‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﻲ ـ ﭘﮋوﻫﺸﻲ‬

‫ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1396‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪95/07/03 :‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪95/12/03 :‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ اﺑﻌﺎد هﺴﺘﯽﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻗﻮه واهﻤﻪ‬

‫از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ و ﻣﻼﺻﺪرا‬
‫‪3‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﭘﮋوﻫﻨﺪه ﻧﺠﻒ آﺑﺎدي‪ ،1‬ﻳﺎرﻋﻠﻲ ﻛﺮد ﻓﻴﺮوزﺟﺎﻳﻲ‪ ،2‬ﻋﺴﻜﺮي ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻲ اﻣﻴﺮي‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از دو ﺣﻴﺚ ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﻗﺮار ﮔﻴـﺮد‪ .‬در‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﻪﻋﻤﻞآﻣﺪه ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ در ﻧﻈﺎم ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﺣﻜﻤـﺖ ﺻـﺪراﻳﻲ و ﺳـﻴﻨﻮي‪ ،‬ﻫـﻴﭻﮔـﺎه‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻣﺒﺎدي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ اﻓﻌﺎل و ادراﻛﺎت ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ اﻧﻜﺎر ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻗﻮه در ﻫﺮﻳﻚ از اﻳﻦ دو ﻧﻈﺎم ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺟﺎﻳﮕﺎه و ﻫﻮﻳﺖ ﺧﺎص و ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﺑﺮ اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ و‬
‫ﻣﻮﺟﺐ اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮ در ﻫﻮﻳﺖ و راﺑﻄﻪ وﺟﻮدي آن ﺑﺎ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﻮﻫﻮم‪ ،‬ﻋﻘﻞ و دﻳﮕـﺮ ﻗـﻮاي ادراﻛـﻲ‬
‫ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دو ﺣﻜﻴﻢ در اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﻳﻦ ﻗﻮه اﺷﺘﺮاﻛﺎت ﻓﺮاواﻧـﻲ داﺷـﺘﻪ‪ ،‬ﺻـﺮﻓﺎً در‬
‫ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﻫﻮﻳﺖ وﺟﻮدي ﻣﻮﻫﻮم و ادراك وﻫﻤﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫واژﮔــﺎن ﻛﻠﻴــﺪي‪ :‬ﻗــﻮاي ﻧﻔــﺲ‪ ،‬ﻗــﻮه واﻫﻤــﻪ‪ ،‬ادراك وﻫﻤــﻲ‪ ،‬ﺣﻴــﺚ ﻣﻌﺮﻓــﺖﺷﻨﺎﺳــﻲ‪ ،‬ﺣﻴــﺚ‬
‫ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬ﻣﻼﺻﺪرا‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻃﻠﺒﻪ ﺳﻄﺢ ﺳﻪ ﺣـﻮزه ﻋﻠﻤﻴـﻪ ﻗـﻢ و داﻧﺸـﺠﻮي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳـﻲ ارﺷـﺪ رﺷـﺘﻪ ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﻛـﻼم اﺳـﻼﻣﻲ داﻧﺸـﮕﺎه‬
‫‪1583834mhr@gmail.com‬‬ ‫ﺑﺎﻗﺮاﻟﻌﻠﻮم‪7‬‬
‫‪firouzjaei@bou.ac.ir‬‬ ‫‪ .2‬داﻧﺸﻴﺎر و ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺌﺖ ﻋﻠﻤﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺎﻗﺮاﻟﻌﻠﻮم‪7‬‬
‫‪solymaniaskari@mihanmail.ir‬‬ ‫‪ .3‬داﻧﺸﻴﺎر و ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺌﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻮﺳﺴﻪ آﻣﻮزﺷﻲ و ﭘﮋوﻫﺸﻲ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ‪1‬‬

‫ﻧﺤﻮه اﺳﺘﻨﺎد‪ :‬ﭘﮋوﻫﻨﺪه ﻧﺠﻒآﺑﺎدي‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ؛ ﻛﺮد ﻓﻴﺮوزﺟﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻳﺎرﻋﻠﻲ؛ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻲ اﻣﻴﺮي‪ ،‬ﻋﺴﻜﺮي )‪» .(1396‬ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ‬
‫از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ و ﻣﻼﺻﺪرا«‪ .‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺣﻜﻤﺖ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،(1) 4 ،‬ص‪.30-9‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﭘﻴﺶ از ﻓﺎراﺑﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻗﺪﻣﺎي ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜـﻲ از ﻗـﻮاي ﻧﻔـﺲ ﻛﺸـﻒ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻦ دوران ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ آن ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﻧﺒﻮد و ﻫـﺮ ﻓﻴﻠﺴـﻮف ﺑـﻪ ﺑﺨﺸـﻲ از‬
‫اﺑﻌﺎد ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻛﺮد و ﺗﻨﻬﺎ ﺑـﻪ ﻛـﺎرﻛﺮدﻫـﺎي ﻓﺮﻋـﻲ آن‬
‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ )ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﻲﺗـﺎ‪ ،‬ص‪ 68‬؛ اﻓﻠـﻮﻃﻴﻦ‪1413 ،‬ق‪ ،‬ص‪ .(31‬ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﻣﻴـﺎن ﻣﻌﻨـﺎ و‬
‫ﺻﻮرت ﺟﺰﺋﻲ ﺑﻪدﺳﺖ ﻓﺎراﺑﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﻮه ﻛﺎرﻛﺮد وﻳﮋهاي ﻳﺎﻓﺖ و واﻫﻤﻪ ﻣﺪرِك ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺰﺋﻲ‬
‫و ﺣﺲ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﺪرِك ﺻﻮرت ﺟﺰﺋﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ )ﻓﺎراﺑﻰ‪1405 ،‬ق‪ ،‬ص‪ .(78‬ﺑﻌﺪ از ﻓﺎراﺑﻲ‪،‬‬
‫اﺑﻦﺳـﻴﻨﺎ و ﻣﻼﺻـﺪرا ﺗﻮﺟـﻪ وﻳـﮋهاي ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻗـﻮه داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ و اﺑﻌـﺎد ﻫﺴـﺘﻲﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ آن را ﺗﻔﺼﻴﻞ دادهاﻧﺪ )ﭘﮋوﻫﻨﺪه ﻧﺠﻒآﺑﺎدي‪ ،1395 ،‬ص‪ .(14‬ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آﺛـﺎر‬
‫اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ و ﻣﻼﺻﺪرا اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﺣﻜـﻴﻢ ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ اﺳـﻼﻣﻲ ﺑـﻪرﻏـﻢ‬
‫داﺷـﺘﻦ ﻧﻘــﺎط ﻣﺸــﺘﺮك درﺑـﺎره اﺑﻌــﺎد ﻗــﻮه واﻫﻤــﻪ‪ ،‬در ﺑﺮﺧـﻲ از اﺑﻌــﺎد ﻫﺴــﺘﻲﺷــﻨﺎﺧﺘﻲ و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﻳﻦ ﻗﻮه ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﺎوت اﺳﺎﺳﻲ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ و ﻣﻼﺻﺪرا‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺟﻤﺎﻟﻲ و اﺛﺒﺎت ﻫﻮﻳﺖ وﺟﻮدي ﻗﻮه واﻫﻤﻪ‬
‫ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﻳﺎ وﻫﻤﻴﻪ‪ ،‬ﻗﻮهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺟﺰﺋﻲ را درك ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌـﺎﻧﻲ ﺟﺰﺋﻴـﻪ از ﻗﺒﻴـﻞ‬
‫دﺷﻤﻨﻲ اﻳﻦ ﮔﺮگ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜﻤﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻜﻴﻢ ﺑﺎ ﻗـﺮار دادن اﻳـﻦ ﻗـﻮه در ﺣﻴـﻮان‬
‫ﻛﺎﻣﻞ ﺣﺘﻲ ﻗﺒﻞ از اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ دﺷﻤﻨﺶ را دﻳﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺣﻴﻮان ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻨﻜﻪ ﻋﺪاوﺗﺶ را ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺣﻴﻮان ﺧﻮد را از داﻣﺶ ﻧﺠﺎت ﻣﻲدﻫﺪ )ﺻـﺪراﻟﺪﻳﻦ‬
‫ﺷﻴﺮازي‪1981 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ .(159‬اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻗﻮه ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﺎ در ﺧﻮد ﻣﻲﻳـﺎﺑﻴﻢ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ را درك ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻮاس ﻇﺎﻫﺮي درك ﻧﻤﻲﺷـﻮﻧﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ اﻳـﻦ‬
 ‫ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1396‬‬
‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻛﻠﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ ﻋﻘﻞ درك ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻗﻮه ادراﻛﻲ دﻳﮕﺮي‬
‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را درك ﻣﻲﻛﻨﺪ و آن واﻫﻤﻪ اﺳﺖ )اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.(147‬‬
‫ﻣﻼﺻﺪرا اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل را ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ و ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﻋﺒﺎرات دﻳﮕﺮ وي ﺗﻮﻫ‪‬ﻢ ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ او ﺑـﻪ اﻧﻜـﺎر ﻗـﻮه واﻫﻤـﻪ و ادراك وﻫﻤـﻲ در اﻧﺴـﺎن‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻪ ﻗﻮه ادراﻛﻲ دارد و ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺻﻮرتﻫﺎي‬
‫ﺣﺴﻲ و ﺧﻴﺎﻟﻲ و ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻛﻠﻲ را درك ﻛﻨـﺪ و از ادراك ﻣﻌـﺎﻧﻲ ﺟﺰﺋـﻲ ﻣﺤـﺮوم اﺳـﺖ‪» :‬أن‬
‫اﻟﻌـﻮاﻟﻢ ﺛﻼﺛــﺔ و اﻟﻤﺸــﺎﻋﺮ اﻹدراﮐﯿــﺔ ﻣﻨﺤﺼــﺮة ﻓــﻲ ﺛﻼﺛــﺔ اﻟﺤـﺲ ‪ ...‬و اﻟﺨﯿــﺎل ‪ ...‬و اﻟﻌﻘــﻞ ‪«...‬‬
‫)ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي‪ ،1363 ،‬ص‪ .(553‬اﻣﺎ ﺑﺎ دﻗﺖ در ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺒﺎرت و ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺒﺎرات دﻳﮕﺮ‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ وي ﻫﻴﭻﮔﺎه ﻣﻨﻜﺮ واﻗﻌﻴﺖ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ در اﻧﺴﺎن ﻧﺒﻮده و در ﻫـﻴﭻﻳـﻚ از‬
‫ﻋﺒﺎرات ﺧﻮد ادراك وﻫﻤﻲ را رد ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺳﺘﻘﻼل وﺟـﻮدي ﻗـﻮه واﻫﻤـﻪ از‬
‫ﻋﻘﻞ ﻧﻔﻲ ﺷﺪه و ﻣﺮﺗﺒﻪاي از ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﻘﻞ ﻗﺮار داده ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬او در اداﻣـﻪ اﻳـﻦ ﻋﺒـﺎرت‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬أﻣﺎ اﻟﻮهﻢ ﻓﻬﻮ ﯾﺪرك اﻟﻤﻌﺎﻧﻲ ﻣﺸﻮﺑﺔ ﺑﺎﻟﺤﺲ أو اﻟﺨﯿﺎل« و ﺳﭙﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﻓـﺎﻟﻮهﻢ‬
‫ﺷﺒﯿﻪ ﺑﺎﻟﻌﻘﻞ و ﻟﯿﺲ ﺑﺎﻟﻌﻘـﻞ«‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ درﺑﺎره ﺗﻤـﺎﻳﺰ و اﺳـﺘﻘﻼل وﺟـﻮدي واﻫﻤـﻪ از ﻗـﻮاي‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﻲ و اﺗﺤﺎد وﺟﻮدي آن ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬و اﻋﻠﻢ أن اﻟﻮهﻢ ﻋﻨﺪﻧﺎ و إن ﮐـﺎن ﻏﯿـﺮ اﻟﻘـﻮی‬
‫]ﻗﻮای ﺣﯿﻮاﻧﯽ[ اﻟﺘﻲ ذﮐﺮت إﻻ أﻧﻪ ﻟﯿﺲ ﻟﻪ ذات ﻣﻐﺎﯾﺮة ﻟﻠﻌﻘﻞ« )ﻫﻤﻮ‪1981 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.(217‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ از ﺳﻮي ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻴﻠﺴـﻮﻓﺎن ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ )ﻣﻄﻬـﺮي‪،1394 ،‬‬
‫ص‪74‬؛ ﻣﺼﺒﺎح ﻳﺰدي‪ ،1375 ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 414‬و ‪ (526‬و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺗﺒﺎﯾﻨـﺖ‬
‫اﻻراء ﺑﯿﻦ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ و اﻟﺸﯿﺮازي ﻓﻲ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻟﻌﻘﻞ ﻣﻦ ﺣﯿﺚ ﺗﺎﺑﻌﯿﮥ ﻗﻮه اﻟﻮهﻢ ﻟﻪ او ﻋـﺪم ﺗﺎﺑﻌﯿﺘﻬـﺎ ‪،‬‬
‫ﻋﻠﯽ رﻏﻢ ﻣﻦ اﺗﻔﺎﻗﻬﻤﺎ ﻋﻠﯽ ﮐﻮن ﻗﻮه اﻟﻮهﻢ ﻣﻦ ﻗﻮی اﻟﺒﺎﻃﻨﻪ ﻟﻠﻨﻔﺲ« )ﻟﺰّﻳﻖ‪2014 ،‬م‪ ،‬ص‪.(330‬‬
‫‪ .1‬ﺗﺠﺮد واﻫﻤﻪ از ﻣﺎده ﻳﺎ اﻧﻄﺒﺎع در آن‬
‫‪ .1-1‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺎدﻳﺖ و ﻋﺮﺿﻴﺖ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ و آﻣﻮزهﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﻣﻮﺟﻮدي ﻋﺮﺿـﻲ اﺳـﺖ و ﭼـﻮن ﻫـﺮ‬
‫ﻋﺮﺿﻲ در وﺟﻮد ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺤﻞ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﻧﻴﺎز دارد‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ اﻳﻦ ﻗﻮه ﺿﻤﻦ ﺑﺪن‬
‫ﻛﻪ ﺟﻮﻫﺮي ﻣﺎدي اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﻛﻪ ﻣﺒﺪأ ﻓﺎﻋﻠﻲ ﺗﻤﺎم ﻗﻮاي ﺣﻴـﻮاﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﻮه را در روح ﺑﺨـﺎري ﻣﺨﺼـﻮص ﺑـﻪ آن ﺑـﻪﺻـﻮرت ﻣﻮﺟـﻮدي ﻣـﺎدي ﭘﺪﻳـﺪ‬
‫ﻣﻲآورد‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺎدﻳﺖ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ در اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺎﺳﻲ ﻣﺒﺘﻨـﻲ اﺳـﺖ‪ :‬اوﻻً‪ ،‬ﻧﻔـﺲ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻮﺟﻮدي ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ادراك وﻫﻤﻲ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺑﻪدﺳﺖ آن ﺻﻮرت ﻣﻲﭘـﺬﻳﺮد‪ .‬ﺛﺎﻧﻴـﺎً‪،‬‬ ‫‪12‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ و ﻣﻼﺻﺪرا ‪‬‬
‫ادراك وﻫﻤﻲ ﻣﺘﻀﻤﻦ ادراك ﺻﻮر ﺧﻴﺎﻟﻲ ﻣﺎدي اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬ادراك و اﻧﻔﻌﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ از‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺟﺰﺋﻴﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮر ﺧﻴﺎﻟﻲ ﻣﺎدي آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون وﺳـﺎﻃﺖ ﻣﻮﺟـﻮدي ﻣـﺎدي‬
‫ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒـﺎط وﺿـﻌﻲ و ﻣﻜـﺎﻧﻲ ﺧـﺎص و ادراك‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺟﺰﺋﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺎدي از ﺳﻮي ﻧﻔﺲ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪» :‬اﻹدراك إﻧﻤﺎ ﯾﺘﻢ ﺑﻘﻮة‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻘﺔ ﺑﻤﺎدة ﺟﺴـﻤﺎﻧﯿﺔ« )اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .(170‬اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﺎدﻳﺖ ﻗﻮه ﺧﻴﺎل‬
‫را ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﺎدﻳﺖ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﻛﺎﻓﻲ ﻣﻲداﻧﺪ )ﭘﮋوﻫﻨﺪه‪ ،1395 ،‬ص‪ (106‬و ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬و‬
‫ﻟﻤﺎ ﻋﻠﻤﺖ هﺬا ﻓﻲ اﻟﺨﯿﺎل‪ ،‬ﻓﻘﺪ ﻋﻠﻤﺖ ﻓﻲ اﻟﻮهﻢ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.(172‬‬

