻜﺎس ﮔﺴـﺘﺮدهاي ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ رواﻳﺎت را ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﻌﺮوفﺗﺮﻳﻦ رواﻳﺖ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨـﻪ‪ ،‬ﻫﻤـﺎن رواﻳـﺖ‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﺒﻮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻋﺮف ﻧﻔﺴﻪ ﻓﻘﺪ ﻋﺮف رﺑﻪ« )آﻣﺪي‪ ،1378 ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.(301‬‬

‫‪ .1‬اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺷـﺮﻳﻒ در ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠـﻒ رواﻳـﻲ آﻣـﺪه و از ﺷـﻬﺮت ﺑﺴـﺰاﻳﻲ ﺑﺮﺧـﻮردار اﺳـﺖ؛ از ﺟﻤﻠـﻪ در‬
‫ّ‬
‫اﺑــﻦاﺑــﻲﺟﻤﻬــﻮر‪ ،‬ﻋــﻮاﻟﻲ اﻟﻠﺌــﺎﻟﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 54‬و ‪102‬؛ ﻣﺠﻠﺴــﻲ‪ ،‬ﺑﺤــﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،31‬ج‪ ،6‬ص‪251‬؛‬
‫ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ‪ ،‬اﻟﺠﻮاهﺮ اﻟﺴﻨﯿﺔ‪ ،‬ص‪116‬؛ آﻣﺪي‪ ،‬ﻏﺮراﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬ص‪ ،588‬ح‪301‬؛ ﻣﺼﻄﻔﻮي‪ ،‬ﻣﺼﺒﺎح اﻟﺸـﺮﯾﻌﺔ‪ ،‬ص‪.13‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﺪﻳﻬﻲ‪ ،‬ﻋﻘﻼﻧـﻲ و اﻧﻜﺎرﻧﺎﺷـﺪﻧﻲ اﺳـﺖ و از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﻣﻔـﺎد آن در ﻗـﺮآن و‬
‫رواﻳﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ ﺻﻮرتﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻗﺸﺔ ﺳﻨﺪي در اﻣﺜﺎل اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ رواﻳﺎت ﭼﻴـﺰي را‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲدﻫﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﻔﺲ ﺗﺤﻘﻴﻖ در اﺳﻨﺎد ﺧﻮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪158‬‬
 ‫ﺷﺎرﺣﺎن در ﺷﺮح اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ را ﻃـﺮح ﻛـﺮدهاﻧـﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻳﻨﻜـﻪ‪:‬‬
‫اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﻔﺲ و ﻧﻘﺶ آن در اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ‪‬‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﺑﻪ ﭼﻪ ﺑﻴﺎﻧﻲ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ رب ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ؟ آﻳﺎ ﺳـﻴﺮ از ﻧﻔـﺲ ﺑـﻪ‬
‫رب‪ ،‬از ﻧﻮع ﺑﺮﻫﺎن ا‪‬ﻧّﻲ اﺳﺖ و آﻳﺎ ﺑﺮﻫﺎن اﻧّﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﺗﻘﺪم ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔـﺲ اﺳـﺖ‬
‫ﻳﺎ ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ رب؟ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي دﻳﮕﺮي را ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﻃﺮح ﻛﺮد؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻳﻨﻜـﻪ‪ :‬آﻳـﺎ‬
‫ﻣﺮاد از ﻋﻠﻢ در اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺣﺼـﻮﻟﻲ اﺳـﺖ ﻳـﺎ ﺷـﻬﻮدي و ﻳـﺎ ﻫـﺮ دو؟ در ﭘﺎﺳـﺦ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ آرا و ﺑﻴﺎنﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ ورود ﺑﻪ آن ﺑﺤﺚ را ﻧﺪارﻳﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠّﻢ اﺳﺖ اﻳﻨﻜﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ و اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺸـﺎﺑﻪ‪ ،‬ﻧـﻮﻋﻲ ارﺗﺒـﺎط و ﻣﻼزﻣـﻪ ﻣﻴـﺎن‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ را ﻃﺮح ﻛﺮده و اﻳﻦ دو ﻣﻌﺮﻓﺖ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﮔﺮه زده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻖ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ ارﺗﺒﺎط دﻳﺎﻟﻴﻜﺘﻴﻜﻲ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻧـﻮع ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﻫﺴـﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴـﺖ و در ﺳـﻄﺢ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺎ از راه ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻣـﻲرﺳـﻴﻢ‪ ،‬وﻟـﻲ در ﺳـﻄﻮح ﻋـﺎﻟﻲِ ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬
‫ﺷﻬﻮدي‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨـﺎن‪7‬‬ ‫آﻣﺪي در ﻏﺮر اﻟﺤﮑﻢ و درر اﻟﮑﻠﻢ ﺑﻴﺶ از ﺑﻴﺴﺖ رواﻳﺖ از ﻛﻠﻤﺎت ﻗﺼـﺎر‬
‫‪1‬‬
‫را در زﻣﻴﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ را ﻣﻲآورﻳﻢ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺧـﻮد ﺑﺮﺗـﺮ و ﺷـﺮﻳﻒﺗـﺮ از‬
‫َ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻫﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻋﻠﻲ‪ 7‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻋﻈﻢ اﻟﺤﮑﻤﺔ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻻﻧﺴﺎن ﻧﻔﺴﻪ« )ﻫﻤﺎن‪،‬‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ‪ .(3105‬ﭘﺲ ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﺣﻜﻤﺖ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن ﺧـﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳـﺪ و در داﻧـﺎﻳﻲ‬
‫ﺷﺨﺺ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺧﺮدﻣﻨـﺪﺗﺮﻳﻦ اﻧﺴـﺎن ﻛﺴـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺧـﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳـﺪ‪ .‬ﻧﻘﻄـﺔ ﻣﻘﺎﺑـﻞِ‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺧﻮدﻧﺎﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاه اﺳﺖ‪» :‬اﻓﻀـﻞ‬
‫اﻟﻌﻘﻞ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻻﻧﺴﺎن ﺑﻨﻔﺴﻪ‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﻋﺮف ﻧﻔﺴﻪ ﻋﻘﻞ و ﻣﻦ ﺟﻬﻠﻬﺎ ﺿﻞ« )ﻫﻤـﺎن‪ ،‬ﺣـﺪﻳﺚ ‪.(3220‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻧﺎداﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻦ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪» :‬أ ْﻋﻈ ُﻢ اﻟ َﺠ ْﻬﻞ َﺟ ْﻬﻞ ِاﻹ ْﻧ َﺴ ِﺎن أ ْﻣ َـﺮ َﻧﻔ ِﺴـﻪ« )ﻫﻤـﺎن‪،‬‬
‫ِ‬
‫ً‬
‫ـﺎﻟﻤ ِﺮء َﺟﻬـﻼ أن‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ‪ .(2936‬در ﻧﺎداﻧﻲ ﺷﺨﺺ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺲ ﻛﻪ ﺧـﻮد را ﻧﺸﻨﺎﺳـﺪ‪» :‬ﮐﻔـﯽ ﺑ َ‬
‫ِ‬
‫ﺠﻬ َﻞ َﻧ َ‬
‫ﻔﺴ ُـﻪ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪ .(7037‬ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﻧﺎداﻧﻲ‪ ،‬ﺟﻬﻞ ﺑﻪ ﺧـﻮد اﺳـﺖ‪ .‬ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫َﯾ َ‬
‫ﺧﻮد را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻﭼﻴﺰ را ﺑﻪدرﺳﺘﻲ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪» :‬ﻻﺗﺠﻬـﻞ ﻧﻔﺴـﻚ ﻓـﺎن اﻟﺠﺎهـﻞ ﻣﻌﺮﻓـﺔ‬
‫ﻧﻔﺴﻪ ﺟﺎهﻞ ﺑﮑﻞ ﺷﻲء« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.(10337‬‬

‫‪ .1‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ اﻳﻦ رواﻳﺎت ﻏﺮراﻟﺤﮑﻢ را در ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم رﺳﺎﻟﺔ اﻟﻮﻻﯾﺔ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻲ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪159‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬
‫دﺳﺘﻪاي از رواﻳﺎت‪ ‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺑـﻪﺻـﺮاﺣﺖ ﺟﻨﺒـﺔ اﺧﻼﻗـﻲ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ را ﻳـﺎدآور‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن‪ 7‬در رواﻳﺘﻲ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﻋﺮف ﻧﻔﺴـﻪ ﺟﺎهـﺪهﺎ« )ﻫﻤـﺎن‪ ،‬ﺣـﺪﻳﺚ ‪5‬‬
‫‪» (177‬و ﻣﻦ ﺟﻬﻞ ﻧﻔﺴﻪ اهﻤﻠﻬﺎ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪(7855‬؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻧﻔﺴﺶ را ﺑﺸﻨﺎﺳـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎ آن ﻣﺠﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺟﺎﻫﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را واﻣﻲﮔﺬارد‪ .‬اﻳﺸﺎن‬
‫در رواﻳﺖ دﻳﮕﺮي ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻟﻢ ﯾﻌﺮف ﻧﻔﺴـﻪ ﺑﻌـﺪ ﻋـﻦ ﺳـﺒﯿﻞ اﻟﻨﺠـﺎة و ﺧـﺒﻂ ﻓـﻲ اﻟﻈـﻼل و‬
‫اﻟﺠﻬﺎﻻت« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪(9034‬؛ ﻛﺴﻲ ﻛـﻪ ﺧﻮﻳﺸـﺘﻦ را ﻧﺸﻨﺎﺳـﺪ‪ ،‬از راه رﺳـﺘﮕﺎري دور‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﻲ و ﻧﺎداﻧﻲ ﻣﺒﺘﻼ ﻣﻲﮔﺮدد‪» .‬ﮐﻔﯽ ﺑﺎﻟﻤﺮء رذﯾﻠﺔ ان ﯾﻌﺠـﺐ ﺑﻨﻔﺴـﻪ« )ﻫﻤـﺎن‪،‬‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ‪(7084‬؛ در ﭘﺴﺘﻲ ﺷﺨﺺ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺲ ﻛﻪ ﺧﻮدﺑﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﺪم‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ درﺳﺖ از ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﺮﺗﺮ از آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﭘﺴﺘﻲ ﺷﺪﻳﺪي ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﻋﻴﻮب ﺧﻮد آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﺰرﮔﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪:‬‬
‫ّ‬
‫»ﮐﻔﯽ ﺑﺎﻟﻤﺮء ﻓﻀﯿﻠﺔ ان ﯾﻨﻘﺺ ﻧﻔﺴﻪ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪ .(576 4‬در ﻓﻀﻴﻠﺖﻣﻨﺪي ﺷﺨﺺ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺑﺲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺺ ﺧﻮد آﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ و در در زﻳﺮﻛﻲ ﺷﺨﺺ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺲ ﻛﻪ ﻋﻴﺐﻫـﺎي ﺧـﻮد را‬
‫ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪» :‬ﮐﻔﯽ ﺑﺎﻟﻤﺮء ّﮐﯿﺴﺎ ان ﯾﻌﺮف ﻣﻌﺎﯾﺒﻪ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.(7040‬‬
‫ﺣﺎل ﻛﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ در ﻧﻈﺎم ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ و اﺧﻼﻗﻲ و ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ ﭼﻨـﻴﻦ ﺟﺎﻳﮕـﺎه واﻻﻳـﻲ‬
‫َُ‬
‫دارد‪ ،‬ﭘﺲ ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ‪ 7‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻌ ِﺮﻓﺔ‬