‫‪ .2-1‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﺠﺮد ﺟﻮﻫﺮي ﻗﻮه واﻫﻤﻪ‬

‫ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ را ﺟﻮﻫﺮي ﻣﺠﺮد از ﻣﺎده ﻣﻲداﻧـﺪ‪» :‬اﻟـﻮهﻢ ﻣﺠـﺮد ﻋـﻦ هـﺬا اﻟﻌـﺎﻟﻢ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ذاﺗﺎ و ﺗﻌﻠﻘﺎ و ﻋﻦ اﻟﺼﻮرة اﻟﺨﯿﺎﻟﯿﺔ ذاﺗﺎ ﻻ ﺗﻌﻠﻘـﺎ« )ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي‪1981 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.(240‬‬
‫اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد در اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺧﺎص ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ رﻳﺸﻪ دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻈـﺎم ﻓﻠﺴـﻔﻲ اوﻻً‪،‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﺟﻮﻫﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ذاﺗﺎً ﻣﺠﺮد از ﻣﺎده ﺑﻮده و ﺗﺠﺮدي ﻣﺜﺎﻟﻲ ﻳﺎ ﻋﻘﻠﻲ دارد‪ .‬ﺛﺎﻧﻴـﺎً‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺣﻜﻢ اﺗﺤﺎد ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ و ﻣﻌﻠﻮم‪ ،‬ﻣﻮﻫﻮم ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﻋﻠﻢ وﻫﻤﻲ ﻣﺘﺤﺪ ﺑﻮده‪ ،‬ﻫﺮ دو از ﻳﻚ‬
‫ﺳﻨﺦ وﺟﻮد ﺑﻬﺮه ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ و ﻣﻮﻫﻮم از ﻧﻮع راﺑﻄﻪ ﻣﺎده و ﺻـﻮرت‬
‫در ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺗﺤﺎدي اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ راﺑﻄﻪ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻮه ادراﻛﻲ ﭘﻴﺶ از ﻓﺮاﻳﻨـﺪ ادراك‬
‫وﻫﻤﻲ‪ ،‬ﻓﻌﻠﻴﺖ وﺟﻮدي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﺗﺤﺎد وﺟﻮدي ﺑﺎ ﻣـﺪرﻛﺎت ﺧـﻮﻳﺶ در‬
‫ﺿﻤﻦ آﻧﻬﺎ ﻓﻌﻠﻴﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﺎنﻃﻮرﻛﻪ ﻣﻮﻫﻮم ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺗﺤﺎد وﺟﻮدي ﺑﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﺠﺮدي‬
‫ﻋﻠﻢ وﻫﻤﻲ‪ ،‬ذاﺗﺎً ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺠﺮد اﺳـﺖ‪ ،‬ﻗـﻮه ﻣﺪرﻛـﻪ آﻧﻬـﺎ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ اﺗﺤـﺎد وﺟـﻮدي‬
‫ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺠﺮد از ﻣﺎده ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺻﺪرا ﮔﺎﻫﻲ از ﻃﺮﻳﻖ اوﻟﻮﻳﺖ و اﺛﺒﺎت ﺗﺠﺮد ﻗﻮه ﺧﻴﺎل‪ ،‬ﺗﺠﺮد واﻫﻤﻪ را ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﺎﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﺎﻟﻮهﻢ أوﻟﯽ ﺑﮑﻮﻧﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺎدي« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ .(239‬دﻟﻴﻞ ﺑﺮ اﻳﻦ اوﻟﻮﻳﺖ‪ ،‬رﻓﻌـﺖ ﻣﻘـﺎم و‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ وﺟﻮدي ﻗﻮه واﻫﻤﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻮه ﺧﻴﺎل اﺳﺖ و ﭼﻮن اوﻻً‪ ،‬ﻗﻮه واﻫﻤـﻪ در اﻧﺴـﺎن ذات‬
‫و ﻫﻮﻳﺖ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻘﻞ ﻣﻨﺰّل اﺳﺖ؛ ﺛﺎﻧﻴـﺎً‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒـﻪ وﺟـﻮدي ﻗـﻮه ﺧﻴـﺎل از‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ وﺟﻮدي ﻋﻘﻞ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ اﺳﺖ؛ و ﺛﺎﻟﺜـﺎً‪ ،‬در ﻧﻈـﺎم ﺣﻜﻤـﺖ ﺻـﺪراﻳﻲ از ﻃﺮﻳـﻖ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺠﺮد وﺟﻮدي ﻗﻮه ﺧﻴﺎل ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪﻃﺮﻳﻖاوﻟﻲ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﺎزل ﻋﻘـﻞ‬
‫)واﻫﻤﻪ( وﺟﻮدي ﻣﺠﺮد از ﻣﺎده ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬او ﮔﺎه از ﻃﺮﻳﻖ اﻗﺎﻣﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺮ ﻋﺪم ﻣﺎدﻳـﺖ‬
‫‪13‬‬ ‫ﻣﺪر‪‬ﻛﺎت وﻫﻤﻲ‪ ،‬ﺗﺠﺮد واﻫﻤﻪ را اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ .(226‬اﻳﻦ ﺑﺪان دﻟﻴﻞ اﺳـﺖ‬
 ‫ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1396‬‬
‫ﻛﻪ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ادراك ﺑﻪ ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒﺎط ﻣﻴﺎن ﻣﺪرِك و ﻣﺪر‪‬ك ﻣﺸﺮوط اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻮن ارﺗﺒـﺎط‬
‫ﺑﻴﻦ واﻫﻤﻪ و ﻣﻮﻫﻮم از ﻧﻮع ارﺗﺒﺎط وﺿﻌﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺧﺎص ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑـﻴﻦ آﻧﻬـﺎ ارﺗﺒـﺎط‬
‫وﺟﻮدي ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﺠﺮد وﺟﻮدي ﻣﻮﻫﻮم‪ ،‬ﻗﻮه واﻫﻤﻪ در ﺿﻤﻦ ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒـﺎط‬
‫وﺟﻮدي ﺑﺎ آن‪ ،‬وﺟﻮدي ﻣﺠﺮد از ﻣﺎده ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬راﺑﻄﻪ ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻧﻔﺲ‬
‫از اﺑﻌﺎد ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ‪ ،‬راﺑﻄﻪ وﺟﻮدي اﻳﻦ ﻗﻮه ﺑﺎ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‬
‫از آﺛﺎر و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﻈﺮﻳﻪ ارزﺷﻤﻨﺪ اﺗﺤﺎد ﻧﻔﺲ و ﻗﻮاﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﻜﻤـﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴـﻪ اﺛﺒـﺎت ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .1-2‬ﺗﻤﺎﻳﺰ وﺟﻮدي ﻣﻴﺎن ﻗﻮه واﻫﻤﻪ و ﻧﻔﺲ‬
‫اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻧﻔﺲ و واﻫﻤﻪ دو ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺴﺘﻘﻞاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ راﺑﻄﻪ ﻓﻌـﻞ و ﻓـﺎﻋﻠﻲ‬
‫ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ در وﺟﻮد اﺳﺘﻘﻼﻟﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻔﺲ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫و ﻗﻮام وﺟﻮدي ﺑﻪ آن دارد و در راﺑﻄﻪ ﻋﻠّﻲ و ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ‪ ،‬ﻧﻔﺲ وﺟﻮدي ﻣﺴـﺘﻘﻞ و ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ از‬
‫وﺟﻮد ﺧﻮد ﺑﻪ واﻫﻤﻪ اﻓﺎﺿﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪان دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻧﻈـﺮ ﻣﺸـﻬﻮر‪ ،‬اﺑـﻦﺳـﻴﻨﺎ‬
‫ﻣﺎﻫﻴﺖ را ﻣﻌﻴﺎر و ﻣﻼك در ﺗﻤﺎﻳﺰ وﺟﻮدي ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ آﻧﻬﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﺒﺎﻳﻦ ذاﺗﻲ دارﻧﺪ )ﻛﺮد ﻓﻴﺮوزﺟﺎﻳﻲ‪ ،1393 ،‬ص‪ .(88‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ازآﻧﺠﺎﻛﻪ ﻧﻔﺲ و ﻗﻮه‬
‫واﻫﻤﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻫﻮي ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ذات و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻤﺎﻳﺰ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﻳـﻚ از آن دو ﻫـﻮﻳﺘﻲ ﻋﻴﻨـﻲ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ و ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ وﺣﺪت ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻳﺎﻓـﺖ ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻧﻔـﺲ در اﻧﺴـﺎن‬
‫ﺟﻮﻫﺮي ﻣﺠﺮد و ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﻛﻴﻔﻴﺘﻲ ﻋﺮﺿﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در وﺟﻮد ﺑﻪ ﻣﺤـﻞ و ﻣﻮﺿـﻮع ﻣـﺎدي‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﻴﺎز دارد‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻔﺲ داﺧﻞ در ﺟﻮاﻫﺮ ﻣﺠﺮده اﺳﺖ و ﻗﻮه واﻫﻤـﻪ ﻳﻜـﻲ از اﻋـﺮاض‬
‫ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2-2‬اﺗﺤﺎد وﺟﻮدي ﻧﻔﺲ و ﻗﻮه واﻫﻤﻪ‬

‫ﻣﻼﺻﺪرا ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ وﺟﻮدي ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ از ﻧﻔﺲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻣﺮﺗﺒـﻪاي از ﻣﺮاﺗـﺐ‬
‫ﻛﻤﺎل ﺟﻮﻫﺮي و ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ ذات ﻧﻔﺲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻔﺲ وﺟﻮد واﺣـﺪ ذوﻣﺮاﺗﺒـﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﺮاﺗﺐ آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑـﺎ ﺗﻨـﺰل و ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻦ در اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ادراﻛﺎت وﻫﻤﻲ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪» :‬أن اﻟﻨﻔﺲ اﻟﺘﻲ ﻓﯿﻨﺎ هﻲ ﺑﻌﯿﻨﻬﺎ ﻣﺒﺪأ اﻟﺤﺲ و اﻟﺤﺮﮐـﺔ‬
‫و اﻟﺘﺨﯿﻞ و اﻟﻮهﻢ و اﻟﺘﻌﻘﻞ« )ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷـﻴﺮازي‪1981 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ .(248‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ وي ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺮض ﺗﺠﺮد ﻗﻮه واﻫﻤﻪ و وﺟﻮد ﺗﺸﻜﻴﻜﻲ ﻧﻔﺲ‪ ،‬اﺗﺤﺎد ﻧﻔﺲ و ﻗـﻮه واﻫﻤـﻪ اﻣـﺮي ﺑـﺪﻳﻬﻲ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ؛ زﻳﺮا اﻳﻦ ﻗﻮه ﻣﺠﺮده ﺑﺎ ﻳﻜﻲ از ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮد ﺗﺸﻜﻴﻜﻲ ﻧﻔـﺲ ﻫـﻢرﺗﺒـﻪ ﮔﺮدﻳـﺪه‪،‬‬ ‫‪14‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ و ﻣﻼﺻﺪرا ‪‬‬
‫اﺗﺤﺎد آن دو ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﺷﻮد )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.(226‬‬
‫اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺑـﻪ دو ﮔﻮﻧــﻪ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻘﺮﻳـﺮ اﺳـﺖ )ﻋﺒﻮدﻳــﺖ‪ ،1391 ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،231-234‬ج‪،1‬‬
‫ص‪ .(220-232‬در ﺗﻘﺮﻳﺮ ﻧﺨﺴﺖ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ وﺟﻮدي راﺑﻄﻲ ﻳﺎ‬
‫وﺟﻮد ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻟﻐﻴﺮه دارد؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻏﻴﺮﻳﺖ وﺟﻮدي ﻧﻔﺲ و ﻗﻮه واﻫﻤﻪ اﻣـﺮي ﻣﺴـﻠّﻢ اﺳـﺖ و‬
‫ﺻﺮﻓﺎً ﻋﺪم ﺗﺒﺎﻳﻦ وﺟﻮدي آن دو ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺗﻘﺮﻳﺮ دوم‪ ،‬ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ وﺟﻮد‬
‫راﺑﻂ و ﻓﻲﻏﻴﺮه دارد؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺜﺮت از اﻳﻦ ﻗﻮه ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﻔﺲ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫واﺣﺪ ﺷﺨﺼﻲ و ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺷﺄﻧﻲ از ﺷﺌﻮن آن ﺷـﻤﺮد ﻣـﻲﺷـﻮد )ﻣﺼـﺒﺎح ﻳـﺰدي‪،‬‬
‫‪ ،1375‬ج‪ ،1‬ص‪ .(332‬در اﻳﻦ ﺗﻘﺮﻳﺮ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻋﺪم ﺗﺒﺎﻳﻦ وﺟﻮدي‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﻐﺎﻳﺮ ﻣﻴﺎن ﻧﻔـﺲ و‬
‫ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺗﺤﺎد آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ و ﺷﺄﻧﻲ از ﺷـﺌﻮن‬
‫آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻓﻌـﺎل و ﺻـﻔﺎﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻗـﻮه ﻧﺴـﺒﺖ داده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻌﻴﻨﻪ و ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻧﻴﺰ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻔﺲ در ﻣﻘﺎم ﻓﻌﻞ ﺧﻮد و ﻧـﻪ‬
‫در ﻣﻘﺎم ذاﺗﺶ واﻫﻤﻪ ﻧﺎم دارد و ﺳﻠﻄﺎن و ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻗﻮاي ﺣﻴﻮاﻧﻲ و ﻣﺪرِك ادراﻛﺎت وﻫﻤﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ازآﻧﺠﺎﻛﻪ اﺗﺤﺎد ﻧﻔﺲ و ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﻋﻴﻨﻴﺖ وﺟﻮدي ﻧﻔﺲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﻮه ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬
‫وﺟﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ آن دو ﺑﻪ ﺗﻘﺪم و ﺗﺄﺧﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻘﺪم ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑـﺮ ﺗﻘﺮﻳـﺮ ﻧﺨﺴـﺖ ﻫﻤـﺎن ﺗﻘـﺪم‬
‫ﺑﺎﻟﻌﻠﻴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ وﺟﻮد ﻧﻔﺲ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺮ وﺟـﻮد‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ آن ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﺪم ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻘﺮﻳﺮ دوم ﻫﻤﺎن ﺗﻘﺪم ﺑﺎﻟﺤﻖ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ وﺟـﻮد ﻧﻔـﺲ‬
‫در ﻣﻘﺎم ﺗﻨﺰل در اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ از وﺟﻮد آن در ﻣﻘﺎم ذاﺗﺶ ﻣﺘﺄﺧﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬راﺑﻄﻪ ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ واﻫﻤﻪ ﺑﺎ وﻫﻢ و ﻣﻮﻫﻮم‬
‫ﻣﻼﺻﺪرا ﺑﺎ اﺛﺒﺎت اﺗﺤﺎد در ﻣﻄﻠﻖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ و ﻣﻌﻠﻮم اﺗﺤﺎد وﻫﻢ‪ ،‬واﻫﻤﻪ و ﻣﻮﻫﻮم را ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬وﻟﻲ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺸﺎء ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ آﻧﻬﺎ از ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻗﺎﺋـﻞ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1-3‬ﺗﻤﺎﻳﺰ وﺟﻮدي واﻫﻤﻪ از وﻫﻢ و ﻣﻮﻫﻮم‬

‫ﻫﺮﭼﻨﺪ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ ﺣﻜﻤﺎ وﻫﻢ و ﻣﻮﻫﻮم را ﻳﻜﻲ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻠﺴﻔﻲ وي‬
‫ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﺎ آن دو ﻫﻴﭻ راﺑﻄﻪ وﺟﻮدي ﻧﺪارد‪ .‬او ﻗﻮه واﻫﻤﻪ را ﻣﺴـﺘﻘﻞ از ﻣﻮﻫـﻮم و ﻋﻠـﻢ‬
‫وﻫﻤﻲ داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻣﻮﻫﻮم ﻫﻴﭻ دﺧﺎﻟﺘﻲ در ﺗﺤﻘﻖ و ﺗﺤﺼﻞ اﻳﻦ ﻗـﻮه ﻧـﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫واﻫﻤﻪ ﭘﻴﺶ از ﻓﺮاﻳﻨﺪ ادراك ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ واﻫﻤﻪ و ﻣﻮﻫﻮم دو واﻗﻌﻴﺖ ﻣﺘﺒـﺎﻳﻦ‬
‫‪15‬‬ ‫و ﻣﺘﻐﺎﻳﺮﻧﺪ )ﻋﺒﻮدﻳﺖ‪ ،1391 ،‬ج‪ ،3‬ص‪ .(82‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑﻨـﺎ ﺑـﺮ ﺑﺮﺧـﻲ آﻣـﻮزهﻫـﺎي ﻓﻠﺴـﻔﻲ‬
 ‫ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1396‬‬
‫ﺣﻜﻤﺖ ﺳﻴﻨﻮي درﺑﺎره اﺑﻌﺎد وﺟﻮدي ﻗﻮاي ادراﻛﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺎدﻳﺖ و ﻋﺮﺿﻴﺖ آﻧﻬﺎ‪ ،‬اﻋﺘﻘـﺎد‬
‫ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﺎ وﻫﻢ و ﻣﻮﻫﻮم اﻣﺮي ﻣﺤﺎل و ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ آﻣـﻮزهﻫـﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻗﻮه ادراﻛﻲ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ادراك ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻘﺶ اﺑـﺰاري دارد و ادراك وﻫﻤـﻲ ﺻـﺮﻓﺎً ﺑـﻪ ﻧﻔـﺲ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﺗﺤﺎد ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﺎ وﻫﻢ و ﻣﻮﻫﻮم ﺻﺤﻴﺢ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .2-3‬اﺗﺤﺎد وﺟﻮدي واﻫﻤﻪ ﺑﺎ وﻫﻢ و ﻣﻮﻫﻮم‬

‫ﻣﻼﺻﺪرا ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺧﺎص ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ از ﻗﺒﻴﻞ اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد و ﻣﺮاﺗـﺐ ﺗﺸـﻜﻴﻜﻲ‬
‫آن‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﻮﻫﺮي ﻋﻠﻢ و اﺻﻞ ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ واﻫﻤﻪ ﺑﺎ وﻫﻢ ﻣﺘﺤﺪ ﺑـﻮده‪،‬‬
‫راﺑﻄﻪ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ راﺑﻄﻪ ﻣﺎده و ﺻﻮرت در ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ اﺗﺤﺎدي اﺳﺖ‪ .‬ﭘـﺲ ﭼـﻮن واﻗﻌﻴـﺖ ﻋﻠـﻢ‬
‫وﻫﻤﻲ ﺑﺎ ﻣﻮﻫﻮم ﻣﺘﺤﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﻚ راﺑﻄﻪ وﺟﻮدي ﻣﻴﺎن واﻫﻤﻪ و ﻣﻮﻫﻮم ﻧﻴـﺰ اﺗﺤـﺎدي‬
‫اﺳﺖ )ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﻲ‪ ،1366 ،‬ص‪ .(31‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ اوﻻً‪ ،‬ﻋﻠـﻢ وﻫﻤـﻲ ﺟـﻮﻫﺮي‬
‫ﻣﺠﺮد از ﻣﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟـﻮدي ﻣﺠـﺮد اﺳـﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﻴـﺖ ادراك ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬
‫ﻣﺪرﻛﺎت وﻫﻤﻲ را دارد‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻮه اﻣﺮي ﻣﺘﺤﺼ‪‬ﻞ ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻠﻢ وﻫﻤﻲ را‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻋﺮاﺿﻰ وﺟﻮدي ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻋﻠﻢ وﻫﻤﻲ ﺑﻪ واﻫﻤﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﻣـﺎده ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ وﻫﻤـﻲ و ﻣﻮﻫـﻮم ﻓﻘـﻂ در ﺿـﻤﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒـﻲ اﺗﺤـﺎدي‬
‫وﺟﻮد ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦﮔﻮﻧﻪﻛﻪ ﻳﻚ واﻗﻌﻴﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎري ﻗﻮه واﻫﻤﻪ و ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر دﻳﮕـﺮ‬
‫وﻫﻢ و ﻣﻮﻫﻮم ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد )ﻋﺒﻮدﻳﺖ‪ ،1391 ،‬ج‪ ،2‬ص‪.(82-84‬‬
‫‪ .4‬راﺑﻄﻪ ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ واﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاي ﺣﻴﻮاﻧﻲ‬
‫راﺑﻄﻪ ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻗﻮاي ﺣﻴﻮاﻧﻲ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺻﺪرا و اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﺑﺎ ﻋﻨـﻮان‬
‫»واﻫﻤﻪ رﺋﻴﺲ و ﺳﻠﻄﺎن ﻗﻮاي ﺣﻴﻮاﻧﻲ« ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺒـﺎﻧﻲ‬
‫و آﻣﻮزهﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ اﻳﻦ دو ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻣﺘﻔﺎوت دارد ﻛﻪ ﺑﺪان ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫‪ .1-4‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪ در ﺣﻜﻤﺖ ﺳﻴﻨﻮي‬

‫اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ رﻳﺎﺳﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻞ ﻗﻮا در ﺣﻴﻮان ﺑﺮﻋﻬﺪه واﻫﻤﻪ اﺳﺖ و ﭼﻮن در‬
‫ﺟﻬﺖ اﻧﺠﺎم اﻓﻌﺎل ﺧﻮد ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ دﻳﮕﺮ ﻗﻮاي ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ﻧﻴـﺎز دارد‪ ،‬اﻳـﻦ ﻗـﻮه ﻗـﻮاي ﺣﺴـﻲ‪،‬‬
‫ﺧﻴﺎل‪ ،‬ﺣﺎﻓﻈﻪ و دﻳﮕﺮ ﻗﻮاي ﻧﻔﺲ ﺣﻴﻮاﻧﻲ را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ و اﻃﺎﻋﺖ از ﺧﻮد وادار ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪» :‬و‬
‫هﻲ اﻟﺮﺋﯿﺴﺔ اﻟﺤﺎ ﮐﻤﺔ ﻓﻲ اﻟﺤﯿﻮان« )اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪148‬و ‪ .(40‬ﺑـﻪﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ در‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ آﻣﻮزهﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ در ﺧﺼﻮص راﺑﻄﻪ ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤـﻪ ﺑـﺎ ﻗـﻮاي‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺎ واژهﻫـﺎي رﺋـﻴﺲ‪ ،‬ﺣـﺎﻛﻢ و ﺳـﻠﻄﺎن ﺑﻴـﺎن ﮔﺮدﻳـﺪه‬ ‫‪16‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ و ﻣﻼﺻﺪرا ‪‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺣﻜﻤﺖ ﺳـﻴﻨﻮي اﻳـﻦ ﺗﻌـﺎﺑﻴﺮ ﺑـﻪﻣﻌﻨـﺎي رﻳﺎﺳـﺖ و‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ و ﺑﺮﺗﺮي وﺟﻮدي اﻳﻦ ﻗﻮه ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺑﺮ ﻗﻮاي ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ دﻳﮕﺮ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﺪان دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ اوﻻً‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺑﻴﺎﻧﻲ از اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﺑﺮ وﺟﻮد راﺑﻄﻪ ﻋﻠّﻲ و ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ ﺑﻴﻦ ﻗﻮاي‬
‫ﻋﺎﻟﻲ و ﺳﺎﻓﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﺮض وﺟﻮد راﺑﻄﻪ ﻋﻠّﻲ و ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ ﻣﻴـﺎن اﻳـﻦ دﺳـﺘﻪ از‬
‫ﻗﻮا‪ ،‬اﺗﺤﺎد وﺟﻮدي آﻧﻬﺎ را در ﭘﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ ﭼﻮن ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل ﻣﺸﻬﻮر اﺑﻦﺳـﻴﻨﺎ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻚ در وﺟﻮد را ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ وﺟﻮدﻫﺎي ﻣﻮﺟـﻮدات ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﺗﺒﺎﻳﻦ ذاﺗﻲ دارﻧﺪ )ﺳـﺒﺰواري‪ ،1369 ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .(111‬ﭘـﺲ ازآﻧﺠﺎﻛـﻪ ﻗـﻮه واﻫﻤـﻪ و ﻗـﻮاي‬
‫ﻣﺎدون آن ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺿﺮورﺗﺎً در ﺧﺎرج وﺟﻮدﻫﺎي ﻣﺘﻜﺜﺮ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ وﺣﺪت ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﻫﺮﻳﻚ ﻫﻮﻳﺖ ﻋﻴﻨﻲ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪   .‬‬

‫‪ .2-4‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪ در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ‬