‫ـﺎر ِف« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪ .(9865‬دﻟﻴﻞ اﻳﻦ اﻣﺮ روﺷـﻦ اﺳـﺖ؛ ﭼـﻮن ﺑـﺎﻻﺗﺮﻳﻦ‬ ‫ﻌ‬‫ﱠاﻟﻨ ْﻔﺲ َأ ْﻧ َﻔ ُﻊ ْاﻟ َﻤ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺳﻮد در ﻋﺎﻟﻢ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻛﻤﺎل و رﺳﺘﮕﺎري اﺳـﺖ و ازآﻧﺠﺎﻛـﻪ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﻧﻔـﺲ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ راه‬
‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﻪﺷـﻤﺎر ﻣـﻲآﻳـﺪ‪ .‬ﺑـﺪون ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺧـﻮد‪،‬‬
‫ﻟﺬتﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﺼﺎﻟﺢ واﻗﻌﻲ ﺧﻮد و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻛﻤﺎل ﺧﻮد را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺸﻨﺎﺳـﻴﻢ و در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬در راه ﺗﺄﻣﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨـﻴﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻛﻠﻴـﺪ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْْ‬ ‫َ َْ‬
‫ﺳﻌﺎدت اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ﻧﺎل اﻟﻔ ْﻮ َز اﻷ ﮐ َﺒ َﺮ َﻣ ْ‬
‫ـﻦ ﻇﻔ َـﺮ ﺑ َﻤ ْﻌﺮﻓـﺔ ﱠ‬
‫اﻟـﻨﻔﺲ« )ﻫﻤـﺎن‪،‬‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ‪(9965‬؛ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﻮﻳﺶ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﺳﻌﺎدت رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﻣﺘﻮن دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺎ و ﻋﺮﻓﺎ ﺑﺮ اﻫﻤﻴﺖ و ﺿﺮورت »ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ« ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﺑﺴـﻴﺎر ﻛـﺮدهاﻧـﺪ و‬
‫ﺣﻜﻴﻤﺎن و ﻋﺎرﻓﺎن‪ ،‬ﻏﺎﻳﺖ ﺣﻜﻤﺖ و ﻋﺮﻓﺎن را ﻣﻌﺮﻓﺖ و اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣـﺮاد از‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ در »ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ« اﻋﻢ از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻬﻮدي‪ ،‬ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﻧﻘﻠﻲ و ﺗﺠﺮﺑﻲ و اﻋﻢ از ﻣﻌﺮﻓﺖ‬

‫‪160‬‬
 ‫ﻛﻠﻲ و ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮاد از ﻧﻔﺲ در »ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ« ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻫﻮﻳﺖ ﺧﻮد اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﻔﺲ و ﻧﻘﺶ آن در اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ‪‬‬ ‫ﺷﺎﻣﻞ اﺑﻌﺎد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن وﺟﻮد اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻋﻢ از ﺟﺴﻢ و روح و اﻃﻮار وﺟـﻮدي و ﺣﺘـﻲ ﮔﺬﺷـﺘﺔ‬
‫ﻓﺮد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻬﻮدي ﺑﻪ ﺑﻌﺪ روﺣﻲ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و‬
‫ﺑﻲواﺳﻄﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺧـﻮد ﻧﻔـﺲ اﺳـﺖ و ازاﻳـﻦرو‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﻧﻔـﺲ را ﺧﻮدآﮔـﺎﻫﻲ و‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ازآﻧﺠﺎﻛﻪ ﻧﻔﺲ آﻳﻨﺔ ﺧﺪاﻧﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ اﷲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﺠﻠـﻲ ﺧـﺪا را ﻣـﻲﺑﻴﻨـﻴﻢ و ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ اوج ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻧﻔﺲ را ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﺪا را در آﻳﻨـﺔ ﻧﻔـﺲ ﻣـﻲﺑﻴﻨـﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن اﻧﺴﺎن ﻋﺎﻟﻢ ﺻﻐﻴﺮ اﺳﺖ و ﻫﻤﺔ ﻫﺴﺘﻲ‬