‫در ﺑﺮرﺳﻲ آﻣﻮزهﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺻﺪرا درﺑﺎره راﺑﻄﻪ ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاي ﺣﻴﻮاﻧﻲ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪه وي ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﺮ دﻳﮕﺮ ﻗﻮاي ﻧﻔـﺲ ﺣﻴـﻮاﻧﻲ وﺟـﻮدي‬
‫ﺑﺮﺗﺮ دارد و رﻳﺎﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﻮا را ﻋﻬﺪهدار اﺳﺖ‪ .‬او اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ را در ﻛﺘـﺎبﻫـﺎي ﻓﻠﺴـﻔﻲ‬
‫ﺧﻮد اﻓﺰون ﺑﺮ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ رﻳﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ و ﺳﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬ﺑﺎ واژه ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ ﻧﻴـﺰ ﺑﻴـﺎن ﻛـﺮدهاﺳـﺖ‪:‬‬
‫»اﻟــﻮهﻢ ﻓــﻲ اﻟﺤﯿـﻮان ﺟــﺎﻣﻊ ﻟﺠﻤﯿــﻊ اﻟﻘــﻮی اﻟﻤﺪرﮐــﺔ و ﻏﯿﺮهــﺎ و هــﻮ اﻟﺤــﺎ ﮐﻢ ﻋﻠــﯽ ﻣــﺪرﮐﺎﺗﻬﺎ و‬
‫اﻟﻤﺴﺘﻌﻤﻞ ﻟﻠﺠﻤﯿﻊ« )ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي‪1981 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ .(211‬اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻧﺸﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺗﺤﺎد ﻗﻮاي ﺑﺮﺗﺮ ﺑﺎ ﻗﻮاي ﺳﺎﻓﻞ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮاواﻧﻲ در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ داﺷﺘﻪ اﺳـﺖ و راﺑﻄـﻪ‬
‫وﺟﻮدي ﻣﻴﺎن ﻗﻮه واﻫﻤﻪ و دﻳﮕﺮ ﻗﻮاي ﺣﻴﻮاﻧﻲ‪ ،‬از ﻧﻮع اﺗﺤﺎد وﺟﻮدي ﻳﻚ ﻗﻮه ﺑﺮﺗﺮ ﺑﺎ ﻗﻮاي‬
‫ﻣﺎدون ﺧﻮد اﺳﺖ‪» :‬ان اﻟﻨﻔﺲ ﮐﻞ اﻟﻘﻮی و هﻲ ﻣﺠﻤﻌﻬﺎ اﻟﻮﺣﺪاﻧﻲ و ﻣﺒﺪؤهﺎ و ﻏﺎﯾﺘﻬـﺎ و هﮑـﺬا‬
‫اﻟﺤﺎل ﻓﻲ ﮐﻞ ﻗﻮة ﻋﺎﻟﯿﺔ ﺑﺎﻟﻨﺴﺒﺔ إﻟﯽ ﻣﺎ ﺗﺤﺘﻬﺎ ﻣﻦ اﻟﻘﻮی اﻟﺘﻲ ﺗﺴﺘﺨﺪﻣﻬﺎ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.(51‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ رﻳﺎﺳﺖ واﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﻗﻮاي ﺣﻴـﻮاﻧﻲ در ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬
‫ﺻﺪرا ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي رﻳﺎﺳﺖ ﻗﻮهاي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺮ ﻗﻮاي ﻣﺴﺘﻘﻞ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي رﻳﺎﺳﺖ و‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ و ﺑﺮﺗﺮي وﺟﻮدي ﻳﻚ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮ ﺷﺌﻮن و ﻣﺮاﺗﺐ ﺧﻮد اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ واﻫﻤﻪ ﻣﺠﻤـﻊ‬
‫و ﻣﺒﺪأ و ﻏﺎﻳﺖ ﻫﻤﻪ ﻗﻮاي ﻣﺎدون ﺧﻮد اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ از ﺷـﺌﻮن وﺟـﻮدي آن ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬آﺛﺎر و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﻪدﺳﺖآﻣﺪه از اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻗـﻮاي ارادي و ادراﻛـﻲ‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﻪﻋﻨﻮان اﺑﺰاري در ﺧﺪﻣﺖ اﻳﻦ ﻗﻮه ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻓﻌﺎل ﺧﻮد را ﺑﻨﺎ ﺑـﺮ اﻏـﺮاض اﻳـﻦ ﻗـﻮه‬
‫‪17‬‬ ‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ و اﻓﻌﺎل آﻧﻬﺎ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺑﻪ واﻫﻤﻪ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲﺷﻮد‪» :‬و ﻓﻲ اﻟﺤﯿﻮاﻧـﺎت ﻻ ﻣـﺪرك‬
‫ﻟﻠﻤﻮهﻮﻣﺎت و اﻟﻤﺤﺴﻮﺳﺎت إﻻ اﻟﻮهﻢ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ .(211‬ﭘﺲ در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﻤﺎم ﻗـﻮا و‬

‫ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1396‬‬

‫اﻓﻌﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ادراﻛﻲ و ارادي وﻫﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻴﺎل‪ ،‬ﻣﺘﺨﻴﻠﻪ‪ ،‬ﺳـﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻻﻣﺴـﻪ و ‪ ...‬در‬
‫ﺣﻴﻮان ﻫﻤﮕﻲ وﻫﻤﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﻰ‪ ،1385 ،‬ص‪.(215‬‬
‫‪ .5‬راﺑﻄﻪ ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ واﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ‬
‫راﺑﻄﻪ ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ واﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺑﻪ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﺮض اﺳـﺖ‪ :‬ﮔـﺎﻫﻲ راﺑﻄـﻪ وﺟـﻮدي‬
‫ﻋﻘﻞ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺎ ﻗﻮاي ﻣﺎدون ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻋﻘﻞ ﻋﻤﻠﻲ رﺋﻴﺲ و ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ واﻫﻤﻪ‬
‫و دﻳﮕﺮ ﻗﻮا« ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﮔﺮدد و ﮔﺎﻫﻲ راﺑﻄﻪ وﺟﻮدي ﻋﻘـﻞ ﺑـﺎ واﻫﻤـﻪ ارزﻳـﺎﺑﻲ و ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان‬
‫»واﻫﻤﻪ ﻗﻮه ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻳﺎ ﻋﻘﻞ ﺳﺎﻗﻂ و ﻣﻨﺰّل« ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪.1‬رﻳﺎﺳﺖ و ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻋﻘﻞ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺮ واﻫﻤﻪ‬

‫ﻋﻘﻞ در اﻧﺴﺎن در ﺧﺼﻮص واﻫﻤﻪ و دﻳﮕﺮ ﻗـﻮاي ﺣﻴـﻮاﻧﻲ داراي وﺟـﻮدي ﺑﺮﺗـﺮ اﺳـﺖ و‬
‫رﻳﺎﺳﺖ و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮﻋﻬﺪه دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺸـﺘﺮك در ﻫﺮﻳـﻚ از آﻣـﻮزهﻫـﺎي‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺻﺪرا و اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻣﺘﻔﺎوت دارد‪ .‬در ﺑﺮرﺳﻲ آﻣﻮزهﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﺑﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ وﺟﻮدي ﻣﻴـﺎن ﻗـﻮاي ﺑﺮﺗـﺮ و ﻗـﻮاي ﺳـﺎﻓﻞ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي رﻳﺎﺳﺖ و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ و ﺑﺮﺗﺮي وﺟﻮدي اﻳﻦ ﻗﻮه ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺮ ﻗﻮه ﻣﺴﺘﻘﻞ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫واﻫﻤﻪ اﺳﺖ )اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .(41‬ﻣﻼﺻﺪرا ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻋﺪه اﺗﺤﺎد وﺟـﻮدي‬
‫ﻗﻮاي ﺑﺮﺗﺮ ﺑﺎ ﻗﻮاي ﺳﺎﻓﻞ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ارﺗﻘﺎ داده‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳـﺖ رﻳﺎﺳـﺖ و ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ ﻋﻘـﻞ‬
‫ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺮ واﻫﻤﻪ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي رﻳﺎﺳﺖ و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ و ﺑﺮﺗﺮي وﺟـﻮدي اﻳـﻦ ﻗـﻮه ﺑـﺮ ﻣﺮﺗﺒـﻪاي از‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﺧﻮد اﺳـﺖ )ﺻـﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷـﻴﺮازي‪1981 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪(211‬؛ ﻳﻌﻨـﻲ واﻫﻤـﻪ ﺷـﺄن و‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪاي از ﻣﺮاﺗﺐ و ﺷﺌﻮن وﺟﻮدي ﻋﻘﻞ ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻗـﻮه ﻣﺠﻤـﻊ و ﻣﺒـﺪأ و ﻏﺎﻳـﺖ‬
‫واﻫﻤﻪ و دﻳﮕﺮ ﻗﻮاي ﺣﻴﻮاﻧﻲ اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻣﺪرك ﺑﺎﻟﺤﻘﯿﻘﺔ ﻟﻠﮑﻠﯿﺎت و اﻟﺠﺰﺋﯿﺎت ﻓـﻲ اﻹﻧﺴـﺎن إﻻ‬
‫اﻟﻘﻮة اﻟﻌﺎﻗﻠﺔ« )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪ .‬ﭘﺲ ﻃﺒﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﻤـﺎم ﻗـﻮا و اﻓﻌـﺎل ﻣﺨﺘﻠـﻒ ادراﻛـﻲ و ارادي‬
‫ﻋﻘﻼﻧﻲ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ واﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺧﻴﺎل‪ ،‬ﻣﺘﺨﻴﻠﻪ‪ ،‬ﻻﻣﺴـﻪ و‪ ...‬در اﻧﺴـﺎن ﻫﻤﮕـﻲ ﻋﻘﻼﻧـﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫)ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﻰ‪ ،1385 ،‬ص‪ .(215‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳـﻪ رﻳﺎﺳـﺖ واﻫﻤـﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﻗﻮاي ﺣﻴﻮاﻧﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اوﻻً‪ ،‬واﻫﻤﻪ در اﻧﺴﺎن ﺷﺄﻧﻲ از ﺷﺌﻮن ﻋﻘﻞ و در ﺣﻴـﻮان ﻣﺠﻤـﻊ‪‬‬
‫اﻟﻘﻮي و ﻣﻮﺟﻮدي ذوﻣﺮاﺗﺐ و ذوﺷﺌﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬واﻫﻤـﻪ در اﻧﺴـﺎن ﻣﺤﻜـﻮم ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ و در ﺣﻴﻮان ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬واﻫﻤﻪ در اﻧﺴﺎن ﺧﺎدم و در ﺣﻴﻮان ﻣﺨﺪوم اﺳﺖ‪.‬‬
‫راﺑﻌﺎً‪ ،‬اﻓﻌﺎل واﻫﻤﻪ در اﻧﺴﺎن ﻋﻘﻼﻧﻲ و در ﺣﻴﻮان وﻫﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪18‬‬
 ‫‪ .2‬واﻫﻤﻪ ﻗﻮه ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻋﻘﻞ ﻳﺎ ﻋﻘﻞ ﻣﻨﺰّل‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ و ﻣﻼﺻﺪرا ‪‬‬
‫اﺧﺘﻼف در ﻫﻮﻳﺖ اﺳﺘﻘﻼﻟﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻘﻞ‪ ،‬از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﺧﺘﻼفﻫﺎ ﻣﻴﺎن اﺑﻦﺳـﻴﻨﺎ‬
‫و ﻣﻼﺻﺪرا در ﺣﻮزه اﺑﻌﺎد ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ .1-2‬ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺘﻘﻼل وﺟﻮدي واﻫﻤﻪ از ﻋﻘﻞ‬

‫اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ را ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻋﻘﻞ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬او وﺟﻮد ﻗﻮه واﻫﻤﻪ را در ﺣﻴﻮاﻧﺎت‬
‫ﻛﺎﻣﻞ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﻣﻐﺎﻳﺮت اﻳﻦ ﻗﻮه ﺑﺎ ﻗﻮه ﻋﺎﻗﻠﻪ ﺑﺮﻣﻲﺷﻤﺎرد و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ وﺟـﻮد ﺗﻤـﺎﻳﺰ ذاﺗـﻲ‬
‫ﻣﻴﺎن ﻣﺪر‪‬ﻛﺎت وﻫﻤﻲ )ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺰﺋﻲ( و ﻣﺪر‪‬ﻛﺎت ﻋﻘﻠﻲ )ﻣﻌﻨﺎي ﻛﻠـﻲ( ﺛﺎﺑـﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻗـﻮه‬
‫ﻣﺪرِﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ذاﺗﺎً ﻣﻐﺎﻳﺮ و ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺸﺎء در ﺟﻬﺖ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺗﻐﺎﻳﺮ‬
‫ذاﺗﻲ ﻣﻴﺎن ادراﻛﺎت وﻫﻤﻲ و ﻋﻘﻠﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﻧﺴﺎن اﺣﻜﺎﻣﻲ را ادراك ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻨـﺎﻗﺾ‬
‫اﺣﻜﺎم ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﻣﺎ اﻳﻤﻨﻲ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬وﻟﻲ از اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺒﻲ در ﻛﻨﺎر ﺟﺴﺪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻲﺟﺎن ﺑﻤﺎﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺮس و وﺣﺸﺖ دارﻳﻢ‪ .‬وﺟﻮد دو ﺣﻜﻢ ﻣﻨﺎﻗﺾ دﻟﻴـﻞ ﺑـﺮ وﺟـﻮد دو‬
‫ﻗﻮه ادراﻛﻲ ﻣﻐﺎﻳﺮ و ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﻮه واﻫﻤﻪ و ﻋﻘﻞ اﺳﺖ )ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳـﻲ‪،‬‬
‫‪ ،1375‬ج‪ ،2‬ص‪.(341‬‬
‫ﭘـﺲ ﺑﻪﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﺗﻔﺎوت در ﺟﻨﺲ اﻓﻌـﺎل و آﺛـﺎر ﺻـﺎدر از‬
‫ﻧﻔﺲ را ﻣﻌﻴﺎر در ﺗﻌﺪد ﻗﻮا ﻣﻲداﻧﺪ )اﺑﻦﺳـﻴﻨﺎ‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ (29‬و در ﻧﻈـﺮ وي ادراك‬
‫ﻛﻠﻴﺎت ﻋﻘﻠﻴﻪ ﻣـﺎﻫﻴﺘﻲ ﻣﺘﻔـﺎوت ﺑـﺎ ادراك ﻣﻌـﺎﻧﻲ ﺟﺰﺋﻴـﻪ ﻣـﺎدي دارد و دو ﻓﻌـﻞ ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ و‬
‫ﻣﺘﺒﺎﻳﻦاﻧﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻗﻮا و ﻣﺒﺎدي آن دو ﻓﻌﻞ ادراﻛﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ و ﻣﺘﻐﺎﻳﺮ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﻴﺎر وي در ﺗﻌﺪد ﻗﻮاي ﻧﻔﺲ اﻓﺰون ﺑـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ اﻓﻌـﺎﻟﻲ از ﻗﺒﻴـﻞ ﺣﻔـﻆ‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﺻﻮر و ادراك ﺣﺴﻲ در اﻧﺴﺎن ﻣﺒـﺪأ و ﻗـﻮهاي ﻣﺴـﺘﻘﻞ و ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ ﻣـﻲﻃﻠﺒﻨـﺪ‪،‬‬
‫ادراك ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺟﺰﺋﻴﻪ و ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻛﻠﻴﻪ در اﻧﺴﺎن ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﻗـﻮهاي ﻣﺴـﺘﻘﻞ و ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ از ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻗﻮه ﻋﺎﻗﻠﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﻗﻮاي ﺣﺴﻲ‪ ،‬ﺧﻴﺎل‪ ،‬ﺣﺎﻓﻈـﻪ و‪ ...‬وﺟـﻮدي ﻣﻐـﺎﻳﺮ و ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ از‬
‫وﺟﻮد واﻫﻤﻪ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ .2-2‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻋﺪم اﺳﺘﻘﻼل وﺟﻮدي واﻫﻤﻪ از ﻋﻘﻞ‬

‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻓﻮق در آﺛﺎر ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺻﺪرا ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﻴﺎن ﺷـﺪه اﺳـﺖ )ﭘﮋوﻫﻨـﺪه‪،1395 ،‬‬
‫ص‪ .(127-1129‬او ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﻐﺎﻳﺮ وﺟﻮدي ﺑﻴﻦ واﻫﻤﻪ و دﻳﮕـﺮ ﻗـﻮاي ادراﻛـﻲ‬
‫ﺟﺰﺋﻲ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ در اﻧﺴﺎن ﻫﻮﻳﺘﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻋﻘﻞ ﻧـﺪارد و ﻫﻤـﺎن‬
‫‪19‬‬ ‫ﻋﻘﻞِ ﺗﻨﺰل ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﺮﺗﺒﻪ اﺻﻠﻲ ﺧﻮدش ﺳﻘﻮط ﻛﺮده و ﺑﻪ ﺻـﻮر ﺣﺴـﻲ و ﺧﻴـﺎﻟﻲ‬
 ‫ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1396‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮده اﺳـﺖ )ﺻـﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷـﻴﺮازي‪1981 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،8‬ص ‪ 221 ،218‬و‪ ،241‬ج‪،3‬‬
‫ص‪.(362‬‬
‫ﻧﮕﺮش ﺻﺪرا ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﺸﻜﻴﻜﻲ وﺟﻮد‪ ،‬ﻋﻮاﻟﻢ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘـﺖ ادراك و ﺗﻄـﺎﺑﻖ آن ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻮاﻟﻢ ﻫﺴﺘﻲ و وﺟﻮدﻫﺎي ﺑﺮﺗﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻋﺪم اﺳﺘﻘﻼل وﺟﻮدي ﻗـﻮه واﻫﻤـﻪ و ﻣﺮﺗﺒـﻪ‬
‫ﺗﺠﺮد آن را در ﭘﻲﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﺸﻜﻴﻜﻲ وﺟﻮدﻫﺎي‬
‫ﺑﺮﺗﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﻴﺎن ادراﻛﺎت و ﻗﻮا و ﻣﺪر‪‬ﻛﺎت آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺷـﻮد و ﻫﺮﻛـﺪام وﺟـﻮد‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ از دﻳﮕﺮي ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ ازآﻧﺠﺎﻛﻪ وﺟﻮدﻫﺎي ﺑﺮﺗﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﻨﺤﺼﺮ در وﺟﻮد‬
‫ﻣﺜﺎﻟﻲ ﺣﺴﻲ و وﺟﻮد ﻣﺜﺎﻟﻲ ﺧﻴﺎﻟﻲ و وﺟﻮد ﻋﻘﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻗﻮاي ﺣﺴﻲ‪ ،‬ﺧﻴﺎل و ﻋﻘﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ اﺗﺤﺎد وﺟﻮدي ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮدﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ‪ ،‬وﺟﻮدي ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ و‬
‫ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺴﺘﻘﻞ و وﺟﻮد ﺑﺮﺗﺮ ﻣﺴـﺘﻘﻞ‪ ،‬وﺟـﻮد و ﻣﺮﺗﺒـﻪ ﻣﺴـﺘﻘﻞ و‬
‫ﻣﺘﻤﺎﻳﺰي از دﻳﮕﺮ ﻗﻮاي ادراﻛﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ )ﻫﻤﻮ‪ ،1360 ،‬ص‪.(225‬‬
‫ﺻﺪرا از ﻃﺮﻳﻖ اﺛﺒﺎت ﻋﺪم ﺗﻐﺎﻳﺮ ذاﺗﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﺪر‪‬ك وﻫﻤﻲ و ﻋﻘﻠﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻗﻮه ﻣﺪرِﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﻐﺎﻳﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺮ آن ﺑﻪﺻﻮرت ﻗﻴﺎس اﺳـﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﭼﻨـﻴﻦ اﺳـﺖ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺪر‪‬ﻛﺎت ﻣﻐﺎﻳﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻮه ﻣﺪرِﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ذاﺗﺎً ﻣﻐﺎﻳﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻣـﺪر‪‬ك‬
‫وﻫﻤﻲ ذاﺗﺎً ﻣﻐﺎﻳﺮ ﻣﺪر‪‬ك ﻋﻘﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭘﺲ ﻣﺪرِك ادراﻛﺎت وﻫﻤﻲ )واﻫﻤـﻪ( ﻣﻐـﺎﻳﺮ ﻣـﺪرِك‬
‫ادراﻛﺎت ﻋﻘﻠﻲ )ﻋﻘﻞ( ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬از ﻣﻨﻈﺮ ﺻﺪرا ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ اﻧﺘﺰاﻋـﻲ از‬
‫ﻗﺒﻴﻞ وﺟﻮد و وﺣﺪت اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺜﻼً ﻣﺤﺒﺖ اﻳﻦ ﻣﺎدر ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ وﺣﺪت و وﺟﻮد ﺧـﺎص آن‬
‫در ﭘﻲ ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﻋﻘﻞ و ﺣﺲ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻛﻪ اﺑﺘﺪا اﻣﺮ ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺤﺴﻮﺳﻲ‬
‫در ﻣﺎدر ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ ﺣﻮاس درك ﻣﻲﺷﻮد و ﺳﭙﺲ اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺤﺴـﻮس ﻣﻨﺸـﺄ اﻧﺘـﺰاع ﻣﻔﻬـﻮم‬
‫ﻣﺤﺒﺖ از ﺳﻮي ﻋﻘﻞ ﻣﻲﮔﺮدد )ﻣﺼﺒﺎح ﻳﺰدي‪ ،1375 ،‬ج‪ ،1‬ص‪ .(417‬ﭘﺲ ﻣﺪر‪‬ﻛﺎﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫واﻫﻤﻪ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺪر‪‬ﻛﺎﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ آﻧﻬﺎ را ادراك ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و ﺑـﺮاي‬
‫ادراك وﻫﻤﻲ ﺑﻪ ﻗﻮهاي ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻋﺎﻗﻠﻪ ﻧﻴﺎز ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﻘـﻞ‬
‫اﻳﻦ ادراك را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺻـﺪرا ﻧﻘـﺪﻫﺎﻳﻲ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ وارد‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ )ﻣﺼﺒﺎح ﻳﺰدي‪ ،1375 ،‬ج‪ ،1‬ص‪419‬؛ ﺳﺒﺰوارى‪ ،1360 ،‬ص‪.(797‬‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ و ﻣﻼﺻﺪرا‬

‫ﺳﺨﻦ درﺑﺎره اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮاي ادراﻛﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﻲ و ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻓﻴﻠﺴﻮف در ﺑﺤﺚ‬
‫از ﻗﻮاي ادراﻛﻲ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﭘﺲ از ﻗﺒﻮل واﻗﻌﻴـﺖ ﻗـﻮه واﻫﻤـﻪ و اﻣﻜـﺎن ﻛﺴـﺐ‬ ‫‪20‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ و ﻣﻼﺻﺪرا ‪‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﻓﺮض واﻗﻌﻴﺖ ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج و اﻣﻜﺎن دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﺑﻪ آن‪،‬‬
‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ از ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﻫﻮﻳﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ وﻫﻤـﻲ و اﻗﺴـﺎم آن ﭘﺮداﺧﺘـﻪ‪ ،‬ﻋﻮاﻣـﻞ‬
‫ﻣﺆﺛﺮ در ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻣﻌﺮﻓﺖ وﻫﻤﻲ و ﻣﻴﺰان ارزش ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ آن را ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﻫﻮﻳﺖ وﺟﻮدي ادراك وﻫﻤﻲ‬
‫ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺣﺼﻮل ادراك وﻫﻤﻲ‪ :‬ادراك وﻫﻤﻲ ﻧﺰد اﺑﻦﺳـﻴﻨﺎ ﺑـﺎ ﺗﺠﺮﻳـﺪ ﺑﺨﺸـﻲ از ﻋـﻮارض‬
‫ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ در اﻳﻦ ادراك ﺗﺠﺮﻳﺪ ﻛﺎﻣﻞﺗـﺮ ﮔﺸـﺘﻪ‪ ،‬ﺻـﺮﻓﺎً ﺑـﺎ ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪن ﺟﺰﺋﻴﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻮﺟﻮدي ﺟﺰﺋﻲ در ذﻫﻦ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪» :‬اﻟـﻮهﻢ ﻓﺈﻧـﻪ ﻗـﺪ‬
‫ﯾﺘﻌﺪی ﻗﻠﯿﻼ هﺬه اﻟﻤﺮﺗﺒـﺔ ﻓـﯽ اﻟﺘﺠﺮﯾـﺪ« )اﺑـﻦﺳـﻴﻨﺎ‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .(52‬از ﻣﻨﻈـﺮ ﺻـﺪرا‬
‫ادراك وﻫﻤﻲ ﺑﺎ ارﺗﻘﺎي وﺟﻮد ﺑﺮﺗﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ارﺗﻘﺎي ﻣﺎﻫﻴﺖ از وﺟﻮد‬
‫ﺣﺴﻲ و وﺟﻮد ﺧﻴﺎﻟﻲ ﻣﺜﺎﻟﻲ ﺑﻪ وﺟﻮدي ﺑﺮﺗﺮ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪاي ﺑـﺎﻻﺗﺮ از ادراك و ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬
‫دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ادراك وﻫﻤﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ )ﻋﺒﻮدﻳﺖ‪ ،1391 ،‬ج‪ ،2‬ص‪.(69-76‬‬
‫ﻣﻘﻮ‪‬م ادراك وﻫﻤﻲ‪ :‬ﻗﻮام ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ وﻫﻤﻲ ﻧﺰد اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﺑﻪ اﻧﻄﺒﺎق وﺟـﻮد ﺧـﺎرﺟﻲ‬
‫ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﻮﻫﻮم ﺑﺎ وﺟﻮد ذﻫﻨﻲ آن اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ اﻳـﻦﻫﻤـﺎﻧﻲ ﻣﻴـﺎن وﺟـﻮد ذﻫﻨـﻲ و ﺧـﺎرﺟﻲ‬
‫ﻣﻮﻫﻮم ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﺰد ﺻﺪرا ﻗﻮام آن ﺑﻪ اﻧﻄﺒـﺎق وﺟـﻮد ﺑﺮﺗـﺮ ﻣﺎﻫﻴـﺖ ﺑـﺎ وﺟـﻮد‬
‫ﺧﺎص آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺿﻤﻨﻲﺑﻮدن ادراك وﻫﻤﻲ‪ :‬از ﻣﻨﻈﺮ ﺻﺪرا ادراك وﻫﻤﻲ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺪاﺷﺘﻦ وﺟـﻮد ﺑﺮﺗـﺮ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺑﻴﻦ وﺟﻮدﻫﺎي ﺑﺮﺗﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ‪ ،‬ادراﻛﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ادراﻛﻲ ﺿـﻤﻨﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺑﻮد و ﻣﻮﻫﻮم ﻫﻤﺎن ﻣﺪر‪‬ﻛﺎت ﻛﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﺮﺗﺒﻪ و درﺟﻪ ﺧﻮد ﺗﻨﺰل ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﺪر‪‬ﻛﺎت‬
‫ﺟﺰﺋﻲ ﻧﺰدﻳﻚ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ذاﺗﺎً ﻣﻮﺟﻮدي ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ‪» :‬وﺟﻮد اﻟﻮهﻢ‬
‫ﮐﻮﺟــﻮد ﻣﺪرﮐﺎﺗــﻪ أﻣــﺮ ﻏﯿــﺮ ﻣﺴــﺘﻘﻞ اﻟــﺬات و اﻟﻬﻮﯾــﺔ« )ﺻــﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷــﻴﺮازي‪1981 ،‬م‪ ،‬ج‪،8‬‬
‫ص‪ .(239‬ادراك وﻫﻤﻲ در ﻧﻈﺎم ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳـﻲ ﺣﻜﻤـﺖ ﺳـﻴﻨﻮي ﻧﻴـﺰ ادراﻛـﻲ ﺿـﻤﻨﻲ و‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ادراك وﻫﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ و ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﺧﻴﺎل اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد و از ﻇﺮف‬
‫ﺻﻮرت ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﮕﺎه ﻣﻲﺷﻮد )اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪ ،1387 ،‬ص‪.(201‬‬
‫راﺑﻄﻪ وﺟﻮدي ﺑﻴﻦ ادراك وﻫﻤﻲ و ادراك ﻋﻘﻠﻲ‪ :‬از ﻣﻨﻈﺮ ﺻﺪرا ﻣﻴﺎن ادراك وﻫﻤﻲ و‬
‫ﻋﻘﻠﻲ ذاﺗﺎً ﺗﻔﺎوﺗﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻣﻮر ﺧﺎرج از ذات از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‬
‫)ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي‪1981 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ .(361‬ﭘﺲ در ﻧﻈﺎم ﺣﻜﻤﺖ ﺻﺪراﻳﻲ ادراك وﻫﻤﻲ‬
‫‪21‬‬ ‫ﻧﻮﻋﻲ ادراك ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﺧﺎﻟﺺ در ﺗﻌﻘﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻘﻮﻻت و ﻣﺠـﺮدات‬
 ‫ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1396‬‬
‫ﻛﻠﻴﻪ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻋﻘﻞ ﻣﻨﺰّل )ﻗﻮه واﻫﻤـﻪ( در ادراك وﻫﻤـﻲ ﻫﻤـﺎن ﻣﻌﻘـﻮل را در ﺿـﻤﻦ‬
‫اﻣﺮي ﺷﺨﺼﻲ و ﺟﺰﺋﻲ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺿﻤﻨﻲﺑﻮدن ادراﻛﺎت وﻫﻤﻲ ﻧـﺰد اﺑـﻦﺳـﻴﻨﺎ ﻣﻮﺟـﺐ ﻋـﺪم‬
‫اﺳﺘﻘﻼل وﺟﻮدي ﻋﻠﻢ و ادراك وﻫﻤﻲ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ وﻫﻤﻲ در ﻧﻈﺎم ﻓﻠﺴﻔﻲ‬
‫ﺳﻴﻨﻮي‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺴﺘﻘﻞ از دﻳﮕﺮ ادراﻛﺎت اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻋﻠﻢ و ادراك در ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻋﺮض داﺧﻞ‬
‫اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻮن ادراﻛﺎت ﺣﺴـﻲ‪ ،‬ﺧﻴـﺎﻟﻲ و ﻋﻘﻠـﻲ ﺿـﻤﻦ اﻋـﺮاض ﺷﺨﺼـﻲ ﺑـﻪﺻـﻮرت‬
‫ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ از آﻧﻬﺎ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺠﺮد ﺟﻮﻫﺮي ﻳﺎ ﻣﺎدﻳﺖ ادراك وﻫﻤﻲ‪ :‬اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻣﻮﻫﻮم )ﻣـﺪر‪‬ك وﻫﻤـﻲ(‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ ادراﻛﺎت ﺟﺰﺋﻲ ذاﺗﺎً ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺎدي و ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ )اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪ ،(171‬وﻟﻲ ﻣﻼﺻﺪرا ﺗﺠﺮد وﺟﻮدي آن را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺧﺎص ﺣﻜﻤـﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴـﻪ و از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺴﺎﻃﺖ و ﻋﺪم وﺟﻮد آﺛﺎر و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﺟﺴﺎم و اﻣﻮر ﺟﺴـﻤﺎﻧﻲ در ﻣﻮﻫـﻮم اﺛﺒـﺎت‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ )ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي‪1981 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.(226‬‬
‫‪ .2‬ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎي ﻗﻮه واﻫﻤﻪ‬
‫در ﺑﻴﻦ ﺣﻜﻤﺎي اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺷـﺮح و ﺗﻔﺼـﻴﻞ در اﺑﻌـﺎد‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و آن را در ﻛﺘﺎبﻫـﺎي ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﺧـﻮد ﺷـﺮح و‬
‫ﺗﻔﺼﻴﻞ داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮرﺳﻲ در آﻣﻮزهﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﻼﺻﺪرا ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ‬
‫وي در اﻳﻦ ﺑ‪‬ﻌﺪ از اﺑﻌﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺟﺪﻳﺪي ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻧﺪارد و‬
‫در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺧﻮد‪ ،‬ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ را ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﺳﺨﻨﺎن اﺑﻦﺳـﻴﻨﺎ و‬
‫دﻳﮕﺮ ﺣﻜﻤﺎي ﻣﺸﺎء ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1-2‬ادراك ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺟﺰﺋﻴﻪ‬

‫ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﻧﺰد اﻳﻦ دو ﺣﻜﻴﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛـﺎرﻛﺮدش ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪» :‬ﺗـﺪرك اﻟﻤﻌـﺎﻧﻲ اﻟﻐﯿـﺮ‬
‫اﻟﻤﺤﺴﻮﺳﺔ اﻟﻤﻮﺟﻮدة ﻓﻲ اﻟﻤﺤﺴﻮﺳﺎت اﻟﺠﺰﺋﯿﺔ« )اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪ ،1379 ،‬ص‪ 330-329‬؛ ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ‬
‫ﺷﻴﺮازي‪ ،1354 ،‬ص‪ .(248‬ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺜﻞ دﺷﻤﻨﻲ اﻳﻦ ﮔﺮگ ﻳﺎ ﻣﺤﺒﺖ اﻳﻦ ﻣـﺎدر اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ در ﺗﻔﺎوت آن ﺑﺎ ﺻﻮرت ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺻﻮرت وﻳﮋﮔﻲ و وﺻﻔﻲ در اﺷﻴﺎي ﻣﺎدي اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ ﻳﻜﻲ از ﺣﻮاس ﭘﻨﭻﮔﺎﻧﻪ ﻇﺎﻫﺮي ادراك ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬وﻟـﻲ ﻣﻌﻨـﺎ وﻳﮋﮔـﻲ و وﺻـﻔﻲ در‬
‫اﺷﻴﺎي ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ ﻗﻮاي ﻣﺪرﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮي ﻗﺎﺑـﻞ درك ﻧﻴﺴـﺖ و ﻓﻘـﻂ ﻗـﻮاي‬
‫ﻣﺪرﻛﻪ ﺑﺎﻃﻨﻲ آن را درك ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ« )ﻛﺮد ﻓﻴﺮوزﺟﺎﻳﻲ‪ ،1393 ،‬ص‪.(66‬‬ ‫‪22‬‬
 ‫‪ .2-2‬ادراك ﺻﻮر‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ و ﻣﻼﺻﺪرا ‪‬‬
‫از ﻧﻈﺮ اﻳﻦ دو ﺣﻜﻴﻢ ﻧﻘﺶ واﻫﻤﻪ ﺑﻪ ادراك ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺟﺰﺋﻴﻪ ﻣﻮﺟﻮد در اﺷﻴﺎي ﻣﺤﺴـﻮس ﻣﻨﺤﺼـﺮ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺻﻮرتﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ از ﺳﻮي ﺣﻮاس ﻇﺎﻫﺮي ادراك ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ آن درك‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؛ ﻳﻌﻨﻲ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي را اﺣﺴﺎس ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬درﺑﺎره آن ﺣﻜﻤﻲ ﺻﺎدر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و اﻣـﺮي را‬
‫ﺑﺮ آن ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ ﻛﻪ از ﺟﻨﺲ ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در زﻣﺎن ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻫـﻴﭻ اﺣﺴﺎﺳـﻲ‬
‫از آن ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﺎﻳﻊ زردرﻧﮕﻲ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﺴﻞ ﺑﻮدن آن ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺑـﺎ آﻧﻜـﻪ‬
‫ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ آن را ﻧﭽﺸﻴﺪهاﻳﻢ‪ .‬ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ اﻳﻦ ﻣﺎﻳﻊ زردرﻧﮓ ﺻﻮرﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪواﺳﻄﻪ واﻫﻤـﻪ ادراك‬
‫ﻣﻲﺷﻮد )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪ .(374‬ﻧﻜﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ آﻧﻜﻪ‪ ،‬درك ﺻﻮر از ﺳﻮي واﻫﻤﻪ از ﻃﺮﻳﻖ روﻳﺎروﻳﻲ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﺧﺎرﺟﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺻﻮر را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻌﺎﻧﻲ درك ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺑـﺪان‬
‫دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻮرت ادراﻛﻲ ﻛﻴﻔﻴﺘﻲ ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﺤﺴﻮس ﺧﺎرﺟﻲ اﺳﺖ و ﻣﺜـﺎل و‬
‫ﻣﺮآت و ﺣﺎﻛﻲ از آن اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬اﻣﺮي ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻫﻴﭻﻛﺪام از ﺣﻮاس‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﻗﺎﺑﻞ درك ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺻﻮر ادراﻛﻲ ﻣﺨﺰون در ﺧﻴﺎل و ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫ﺣﻮاس ﻇﺎﻫﺮي و ﺣﺲ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻪواﺳﻄﻪ واﻫﻤﻪ ادراك ﮔﺮدد )اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.(58‬‬
‫ﻣﻼﺻﺪرا اﻳﻦ ﻋﻤﻠﻜﺮد را ﺑﺮاي ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ واﻫﻤﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻳﺎدآوري ﻣﻌﻨﺎ ﺻﻮر‬
‫ادراﻛﻲ ﺧﻴﺎﻟﻲ را ﻧﻴﺰ ادراك ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬إذا أﻗﺒﻞ اﻟﻮهﻢ ﻣﺴﺘﻌﯿﻨﺎ ﺑﺎﻟﻤﺘﺨﯿﻠﺔ ﻟﯿﺴﺘﻌﺮض اﻟﺼﻮر اﻟﻤﻮﺟﻮدة‬
‫ﻓﻲ اﻟﺨﯿﺎل إﻟﯽ أن ﻋﺮﺿﺖ ﻟﻪ اﻟﺼﻮر اﻟﺘﻲ أدرك ﻣﻌﻬﺎ ذﻟﻚ اﻟﻤﻌﻨـﺎ« )ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷـﻴﺮازي‪1981 ،‬م‪،‬‬
‫ج‪ ،8‬ص‪.(218‬‬

‫‪ .2-3‬اﻳﺠﺎد و ﺻﺪور ﺣﻜﻢ‬

‫ﺣﻜﻢ اﺗﺤﺎد ﻣﻴﺎن ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺤﻤﻮل‪ ،‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎي واﻫﻤـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ آن را از‬
‫دﻳﮕﺮ ﻗﻮاي ادراﻛﻲ ﻧﻔﺲ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ‪» :‬ﻣﺪرك اﻟﻤﻌﺎﻧﻲ و اﻷﺣﮑﺎم اﻟﺠﺰﺋﯿـﺔ ﻓﻤﻨـﻪ‬
‫اﻟﻮهﻢ« )ﻫﻤﻮ‪ ،1360 ،‬ص‪ .(194‬ﻗﻮه واﻫﻤﻪ در اﻧﺴﺎن ﻻزم اﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع و‬
‫ﻣﺤﻤﻮل از ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺟﺰﺋﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ و در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺿـﻮع و ﻣﺤﻤـﻮل ﻳـﺎ‬
‫ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻛﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﻫﻤﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ادراك آن دو را ﻧﺪارد و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻪ اﺗﺤـﺎد آن دو‬
‫ﺣﻜﻢ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﺣﻜﻢ در آن ﻣﻮرد ﻛﺎر ﻋﻘﻞ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﺸﺎرﻛﺖ آن ﺻﻮرت ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد‬
‫)اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .(148‬ﭘﺲ اﺣﻜﺎم وﻫﻤﻲ‪ ،‬اﺣﻜﺎﻣﻲ ﻇﻨﻲ‪ ،‬ﺗﺨﻴﻠﻲ و ﺟﺰﺋﻲ ﺑﻮده‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﻮزه ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺣﺴﻲ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻗﻮه ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺻﺪور ﺣﻜﻢ در ﺣﻮزه ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻋﻘﻠﻲ و‬
‫‪23‬‬ ‫ﻏﻴﺮﺣﺴﻲ ﻧﺪارد )ﭘﮋوﻫﻨﺪه‪ ،1395 ،‬ص‪.(153‬‬
 ‫ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1396‬‬
‫‪ .3‬ارزش ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﺣﻜﺎم و ﻗﻀﺎﻳﺎي وﻫﻤﻴﻪ‬
‫ﮔﺎه ﻗﻮه واﻫﻤﻪ در اﻧﺴﺎن از ﻣﺤﺪوده ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺧﻮد ﺗﺠﺎوز ﻛﺮده‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﻮه ﻋﺎﻗﻠﻪ ﺑﺎ ﺻﺪور‬
‫اﺣﻜﺎﻣﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ اﺣﻜﺎم ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺮوز ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ در ﺣﻮزه ادراك ﻧﻔﺲ اﻧﺴـﺎﻧﻲ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ و ﺗﻤﻴﻴﺰ ﺣﻜﻢ ﺻﺎدق از ﻛﺎذب در ﺑـﻴﻦ اﺣﻜـﺎم وﻫﻤـﻲ‪ ،‬ﻻزم اﺳـﺖ ﺑـﺎ‬
‫اﺣﻜﺎم و ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت وﻫﻤﻲ در اﻧﺴﺎن آﺷـﻨﺎ ﺷـﻮﻳﻢ و ﺳـﭙﺲ ارزش ﻣﻌﺮﻓـﺖﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ آﻧﻬـﺎ را‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪  .‬‬
‫‪ .3-1‬ﻗﻀﺎﻳﺎي وﻫﻤﻴﻪ‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﺑﺎورﻫﺎي ﻧﻔﺲ از ﺳﻮي ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﺮ آن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﻔﺲ ﺑـﻪﺻـﻮرت‬
‫ﻳﻘﻴﻨﻲ و ﺟﺰﻣﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﻋﺘﻘﺎد دارد‪ .‬اﮔﺮ اﻳـﻦ ﺑﺎورﻫـﺎ در ﺣـﻮزه ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت ﺣﺴـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎورﻫﺎﻳﻲ ﺻﺎدق اﺳﺖ و ﻫﻴﭻﮔﺎه ﻋﻘﻞ ﺑﺮﺧﻼف آن ﺣﻜﻤﻲ ﺻﺎدر ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ اﮔـﺮ در‬
‫ﺣﻮزه ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻏﻴﺮﺣﺴﻲ ﺑﺎﺷﺪ و واﻫﻤﻪ ﺣﻜﻤﻲ ﺣﺴﻲ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺎر ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﻔﺲ آﻧﻬﺎ‬
‫را ﺑﻪﺻﻮرت ﺿﺮوري ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬ﻧﺰد ﺣﻜﻴﻤﺎن اﻋﺘﻘﺎدي ﻛﺎذب و ﻏﻴﺮﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﭘـﺲ‬
‫ﻗﻀﺎﻳﺎي وﻫﻤﻴﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎﻟﻀﺮوره ﻛﺎذباﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ و ﻣﻼﺻﺪرا آن دﺳﺘﻪ از ﺑﺎورﻫﺎ و‬
‫اﺣﻜﺎم ﺣﺴﻲاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﺳﻮي واﻫﻤﻪ ﺑﺮ اﻣﻮر ﻏﻴﺮﺣﺴﻲ ﺑﺎر ﮔﺮدﻳـﺪه و ﻧﻔـﺲ ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ‬
‫ّ‬
‫اﻟﻮهﻤﯿـﺎت هـﻲ آراء أوﺟـﺐ اﻋﺘﻘﺎدهـﺎ ﻗـﻮة اﻟـﻮهﻢ‬ ‫ﺑﻪﻧﺤﻮ اﺿﻄﺮاري اﻋﺘﻘﺎد ﭘﻴﺪا ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪» :‬‬
‫اﻟﺘﺎﺑﻌﺔ ﻟﻠﺤﺲ‪ ،‬ﻣﺼﺮوﻓﺔ اﻟﯽ ﺣﮑﻢ اﻟﻤﺤﺴﻮﺳـﺎت« )اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪ ،1379 ،‬ص‪ .(115‬دﻟﻴﻞ ﺑـﺮ ﻛـﺬب‬
‫اﻳﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ آن اﺳﺖ ﻛﻪ واﻫﻤﻪ ﻛﻠﻴﺎت و ﺟﺰﺋﻴﺎت را ﺑﺎ ﻳﻚ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺑﻴﻨـﺪ و ﻛﻠﻴـﺎت را ﻧﺰﻟـﻪ‬
‫ﻣﺤﺴﻮس ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺣﻜﻢ ﻣﺤﺴﻮس را در ﻣﻌﻘـﻮل ﺟـﺎري ﻣـﻲﺳـﺎزد؛ ﻣـﺜﻼً از ﻣـﺮده‬
‫ﻣﻲﻫﺮاﺳﺪ ﻳﺎ ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎﺳﺖ )ﻣﺸﮑﺎة اﻟﺪﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ ،‬ص‪.(608‬‬

‫‪ .3-2‬ﻣﻌﻴﺎر ﺳﻨﺠﺶ ارزش ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻀﺎﻳﺎي وﻫﻤﻴﻪ‬

‫ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ و ﺗﻤﻴﻴﺰ ﺑﻴﻦ ﺿﺮورﻳﺎت ﻋﻘﻞ اوﻟـﻲ و ﺿـﺮورﻳﺎت وﻫﻤﻴـﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﻣﻮﺿـﻮع و‬
‫ﻣﺤﻤﻮل ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ در ﻗﻀﻴﻪاي ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع آن از ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻏﻴﺮﺣﺴﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪا‬
‫و ﻋﻘﻞ ﻳﺎ از ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﻋﺎم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﺟﻮد و واﺣﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺤﻤـﻮل ﻗﻀـﻴﻪ از اﻣـﻮر ﺣﺴـﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دراﻳﻦﺻﻮرت اﻳﻦ ﺣﻜﻢ از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺻﺎدر ﺷﺪه و ﻛﺎذب اﺳﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ اﮔـﺮ از‬
‫اﻣﻮر ﺣﺴﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻋﻘﻞ ﺻﺎدر ﮔﺮدﻳﺪه و ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد وي اﮔﺮ‬
‫ﻫﺮﻳﻚ از ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺤﻤﻮل ﻗﻀﻴﻪ اﻣﺮي ﺣﺴﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺻـﺪور آن از ﺳـﻮي ﻋﻘـﻞ و وﻫـﻢ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮده‪ ،‬اﺣﻜﺎﻣﻲ ﺻﺎدق ﻫﺴﺘﻨﺪ )اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ .(65‬اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻣﻌﺘﻘـﺪ اﺳـﺖ‬ ‫‪24‬‬
 ‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻏﻴﺮﺣﺴﻲ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻣﻌﻘﻮﻻت ﺛﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻌﻘﻮﻻت اوﻟـﻲ ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ازاﻳـﻦرو‪،‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ و ﻣﻼﺻﺪرا ‪‬‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه ﻫﺮﻳﻚ از اﻳﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﻀﻴﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺣﻜﻤﻲ ﺣﺴﻲ ﺑﻪﺻﻮرت ﺿـﺮوري‬
‫ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻞ ﺷﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ از ﻧﺎﺣﻴﻪ واﻫﻤﻪ ﺑﻮده‪ ،‬ﻛﺎذب اﺳـﺖ )ﺳـﻠﻴﻤﺎﻧﻲ اﻣﻴـﺮي‪،1395 ،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪.(171-173‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﻣﻮزهﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬راه ﺑﺮونرﻓﺖ از ﭼﻨﮕﺎل اﺣﻜـﺎم و ﻗﻀـﺎﻳﺎي وﻫﻤﻴـﻪ و‬
‫ﻏﻠﺒﻪ ﻛﺮدن ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﻘﻠﻲ ﺑﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ وﻫﻤﻲ ﻛﺎذب‪ ،‬ﻛﻤﺎل ﭘﻴﺪا ﻛـﺮدن ﻗـﻮه ﻋﺎﻗﻠـﻪ و ارﺗﻘـﺎي‬
‫ﻋﻘﻞ ﻧﻈﺮي از ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻋﻘﻞ ﻫﻴﻮﻻﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻋﻘﻞ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﻣـﻮزهﻫـﺎي ﻓﻠﺴـﻔﻲ‬
‫ﺻﺪرا ﻛﻪ واﻫﻤﻪ را ﻫﻤﺎن ﻋﻘﻞ ﻣﻨﺰّل ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬دﻗﺖ در ﻣﺎده و ﺻﻮرت اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﺗﺄﻳﻴـﺪ اﻟﻬـﻲ‬
‫)ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷـﻴﺮازي‪ ،1302 ،‬ص‪ (290‬اﻳﻤـﺎن ﺑـﻪ اﻧﺒﻴـﺎ و اﻃﺎﻋـﺖ از آﻧﻬـﺎ )ﻫﻤـﻮ‪،1387 ،‬‬
‫ص‪ ،(58‬زﻫﺪ و رﻳﺎﺿﺖ )ﻫﻤﻮ‪ ،1381 ،‬ص‪ (53‬ﻣﻮﺟﺐ رﻫﺎﻳﻲ از ﭼﻨﮕﺎل ادراﻛـﺎت وﻫﻤـﻲ‬
‫ﻛﺎذب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .4‬راﺑﻄﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ واﻫﻤﻪ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻗﻮاي ادراﻛﻲ‬
‫از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﻼﺻﺪرا و اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻗﻮاي ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ راﺑﻄـﻪ ﻣﻌﺮﻓـﺖﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ‬
‫دارد و اﻓﻌﺎل ادراﻛﻲ دﻳﮕﺮ ﻗﻮاي ادراﻛﻲ ﻧﻔـﺲ اﻧﺴـﺎﻧﻲ ﻣﻘﺪﻣـﻪاي ﺑـﺮاي ﺣﺼـﻮل ادراك و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ وﻫﻤﻲ اﺳﺖ و آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺑﻪدﺳﺖآﻣﺪن ﻛﺎرﻛﺮدﻫـﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﻗـﻮه واﻫﻤـﻪ‬
‫ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺛﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1-4‬راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﺲ ﻣﺸﺘﺮك و ﺣﻮاس ﻇﺎﻫﺮي‬

‫ﻗﻮاي ادراك ﻇﺎﻫﺮي ﻧﻘﺸﻲ ﺑﻲﺑﺪﻳﻞ در ﺗﺤﻘﻖ ادراﻛﺎت وﻫﻤﻲ دارﻧﺪ؛ ﭼﻮن ﻣﻌﺮﻓـﺖ وﻫﻤـﻲ‬
‫ﺟﺰﺋﻲ ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﻮر ﺣﺴﻲ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﺻـﻮر ﻣﺤﺴﻮﺳـﻪ اﺷـﻴﺎ از ﺳـﻮي ﻗـﻮاي‬
‫ادراﻛﻲ ﻇﺎﻫﺮي اﺧﺬ ﻧﮕﺮدﻧﺪ‪ ،‬واﻫﻤﻪ ﺑـﻪ ادراك ﻣﻌـﺎﻧﻲ ﺟﺰﺋﻴـﻪ و ﺻـﻮر ﺣﺴـﻲ و ﺧﻴـﺎﻟﻲ و‬
‫ﺻﺪور اﺣﻜﺎم وﻫﻤﻲ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪» :‬أ ﮐﺜﺮ ﻣﺎ ﯾﺤﺘﺎج ]اﻟـﻮهﻢ[ إﻟﯿـﻪ هـﻮ اﻟـﺬﮐﺮ و اﻟﺤـﺲ«‬
‫)اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.(164‬‬

‫‪ .2-4‬راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﻴﺎل‬
‫ﺧﻴﺎل ﻛﻪ ﺧﺰاﻧﻪ ﺣﺲ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ واﻫﻤﻪ در ارﺗﺒﺎط اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻗـﻮه اﺑـﺰاري‬
‫ﺑﺮاي واﻫﻤﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺟﻤﻊ آﻣﺪن ﺻﻮر ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﺧﺎرﺟﻲ در ﺣﺲ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ را در ﺧﻮد ذﺧﻴﺮه ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﺮ زﻣﺎن ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﻪ آن ﻧﻴـﺎز ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮد‪ ،‬ﺻـﻮر‬
‫‪25‬‬ ‫ادراﻛﻲ ﺧﻴﺎﻟﻲ را در اﺧﺘﻴﺎر آن ﻗﺮار دﻫﺪ )ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي‪1981 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.(215‬‬
 ‫ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1396‬‬
‫‪ .3-4‬راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﺨﻴﻠﻪ‬
‫ﻗﻮه ﻣﺘﺨﻴﻠﻪ اﺑﺰاري ﺑﺮاي واﻫﻤﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺪام اﻳﻦ ﻗﻮه درﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ آن ﻣﺘﺨﻴﻠﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺗﺴﻤﯽ ‪ ...‬ﻋﻨﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎل اﻟﻮهﻢ ﻣﺘﺨﯿﻠـﺔ« )ﻧﺼـﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳـﻲ‪،1375 ،‬‬
‫ج‪ ،2‬ص‪ .(345‬ﭘﺲ ﻗﻮه ﻣﺘﺨﻴﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺧﻮد در ادراﻛﺎت ﺧﻴﺎﻟﻲ و ﺣﺴﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺸـﺄ ﻇﻬـﻮر‬
‫و ﺧﻠﻖ ﺻﻮر ﺣﺴﻲ ﺑﻲﺷﻤﺎر ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬واﻫﻤﻪ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ درﻳـﺎﻳﻲ ﺑـﻲﭘﺎﻳـﺎن از ﺻـﻮرتﻫـﺎي‬
‫ﺧﻴــﺎﻟﻲ ﻗــﺮار ﻣــﻲدﻫــﺪ‪» :‬راﮐــﺐ ﺑﺤــﺮ اﻟﻤﺤﺴﻮﺳــﺎت ﻓﻬــﻮ اﻟــﻮهﻢ و ﺳــﻔﯿﻨﺘﻪ اﻟﻘــﻮة اﻟﻤﺘﺨﯿﻠــﺔ«‬
‫)ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي‪ ،1363 ،‬ص‪.(465‬‬

‫‪ .4-4‬راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﻓﻈﻪ‬
‫ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻗﻮهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺧﺪﻣﺖ واﻫﻤﻪ اﺳﺖ و در ﺣﻜـﻢ اﻧﺒـﺎر و ﻣﻨﺒﻌـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺪرﻛﺎت واﻫﻤﻪ را در ﺧﻮدش ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﻳﻦ ﻗﻮه ﺑﺎ واﻫﻤﻪ ارﺗﺒـﺎط ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ دارد و‬
‫اﮔﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ادراﻛﺎت اﻧﺴﺎن ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻲﺷﻮد و او ﻫﻴﭻﮔﺎه ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻠﻮم و ﻣﻌﺎرف وﻫﻤـﻲ‬
‫را ﻛﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪواﺳﻄﻪ واﻫﻤﻪ ادراك ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻳـﺎد آورد )اﺑـﻦﺳـﻴﻨﺎ‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪.(41‬‬