‫در او ﺟﻤﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﺗﺸﺮﻳﻊ ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻛﺘﺎب ﺗﻜﻮﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ ﻛﻠﻴﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ دﻳﻦ ﻫﻢ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻧﻔـﺲ‪ ،‬ﻧﻈـﺮ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫اﺟﻤﺎﻟﻲ ﻋﺎﻟﻢ و ﻫﻤﺔ ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ و ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ در ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬اﻧﺴـﺎنﺷﻨﺎﺳـﻲ‪،‬‬
‫ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ و دﻳﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ آﺛﺎر ﻋﻤﻠﻲ ﻧﻴﺰ دارد و در ﺗﺮﺑﻴـﺖ و‬
‫ﻣﺪﻳﺮت ﺧﻮد و دﻳﮕﺮان ﺑﺎاﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ و ازاﻳﻦرو‪ ،‬در ﺣﻮزهﻫﺎي اﺧﻼق‪ ،‬ﺳﻠﻮك‪ ،‬ﺗﺮﺑﻴـﺖ و‬
‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻌﺎدي از ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺪون ﺧﻮدﺳﺎزي ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﺧﻮدﺳﺎزي ﻫﻢ ﺑـﺪون ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻣﻴﺴـﺮ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد؛ آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ ﻫـﻢ واﺑﺴـﺘﻪ و‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺧﻼق را ﺗﻬﺬﻳﺐ و ﺗﺰﻛﻴـﻪ ﻧﻔـﺲ داﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ و ﭘﻴـﺮوي از‬
‫ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ را ﻣﻨﺸﺄ ﺑﻲاﺧﻼﻗﻲ‪ .‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ و ﺧﻮدﺳـﺎزي‪ ،‬ﻧﺴـﺒﻲ و داراي ﻣﺮاﺗـﺐ ﺑـﻮده‪،‬‬
‫ﭘﺮوژة ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ آدﻣﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪161‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1395‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‬
‫ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‬
‫‪ .1‬آﻣﺪي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺣﺪﺑﻦﻣﺤﻤﺪ )‪ .(1378‬ﻏﺮر اﻟﺤﮑﻢ و درر اﻟﮑﻠﻢ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺑﻦاﺑﻲﺟﻤﻬﻮر‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦزﻳﻦاﻟﺪﻳﻦ )ﺑﻲﺗﺎ(‪ .‬ﻋﻮاﻟﻲ اﻟﻠﺌﺎﻟﻲ اﻟﻌﺰﯾﺰﯾﺔ ﻓـﻲ اﻻﺣﺎدﯾـﺚ اﻟﺪﯾﻨﯿـﺔ )ج‪.(1‬‬
‫ﻗﺪم ﻟﻪ اﻟﺴﻴﺪ ﺷﻬﺎباﻟﺪﻳﻦ اﻟﻨﺠﻔﻲ اﻟﻤﺮﻋﺸﻲ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺠﺘﺒﻲ اﻟﻌﺮاﻗﻲ‪] .‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﻄﺒﻌﻪ اﻟﺸﻬﺪاء[‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦﺑﻦﻋﺒﺪاﷲ )‪ .(1375‬اﻟﺸﻔﺎء‪ ،‬اﻟﻄﺒﯿﻌﯿﺎت‪ ،‬اﻟﻨﻔﺲ‪ .‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺣﺴﻦ ﺣﺴـﻦزاده‬
‫آﻣﻠﻲ‪ .‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﮑﺘﺐ اﻻﻋﻼم اﻻﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫‪ .4‬اوﭘﺎﻧﯿﺸﺎدهﺎ‪ :‬ﮐﺘﺎبهﺎی ﺣﮑﻤﺖ)‪ .(1387‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻬﺪي ﺟﻮاﻫﺮﻳﺎن‪ ،‬ﭘﻴﺎم ﻳﺰداﻧﺠـﻮ‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﻧﺸﺮ ﻣﺮﻛﺰ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺣﺎﺋﺮي ﻳﺰدي‪ ،‬ﻣﻬﺪي )‪ .(1360‬هﺮم هﺴﺘﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﻛﺰ اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺣﺴﻦ )ﺑﻲﺗﺎ(‪ .‬اﻟﺠﻮاهﺮ اﻟﺴﻨﯿﺔ ﻓﻲ اﻻﺣﺎدﯾـﺚ اﻟﻘﺪﺳـﯿﻪ‪] .‬ﺑـﻲﺟـﺎ[‪ :‬ﻧﺸـﺮ‬