‫‪ .5-4‬راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاي ﻋﻘﻠﻲ‬

‫از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ و ﻣﻼﺻﺪرا ﻗﻮه واﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎن در ﺧﺪﻣﺖ ﻗﻮاي ﻋﻘﻠـﻲ اﺳـﺖ و ﻧﺘﻴﺠـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ و ﺗﻌﺎﻣﻞ و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻗﻮاي ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬رﺷﺪ و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻗـﻮه‬
‫ﻋﺎﻗﻠﻪاش ﻓﻌﻠﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬واﻫﻤﻪ را در ﻛﻨﺘﺮل ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ادراﻛﺎت و‬
‫ﺣﻮاس آن ﻋﻘﻼﻧـﻲ ﮔﺸـﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺮﻛـﺖﻫـﺎي ارادي او از ﻋﻘـﻞ و ﻓﻜـﺮ ﺳﺮﭼﺸـﻤﻪ ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‬
‫)ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي‪ ،1387 ،‬ص‪ .(459‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻓﻨﺎوري‪ ،‬ﻋﻠـﻮم‪ ،‬ﻓﻨـﻮن و‬
‫ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺑﺸﺮي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ارﺗﺒﺎط واﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﻗﻮ‪‬ت ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮدن اﻳـﻦ ﻗـﻮه در ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و اوﻟﻴﺎي اﻟﻬﻲ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪه‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﭘﻴـﺪاﻳﺶ ﻣﻌﺠـﺰات‪ ،‬ﻛﺮاﻣـﺎت و‬
‫ﺣﻮادث ﻣﻬﻤﻲ در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮ اﻧﺴـﺎن ﻻزم اﺳـﺖ اﻳـﻦ ﻗـﻮه را در ﺧـﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﺎﻗﻠﻪ ﺑﮕﻴﺮد و اﮔﺮ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﻧﺰاع ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﻜﺎم و ادراﻛﺎﺗﻲ ﻏﻴﺮﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﺑﺎ واﻗﻊ دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ )ﻫﻤﻮ‪ ،1354 ،‬ص‪.(248‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫در ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﻛﻪ از ﻣﻨﻈﺮﻣﻼﺻﺪرا‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫ﻗﻮه ذاﺗﺎً ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺠﺮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪاي از ﻣﺮاﺗﺐ ﻛﻤﺎل ﺟﻮﻫﺮي ﻧﻔﺲ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑـﺎ ﻣﻮﻫـﻮم‬ ‫‪26‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ و ﻣﻼﺻﺪرا ‪‬‬
‫)ﻣﺪر‪‬ك وﻫﻤﻲ( اﺗﺤﺎد وﺟﻮدي دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻮه در ﺣﻴﻮان اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮ ﺷﺌﻮن و ﻣﺮاﺗـﺐ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ دﻳﮕﺮ ﻗﻮاي ادراﻛﻲ و ﺗﺤﺮﻳﻜﻲ ﺑﺮﺗﺮي وﺟﻮدي دارد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻧﺴﺎن ﻫـﻮﻳﺘﻲ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻋﻘﻞ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﻘﻞ ﻣﻨﺰّل اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﺮﺗﺒﻪ اﺻﻠﻲ ﺧﻮدش ﺳﻘﻮط ﻛﺮده و ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮر ﺧﻴﺎﻟﻲ و ﺣﺴﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬واﻫﻤﻪ ذاﺗﺎً ﻣﻮﺟـﻮد ﻣـﺎدي‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻧﻔﺲ و ﻣﻮﻫﻮم ﺗﻤﺎﻳﺰ وﺟﻮدي دارد و اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ادراك وﻫﻤﻲ ﻫﻴﭻ دﺧﺎﻟﺘﻲ‬
‫در ﺗﺤﺼﻞ آن ﻧﺪارد‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﻧﻴﺰ وﺟﻮدي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ آن اﻓﺎﺿﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬او ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻗﻮه‬
‫در اﻧﺴﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﻗﻮاي دﻳﮕﺮ وﺟﻮدي ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ از ﻋﺎﻗﻠﻪ دارد و در ﺣﻴﻮان ﻗﻮه ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ دﻳﮕـﺮ ﻗـﻮاي ﻣﺴـﺘﻘﻞ رﻳﺎﺳـﺖ و ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑﺮرﺳـﻲ ﺗﻄﺒﻴﻘـﻲ اﺑﻌـﺎد‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﺣﻜـﻴﻢ ﺻـﺮﻓﺎً در ﻣﺎﻫﻴـﺖ و ﻫﻮﻳـﺖ وﺟـﻮدي ادراك‬
‫وﻫﻤﻲ ﺑﺎ ﻫﻢ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪27‬‬
 ‫ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1396‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ‬
‫‪ .1‬اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦﺑﻦﻋﺒـﺪاﷲ )‪ .(1379‬اﻟﻨﺠـﺎة ﻣـﻦ اﻟﻐـﺮق ﻓـﻲ ﺑﺤـﺮ اﻟﻀـﻼﻻت‪ .‬ﭼـﺎپ دوم‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ .2‬ــــــــــــــــــــــــــــــــ ـ )‪1404‬م(‪ .‬اﻟﺸــﻔﺎء )ج‪2‬و‪ .(3‬ﺗﺤﻘﻴــﻖ ﺳــﻌﻴﺪ زاﻳــﺪ‪ .‬ﻗــﻢ‪ :‬ﻣﮑﺘﺒــﺔ‬
‫آﯾﺖاﻟﻠﻪ اﻟﻌﻈﻤﯽ اﻟﻤﺮﻋﺸﻲ اﻟﻨﺠﻔﻲ‪.‬‬
‫‪ .3‬ارﺳﻄﻮ )ﺑﻲﺗﺎ(‪ .‬ﻓﻲ اﻟﻨﻔﺲ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺪوى‪ .‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﻘﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﻓﻠﻮﻃﻴﻦ )‪1413‬ق(‪ .‬اﺛﻮﻟﻮﺟﯿﺎ‪ .‬ﻗﻢ‪ :‬ﺑﻴﺪار‪.‬‬
‫‪ .۵‬ﭘﮋوﻫﻨــﺪه ﻧﺠــﻒآﺑــﺎدي‪ ،‬ﺣﺴــﻴﻦ )‪ .(1395‬ﺑﺮرﺳــﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘــﯽ اﺑﻌــﺎد هﺴــﺘﯽﺷــﻨﺎﺧﺘﯽ و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻗﻮه واهﻤﻪ از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ و ﻣﻼﺻـﺪرا‪ .‬ﭘﺎﻳﺎنﻧﺎﻣﻪ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬
‫و ﻛﻼم اﺳﻼﻣﻲ‪ .‬ﻗﻢ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺎﻗﺮاﻟﻌﻠﻮم‪ ،7‬داﻧﺸﻜﺪه اﻟﻬﻴﺎت‪.‬‬
‫‪ .۶‬ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺣﺴﻦ )‪ .(1385‬ﻋﯿﻮن ﻣﺴـﺎﺋﻞ اﻟـﻨﻔﺲ و ﺳـﺮح اﻟﻌﯿـﻮن ﻓـﻲ ﺷـﺮح اﻟﻌﯿـﻮن‪.‬‬
‫ﭼﺎپ دوم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫‪ .7‬ــــــــــــــــــــــــــــــــ )‪ .(1366‬اﺗﺤﺎد ﻋﺎﻗﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻘﻮل‪ .‬ﭼﺎپ دوم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺣﻜﻤﺖ‪.‬‬
‫‪ .8‬ﺳﺒﺰوارى‪ ،‬ﻫﺎديﺑﻦﻣﻬﺪي )‪ .(1369‬ﺷﺮح اﻟﻤﻨﻈﻮﻣﻪ )ج‪ .(2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺎب‪.‬‬
‫‪ .9‬ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـ )‪ .(1360‬اﻟﺘﻌﻠﯿﻘﺎت ﻋﻠﯽ اﻟﺸﻮاهﺪ اﻟﺮﺑﻮﺑﯿﺔ‪ .‬ﭼﺎپ دوم‪ .‬ﻣﺸـﻬﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻤﺮﮐﺰ اﻟﺠﺎﻣﻌﻲ ﻟﻠﻨﺸﺮ‪.‬‬
‫‪ .10‬ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻲ اﻣﻴﺮي‪ ،‬ﻋﺴﻜﺮي )‪ .(1395‬اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﺑﺮهﺎن‪ :‬ﺷـﺮح ﺑﺮهـﺎن ﺷـﻔﺎء )ج‪ .(1‬ﻗـﻢ‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﻜﻤﺖ اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫‪ .11‬ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦاﺑﺮاﻫﻴﻢ )‪ .(1387‬ﺳﻪ رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴـﻔﯽ‪ .‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ .‬ﻗﻢ‪ :‬دﻓﺘـﺮ‬
‫ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت اﺳﻼﻣﻲ ‪.‬‬
‫‪ .12‬ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـ )‪ .(1381‬ﮐﺴــﺮ اﻻﺻــﻨﺎم اﻟﺠﺎهﻠﯿــﺔ‪ .‬ﺗﻬــﺮان‪ :‬ﺑﻨﻴــﺎد‬
‫ﺣﻜﻤﺖ ﺻﺪرا‪.‬‬
‫‪ .13‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ )‪ .(1363‬ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻐﯿﺐ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻮﺳﺴﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ‪.‬‬
‫‪ .14‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـ )‪ .(1360‬اﻟﺸـﻮاهﺪ اﻟﺮﺑﻮﺑﯿـﺔ ﻓـﻲ اﻟﻤﻨــﺎهﺞ اﻟﺴــﻠﻮﮐﯿﺔ‪.‬‬
‫‪28‬‬
 ‫ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻌﻠﻴﻖ ﺳﻴﺪ ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ آﺷﺘﻴﺎﻧﻲ‪ .‬ﭼﺎپ دوم‪ .‬ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬اﻟﻤﺮﮐﺰ اﻟﺠﺎﻣﻌﻲ ﻟﻠﻨﺸﺮ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﻮه واﻫﻤﻪ از ﻣﻨﻈﺮ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ و ﻣﻼﺻﺪرا ‪‬‬ ‫‪ .15‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ )‪ .(1354‬اﻟﻤﺒﺪأ و اﻟﻤﻌﺎد‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺠﻤـﻦ ﺣﻜﻤـﺖ و‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻳﺮان‪.‬‬
‫‪ .16‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ )‪ .(1302‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﻟﺮﺳﺎﺋﻞ اﻟﺘﺴﻌﺔ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪] :‬ﺑﻲﻧﺎ[‪.‬‬
‫‪ .١٧‬ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـ )‪1981‬م(‪ .‬اﻟﺤﮑﻤــﺔ اﻟﻤﺘﻌﺎﻟﯿــﺔ ﻓــﻲ اﻻﺳــﻔﺎر اﻻرﺑﻌــﻪ‬
‫اﻟﻌﻘﻠﯿﻪ)ج‪3‬و‪ .(8‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ .‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻻﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث‪.‬‬
‫‪ .18‬ﻋﺒﻮدﻳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮل )‪ .(1391‬درآﻣﺪی ﺑـﺮ ﻧﻈـﺎم ﺣﮑﻤـﺖ ﺻـﺪراﯾﯽ )ج‪1‬و‪2‬و‪ .(3‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﺳﻤﺖ؛ ﻗﻢ‪ :‬ﻣﻮﺳﺴﻪ آﻣﻮزﺷﻲ و ﭘﮋوﻫﺸﻲ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ‪.1‬‬
‫‪ .19‬ﻓﺎراﺑﻰ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻣﺤﻤﺪ )‪1405‬ق(‪ .‬ﻓﺼﻮص اﻟﺤﮑﻢ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ آلﻳﺎﺳﻴﻦ‪ .‬ﭼﺎپ‬
‫دوم‪ .‬ﻗﻢ‪ :‬ﺑﻴﺪار‪.‬‬
‫‪ .20‬ﻟﺰّﻳﻖ‪ ،‬ﻛﻤﺎل اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ )‪2014‬م(‪ .‬ﻣﺮاﺗـﺐ اﻟﻤﻌﺮﻓـﻪ و هـﺮم اﻟﻮﺟـﻮد ﻋﻨـﺪ ﻣﻼﺻـﺪرا‪ .‬ﺑﻴـﺮوت‪:‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰ اﻟﺤﻀﺎره ﻟﻠﺘﻨﻤﯿﻪ اﻟﻔﮑﺮ اﻻﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫‪ .21‬ﻛﺮد ﻓﻴﺮوزﺟﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻳﺎرﻋﻠﻲ )‪ .(1393‬ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺸﺎء‪ .‬ﻗﻢ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﻜﻤﺖ اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫‪ .22‬ﻣﺸﻜﺎةاﻟﺪﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﺴﻦ )ﺑﻲﺗﺎ(‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻮﯾﻦ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑـﺮ اﻟﻠﻤﻌـﺎت اﻟﻨﺸـﺮﻗﯿﻪ ﻓـﻲ اﻟﻔﻨـﻮن‬
‫اﻟﻤﻨﻄﻘﯿﻪ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﻲ ﻧﺼﺮ‪.‬‬
‫‪ .23‬ﻣﺼــﺒﺎح ﻳــﺰدي‪ ،‬ﻣﺤﻤــﺪﺗﻘﻲ )‪ .(1375‬ﺷــﺮح ﺟﻠــﺪ هﺸــﺘﻢ اﺳــﻔﺎر اﻻرﺑﻌــﻪ)ج‪ .(1‬ﺗﺤﻘﻴــﻖ و‬
‫ﻧﮕﺎرش ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻌﻴﺪي ﻣﻬﺮ‪ .‬ﻗﻢ ﻣﺆﺳﺴﻪ آﻣﻮزﺷﻲ و ﭘﮋوﻫﺸﻲ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ‪.1‬‬
‫‪ .24‬ﻣﻄﻬﺮي‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﻲ )‪ .(1394‬ﺷﺮح ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ‪ .‬ﭼﺎپ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺻﺪرا‪.‬‬
‫ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻣﺤﻤﺪ )‪ .(1375‬ﺷﺮح اﻻﺷﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﯿﻬـﺎت)ج‪ .(2‬ﻗﻢ‪ :‬ﻧﺸـﺮ‬ ‫‪.25‬‬

‫اﻟﺒﻼﻏﺔ‪.‬‬

‫‪29‬‬