‫ﻳﺲ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ،‬روحاﷲ )‪1406‬ق(‪ .‬ﺗﻌﻠﯿﻘـﺎت ﻋﻠـﯽ ﺷـﺮح ﻓﺼـﻮص اﻟﺤﮑـﻢ و ﻣﺼـﺒﺎح اﻻﻧـﺲ‪ .‬ﻗـﻢ‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺆﺳﺴﻪ ﭘﺎﺳﺪار اﺳﻼم‪.‬‬
‫‪ .8‬ﺷ ـﺒ‪‬ﺮ‪ ،‬ﺳ ـﻴﺪﻋﺒﺪاﷲ )‪ .(1393‬ﻣﺼــﺎﺑﯿﺢ اﻻﻧــﻮار ﻓ ـﻲ ﺣــﻞ ﻣﺸــﮑﻼت اﻻﺧﺒــﺎر)ج‪ .(1‬ﻗــﻢ‪ :‬دار‬
‫اﻟﺤﺪﻳﺚ‪.‬‬
‫‪ .9‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ )‪ .(1387‬رﺳﺎﻟﺔ اﻟﻮﻻﯾﺔ در ﻃﺮﯾﻖ ﻋﺮﻓﺎن‪ .‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ و ﺷـﺮح ﺻـﺎدق‬
‫ﺣﺴﻦزاده‪ .‬ﻗﻢ‪ :‬آﻳﺖ اﺷﺮاق‪.‬‬
‫‪ .10‬ﻋﻴﻦ اﻟﻘﻀﺎت‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦﻣﺤﻤﺪ )‪ .(1373‬ﺗﻤﻬﯿـﺪات‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﺤﺸﻴﻪ و ﺗﻌﻠﻴـﻖ‬
‫ﻋﻔﻴﻒ ﻋﺴﻴﺮان‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪.‬‬
‫‪ .11‬ﻓﺮاﻫﻴﺪي‪ ،‬ﺧﻠﻴﻞﺑﻦاﺣﻤﺪ )‪1409‬ق(‪ .‬اﻟﻌﯿﻦ)ج‪ .(7‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ دار اﻟﻬﺠﺮة‪.‬‬
‫‪ .12‬ﻗﻤﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺎس )‪ .(1393‬ﮐﻠﯿﺎت ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﺠﻨﺎن‪ .‬ﻗﻢ‪ :‬ﺻﻼة‪.‬‬
‫‪ .13‬ﻣﻜﻮآري‪ ،‬ﺟﺎن ﻣﻚ )‪ .(1377‬ﻓﻠﺴﻔﮥ وﺟـﻮدی‪ .‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺳـﻌﻴﺪ ﺣﻨـﺎﻳﻲ ﻛﺎﺷـﺎﻧﻲ‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﻫﺮﻣﺲ‪.‬‬
‫‪162‬‬
 ‫‪ .14‬ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ)‪ .(1336‬ﺑﺤـﺎر اﻷﻧـﻮار)ج‪ .(26 ،6 ،2‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬اﻟﻤﮑﺘﺒـﺔ‬
‫اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﻔﺲ و ﻧﻘﺶ آن در اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ‪‬‬ ‫اﻹﺳﻼﻣﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ .15‬ﻣﺼﻄﻔﻮي‪ ،‬ﺣﺴﻦ )‪1400‬ق(‪ .‬ﻣﺼﺒﺎح اﻟﺸـﺮﯾﻌﺔ‪ .‬ﻣﻨﺴـﻮب ﺑـﻪ اﻣـﺎم ﺻـﺎدق‪ .7‬ﺑﻴـﺮوت‪:‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻷﻋﻠﻤﻲ ﻟﻠﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‪.‬‬
‫‪ .16‬ﻣﻮﻟﻮي‪ ،‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻣﺤﻤﺪ )‪ .(1381‬ﻓﯿﻪ ﻣﺎ ﻓﯿﻪ‪ .‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺑﺪﻳﻊ اﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔـﺮ‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﮕﺎرﺳﺘﺎن ﻛﺘﺎب‪.‬‬
‫‪ .17‬ـــــــــــــــــــــــــــــــــ )‪ .(1373‬ﻣﺜﻨﻮی ﻣﻌﻨﻮی‪ .‬ﺗﺼﺤﻴﺢ رﻳﻨﻮﻟﺪ ﻧﻴﻜﻠﺴـﻮن‪.‬‬
‫ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻬﺰاد‪.‬‬
‫‪ .18‬ورام‪ ،‬ﻣﺴــﻌﻮدﺑــﻦﻋﻴﺴــﻲ)‪1410‬ق(‪ .‬ﺗﻨﺒﯿــﻪ اﻟﺨــﻮاﻃﺮ و ﻧﺰهــﺔ اﻟﻨــﻮاﻇﺮ اﻟﻤﻌــﺮوف ﺑﻤﺠﻤﻮﻋ ـﺔ‬
‫ورام)ج‪ .(1‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﻜﺘﺒﻪ ﻓﻘﻴﻪ‪.‬‬
‫‪ .19‬ﻫﺠﻮﻳﺮي‪ ،‬ﻋﻠﻲﺑﻦﻋﺜﻤﺎن )‪ .(1371‬ﮐﺸـﻒ اﻟﻤﺤﺠـﻮب‪ .‬ﺗﺼـﺤﻴﺢ و‪ .‬ژوﻛﻮﻓﺴـﻜﻲ‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﻃﻬﻮري‪.‬‬
‫‪20. Wood, Allen W.(1995). "alination" In: The Oxford Companion to Philosophy,‬‬
‫‪ed. Ted Honderich. New York: Oxford University Press (pp.21-22).‬‬

‫‪163‬‬